________________
કાવ્યપ્રકાશ
૧૮દીર્ઘચપલ નેનીને, વિજોગ થાતાં જ આજ દૈવગતે,
પહોંચી વળે સમ એ, ગાઢા દેડન્ડ મેને. ૨૬ વગેરે કાવ્યના અનુસધાન બલથી તેવા એટલે કૃત્રિમ રૂપે સમજાતા નથી.૧૯
ભટ્ટનાયક આ પ્રમાણે વિવરણ કરે છેઃ રસ તટસ્થપણે કે પિતાની અંદર પ્રતીત થતું નથી, તેમ ઉત્પન્ન થતું નથી, તેમ અભિવ્યક્ત થતો નથી, પણ કાવ્ય અને નાયમાં અભિધાથી ભિન્ન એવા વિભાવાદિને સાધારણ કરવારૂપ ભાવકતવ વ્યાપારવડેર૦ ભાવના–વિષય કરાતે (સાધારણ કરાતે) સ્થાયી ભાવ ભગવડે ગવાય છે; જે ભેગ સવની પ્રબળતાથી (ઉત્પન્ન થતા) પ્રકાશઆનન્દરૂપ જ્ઞાનની વિશ્રાન્તિરૂપ છે. ભરેલી કપુરની સળી, શરીરધારી મારથની શ્રી તે આ પ્રાણેશ્વરી મનમાંથી આંખ આગળ આવી.)
૧૮ (દૈવથી આજે હું તે ચપલ અને દીર્ધ નયનવાળીથી છૂટા પડશે અને ગાઢા વિલોલ વાદળાંને આ સમય આવી પહો.>
૧૯ શ્રી શંકુકના મતનું તાત્પર્ય એવું છે કે નટ નિપુણતાથી જે અંગારાદિનાં કારણે વગેરે એનાં પિતાનાં નથી તે પિતાનાં હેય એમ બતાવે છે તેથી સામાજિક નટમાં રતિનું અનુમાન કરે છે. અને રસની આવી અનુમિતિ એ જ રસનિષ્પત્તિ છે.
૨૦ વિભાવાદિને સાધારણું કરવારૂપ ભાવકત્વ વ્યાપાર. ભટ્ટનાયક કાવ્ય અને નાટકમાં ભાવકત્વ અને ભેજકત્વ નામના બીજા બે માનસિક વ્યાપાર માને છે. કાવ્યના અર્થનું જ્ઞાન થયા પછી તરત જ ભાવકત્વ વ્યાપાર વડે વિશિષ્ટ વ્યક્તિમાં રહેલા ભાવો વ્યક્તિસંબંધ છેડી દઈ તેમના સામાન્ય રૂપે ભાસે છે. જેમકે રામ અને સીતાને પ્રેમ બે વ્યક્તિઓને સંબંધ હોડી સામાન્ય દામ્પત્યરૂપે મન આગળ ખડે કરાય છે. આ બાબતને ઉપરના વાક્યથી ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ પ્રમાણે સામાન્ય થયેલા ભાવ ભોજકત્વ વ્યાપાર વડે સહદ ભોગવે છે. આ જ ભટ્ટનાયકના મતનો સાર છે. .
૨૧ જ્ઞાનની વિશ્રાંતિ એટલે જ્ઞાનમાં લય થઈ જવું. બીજા યના– જ્ઞાનના વિષયના—સંબંધથી રહિતપણું અર્થાત એ ભોગ વખતે એ પ્રકાશઆનંદ જ હોય છે. બીજું કાંઈ હઈ શકતું નથી.
