________________
ઉલ્લાસ છો
(સૂ. ૭૦) પહેલાં જે શબ્દચિત્ર અને અર્થચિત્ર એવાં બને કાવ્યનાં ઉદાહરણ આપ્યાં છે તેમાં અનુક્રમે] ચિત્રઅર્થ
અને ચિત્રશબ્દની સ્થિતિ શૈણપ્રધાનભાવથી છે. ૪૮ શબ્દચિત્રમાં અર્થ અચિત્ર છે એમ નહિ, અથવા અચિત્રમાં શબ્દ અચિત્ર છે એમ તો નહિ. તેમ જ કહ્યું છે કે,
તેના (મતે) રૂપક વગેરે અલંકાર છે. તે બીજાઓ વડે બહુ રીતે કહેવાય છે. સુંદર પણ આભૂષણ વિનાનું વનિતાનું મુખ શોભતું નથી. કેટલાક લોકો રૂપક વગેરે અલંકારને બાહ્ય ગણે છે. તેઓ વાણીને અલંકાર સુગંત અને તિડત પદની
વ્ય-પત્તિને ઈ છે છે. તેથી તેને સુશષ્ટતા કહે છે. અર્થવ્યુત્પત્તિ આના જેવી નથી પણ અમને તે શબ્દાલંકાર અને અભિધેયાલંકા૨ના ભેદથી બને ઈષ્ટ છે.” ( ૧ ઉત્તમ કાવ્ય અને મધ્યમ કાવ્યનું નિરૂપણ કર્યા પછી આ ઉલાસમાં અધમ કાવ્યનું નિરૂપણ કરે છે. પહેલા ઉલ્લાસમાં શબ્દચિત્ર અને અર્થચિત્ર કાવ્યોનાં ઉદાહણે આપ્યાં છે. નવમા અને દશમા ઉલાસમાં શબ્દાલંકાર અને અર્થાલંકાર બતાવવામાં આવશે. આ ઉલાસમાં એટલું જ બતાવ્યું છે કે શબ્દચિત્ર અને અર્થચિત્ર કાવ્યના ભેદ પ્રધાનગાણ ભાવને લઈને છે. એકમાં બીજાનો અત્યંત અભાવ છે એમ નથી. શબ્દચિત્ર કાવ્યમાં અર્થચિત્રતા ગાણ હોય છે; અર્થચિત્ર કાવ્યમાં શબ્દચિત્રતા ગણું હોય છે.
૨. નીચેના લેકે ભામહના કાવ્યાલંકારમાંથી (પરિ. ૧. લો. ૧૩-૧૫) લીધા છે.
૩. કેટલાક લોકો અર્થાલંકારને બાહ્ય કહે છે એટલેકે કાવ્યના અર્થનું જ્ઞાન થયા પછી તે ભાન થાય છે એમ કહે છે. નામ અને ક્રિયાપદને અનુપ્રાસ વગેરેમાં ગોઠવવાથી ભાષાને અલંકાર થાય છે એટલે કે શબ્દાલંકાર થાય છે. આ શબ્દાલંકારની ચમત્કૃતિ પિતાની મેળે જ થાય છે એટલે “કેટલાક તેને જ ઇચ્છે છે પણ ભામહને બન્ને ઇષ્ટ છે.
