________________
૩૬
કાવ્યપ્રકાશ
ભરતે કહ્યું છે કે “વિભાવ અનુભાવ અને વ્યભિચારીના સચાગથી રસનિષ્પત્તિ થાય છે.” તેનુ ભટ્ટ લેાલ્લટ વગેરે આ પ્રમાણે વિવરણ કરે છે: વિભાવાથી-(જેમકે) લલનાદિ આલંબન જ કારણ અને ઉદ્યાનાદિ ઉદ્દીપન॰ કારણથી-ઉત્પન્ન થયેલા, અનુભવા થી—(જેમકે) કટાક્ષ અને ભુત્ત્તત્શેપ૧૧ વગેરે કાર્યોથી—પ્રતીતિચૈાગ્ય કરાએલા, વ્યભિચારીઓથી—(જેમકે) નિવેદાદિ સહકારીઆથી—પુષ્ટ થયેલા, એવા રત્યાદિભાવ રામાદિ અનુકાય માં૧૨મુખ્યપણે હોવા છતાં તેના (રામાદિના) રૂપના અનુસધાનના બળથી નતકમાં પણ પ્રતીત થતા હાય ત્યારે રસ કહેવાય છે.૧૪
થતા આનન્દના અનુભવ કાર્ય કહેવાય; તે સમયે જે બીજી પરિસ્થિતિ પ્રમાણે અનેક લાગણીઓ જેમકે હર્ષી અથવા વિષાદ થાય, અથવા મદ થાય કે નિવેદ થાય અથવા આ બધાનું ક્રાઇ વિલક્ષણ મિશ્રણ થાય તે સહકારી કહેવાય. વ્યવહારની અને દર્શનશાસ્ત્રની પરિભાષાને રસમીમાંસામાં વિભાવ (કારણ) અનુભાવ (કા) અને વ્યભિચારી (સહકારી) કહે છે, ચેતનાના વ્યાપારના સંબંધને કાર્ય કારણની પરિભાષામાંથી મુક્ત કરવામાં અમુક ઔચિત્ય રહેલું છે. ખીજ રૂપે રહેલાને પ્રકટ કરે તે વિભાવ.. અનુભવને યેાગ્ય કરે તે અનુભાવ. અને વિશેષતાથી સંચાર કરે તે વ્યભિચારી.
૯–૧૦ રસના આવિર્ભાવનં મૂળભૂત અને મુખ્ય કારણ તે આલંબન કહેવાય અને તે વડે પ્રકટ થયેલા રસને ઉદ્દીપ્ત કરે, બઢાવે તે ઉદ્દીપન કારણ કહેવાય. જેમકે ષ્ટિજનનું મરણ કરુણનું આલંબન છે અને તેની સાથે સંબંધ ધરાવતી વસ્તુઓનું ન વગેરે ઉદ્દીપન કારણ છે. ૧૧ ભુર્જાક્ષેપ, રતિને લીધે આળસ મરડવાની માફ્ક હાથ ઊંચા કરવા. ૧૨ અનુકાર્ય, નાટકમાં જેનું અનુકરણ થાય તે. રામના પાઠ ભજવવાના હાય તા રામ અનુકાર્ય છે.
૧૩ મુખ્યપણે, સાક્ષાત્ રીતે, વાસ્તવિક રીતે, ખરી રીતે. એટલે કે,રસ ખરી રીતે રામમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને રામના રૂપના અનુસંધાનથી તે નક્રમા પ્રતીત થાય છે.
૧૪ ભટ્ટલેાલયના મતનેા સાર એ છે કે રામવેધારી નટની અંદર વાસ્તવિક રીતે સીત પ્રેમ નથી છતાં પણ નાટયનૈપુણ્યથી તેની અંદર હાય એમ જે સામાજિકાને પ્રતીત થાય છે તે રસ છે.
