________________
૫૪
- કાવ્યપ્રકાશ અહીં પણ વિરોધાભાસ છે.
“ના ઉપાદાન સામગ્રી, ભીંત ના તેય ચીતરે
જગચિત્ર, નમું તેહ કલાક્ષાધ્ય પિનાકને. ૫ આમાં વ્યતિરેક.
બ્રાહ્મણશ્રમણ ન્યાયથી અલંકાર્ય પણ અહીં અલંકાર બને છે.
માત્ર વસ્તુ (વ્યંગ્યથી સૂચિત કરાય છે.) જેમકે છપંથી નથી પાથરણું કહીં ય આ પથ્થરાલ ગામ મહીં; ઉન્નત પેખી પધર, જે વાસે રહે ભલે રહે છે. ૫૮
૬૯Kઉપકરણની સામગ્રી વિના, ભીંત વિના જગશ્ચિત્રને વિસ્તારતા કલાલાધ્ય શલિને નમસ્કાર.>
૭૦ ઉપમાન કરતાં ઉપમેયનું આધિક્ય તે વ્યતિરેક અલંકાર કહેવાય છે. જુઓ. સ. ૧૬૯. અહીં રંગ વગેરે સામગ્રીથી ભીંત ઉપર ચિત્ર ચીતરનાર ઉપમાનભૂત ચિત્રકારથી ઉપમેય શંકરનું આધિક્ય બતાવ્યું છે.
૭૧. ઉપરનાં બધાં દષ્ટાન્તો ધ્વનિ કાવ્યનાં છે. અર્થાત આ કાવ્યોમાં વાચ કરતાં વ્યંગ્ય વધારે ચમત્કારી છે. એટલે કે અહીં યંગ્ય પ્રધાન છે.. હવે કાવ્યમાં જે પ્રધાન હોય તે જ અલંકાર્ય હેઈ શકે. અલંકાર તે અપ્રધાન હોય છતાં અહીં વ્યંગ્યાર્થ પ્રધાન હોવાથી અલંકાર્ય છે તેને અલંકાર કેમ કહ્યો ? એવી શંકાનું અહીં સમાધાન કર્યું છે. અહીં વાચા પ્રસ્તુત છે અને વ્યંગ્ય અપ્રસ્તુત છે (જુઓ ઉદાહરણ ૫૪ ઉપરની વૃત્તિ) હવે ત્યારે આવી રીતે વાચમાં કોઈ અપ્રસ્તુત ભાગ આવે ત્યારે તે અલંકાર હોય છે અને કાવ્ય પ્રકાશમાં પણ અલંકાર પિતાના લક્ષણ પ્રમાણે વાચ જ હોઈ શકે છે એ રીતે અહીં વ્યંગ્યને પણ બ્રાહ્મણ શ્રમણ ન્યાયથી અલંકાર કહ્યા છે. બ્રાહ્મણ શિખા સૂત્રને ત્યાગ કરી શ્રમણ થાય ત્યારે તે વાસ્તવિક રીતે બ્રાહ્મણ રહેતો નથી છતાં તેને પૂર્વ સંબંધ સ્મરણમાં રાખી જેમ તેને બ્રાહ્મણ કહે છે તેવી રીતે જેમ અપ્રસ્તુત હકીકત વાગ્યમાં આવતાં અપ્રધાન હાઈ અલંકાર કહેવાય તેમ તેવીજ હકીકત વ્યંગ્યમાં આવતાં પ્રધાન છતાં અલંકાર કહી છે.
૭૨ <હે પથિક ! આ પત્થરવાળા ગામમાં પથારી જરાએ નહિ મળે. ઉન્નત પયોધરને જોઈને જ રહેવું હોય તો રહે. >
