________________
ચેાથે ઉલ્લાસ
૪૧ જ્ઞાન પણ કહે છે તે કહે. નિર્વિકલ્પ જ્ઞાન એ રસ વિષય કરી શકતું નથી, શાથી જે રસની પ્રતીતિમાં વિભાવાદિને પરામર્શ પ્રધાનપણે હોય છે. તેમજ સવિકલ્પ જ્ઞાન પણ તેને વિષય કરી શકતું નથી; શાથી જે આસ્વાદને વિષય એવો અલૌકિક આનંદસ્વરૂપ રસ તે સ્વસંવેદનથી જ સિદ્ધ છે. ઉભય (નિવિકલ્પ, સવિકલ્પક)ના અભાવરૂપ તે રસમાં ઉભચરૂપપણું જ સિદ્ધ થાય છે જે પહેલાં (કાર્ય-જ્ઞાખ્ય)ની વિલક્ષણતની પેઠે એનું લેટેત્તરપણું જ સૂચવે છે, નહિ કે વિરોધઃ આ પ્રમાણે આચાર્ય અભિનવગુપ્તને અભિપ્રાય છે.
વ્યાવ્ર વગેરે જેમ ભયાનકના વિભાવ છે તેમ વીર અદભુત અને રૌદ્રના પણ છે. અશ્રપાત વગેરે જેમ શંગારના અનુભા છે તેમ કરુણ અને ભયાનકના પણ છે. ચિન્તા વગેરે જેમ શૃંગારના વ્યભિચારી ભાવ છે તેમ વીર કરુણ અને ભયાનકના છે. એ રીતે પ્રત્યેક અનેકમાં હોવાથી સૂત્રમાં ભેગા બતાવ્યા છે.
૩નભ સજલ ઘને અલિ શું નીલું,
મધુકર કેકિલ ફૂજને દિશામાં, ૩૧ રસની પણ નિષ્પત્તિ થાય છે માટે કાર્ય ગણવું હોય તે ગણો. તેમજ એ અલૌકિક જ્ઞાનને વિષય છે માટે તેને સિદ્ધ ગણું જ્ઞાપ્ય ગણવું હોય તે ગણે.
૩૨ વિષય અને ઇન્દ્રિયને સંબંધ થયા પછી “કેક છે” એવું જે પ્રાથમિક જ્ઞાન તે નિર્વિકલ્પક, “આ વૃક્ષ છે વગેરે ધર્મોથી યુક્ત જે જ્ઞાન થાય તે સવિલ્પક. રસ નિર્વિકલ્પક એટલા માટે નથી કે તેમાં વિભાવાભિ પરામર્શ-જ્ઞાન છે. તે સવિકલ્પક એટલા માટે નથી કે તે ધમરૂપે જ જણાઈ જાય છે. આ બન્નેથી જુદા પ્રકારનું જ્ઞાન ન હોવાથી રસ શું છે એ પ્રશ્ન થતાં કહે છે કે તે ઉભયરૂપ છે. રસ એટલા પૂરતો નિર્વિકલ્પક છે કે તે પોતે માત્ર ધરૂપે પણ જણાઈ જાય છે; તે એટલા પૂરતે સવિકલ્પક છે કે તેમાં વિભાવાદિનું વિભાવવાદિરૂપે જ્ઞાન હોય છે. આની ઉપપત્તિ વિભાવાદિના જ્ઞાનમાં અને રસના જ્ઞાનમાં ક્રમ દેખાતું નથી એનાથી થઈ શકે
૩૩ Kઆકાશ ભમરાના જેવા સ્યામ, જલગર્ભવાળા મેઘવાળું છે.
