Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohanIyaAyuSya vedanIya nAma gotra darzanAvaraNIya jAnAvaraNIya antarAya karmavRkSa AcArya zrInAne zrI zivazarmatri viracita karma prakRti (mala vivecana pariziSTa yukta)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad zivazarmasUriviracita karmaprakRti (pUrvArdha-baMdhanakaraNa) tattvAvadhAna AcArya zrI nAneza sampAdaka devakumAra na prakAzaka zrI gaNeza smRti granthamAlA (antargata-zrI a. bhA. sAdhumArgI jaina saMgha) bIkAnera (rAja.)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : maMtrI-zrI a. bhA. sAdhumArgoM jaina saMgha rAmapuriyA mArga bIkAmera (rAjasthAna) 334001 zrImad zivazarmasUriviracita karmaprakRti (pUrvArdha-baMdhanakaraNa) tattvAvadhAna AcArya zrI nAneza saMpAdaka devakumAra jaina saMskaraNa : prathama julAI 1982 mUlya : - 250/ mudraka : naIduniyA prinTarI 60/1, bAbU lAbhacanda chajalAnI mArga indaura -452009
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya jainadarzana aura dharma ke aneka loka-hitakArI evaM sArvabhaumika abAdhita siddhAntoM meM se nAmakaraNa ke anusAra isa graMtha kA sambandha eka advitIya karmasiddhAnta se hai| isa graMtha meM AtmA kA karma ke sAtha sambandha kaise jur3atA hai, AtmA ke kina pariNAmoM se karma kina-kina avasthAoM meM pariNata hote haiM, kisa rUpa meM badalate haiM, jIva ko kisa prakAra se vipAka vedana karAte haiM aura karmakSaya ko vaha kaunasI viziSTa Atmika prakriyA hai ki atizaya balazAlI pratIta honevAle karma niHzeSa rUpa se kSaya ho jAte haiM ? Adi bAtoM kA sAragarbhita zailI meM pratipAdana kiyA gayA hai| isa graMtha kA prakAzana zrI a. bhA. sAdhumArgI jaina saMgha ko antarvartI 'zrI gaNeza smRti graMthamAlA' ke dvArA kiyA jA rahA hai| saMgha kA pramukha lakSya hai vyakti ke vyaktitva kA nirmANa aura samAja kA samaddhisaMpanna vikAsa / vyaktitva nirmANa ke liye Avazyaka hai AtmasvarUpa kA bodha karate hue sadAcAramaya AdhyAtmika jIvana jIne kI kalA sIkhanA aura samAjavikAsa pArasparika sahayoga, sAmUhika uttaradAyitva ke dvArA janahitakArI pravRttiyoM ko bar3hAvA dene para nirbhara hai| ina lakSyoM kI pUrti ke liye saMgha dvArA vividha pravRttiyAM saMcAlita haiN| inake liye pRthaka-pRthaka samitiyAM aura vibhAga haiN| inameM se zrI gaNeza smRti graMthamAlA ke mAdhyama se sAhitya -prakAzana kA kArya kiyA jAtA hai| graMthamAlA kA uddezya jaina saMskRti, dharma, darzana aura AcAra ke zAzvata siddhAMtoM kA lokabhASA meM pracAra tathA lokahitakArI maulika sAhitya kA nirmANa karanA hai| uddezyAnusAra evaM isako pUrti hetu graMthamAlA kI ora se sarala, subodha bhASA aura zailI meM jaina AcAra-vicAra ke vivecaka, pracAraka aneka graMthoM aura pustakoM kA prakAzana huA hai / aba isI krama meM karma-siddhAnta ke vivecaka 'karmaprakRti' jaise mahAn graMtha ko prakAzita kara rahe haiN| graMtha pRSThasaMkhyA ko dRSTi se vizAla hai| ataeva suvidhA ke liye do khaMDoM meM vibhAjita kiyA hai| yaha prathama khaMDa hai| isameM 'baMdhanakaraNa' nAmaka prakaraNa hai| zeSa prakaraNa dvitIya khaMDa meM saMkalita haiN| yaha dvitIya khaMDa bhI zIghra prakAzita ho rahA hai| paramapUjya samatAvibhUti, jinazAsanapradyotaka, dharmapAla-pratibodhaka AcArya zrI nAnAlAlajI ma. sA. ne karmasiddhAMta ko aneka gutthiyoM ko apanI vicakSaNa pratibhA ke dvArA sahaja evaM sarala tarIke se sulajhA kara prastuta kiyA hai| isake sAtha hI aneka sthaloM para karmasiddhAMta ke gUr3ha rahasyoM ko udghATita karanevAlI vyAkhyAeM prastuta kii| AcAryazrI dvArA vyAkhyAyita hone se graMtha kI upayogitA meM bahuta adhika nikhAra AyA hai| isa upakRti ke liye saMgha AcAryazrI kA RNI rhegaa| graMtha kA saMpAdana zrI devakumArajI jaina ne utsAha ke sAtha saMpanna kiyA, tadartha zrI jaina dhanyavAda ke pAtra haiN| isa graMtha ke prakAzana hetu zrImAn sva. seTha bhIkhanacandajI sA. bhUrA dezanoka ke suputra zrI dIpacandajI sA. bhUrA se Arthika sahayoga prApta huA hai| zrI bhUrAjI deza ke pratiSThita udyogapati, vyavasAyI evaM zrI a. bhA. sAdhu
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgI jaina saMgha ko tana-mana-dhana se sahayoga denevAle variSTha aura pramukha unnAyakoM meM haiM evaM paramazraddheya AcAryapravara pUjya zrI nAnAlAla jI ma. sA. meM ApakI pragAr3ha zraddhA hai| sthAyI kAryoM ko karane meM adhika ruci hone se Apane 'zrI bhIkhanacanda dIpacanda bhUrA sAhitya prakAzana koSa' kI sthApanA kI hai| jisakI ora se uttama graMthoM ke saMgraha evaM prakAzana kiye jAne kI yojanA hai| anta meM hama zrImAna dIpacandajI sA. bhUrA kA AbhAra mAnate haiM ki Apake sahayoga aura preraNA se isa graMtha ko prakAzita kara sake haiN| AzA hai isI prakAra se ApakA sahayoga milatA rahegA, jisase saMgha ke lakSya ko pUrti hone ke sAtha samAjasevA karane kI ApakI bhAvanA se samAja lAbhAnvita ho / vaktavya ke upasaMhAra meM pAThakoM se yaha apekSA rakhate haiM ki ve karmasiddhAMta kA parijJAna karane ke liye graMtha kA adhyayana, manana aura svAdhyAya kreNge| nivedaka jugarAja seThiyA adhyakSa campAlAla DAgA hastImala nAhaTA sahamaMtrI . pIradAna pArakha maMtrI samIramala kAMTher3a vinayakumAra kAMkariyA sahamaMtrI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthasahayogI zrI dIpacaMda jI bhUrA kA saMkSipta paricaya -... mA~ karanI kI jagatprasiddha nagarI dezanoka kI dharmabhUmi meM yahA~ ke supratiSThita bhUrA parivAra meM janme zrI dIpacandajI sA. bhUrA osavAla samAja ke ratna haiN| Apake pitA zrIyata bhIkhanacandajI sA. bhUrA samAja ke agragaNya suzrAvaka the aura mAtA sonAdevI meM dharma-sevA kI lagana sadaiva banI rahatI thI, ve suzrAvikAoM ke guNoM kI dhAraka thiiN| unhoMne bAlyakAla se hI kaThora tapasvI jIvana apanAyA aura anta samaya taka tapaHpUta banI rhiiN| zrI bhUrAjI kA janma apane nanihAla bhInAsara meM saMvat 1972 meM huaa| Apake cAra bhAI hue| sabase bar3e bhAI svargIya zrI tolArAmajI bhUrA sarala svabhAvI suzrAvaka the| anya tIna bhAI sarvazrI campAlAlajI bhUrA agraja tathA DAlacandajI va bAlacandajI anuja haiN| zrI campAlAlajI dezanoka jaina javAhara maMDala ke adhyakSa haiN| sabhI bhAI kuzala vyavasAyI haiM aura sampUrNa parivAra kI samatAvibhUti AcAryazrI nAnAlAlajI ma. sA. ke prati ananya zraddhA hai / zrI dIpacandajI bhUrA hara kSetra meM agragaNya va saubhAgyazAlI rahe haiN| Apake sAta putra evaM do putriyAM haiM, jo sabhI dhArmika prakRti evaM sAtvika vicAroM ke pratIka haiN| dhArmika jIvana mAtA aura pitA ke susaMskAroM kI dharohara ko zrI bhUrAjI ne apane jIvana meM nirantara pravardhamAna kiyA hai| dharma ke prati evaM parama pUjya jainAcArya zrI nAnAlAlajI ma. sA. ke prati ApakI aura Apake pArivArika janoM kI pragAr3ha, avicala, asIma zraddhA hai| zrI bhUrAjI dhArmika kAryoM meM dAna pradAna karane meM kabhI pIche nahIM rhe| akAla meM saMkaTagrasta godhana kI rakSA kA prazna ho yA anya rASTrIya-prAkRtika ApadAoM kA avasara, zrI dIpacandajI bhUrA sadaiva eka sacce dhArmika kI bhAMti muktahasta se sahasroM rupayoM kA dAna dete hae dikhAI dete haiM / Apake dAna se zatAdhika saMsthAe~ va vyakti apane jIvanonnayana meM samartha hae haiN| vyApArika jIvana zrI bhUrAjI ne kevala 14 varSa kI alpAyu meM hI vyApArika kSetra meM praveza kiyA aura jIvana-vyavahAra kI pratyeka sIkha ko apanI kuzAgrabuddhi se sUkSmatApUrvaka grahaNa kiyA / apane vyApAra ko bahuAyAmI banAte hue Apane anAja, kapar3A, kapAsa va ruI ke kSetroM meM vistIrNa kiyA / Apa bhArata ke pramukha ruIniryAtakoM meM se eka haiN| jApAna Apake mAla kA mukhya AyAtakartA hai / Apane dezanoka jaise choTe-se kasbe meM bhAratIya khAdya nigama ke bhaMDAraNa kI vyavasthA kii| bhArata ke vibhinna bhAgoM meM Apake vyApArika pratiSThAna haiN| sAmAjika kSetra apane jIvana ke uSAkAla se hI vyavasAyadakSatA prApta karane meM juTa jAne para bhI zrI bhurA sAmAjika jIvana meM apanI bhAgIdArI ke prati hamezA jAgarUka rhe| samAja-RNa se uRNa hone ke lie Apa saMkalpita rahe aura sAmAjika sevAkAryoM meM agraNI rahe / sadya-sampanna dezanoka nagarapAlikA ke cunAvoM meM ApakA nirvirodha adhyakSa cunA jAnA va Apa dvArA kiyA sadasyoM kA manonayana 15,000 kI AbAdI ke kasbe meM sarvasammati se va saharSa svIkAra ho jAnA sampUrNa bhArata meM eka Adarza udAharaNa hai| yaha Apake vAdAtIta vyaktitva kA pratIka hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahamadAbAda meM holI cAturmAsI ke avasara para sampanna zrI akhila bhAratavarSIya sAdhumArgI jaina saMgha kI sAdhAraNa sabhA ke vizeSa adhivezana meM Apako sarvasammati se saMgha kA adhyakSa nirvAcita kiyA gayA hai| saMghaadhyakSoM kI gauravazAlI paramparA meM ApakA pratisthApana nizcaya hI isa gaurava ko Age bddh'aaegaa| zaikSaNika ruci zrI bhUrAjI kI skUlI zikSA yadyapi nagaNya rahI hai, lekina itanA hone para bhI Apane hindI, baMgalA va aMgrejI para adhikAra prApta kiyA / ApakI zaikSaNika abhiruci kA pratyakSa pramANa yaha hai ki Apa vairAgI-vairAginI evaM sAdhu-sAdhviyoM kI zikSA-dIkSA kI vyavasthA karanevAlI bhArataprasiddha saMsthA 'zrI surendrakumAra sAMDa zikSA sosAyaTI' ke varSoM taka adhyakSa rhe| sAhitya ko protsAhana dene ke lie Apane apane pitAzrI kI smRti meM 'zrI bhIkhanacandajo dIpacanda bhUrA sAhitya prakAzana samiti' ko sthApanA kI, jo vidvAnoM ko protsAhita karate hue naitika va caritra utthAnamUlaka sAhitya ke sRjana meM nirata hai| ___ "kamme sUrA se dhamme sA' kI ukti ko caritArtha karanevAle zrI dIpacandajI bhUrA ne jisa kArya ko hAtha meM liyA, usI ko nipuNatA se nibAhA / saMvat 2032 meM paramapUjya jinazAsanapradyotaka AcAryazrI nAnAlAlajI ma. sA. ke dezanoka cAturmAsa meM Apane sevA kA bharapUra lAbha liyaa| Apake nizchala cAritra kA prakaTIkaraNa bhI eka dina huA, jabaki Apane bharI sabhA meM vyAkhyAnasthala para khar3e hokara apane jIvana kI AloyaNA kI aura garudeva se prAyazcitta grahaNa kara apanI sAhajika-saralatA kA paricaya diyaa| apane kartavya ke prati sajaga va samAja-samarpita zrI bhUrA kA isa avasara para hama hAdika abhinandana karate haiN| maMtrI __zrI a. bhA. sAdhumArgo jaina saMgha, bIkAnera , (6)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda anantAnanta AtmAoM kI dRzyamAna vicitra avasthAoM kA mUla kAraNa 'karma' hI hai / karma ke kAraNa hI AtmAyeM vibhinna avasthAoM meM parilakSita hotI haiM / prastuta grantha meM karmasiddhAnta kI hI vistRta vivecanA kI gaI hai| . . . 'karmaprakRti' grantha para saMskRta meM TIkAeM, gujarAtI bhASAMtara to prakAzita ho cuke haiM kintu ve karmasiddhAnta ke jijJAsu hindIbhASA ke adhyetAoM ke liye vizeSa upayogI nahIM bana sake / saMvat 1933 meM dIrghatapasvI zrI IzvaracandajI ma. sA. ke sAtha vidvadvarya zrI sevantamunijI ma. sA. kA varSAvAsa byAvara meM thaa| isa varSa munizrIjI parIkSAborDa kI ratnAkara parIkSA ke adhyayana meM saMlagna the| paMDita zrI hIrAlAlajI zAstrI ke dvArA jaba Apa 'karmaprakRti' grantha kA adhyayana kara rahe the taba adhyayana ke sAtha hI Apane paMDitajI dvArA grantha kA hindI anavAda bhI likha liyA / vidyArthiyoM ke liye upayogI samajhakara sujJa baMdhu nemacandajI khIMvasarA ne isa hindI anuvAda ko TAIpa karavA liyA / AcAryazrI prAkRtika cikitsA hetu bIkAnera ke samIpastha bhInAsara meM virAjamAna the| isa samaya meM hindI anuvAda kI TAIpa kApI ApathI ke pAsa pahu~cI / AcAryazrIjI jaba isakA avalokana karane lage taba vidvadavarya zrI saMpatamanijI ma. sA. ne nivedana kiyA--AcAryapravara ! ApazrI ke sAnnidhya meM isakA vAcana kara liyA jAya to upayukta rhegaa| tadanantara AcAryazrI ke sAnnidhya meM donoM saMskRta ttiik| Adi granthoM ko sAmane rakhate hue saMta-satI varga dvArA isakA avalokana hone lagA taba AcAryapravara ne karma-siddhAnta ke anekoM rahasyamaya viSayoM para sundara prakAza DAlA, jo eka abhinava cintana thA / munizrI ne usakA lekhana karake grantha meM yathAsthAna sambaddha kara diyA / saMgha ke sujJa zrAvakoM ko jaba yaha jJAta huA to ise karmasiddhAnta ke adhyetAoM ke liye bahupayogI samajhA gayA / jaba yaha hindI anuvAda mere pAsa pahuMcA to maiMne zrI devakumArajI ko saMpAdana karane ke liye diyaa| zrI devakumArajI ne isakA saMpAdana kara, jisa kisI grAma meM AcAryazrI padhArate vahA~ upasthita hokara saMpAdita kApiyoM ko AcAryazrI ke samakSa punaH zravaNa karavAte / AcAryazrI ne jahA~ para bhI vizeSa spaSTIkaraNa karavAyA ise vidvadvarya zrI jJAnamunijI evaM devakumArajI ne lipibaddha karake anuvAda meM yathAsthAna saMyojita kara diyaa| ina saMpAdita kApiyoM ko milAne evaM saMzodhita karane meM vizeSakara vidvadvarya zrI ramezamAnajI, vidvadvarya zrI vijayamuni jI, vidvadvarya zrI jJAnamunijI evaM vidvAna zrI rAmamunijI ma. sA. ne yogadAna diyaa| isake atirikta anya saMta-satI varga kA bhI yathAyogya yogadAna prApta huA / AcAryazrIjI ke tattvAvadhAna meM saMpAdana aura anuvAda Adi huA hai| vyasta kAryakrama hote hue bhI AcAryazrIjI ne grantha ko avadhAnatA ke sAtha zravaNa kara gahana viSayoM para abhinava evaM saTIka cintana diyA / tadartha saMgha, samAja AcAryazrIjI kA RNI hai / (7)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI dvArA pradatta mahattvapUrNa viSayoM ko saMpAdaka ne apanI bhASA meM Abaddha kiyA hai / isa saMpAdana meM yadi AcAryazrI kA cintana yathAvat na A pAyA ho aura koI saiddhAntika truTi raha gayI ho to vaha galatI hamArI hai, isake liye hama AcAryazrI se hArdika kSamAyAcanA karate haiM aura prArthanA karate haiM ki samaya para truTi kA parimArjana karane kI kRpA kreN| pAThako ! parama prasannatA kA viSaya hai ki karmasiddhAnta ke rahasyoM ko udghATita karane vAlA mahAn graMtha 'karmaprakRti' hindI anuvAda ke rUpa meM hama logoM ke bIca meM A rahA hai / vizva kA pratyeka mAnava sukhAbhikAMkSI / sukha cAhate haiM / sabhI ko jIvana priya hai--"sarvasi jIvayaM piyaM", duHkhI koI nahIM bananA cAhatA, tathApi Azcarya hai ki mAnava duHkhI, saMtapta va pIr3ita hI dikhalAI detA hai, isakA kyA kAraNa hai ? mala rUpa meM isakA kAraNa svayaM ke 'karma' haiM / ina karmoM ko samajhe binA duHkha se mukti evaM sukha kI avApti nahIM ho sktii| sukha pAne ke liye 'karmasiddhAnta' kA jJAna Avazyaka hai| prastuta grantha kA gahanatA se adhyayana karane para hameM karma-siddhAnta ke samagra svarUpa kA jJAna ho sakegA, jisake kAraNa jagata kI AtmAeM duHkhI ho rahI haiM / isakA vijJAna prApta kara apane Apako isase vilaga karane kA prayAsa kareMge to avazya hI parama sukha ko prApta karane meM samartha ho sakeMge / __. isI sadbhAvanA ke sAtha-- dassANiyoM kA cauka bIkAnera (rAja.) 334 001 sundaralAla tAter3a . . . (8)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya karma aura karmaphala kA cintana mAnavajIvana kI sAhajika pravRtti hai / pratyeka vyakti yaha dekhanA aura jAnanA cAhatA hai ki usakI kriyA kA kyA phala hotA hai aura usase ajita, prApta anubhava ke AdhAra se yaha nirNaya karatA hai ki kisa phala kI prApti ke liye use kyA karanA ucita hai aura kyA nahIM karanA cAhiye / yahI kAraNa hai ki mAnavIya saMskRti, sabhyatA kA pratyeka AyAma, cintana karma aura karmaphala ko apanA viSaya banAtA A rahA hai| vizva ke sabhI adhyAtmavAdI darzanoM kA dRSTikoNa cAhe kucha bhI ho aura unakI mAnyatAyeM bhI pRthakpRthak apanI-apanI hoM, parantu itanA sunizcita hai ki kisI-na-kisI rUpa se unameM karma kI carcA huI hai / udAharaNArtha hama adhyAtmavAdI bhAratIya darzanoM ke sAhitya para dRSTipAta kareM to pratyakSa yA parokSa, sAkSAta yA prakArAntara se unhoMne karma aura karmaphala ko apanA pratipAdya viSaya banAyA hai / lekina vaidika aura bauddha darzana ke sAhitya meM jisa rIti se karma sambandhI vicAra kiyA hai, vaha itanA alpa evaM asaMbaddha hai ki usase karma se sambandhita kisI bhI prazna kA samAdhAna nahIM ho pAtA hai / isIliye una darzanoM meM karma viSayaka sarvAMgINa vicAra karane vAlA koI grantha dRSTigocara nahIM hotA hai / isake viparIta jainadarzana meM vistRta rUpa se karma ke sambandha meM vicAra kiyA gayA hai| yaha vicAra gaMbhIra evaM vyavasthita hai| yoM to jaina vAGamaya ke sabhI vibhAgoM meM nyUnAdhika rUpa meM karma kI carcA pAI jAtI hai, lekina karma aura karmaphala ko hI jinameM vistRta carcA huI hai, aise aneka svataMtra grantha upalabdha haiN| ina granthoM meM karmasiddhAnta ko mAnane ke kAraNoM kI mImAMsA karane se lekara usake viSaya meM uThane vAle pratyeka prazna kA samAdhAna kiyA hai| jaise ki karma ke sAtha AtmA kA baMdha kaise hotA hai ? usa baMdha hone ke kAraNa kyA haiM ? kisa kAraNa se karma meM kaisI zakti utpanna hotI hai ? karma AtmA ke sAtha kama-se-kama aura adhika-se-adhika kitane samaya taka saMzliSTa rahatA hai ? AtmA ke sAtha saMzliSTa karma kitane samaya taka phala dene meM asamartha rahatA hai / isa sthiti meM usakA kyA rUpa rahatA hai / karma kA vipAkasamaya badalA bhI jA sakatA hai yA nahIM aura yadi badalA bhI jA sakatA hai to usake liye AtmA ke kaise pariNAma Avazyaka haiN| karma ko totra zakti ko maMda zakti meM aura maMda zakti ko tIvra zakti meM rUpAntarita karane vAle kauna se AtmapariNAma hote haiN| kisa karma kA vipAka kisa dazA meM niyata aura kisa dazA meM aniyata hai / karmamukta AtmA kA avasthAna kahA~ hai aura usakI pariNati kaisI hotI hai, Adi-Adi / karmatattva sambandhI ukta vizeSatAoM kA varNana karanA jaina karmagranthoM kA sAdhya hai / janasAhitya meM karmasiddhAnta kA sabase prAcIna pratipAdana pUrvo meM kiyA gayA thA / zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jo upadeza diyA, usako unake gaNadharoM ne bAraha aMgoM meM vibhakta evaM nibaddha kiyaa| jinheM dvAdazAMgazruta yA jainAgama kahA jAtA hai / bArahaveM zrutAMga kA nAma dRSTivAda hai aura usI ke bhItara caudaha vibhAgoM kA pUrva nAmaka eka viziSTa khaMDa thaa| pUrva isa (9)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmakaraNa ke sambandha meM kinhIM - kinhIM kA mata hai ki ye pUrva isa kAraNa kahalAye ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ne sarvaprathama inhIM kA upadeza diyA thA aura nAnA ullekhoM se yaha bhI anumAna kiyA jAtA hai ki inameM bhagavAna mahAvIra se bhI pUrva meM hue tIrthaMkaroM dvArA upadiSTa siddhAntoM kA samAveza kiyA gayA thA, isI kAraNa inako pUrva kahA jAtA hai / ina pUrvoM meM se AThavAM pUrva karmapravAda to mukhyarUpa se karmaviSayaka hI thA aura usake sivAya dUsare AprAyaNIya pUrva meM bhI karma kA vicAra karane ke liye karmaprAbhUta nAmaka eka upavibhAga thA / durbhAgyavaza ve pUrva kAlakrama se vinaSTa ho gye| ataH vartamAna meM ukta pUrvAtmaka karmazAstra kA mUla aMza to vidyamAna nahIM hai, lekina usI kA AdhAra lekara uttaravartI kAla ke mahAna AcAyoM ne ghaTakhaMDAgama, kaSAyaprAbhUta, gommaTasAra, karmaprakRti, paMcasaMgraha Adi arthagaMbhIra vizAla karmagranthoM kI racanA kI / ye grantha pUrvo kI tulanA meM kAphI choTe haiM, parantu inakA adhyayana bhI abhyAsiyoM ke liye karmasiddhAnta kA talasparzI jJAna karAne ke liye paryApta hai| inameM pUrvo se uddhRta kucha-na-kucha aMza surakSita hai| zrImad zivazamaMsUriviracita 'karmaprakRti' nAmaka yaha kRti karmasiddhAnta kA vivecana karane vAlI eka viziSTa racanA hai / graMthakAra AcAryazrI ne pUrvagata varNana kA AdhAra lekara isa mahAna graMtha kA aMkana kiyA hai / graMtha itanA suvyavasthita evaM kramabaddha hai ki uttaravartI kAla ke aneka AcAryoM ne apane kathana ke samarthana meM bAraMbAra isa karmaprakRti graMtha kA ullekha kiyA hai evaM isa graMtha ke Azaya ko vistAra se spaSTa karane ke liye kaI AcAyoM nai pUrNi, saMskRta TIkA Adi vyAkhyA grantha bhI likhe haiN| zrImad devendrasUriviracita karmagranthoM kA saMpAdana karate samaya mujhe yathAprasaMga vivecana ko spaSTa karane ke liye karmasiddhAnta ke aneka granthoM ko dekhane kA avasara milaa| unameM yaha karmaprakRti grantha bhI eka thA / grantha kI vivecanazailI ko dekhakara usa samaya yaha vicAra huA ki AcArya malayagiriri evaM upAdhyAya yazovijayajI kI saMskRta TIkAoM ko mAdhyama banAkara isakI hindI meM vistRta vyAkhyA kI jAye aura tulanAtmaka adhyayana karane ke liye vibhinna granthoM ke saMdarbhoM ko bhI samAyojita kiyA jaaye| kintu karmagranthoM ke saMpAdana meM vyasta hone ke kAraNa maiM isa kArya ko tatkSaNa saMpanna nahIM kara sakA ki isI bIca zrI sundaralAla jI sA. tAter3a ne muni zrI sevantamuni jI ma. sA. dvArA likhI gaI hindI anuvAda kI eka pratilipi mujhe dekara zIghra ho saMpAdana kArya karane kI preraNA dii| unakI preraNA ko lakSya meM rakhate hue paramazraddheya AcArya zrI nAnAlAla jI ma. sA. ke sAnidhya meM maiMne isa grantha kA saMpAdana kArya prArambha kiyaa| karmahone se isa para agAdha prajJAnidhi AcAryazrI dvArA maulika, saiddhAntika vizleSaNAtmaka athavA meM yoM kahUM to adhika saMgata hogA ki AcAryapravara ke dvArA ho grantha ko pUrNatA siddhAnta kA gahanatama grantha vyAkhyAe~ prastuta kI gaI prApta huI hai| saMpAdana karate samaya maiMne grantha ke Azaya ko yathArUpa meM pragaTa karane kI pUrI sAvadhAnI rakhI hai| phira bhI kahIM koI cUka ho gaI ho, aspaSTatA athavA mudraNa Adi meM azuddhi rahI ho to usake liye kSamAprArthI hU~ / vijJajanoM se nivedana hai ki ve usako saMzodhita karake mujhe sUcita karane kI kRpA kreN| prUpha saMzodhana meM zrI sundaralAla jI tAter3a kA pUrNa sahayoga rahA hai / isake liye unakA AbhArI prUpha saMzodhana karate samaya azuddhi na rahane kA dhyAna rakhA hai, phira bhI anajAna meM koI truTi raha gaI ho to vizapAThaka usako gauNa mAnakara yathAsthAna usI Azaya ko grahaNa kareMge jo vahA~ apekSita, zuddha evaM saMgata hai| (10)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMta meM paramazraddheya AcAryapravara evaM kArya ko yathAzIghra saMpanna karane ke liye yathocita yoga denevAle pramakha vidvAna munizrI sevantamunijI ma., zrI zAMtimunijI ma., zrI vijayamunijI ma., zrI jJAnamunijI ma., zrI vIrendramunijI ma., zrI rAmamunijI ma. evaM zrI sundaralAla jI tAter3a tathA parokSa rUpa meM sahayoga dene vAle anya sajjanoM kA AbhArI hai ki unakI sad-bhAvanAoM, kAmanAoM se maiM 'karmaprakRti' jaise mahAna graMtha ke saMpAdana karane kI AkAMkSA ko saphala karane meM sakSama ho sakA huuN| sAhitya ke malyAMkana ke sahI nirNAyaka pAThaka hote haiM / ataeva unakI pratikriyA se jJAta ho sakegA ki ve mere zrama ko kisa rUpa meM parakhate haiM / maiM to itanA hI kahane kA adhikArI hU~ ki jijJAsu pAThakoM kI jJAnavaddhi meM yaha grantha sahAyaka hogA aura karmasiddhAnta kA adhyayana karane kI preraNA milegii| vijJeSa ki bahanA / khajAMcI mohallA, bIkAnera saM. 2038, caitra kRSNA 3, di. 12-3-82 devakumAra jaina saMpAdaka - (11)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsthAna ke citra samacaturastrasaMsthAna nyagrodhaparimaMDala saMsthAna sAdi-saMsthAna . kubja sasthAna / vAmana saMsthAna huMDa-saMsthAna saMhanana ke citra pRSTha 210 para dekhiye
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmasiddhAnta : eka vizleSaNa - AcArya zrI nAneza vizva ke vicitra dRzyoM kI ora dRSTipAta karane para cintakavarga ke mastiSka meM vividha vicArataraMgeM parisphurita hotI haiN| cintana calatA hai vicitra dRzyoM ke vaividhya pr| jaba vibhinna prANiyoM meM vividhatA dRSTigocara hotI hai taba cintana calatA hai ki isakA kAraNa kyA hai ? eka hI mAtA kI kukSi se janma lene vAlI santAnoM meM ekarUpatA kyoM nahIM hai ? eka kI varNAkRti kisI anya prakAra kI hai to dUsare kI kisI aura hI prakAra kI / eka kA zarIra suDaula hai to dUsare kA isase bhinna rUpa meN| eka dhanavAna hai to dUsarA nirdhana / eka buddhimAna hai to dUsarA nirbuddhi / eka saumya-svabhAvI hai to dUsarA aakrosh-svbhaavii| eka anekoM kA netRtva kara rahA hai to dUsarA anekoM kI gulAmI / eka svastha hai to dUsarA rogagrasta / eka hI zArIrika upAdAnakAraNa kI avasthA se janma lene vAloM meM kArya rUpa pariNati vibhinna rUpoM meM parilakSita hotI hai| Azcarya to isa bAta kA hai ki eka hI mAtA kI kukSi se jur3avAM rUpa meM janma lene vAlI santAna meM bhI uparyukta vibhinnatA pAI jAtI hai| vaise hI samagra dRzyamAna sRSTi para dRSTipAta karane para eka jaisI sadRzatA, ekasvabhAvatA prAyaH dRSTigata nahIM hotI / cintanazIla vyakti jagat kI ina vicitra vidhAoM ko jAnane hetu vividha kalpanAeM karatA rahatA hai, parantu samyag hetu ko sahI tarIke se anveSita nahIM karane ke kAraNa mana-kalpita kiMvA anumAnita apUrNa kalpanAeM karatA rahatA hai| yahI kAraNa hai ki mAnava ne jaba se cintana karanA prArambha kiyA taba se pUrvAtya, pAzcAtya kisI bhI kSetra meM rahane vAle cintaka ne apanI-apanI zakti ke anusAra isa vaicitrya para vicAra kiyA, kintu ve jina saMskAroM se anuraMjita the usI rUpa meM unhoMne vibhinna vicitratAoM ke kAraNa ko khojane kA prayAsa kiyaa| kisI ne pAnI ko sarvopari sthAna diyA to kisI ne agni ko, kisI ne kriyAkalApoM ko to kisI ne kAla ko vicitra dRzyoM kA kAraNa mAnA / kisI ne svabhAva ko, kisI ne niyati ko to kisI ne puruSArtha evaM Izvara ko kAryoM kA kAraNa mAnA / kisI ne graha-gocara ko kAraNa mAnA to kisI ne ajJAta ko| parantu isa prakAra ke ekAMgI cintana vicitratA ke kAraNa kA sahI tathya ujAgara nahIM kara ske| isa dharA para utkRSTa puNyaprakRti-tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana kara jo divya mahApuruSa prAdurbhata hue, jinhoMne parISahoM aura upasargoM ko sahana kara rAga-dveSa kI granthiyoM kA sarvathA unmUlana kara jJAna kA divya Aloka prApta kiyA, jinake jJAna meM dRzya evaM adRzya jagata ke sAre padArtha hastAmalakavat spaSTa jhalakate the, una tIrthaMkara mahApuruSoM ne ina vicitratAoM ko dekhA, jAnA tathA inake mUla kAraNa ko janatA ke samakSa vivecita kiyaa| vaha vivecana vItarAgI devoM dvArA prarUpita hone se avisaMvAdI tathA anekAnta-dRSTi se saMpanna thaa| prakhara prajJAsaMpanna vyaktiyoM ne isa viSaya ko gaharAI se samajhA tathA yathAsamaya lipibaddha karake ise janatA ke samakSa rakhA, vahI karmasiddhAnta ke rUpa meM sthirIbhUta huA / karmasiddhAnta kA varNana itanA vistRta huA ki isakA samAveza AgrAyaNIya nAmaka dvitIya pUrva ke karmapravAda meM kiyA gayA hai| mUlataH karmasiddhAnta ke upaskartA divyapuruSa kevalajJAna aura kevaladarzana tathA yathAkhyAtacAritra ke dhAraka anaMta zaktisaMpanna tIrthaMkara deva hI haiN| noTa-AcAryazrI dvArA karmasiddhAnta kI gaI vivecanA se sNklit| . ..
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa avasarpiNI kAla meM sarvaprathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva hue, jo ki samagra mAnava jAti meM divya puruSa ke rUpa meM prakhyAta hue the| jinakA ullekha vedoM aura upaniSadoM meM bhI huA hai| pAzcAtya dezoM meM inheM 'bAbA Adama' ke nAma se Aja bhI saMbodhita kiyA jAtA hai / unheM jinadeva yA vItarAgadeva bhI kahA jAtA hai| ina vItarAga devoM ne samagra vizva ke rahasya ko pratipAdita kiyA, kintu isa rahasya ko samajhane vAlI prajJA virala hI rhii| adhikAMza mAnava samudAya bauddhika vikAsa kI kamI ke kAraNa ina tathyoM ko samajhane meM prAyaH akSama rhaa| prabhu RSabhadeva ne AdhyAtmika zAsana ko jisa varga se vizeSa rUpa se saMbaMdhita kiyA, isa vargavizeSa ko tIrtha ke nAma se saMbodhita kiyA gyaa| isI tIrtha kA vargIkaraNa cAra vibhAgoM meM kiyA gayA, yathA--sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA / cAroM varga guNa evaM karma kI niSpannatA ke sAtha vizva ke sAmane aaye| tIrthaMkara devoM para paripUrNa zraddhA rakhane vAle aise vargoM ne apane sabhI duHkhoM kI samApti ke liye yathAzakti prayatna kiyaa| kucha sAdhaka to paripUrNatA ko prApta kara Antarika zaktiyoM se paripUrNa ho Izvara bana gaye aura kucha puNyakarma ke saMyoga se devalokAdi ko prApta hue ho, kAlAntara meM punaH vaisI hI zakti ko liye hue dUsare tIrthaMkara hue| ve pUrva tIrthaMkara dvArA pratipAdita siddhAntoM kA adhyayana kiye binA hI svataH sAdhanA ke kSetra meM utare aura pUrva tIrthaMkara kI taraha zarIra ko prayogazAlA banAkara unhoMne AdhyAtmika siddhi meM paripUrNatA prApta kI evaM virATa vizva ke rahasya ko isI rUpa meM jAnA, dekhA evaM pratipAdita kiyaa| isa prakAra eka ke bAda eka 24 tIrthakara hue| inake dvArA pratipAdita siddhAntoM meM mUlata: koI antara nahIM thaa| parantu samaya-samaya para sabhI ne svayaM ke paripUrNa jJAnAloka meM jo dekhA, vahI pratipAdana kiyaa| caturvidha saMgha kI sthApanA kii| ____ina paripUrNa avasthAoM ko varane vAle evaM tadanurUpa kathana karane vAle eka ke bAda eka tIrthaMkara hote rahane se unake anuyAyI varga meM maulika tattvoM meM prAyaH ekarUpatA rahI aura vaha adyAvadhi taka calI A rahI hai| parantu jina mAnavoM kA prAraMbha meM to dhyAna RSabhadeva ke sanmukha rahA parantu tattvoM kI gahanatA inakI samajha se pare rahI, una mAnavoM ke bIca siddhAntoM kA sahI sambandha yathAvat nahIM raha sakA / taba unhoMne nAmamAtra kI sthiti ko lekara apanI-apanI buddhi ke anusAra siddhAntoM kA nirmANa kara diyaa| yahI kAraNa hai ki samagra mAnava jAti ke sAtha RSabhadeva bhagavAn kA sambandha to kisI-na-kisI rUpa meM jur3A huA hai, parantu sRSTi ke rahasya sambandhI kAraNa evaM siddhAntoM meM ekarUpatA nahIM raha skii| RSabhadeva ke pazcAt Ane vAle anya tIrthaMkaroM ke sAtha bhI kSetrIya paridhi ke kAraNa sambandha nahIM jur3a sakA tathA jinake kSetrIya paridhi nahIM thI,tathApi ve paripUrNataH pUrvAgraha se mukta nahIM bana ske| jina buddhivAdiyoM ne jo saMskAra janasAdhAraNa ko diye the, ina saMskAroM meM vaha siddhAnta rUr3ha-sA bana gayA aura isI rUr3hatA ke kAraNa ve eka kSetra meM vicaraNa karane vAle tIrthaMkaroM kI samIpatA bhI nahIM pA ske| ataH saMskAroM kA parivartana, parimArjana nahIM ho skaa| isaliye isa virATa vizva kI rahasyamayI pahelI kA kAraNa unase ajJAta hI rhaa| parantu mAnava kI buddhi ne kabhI virAma nahIM liyaa| vicitra dRzyoM kI khoja meM vibhinna kAraNa DhuMDhatI hI rhii| isIliye vizva meM jitane bhI mata, paMtha vidyamAna haiM ve sRSTi ke viSaya meM evaM usake hetu meM vibhinna kalpanAeM karate rahe haiN| jaba vaidika yuga AyA, taba vaidika RSi, maharSiyoM ne RSabhadeva ke guNagAna to kiye haiN|' parantu 1 OM namo arhanto RSabho.... (yajurveda) OM rakSa rakSa ariSTanemi svAha . . . . (, a. 26) OM trailokya pratiSThitAnAM caturvizati tIrthaMkarANAM RSabhAdi varddhamAnAntAnAM, siddhAntazaraNaM prapadyo... (Rgveda) tIna loka ke pratiSThAtA RSabhadeva se lekara zrI vardhamAna svAmI taka caubIsa tIrthaMkaroM kI zaraNa prApta ho / marudevI ca nAbhizca bharate: kala sattama / aSTabhI marudevyA tu nAbhejati urUkamaH / / . darzayan vartma vIrANaM surAsura namaskRtaH / no ki tritayakartA yo yugAdau prathamo jinaH / / (manusmRti) ayamavatAro rajasopapyuta kaivalyopazikSaNArtha (zrImad bhAgavata) RSabha kA avatAra rajoguNa vyApta manuSyoM ko mokSamArga kI zikSA dene ke lie haa| darzayan vartma vIrANaM surAsura namakSaNArtha (zrImad bhAgavata)mA dene ke lie huA /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntoM kI dRSTi se ve apane-apane anubhavoM ke AdhAra para hI socane lage / kisI ne brahma aura mAyA ko sRSTi kA kAraNa mAnA to kisI ne prakRti aura puruSa ko aura kisI ne bAhya kriyAkalApoM ko| isI prakAra kAlAdi mata bhI isI yuga kI paramparAgata dena rhii| parantu vItarAga deva ke siddhAntoM kI vaijJAnika evaM akATya prakriyA ne jaba janamAnasa ko atyadhika prabhAvita karanA prAraMbha kiyA taba usa samaya ke vibhinna dharmoM ke agragaNyoM ne apane-apane pakSa kI janatA ko apane-apane mata meM sthira rakhane ke liye kriyAkalApoM ko, yajJa-yAga Adi ko karma zabda se saMbodhita kara sva-anuyAyiyoM ko batalAyA ki apane mata meM bhI karma kI sthiti kA prAvadhAna hai, jisako prArabdha Adi zabdoM se bhI abhivyaMjita kiyA gayA thA / vahI silasilA vibhinna pakSoM, saMpradAyoM meM dArzanikatA ke rUpa meM abhI bhI calA A rahA hai| parantu vibhinnatA ke vAstavika mUlabhUta kAraNa karmasiddhAnta kA sUkSmatA-gahanatA ke sAtha vyavasthita rUpa meM vistRta vivecana jitanA jainadarzana meM milatA hai, utanA kisI bhI darzana meM upalabdha nahIM hotA hai| paM. sukhalAlajI kA kathana hai ki 'yadyapi vaidika sAhitya tathA bauddha sAhitya meM karma sambandhI vicAra hai para vaha itanA alpa hai ki isakA koI khAsa grantha isa sAhitya meM dRSTigocara nahIM hotaa| isake viparIta jainadarzana meM karmasambandhI vicAra sUkSma, vyavasthita aura ati vistRta hai|' unhIM vItarAga siddhAntoM ko aitihAsika evaM prAgetihAsika dRSTi se bhI sunizcita rUpa se pratipAdita kiyA jA sakatA hai| itihAsa kI pRSThabhUmi para zrI mahAvIra, zrI pArzvanAtha evaM zrI ariSTanemi taka kA to tIrthaMkara ke rUpa meM ullekha milatA hai| bhagavAna mahAvIra evaM pArzvanAtha kA to spaSTa rUpa se vivecana itihAsa se pramANita hotA hai| itihAsa dvArA pramANita tIrthaMkara devoM ne jina siddhAntoM kA pratipAdana kiyA hai, una siddhAntoM meM tathA pUrva tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita siddhAntoM meM mUlataH koI bheda nahIM hai| ataH bhagavAna RSabhadeva Adi kI aitihAsika prAmANikatA bhI svataH siddha ho jAtI hai| isI prakAra anya mahAvideha Adi kSetroM meM vidyamAna tIrthaMkaroM (viharamAnoM) kA pratipAdana lokAlokaprakAzaka kevalajJAnI bhagavAna mahAvIra dvArA hone se unakA prAmANIkaraNa tathA aitihAsika mUlyAMkana bhI bhalIbhAMti vaijJAnika tathyoM kI taraha ujAgara ho jAtA hai| uparyukta saMdarbho se yaha nirNayAtmaka rUpa se kahA jA sakatA hai ki jinadeva dvArA batalAyA huA mArga jainadharma ke nAma se jo vizruta hai, samagra kSetroM kI apekSA anAdi kAla se calA A rahA hai / pravAha kI dRSTi se usakI Adi nahIM kahI jA sakatI / una siddhAntoM kI vizeSatA vartamAna yuga meM bhautika vijJAna kI dRSTi se bhI adhika spaSTa hotI huI dRSTigata ho rahI hai / bhautika vijJAna ke anusaMdhAnakartA bhautika prayogazAlA meM jina tathyoM ko ubhAra rahe haiM ve tathya kaI sthaloM para yadyapi antima satya ke rUpa meM nahIM haiM, kintu inameM durAgraha nahIM hone se apane anusandhAna se pUrva udghATita tathyoM ko apUrNa batAne meM bhI saMkoca nahIM krte| unhIM vaijJAnikoM kI aneka pIr3hiyoM ke samApta hone ke bAda kucha eka tathya vizva ke samakSa Aye haiM, jo ki jainadarzana ke siddhAntoM ke anurUpa haiM arthAt jinakA varNana jainadarzana meM pUrva meM hI kiyA jA cukA hai / isase sahaja hI jAnA jA sakatA hai ki jainadharma ke maulika siddhAnta zAzvata satya haiM / satya kI jijJAsA rakhane vAle vyakti eka-na-eka dina asaMdigdha rUpa se isI svIkArokti meM AeMge, aisA kaha denA bhI atizayoktipUrNa nahIM hogaa| yaha siddhAnta to asaMdigdha rUpa se spaSTa ho jAtA hai ki dRzyamAna jagata kI pratIta hone vAlI vicitratAoM kA malabhata kAraNa karma hai| jisakA varNana arhatasiddhAntoM meM anAdikAla se calA A rahA hai| vibhinna darzanoM meM karmasiddhAnta karmasiddhAnta ke viSaya meM vibhinna vicAradhArAeM dArzanika jagata meM pracalita haiN| bhAratIya darzanoM meM se jaina, bauddha aura vaidika darzanoM meM vizeSataH karmasiddhAntoM para carcA kI gayI hai| kintu jitanI sUkSma aura vizuddha carcA jainadarzana meM upalabdha hotI hai, vaisI sthiti anya darzanoM kI nahIM hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidikadarzana kI prAraMbhika avasthA se lekara aupaniSadika kAla taka to karmasiddhAnta kA kramabaddha vyavasthita vivecana vaidikadarzana meM upalabdha nahIM thA, jaisA ki prophe. mAlavaNiyA kA kathana hai Adhunika vidvAnoM ko isa viSaya meM koI vivAda nahIM hai ki upaniSadoM ke pUrvakAlIna vaidikasAhitya meM saMsAra aura karma kI kalpanA kA koI spaSTa rUpa dikhalAI nahIM detA thaa| jahA~ vaidika evaM pUrvavartI RSiyoM ne jagat-vaicitrya ke kAraNa kI khoja bAharI tattvoM meM, brahma aura mAyA, prakRti aura puruSa ke rUpa meM kI to aupaniSadika RSiyoM ne isa vividhatA kA AMtarika kAraNa jAnane kA prayAsa kiyaa| phalasvarUpa kAla, svabhAva, niyati, yadRcchA, bhUta, puruSa Adi kAraNa sAmane aae| kAlavAda-kAlavAdiyoM kA kahanA hai-jagata ke samasta bhAva aura abhAva tathA sukha aura duHkha kA mUla kAla hI hai| kAla hI samasta bhUtoM kI sRSTi karatA hai, saMhAra karatA hai, pralaya ko prApta prajA kA zamana bhI karatA hai| saMsAra ke samasta zubhAzubha vicAroM kA utpAdaka kAla hI hai| kAla hI prajA kA saMkoca-vistAra karatA hai / saba ke nidrAmagna hone para bhI kAla hI jAgata rahatA hai / atIta, anAgata evaM pratyutpanna bhAvoM kA kAla hI kAraNa hai| usakA atikramaNa nahIM kiyA jA sakatA hai / svabhAvavAda-svabhAvavAdiyoM kA kahanA hai ki kAMToM kA nukIlApana, mRga, pakSiyoM ke citra-vicitra raMga, haMsa kA zukla varNa zukoM kA harApana mora ke raMgabiraMge varNa honA, yaha saMsAra kA sArA kArya svabhAva se hI pravRtta hotA hai| binA svabhAva koI kArya nahIM ho sktaa| niyativAda-niyativAdiyoM kA siddhAnta hai ki jo kucha hotA hai vaha bhavitavyatAvaza hotA hai| jisa padArtha kI niSpatti jisa rUpa meM hone vAlI hai, vaha usI rUpa meM hotI hai| jo kArya nahIM hone vAlA hai, vaha lAkha prayatna karane para bhI nahIM hogaa| jisa vyakti kI mRtyu nahIM hone vAlI hai, use viSa, (poijana) bhI de diyA jAye to usakI mRtyu nahIM ho sktii| jo kucha bhI hotA hai vaha saba niyati se hI hotA hai| yadRcchAvAda-yadRcchAvAdiyoM kA kahanA hai-kucha bhI kArya hotA hai, vaha yadRcchA, apane Apa hotA hai / yadRcchA kA artha hai apane Apa kArya kI siddhi ho jAnA / isa vAda meM niyata kAryakAraNa kI sthiti nahIM rhtii| manakalpita rUpa se kisI bhI kArya kA koI bhI kAraNa mAna liyA jAtA hai| bhUtavAda-bhUtavAdiyoM kA kathana hai ki jagata ke saMpUrNa kArya bhUtoM se nirmita haiM / bhUtapaMcaka hI isa loka kI utpatti ke mUla kAraNa haiN| pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura AkAza ye paMca bhUta kahalAte haiN| puruSavAda-puruSavAdiyoM kA yaha mAnanA hai ki sRSTi kA kartA, bhoktA, niyantA saba kucha puruSa hI hai| isake do vAda pracalita haiM--brahmavAda aura IzvaravAda / brahmavAdI sAre jagata ke cetana-acetana, mUrta-amUrta Adi padArthoM kA upAdAnakAraNa brahma ko hI mAnate haiM ___ sarva va khalu idaM brahma, neha nAnAsti kiMcana / IzvaravAdI Izvara ko hI akhila jagata kA kartA mAnate haiN| Izvara ke hilAye binA saMsAra kA eka pattA bhI nahIM hila sktaa| jar3a evaM cetana tattvoM kA saMyojaka svayaM Izvara hI hai| lokavaicitrya kA mUlakAraNa jAnane ke liye uparyukta vAdoM meM kucha prayatna to kiyA gayA hai, kintu yaha prayatna satya tathya ko spaSTa nahIM kara skaa| pratyeka prANI ke sukha-du:kha ke rUpa bhinna-bhinna haiN| ekasamAna puruSArtha karane para bhI eka ko lAbha hotA hai, dUsare ko hAni / eka sukhI banatA hai, dUsarA duHkhii| eka ko binA prayatna kiye akasmAt dhana kI prApti ho jAtI hai to dUsare ko lakSAdhika prayatna karane para kArSApaNa bhI prApta nahIM hotaa| isake kAraNa kI anveSaNA jaina aura bauddha darzana meM upalabdha hotI hai| buddha aura mahAvIra ne Izvara Adi ke sthAna para karma ko hI pratiSThita kiyA / jagatvaicitrya kA mUla kAraNa 'karma' hai, yaha udghoSaNA kii| IzvaravAdiyoM ne jo sthAna Izvara ko diyA vahI sthAna jaina yA bauddha darzana meM karma ko diyA gayA hai| :
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ gautama buddha kA siddhAnta hai ki sArA saMsAra karma se calatA hai| prajA karma se calatI hai| calate hue ratha kA cakra jisa prakAra dhurI se baMdhA rahatA hai, isI prakAra prANI bhI karma se saMbaMdhita hai| yadyapi bauddhadarzana ne jagatavaicitrya ke kAraNa kI khoja meM svabhAva ko bhI svIkAra kiyA hai, tathApi buddha ke vicAroM meM karmasiddhAnta kI hI pramukhatA rahI hai / buddha se jaba zubha mANavaka ne prazna kiyA - he gautama! kyA hetu hai, kyA pratyaya hai ki manuSya hote hue bhI manuSya rUpa vAle meM hInatA yA uttamatA dikhalAI detI hai| he gautama! yahA~ manuSya alpAyu-dIrghAyu, bahurogI alparogI, kurUpa-rUpavAna, daridra dhanavAna, nirbuddhi prajJAvAna kyoM dikhalAI dete haiM? he gautama isakA kyA kAraNa hai ? uttara meM gautama buddha ne kahA he mANavaka! karmasvaka, karmadAyaka karmayoni karmabandhu, karmapratizaraNa hai| karma hI prANiyoM kI hInatA aura uttamatA karatA hai / isa prakAra bauddha vicAraNA meM karmasiddhAnta ko svIkAra to kiyA hai, lekina vaicArika pratyaya ke rUpa meM hI bauddhadarzana meM prANI hIna aura uttama kyoM hotA hai, isakA uttara to karmasiddhAnta ke rUpa meM milatA hai, kintu kaise hotA hai, isa viSaya meM koI samAdhAna nahIM milatA / jainadarzana meM karmasiddhAnta kI prakriyA kA sUkSma, gahana evaM vyavasthita vizleSaNa milatA hai / kyoM aura kaise kA spaSTa samAdhAna prApta hotA hai, jisakA saMkSipta varNana yahAM prastuta hai| 'karma' zabda ke vibhinna artha karma zabda vibhinna arthoM meM grahaNa kiyA jAtA hai| sAmAnyataH karma zabda kA artha 'kriyA' ke rUpa meM liyA jAtA hai / pratyeka prakAra kA spaMdana - cAhe vaha mAnasika ho yA kAyika, 'kriyA' kahA jAtA hai| jainadarzana meM ise triyoga mana-vacana-kAya ke rUpa meM liyA jAtA hai| karma kA yaha kriyAtmaka artha karma kI AMzika vyAkhyA prastuta karatA hai / mImAMsAdarzana meM karma kA artha yajJa-yAga ke rUpa meM liyA gayA hai| gItA meM karma zabda ke artha meM yajJa-yAga ke sAtha Azrama tathA varNAnusAra kiye gaye smArta karmoM ko bhI grahaNa kiyA hai| bauddha vicArakoM ne bhI karma zabda se zArIrika, mAnasika, vAcika triyAoM ko liyA hai, jo apanI naitika zubhAzubha prakRti ke anusAra kuzala yA akuzala karma kahe jAte haiN| yadyapi 'karma' zabda se bauddhadarzana meM kriyA artha liyA jAtA hai, tathApi vahA~ para karma zabda se 'cetanA' kI hI pramukhatA hai / nikAya meM buddha ne kahA hai--cetana hI bhikSuoM kA karma hai, aisA maiM kahatA hU~ cetanA ke dvArA hI karma ko karatA hai kAyA se, vANI se mana se / tAtparyArtha yaha hai ki cetanA ke rahane para hI samasta kriyAeM saMbhavita haiM / uparyukta kathanAnusAra karma kA artha kriyAtmaka hI liyA gayA hai, kintu karmasiddhAnta meM karma zabda kA artha kriyA se kucha vistRta hai / vahA~ para zArIrika, mAnasika evaM vAcika kriyAoM kA cetanA para par3ane vAlA prabhAva tathA tatphalasvarUpa bhAvI kriyAoM kA nirdhAraNa aura unase hone vAlI anubhUti kA 'karma' zabda meM hI samAveza kiyA gayA hai / saMkSepataH karma zabda se do arthaM liye jAte haiM- kriyA aura usakA phala ( vipAka ) / arthAt karma zabda meM prakriyA se lekara phala taka ke sAre artha sannihita haiN| jainadarzana meM karma se una paramANuoM ko bhI grahaNa kiyA hai jo prANI kI kriyAvizeSa se cetana kI ora AkarSita hokara usase sambaddha ho jAte haiM tathA samaya kI paripakvatA ke anusAra apanA phala dekara AtmA se alaga ho jAte haiM / vaijJAnika dRSTikoNa se karma zabda kA artha liyA jAya to karma eka aisI zakti hai, jo eka kriyA ke kAraNa saMcita hotI hai va dUsarI kriyA se nirjarita ho jAtI hai / apane udayakAla meM apara kriyA ko janma dekara svayaM bhI apara rUpa meM punaH saMcita ho jAtI hai /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaicitrya ke kAraNa saMsAra ke sabhI Astika dArzanikoM ne Atmazakti ko prabhAvita karane vAle tatva kI apane-apane dRSTikoNoM se khoja kI hai / vedAntadarzana meM mAyA yA avidyA, sAMkhya meM prakRti, vaizeSikadarzana meM adRSTa, mImAMsA meM apUrva, bauddha darzana meM karma, avidyA, vAsanA, naiyAyika darzana meM adRSTa, saMskAra aura dharmAdharma ke rUpa meM usa tattva kA kathana kiyA hai| jainadarzana meM usa tatva ko 'karma' ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai| sAmAnyatayA sabhI kAraNa samAnArthaka pratIta hote haiM, kintu gahanatA meM praveza kiyA jAye to anya darzanoM kI vicAraNA aura jainadarzana kI vicAraNA meM bahuta bar3A antara hai / jainadarzana meM karma zabda kA jo vyApaka vizleSaNa kiyA gayA hai, vaha anyatra upalabdha nahIM hotA / dravyakarma aura bhAvakarma pratyeka kArya ke liye nimitta aura upAdAna donoM hI kAraNoM kI AvazyakatA hotI hai / jainadarzana meM jIva kI pratyeka kriyA ke liye upAdAna ke rUpa meM bhAvakarma (pariNAma) aura nimitta ke rUpa meM dravyakarma (karmaparamANu) pratipAdita haiN| jIva ke zubhAzubha pariNAmoM ko bhAvakarma tathA bhAvakarma se AkarSita hone vAle karmavargaNA ke pudgala, jo cetanA ke sAtha saMyukta hokara karma rUpa meM pariNata ho jAte haiM, apekSAkRta cetanA kI saMjJA ko pA lete haiM, dravyakarma kahalAte haiN| bhAvakarma ko uttejita karane vAlA dravyakarma, nokarma tathA tatsaMbaMdhita bAhyapadArtha bhI hotA hai / jaba taka AtmA meM bhAvakarma kI upasthiti nahIM hotI hai taba taka karmaparamANu ( dravyakarma) baMdhana ke rUpa meM pariNata nahIM hote| isaliye dravya aura bhAvakarma paraspara eka dUsare ke kAraNa kahe jAte haiN| paM. sukhalAlajI ne karma zabda kI paribhASA karate hue kahA hai -- ' mithyAtva kaSAya Adi kAraNoM se jIva ke dvArA jo kiyA jAtA hai, vahI karma kahalAtA hai|' 1 mithyAtva ( ajJAna), kaSAya ( krodha, mAna, mAyA, lobha Adi) bhAvakarma haiN| yaha bhAvakarma AtmA kI vaibhAvika dazA haiM / AtmA inakA upAdAna rUpa meM kartA hai| jisa prakAra ghRta kA antaraMga kAraNa dugdha hai, isI prakAra bhAvakarma kA Antarika kAraNa AtmA hai dravyakarma, jo sUkSma kArmaNa paramANu hai, isakA AtmA nimitta rUpa meM kartA hai| jisa prakAra dugdha ko dadhi rUpa meM, dadhi ko navanIta aura ghRta meM parivartita karane meM jina anya vastuoM kI apekSA hotI hai ve nimitta kAraNa kahe jAte haiM / / ina dravya aura bhAva karma meM mukhyatayA kramaza: jar3a aura cetana kI pramukhatA hotI hai| ina donoM meM paraspara kAryakAraNabhAva hai| jisa prakAra murgI se aMDA aura aMDe se murgI hotI hai, inameM kisI ko bhI prAthamikatA nahIMdI jA sakatI, usI prakAra dravyakarma aura bhAvakarma meM kisI kI bhI prAthamikatA kA nizcaya nahIM kiyA jA sakatA / pratyeka dravyakarma tatsaMbaMdhita bhAvakarma kA pUraka aura pratyeka bhAvakarma tatsaMbaMdhita dravyakarma kA pUraka hai / ataH pravAha kI apekSA se inakA kAryakAraNabhAva anAdikAlIna hai| kevala cetana pakSa yA kevala jar3a pakSa karma kI samucita vyAkhyA prastuta nahIM kara sakatA / dravya aura bhAva karma se hI karma kI pUrNa vyAkhyA banatI hai| karmaparamANuoM kA AtmA se sambandha pratyeka saMsArI AtmA prati samaya sAta-ATha karmoM kA baMdha karatI hai| AyuSya karma ke baMdha ke samaya ATha karmoM kA baMdha anyathA sAta karmoM kA bandha karatI hai| sajAtIyatA kI dRSTi se to karma eka hI hai, kintu jaba jIva ke manavacana kAyA ke yogoM meM parispandana hotA hai, taba karmayogya paramANu AtmA ke sAtha karmarUpa meM saMbaddha ho jAte haiN| tadanantara inakA vibhAgIkaraNa hotA hai| jisa prakAra vyakti dugdhapAna karatA hai, dugdha jaba udarastha ho jAtA 18
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura rasa ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai taba usakA vibhAgIkaraNa hotA hai| usakI zakti kA kucha-kucha bhAga AMkha, kAna, nAka Adi indriyoM ko prApta hotA hai / mukhyatayA to dugdha udarastha hI hotA hai / isI prakAra mana, vacana va kAyA ke yogoM kA parispandana jisa karma ke pariNAmoM kI mukhyatA se huA hai, usa karma ko karmaparamANuoM kA usake anupAta se bhAga prApta hotA hai| isake atirikta avazeSa karmoM ko bhI yathAsthAna yathAyogya bhAga milatA hai / isIliye pratisamaya AtmA ke sAtha sapta- aSTa karmoM ke bandhana kA vidhAna kiyA gayA hai / karma kA vibhAgIkaraNa mUla meM to karma eka hI prakAra kA hotA hai, tathApi jisa rUpa meM vaha Atmika vikAsa kA avarodhaka banatA hai, tadanurUpa usakA vibhAga kara diyA jAtA hai| karma ke mukhya vibhAga ATha kiye gaye haiM 1 jJAnAvaraNIya, 2 darzanAvaraNIya, 3 vedanIya, 4 mohanIya, 5 Ayu, 6 nAma, 7 gotra, 8 antarAya / uparyukta ATha karmoM meM mohanIya karma pramukha hai / AtmasvarUpa ko AvRta karane kI kSamatA, prabhAvazIlatA, sthitikAla Adi anya karmoM kI apekSA mohanIya karma kA adhika hai| mohanIya karma pUre karmavRkSa kA mUla kahA jAtA hai / jisa prakAra mUla ko ukhAr3a dene se vRkSa Tika nahIM sakatA, usI prakAra mohanIya karma kA kSaya ( nAza ) kara dene para anya karma bhI nahIM Tika skte| mohanIya karma para vijaya prApta karane para anya karmoM kA kSaya saralatA se kiyA jA sakatA hai / aSTa karmoM meM cAra karma ghAtika aura cAra karma aghAtika haiM / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAyakarmaghAtika tathA vedanIya, Ayu, nAma, gotra karma aghAtika haiM / jo AtmA ke mUla guNoM kA ghAta ( AcchAdita) karate haiM ve ghAtika aura jo AtmA ke mUla guNoM kA ghAta nahIM karate ve aghAtika karma kahalAte haiM / / pAtika karma bhI do prakAra ke hote haiM dezaghAtI aura sarvaghAtI sarvaghAtI pUrNatayA AtmaguNoM ko Avarita kara dete haiN| jabaki dezaghAtI kisI eka bhAga ko Avarita karate haiN| sarvaghAtI se tAtparya mAtra guNoM ke prAkaTya ko rokanA hai, nAza nahIM / Atmika guNa kitane hI AvRta kiye jAyeM tathApi caitanya kA jJApaka aMza sadA anAvRta rahatA hai| aghAtika karma bhune hue bIja ke samAna haiM, (dIrgha sthiti vAle) navIna karmoM ko utpanna bilaga ho jAte haiM / usI prakAra jo karma AtmA kI jJAna ghAtI karma ko usa bIja ke samAna kahA jA sakatA hai, jisameM aMkuraNa kI zakti hai| jina kamoM ke kAraNa navIna karmoM kA baMdha hotA rahatA hai, karmaparaMparA vicchinna nahIM hotii| jinameM navIna aMkuraNa kI zakti nahIM hai / usI prakAra aghAtika karma nahIM karate, sthiti ke paripAka ke anusAra apanA phala dekara AtmA se jJAnAvaraNIya jisa prakAra bAdala sUrya ko Avarita karatA hai zakti ko Avarita karatA hai, use jJAnAvaraNIya karma kahate haiN| bAdala kA AvaraNa sUrya ko kitanA hI Avarita kara de, tathApi itanA prakAza to avazeSa rahatA hI hai, jisase dina aura rAta kA jJAna ho ske| usI prakAra jJAnAvaraNIya karma se AtmA kI jJAna zakti kitanI hI AcchAdita kara dI jAye tathApi jJAna kA anaMtavAM bhAga to udghATita hI rahatA hai, jisase jIvatva kA jJAna ho sake / anyathA AtmA anAtmA ho jAegI / darzanAvaraNIya jisa prakAra dvArapAla rAjA ke darzana meM bAdhaka banatA hai, darzana nahIM karane detaa| usI prakAra jo karma AtmA kI darzanazakti ko AcchAdita karatA hai| arthAt jJAna se pUrva hone vAle vastu ke sAmAnya bodha ko darzana zakti ko Avarita karane vAlA karma darzanAvaraNIya hai / vedanIya - - jisa karma ke dvArA AtmA sukha aura duHkha kA anubhava kareM, use vedanIya karma kahate haiM / vaha sukha bhI madhulipta talavAra ko cATane ke samAna antataH duHkhaprada hI hai| mohanIya-- jisa prakAra mAdaka vastuoM ke sevana se vyakti bebhAna bana jAtA hai, hitAhita ko bhUla jAtA hai, vivekazakti kho baiThatA hai / isI prakAra mohanIya karma ke udaya se prANI bebhAna ho jAtA hai / 19
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) hitAhita ke viveka se vikala ho jAtA hai / akaraNIya bhI kara DAlatA hai / aisA mohanIya karma darzanamohanIya aura cAritramohanIya ke bheda se do prakAra kA hai-- . darzanamohanIya-darzana zabda ke tIna artha ho sakate haiM-1. nivizeSa darzana, 2. daSTikoNa, 3. shrddhaa| prathama artha kA sambandha to darzanAvaraNIya karma se hai| avazeSa do arthoM kA sambandha darzanamohanIya karma se hai / darzanamohanIya karma se jIvana meM samyaka dRSTikoNa aura samyaka zraddhA kA abhAva ho jAtA hai, galata dhAraNAe~ jama jAtI haiM vivekabuddhi vilupta ho jAtI hai| isake tIna bheda haiM-- (1) mithyAtvamohanIya-jisase prANI satyAsatya ke viveka se vikala ho jAtA hai| vaha satya ko asatya, asatya ko satya mAna baiThatA hai| (2) samyagamithyAtvamohanIya-jisase prANI satyAsatya kA nirNaya nahIM kara pAtA / kaunasA satya hai aura kaunasA asatya, yaha nirNaya nahIM hotaa| samyaktvamohanIya-mithyAtvamohanIya ke zuddha dalikoM ko samyaktvamohanIya kahate haiM / ina zuddha dalikoM ke udaya rahane para samyaktva bodha meM koI bAdhA nahIM AtI arthAt zuddha zraddhA abhivyakta ho jAtI hai / hAM upazama evaM kSAyika jitanI zuddhatA nahIM rahatI, para tattvabodha hone meM rukAvaTa nahIM aatii| jaise ki AlamArI ke svaccha kAMca antargata vastu ke jJAna meM bAdhaka nahIM hote, kintu unakI prApti meM bAdhaka hote haiM, isI prakAra samyaktvamohanIya, samyag bodha meM bAdhaka nahIM hotaa| cAritramohanIya-jisake dvArA aneka prakAra ke vikAroM kI utpatti ho tathA AcaraNa meM azubhatA AtI ho, jo vratAdi kI prApti kA bAdhaka ho, ise cAritramohanIya karma kahate haiN| - AyuSyakarma-jisa prakAra baMdIgRha, kaidI kI svatantratA meM bAdhaka hai isI prakAra jo karma AtmA ko niyata samaya taka vibhinna zarIroM meM kaida rakhatA hai, use AyuSyakarma kahate haiM / jIva pratikSaNa AyuSyakarma ke paramANuoM kA bhoga kara rahA hai| jyoM-jyoM paramANuoM kA bhoga hotA rahatA hai, tyoM-tyoM ve AtmA se pRthak hote jAte haiN| jaba pUrvabaddha saMpUrNa karma paramANu AtmA se pRthak ho jAte haiM taba jIva vartamAna zarIra ko chor3akara navIna zarIra dhAraNa kara letA hai| AyuSyakarma kA bhoga kramika aura Akasmika do prakAra se hotA hai / AyuSya karma kA kramika bhoga to dhIre-dhIre svAbhAvika rUpa meM hotA rahatA hai| Akasmika AyaSyakarma kA bhoga kisI kAraNa ke upasthita hone para eka hI sAtha ho jAtA hai| nAmakarma--jisa karma se jIva ke gati, jAti, zarIra, aGgopAMga, varNa Adi kA nirmANa ho, use nAmakarma kahate haiN| Adhunika paribhASA meM isa karma ko vyakti ke vyaktitva kA nirdhAraka tattva bhI kahA jA sakatA hai| gotrakarma-jisake kAraNa loka meM pratiSThita yA apratiSThita kula meM utpatti ho, use gotrakarma kahate haiN| antarAyakarma-abhISTa artha kI upalabdhi meM bAdhaka karma ko antarAyakarma kahate haiN| jisa prakAra rAjA kI AjJA dAna dene kI hone para bhI bhaMDArI bIca meM hI bAdhaka bana jAtA hai, isI prakAra yaha karma bhI avarodhaka bana jAtA hai| uparyukta aSTa karmoM ke uttara bheda 148 hote haiM / yathA-jJAnAvaraNIya ke 5, darzanAvaraNIya ke 9, vedanIya ke 2, mohanIya ke 28, AyuSya ke 4, nAmakarma ke 93, gotra ke 2 aura antarAya ke 5 bheda haiM / kula 148 bheda hote haiN| karma aura Izvara prAyaH sabhI dhArmika vicAradhArAeM zubhAzubha kRtyoM kA pratiphala kisI-na-kisI rUpa meM svIkAra karatI haiM, lekina kucha vicAradhArAeM ina zubhAzubha kRtyoM kA pratiphala svata: aura kucha parataH svIkAra karatI haiN| sAMkhya, yoga, bauddha, mImAMsaka aura jaina karmoM ko apanA phala dene meM svataH samartha mAnate haiM / nyAya-vaizeSika, vedAnta darzana meM karmoM ko phala dene meM svataH samartha nahIM mAnA hai, apitu phalapradAtA ke rUpa meM Izvara ko svIkAra kiyA hai| 20
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana meM Izvara ke trirUpa pratipAdita kiye gae haiM--baddhaIzvara, muktaIzvara aura siddha Izvara / jo AtmAeM karmoM se Abaddha haiM, ve baddhaIzvara haiM / jina AtmAoM ne ghanaghAtika karmacatuSTaya kSaya kara diyA, ve muktaIzvara haiN| jina AtmAoM ne saMpUrNa karmakSaya karake niraMjana, nirAkAra avasthA prApta kara lI, ve siddhaIzvara haiN| siddhaIzvara kisI bhI jIva ke kisI bhI kArya meM hastakSepa nahIM karate / muktaIzvara apane aghAtika karmoM kA kSaya karate haiN| isake atirikta anya prANiyoM ke karmoM meM kisI prakAra koI bhI vighna nahIM karate haiN| apane jJAna meM upayukta samajheM to yathAyogya upadeza de dete haiN| baddhaIzvara ke rUpa meM sthita AtmAeM apane karmoM kA phala paribhoga svayaM karatI haiM evaM navIna karmoM kA baMdhana bhI svayaM karatI haiM, kintu anya AtmA ke karma bandhana evaM nirjaraNa meM unakA kisI bhI prakAra kA vyavadhAna nahIM hotaa| jIva svayaM hI apane karmoM kA kartA--bhoktA hai| isakA phala paribhoga karAne ke lie koI dUsarA vyakti kiMvA Izvara nahIM AtA / sRSTi kA adhiSThAtA bhI koI Izvara nahIM hai| sRSTi anAdi-anaMtakAla se calI A rahI hai| baddhaIzvara AtmAeM apane karmoM kA phala paribhoga svayaM karatI haiN| Izvara ko phalapradAtA mAnane vAle vyaktiyoM ne jo AkSepa prastuta kiye haiM, nirAkaraNa ke sAtha una AkSepoM ko prastuta kiyA jA rahA hai| AkSepa 1. sUI, kaiMcI, ghar3I Adi laghu-se-laghu vastu se lekara gaganacumbI bhavanoM taka kA nirmAtA koI puruSa vizeSa hai, to isI prakAra saMpUrNa jagata kA nirmAtA koI vyakti avazya honA caahiye| vaha vyakti Izvara ke atirikta anya nahIM ho sakatA / 2. akhila jagata ke samasta prANI zubhAzubha donoM hI prakAra ke karma karate haiM / kintu azubha karmoM kA phalabhoga koI nahIM karanA caahtaa| karma svayaM jar3a hone se binA cetana kI preraNA ke phala dene meM samartha nahIM hote| ataH karmavAdiyoM ke lie bhI Izvara ko mAnanA Avazyaka ho jAtA hai| 3. vaha phalapradAtA Izvara isa prakAra kA honA cAhiye ki sadA se mukta ho aura anya mukta AtmAoM kI apekSA isameM kucha vizeSatA ho / karmavAdiyoM kA yaha mAnanA bhI asaMgata hai ki karma se sarvathA chaTa jAne para sabhI jIva mukta ho jAte haiN| AkSepaparihAra 1. yaha jagata anAdi-anantakAla se calA A rahA hai, isakI koI nava-nirmiti nahIM huI hai| utAra-car3hAva jarUra Ate rahe haiN| parivartana aura parivardhana bhI hote haiN| ina parivartanoM meM kucha aise parivartana hote haiM jo kisI puruSa dvArA kiye jAte haiM aura bahuta se parivartana binA kisI kI sahAyatA se svataH jar3a tattvoM ke sahayoga se ho jAte haiN| miTTI-patthara Adi ekatrita ho jAne para choTe-moTe TIle yA pahAr3a bana jAte haiN| idhara-udhara se pAnI kA pravAha mila jAne se nadI bana jAtI hai| uSNatA se pAnI bhApa banakara bAdala ke rUpa meM barasane lagatA hai, ye saba kArya svata: hote haiN| isameM Izvara ko kartA mAnane kI koI jarUrata nahIM hai| 2. jisa prakAra jIva karma karane meM svatantra hai usI prakAra usakA phala bhogane meM bhI svatantra hai, arthAt jisa prakAra kA karma karatA hai usI prakAra phala paribhoga bhI karanA par3atA hai / karma kA phala bhugatAne ke liye koI Izvara nahIM aataa| yadyapi karma jar3a hai kintu caitanya, jIva ke saMyoga se usameM aisI zakti prAdurbhUta ho jAtI hai ki jisase vaha apane zubhAzubha vipAkoM ko niyata samaya para jIva para prakaTa kara detA hai / karmavAda kA yaha siddhAnta nahIM hai ki caitanya ke sivAya karma svayaM phala dene meM sAmarthyavAna ho jAtA hai| usakA to
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha kahanA hai ki jIvoM ko karmoM kA phala dene ke liye Izvara kI preraNA kI koI AvazyakatA nahIM hai| mirca vyakti svayaM khAtA hai to mu~ha jalAne ke liye koI dUsarA nahIM AtA / madirA svayaM pItA hai to mAdakatA utpanna karane ke liye koI dUsarA nahIM aataa| yadyapi vyakti muMha jalAnA yA mAdakatA utpanna karanA nahIM cAhatA, kintu mirca yA madirA pIne se una padArthoM meM cetanA ke saMyoga se vaisI zakti A jAtI hai aura vyakti kI anicchA hote hue bhI ve apanA phala de dete haiN| isI prakAra AtmA jisa prakAra kA karma karatI hai, usI rUpa meM karma usI AtmA kA saMyoga pAkara jIvoM kI icchA na hote hue bhI apanA phala de dete haiM / isake bIca meM Izvara Adi ko DAlane kI koI AvazyakatA nahIM rahatI / 3. Izvara bhI cetanAvAna hai, jIva bhI caitanyayukta hai / phira inameM antara kyA hai ? antara kevala itanA hI hai ki Izvara kI caitanyazaktiyAM anAvRta ho cukI haiM, kintu jIva kI zaktiyAM abhI karmoM ke kAraNa AcchAdita haiM / jisa dina kamoM kA vilaya ho jAyegA usa dina usakA svarUpa bhI Izvara ke rUpa meM nikhara jAegA tatazca jIva aura Izvara meM koI antara nahIM rhegaa| jIva ke mokSa pA lene para bhI use Izvara tulya nahIM mAneM to mukti pAne kA mahattva hI kyA rahegA ? siddhAvasthA meM aisI koI viSamatA nahIM hai / sArI siddhAtmAeM eka samAna zaktisaMpanna haiN| mUlataH to jagata kI AtmAeM Izvara hI haiN| karmoM ke kAraNa unakA vibhinna rUpa dikhalAI detA hai| jisa prakAra, samAna pAvara vAle balboM ko aneka choTe bar3e DibboM se ka dene para unakA prakANa bhI inhIM DibboM meM samAhita ho jAtA hai| usI prakAra samAna zakti saMpanna AtmAoM para bhI karmoM ke vibhinna DibboM kA AcchAdana, baMdhana hone se AtmAoM kI vibhinna avasthAeM dikhAI detI haiM / kintu siddhAvasthA meM saba kI AtmAeM karmoM ke vibhinna AvaraNoM se anAvRta ho jAne se eka samAna ho jAtI haiM / vahA~ para eka hI Izvara ko mAnanA dUsare ko tatsama na mAnanA, yuktisaMgata nahIM hai| karmaphalasaMvibhAga jisa vyakti ne jo karma kiyA hai, usakA phala paribhoga bhI vahI kregaa| yaha nahIM hotA ki karma koI dUsarA vyakti kare aura usakA phala paribhoga koI dUsarA kara le| jaisA ki AcArya amitagati ne kahA hai- 1 svayaM kRtaM karma yadAtmanA purA phalaM tadIyaM labhate zubhAzubham / pareNa dattaM yadi labhyate sphuTaM, svayaM kRtaM karma nirarthakaM tadA / / jo karma AtmA ne pUrva meM svayaM ne kiyA hai, usakA zubhAzubha phala vaha svayaM hI bhogatI hai / yadi dUsare kA diyA huA phala bhI prApta hone laga jAye to svayaM dvArA kRta karma nirarthaka ho jAegA / yadi karmaphala kA saMvibhAga hone lage to koI bhI vyakti karmoM se chUTa hI nahIM pAyegA yA phira sabhI vyakti eka sAtha karmamukta ho jaayeNge| ata: jainadarzana kA yaha siddhAnta yuktiyukta hai ki svayaM dvArA kRta kamoM kA phala paribhoga bhI svayaM ko hI karanA par3atA hai / vyAvahArikadRSTi se yaha mAnA jA sakatA hai ki vyakti ke zubhAzubha kAryoM kA prabhAva parivAra para nahIM apitu samAja evaM rASTra para bhI par3atA hai| eka vyakti kI galata nIti kA pariNAma samUce samAja evaM rASTra taka ko hI nahIM bhAvI pIr3hI ko bhI bhugatanA par3atA hai| jaisA ki laukika bhASA meM kahA jAtA hai-- eka machalI sAre tAlAba ko gaMdA kara detI hai / ' ataH vyAvahArika dRSTikoNa se karmaphala ke vibhAga ko kucha aMzoM meM mAnA jA sakatA hai / 22
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu ye saba kAraNa nimitta ke rUpa meM hote haiM / upAdAna to svayaM kA hI azuddha hotA hai, tabhI aisI paristhitiyoM kA nirmANa hotA hai / jo kucha bhI sukha-duHkha, jJAnAvasthA yA ajJAnAvasthA kI sthiti banatI hai, usameM upAdAnakAraNa to svayaM kA hI hotA hai, nimittakAraNa ke rUpa meM anya vyakti ho sakatA hai| udAharaNa ke rUpa meM-kisI vyakti ko patthara kI coTa lagI aura rakta pravAhita hone lagA / isa duHkha kA mUla upAdAnakAraNa to vyakti ke apane karma haiM, patthara to eka nimittakAraNa ke rUpa meM hai / isa para yaha prazna upasthita ho sakatA hai ki yadi hama dUsaroM ke hitAhita karane meM mAtra nimitta hote haiM to hama una kriyAoM ke puNya-pApa ke bhAgI bhI nahIM bana sakate / isakA samAdhAna yaha hai ki jaba nimitta banane vAlA vyakti svayaM ko kartA ke rUpa meM mAna letA hai aura usake prati svayaM kI rAgadveSa kI vRtti prakaTa karatA hai to vaha una karmoM ke puNya-pApa ke phala meM bhI sahabhAgI bana jAtA hai| ataH yaha spaSTa hai ki kRtakarmoM kA phala bhI kartA ko hI bhoganA par3atA hai| adhyAtmazAstra kI bhUmikA--karmazAstra adhyAtmazAstra kA mUla lakSya hotA hai-AtmA sambandhI viSayoM para vicAra prastuta karanA tathA usake pAramArthika rUpa--paramAtmA Adi viSayoM para bhI gaharA maMthana krnaa| ina viSayoM para carcA karane ke pahale AtmA ke vyAvahArika rUpa para cintana apekSita hai / AtmA kI vyAvahArikatA para cintana kiye binA paramAtmarUpa para spaSTatayA yathAtathya cintana nahIM kiyA jA sktaa| eka prANI sukhI hai, dUsarA duHkhI, eka vidvAna, dusarA markha, eka mAnava, dUsarA pazu, Adi-Adi AtmA ke vyAvahArika rUpa ko samajhe binA unakA antaraMga rUpa nahIM samajhA jA sktaa| dUsarI bAta yaha hai ki dRzyamAna avasthAeM AtmA kA svabhAva kyoM nahIM haiM ? ata: adhyAtmazAstra ke liye yaha Avazyaka ho jAtA hai ki vaha AtmA ke dRzyamAna rUpa ko pahale spaSTa kare / yaha kArya karmazAstra ne saMpAdita kiyA hai| vaha dRzyamAna jagata kI sArI avasthAoM ko vaibhAvika batalAkara Atmika jagata kI sArI avasthAoM ko ina saba se vilaga, zuddha caitanya ke rUpa meM vijJApita karatA hai| jaba taka AtmA ke vaibhAvika rUpa kA jJAna nahIM ho jAtA, taba taka AtmA kA svAbhAvika rUpa bhI nahIM jAnA jA sktaa| vaibhAvika rUpa jJAta hone para hI jijJAsA prAdurbhUta hotI hai ki AtmA kA svAbhAvika--aMtaraMga rUpa kyA hai ? usa samaya AtmA kA maulika svarUpa upasthita kiyA jAtA hai / AtmA se paramAtmasvarUpa kI abhivyakti batalAI jAtI hai, jo ki adhyAtmazAstra prastuta karatA hai / isa prakAra yaha spaSTa ho jAtA hai ki karmazAstra adhyAtmazAstra kI pRSThabhUmikA ke rUpa meM hai| karmazAstra ke binA adhyAtma avasthA kA vijJAna nahIM ho sakatA hai / Dibbe ke andara sthita vastu tabhI prApta ho sakatI hai jaba ki Dibbe ke rUpa ko samajhakara use udghATita kiyA jAye--kholA jaaye| isI prakAra adhyAtma kA jJAna tabhI ho sakatA hai, jaba karmakRta bAhya avasthAoM ko samajhA jAye--haTAyA jAye aura antaraMga jJAna ko ujAgara kiyA jaaye| bAhya vastuoM ke prati ahaMbhAva ko, zarIra-AtmA ke prati abheda bhrama ko haTAkara bhedajJAna kI zikSA karmazAstra hI detA hai| jisase antaradRSTi khule, adhyAtma kA jJAna ho, paramAtmA ke darzana ho jAyeM / yaha karmazAstra abhedabhrama se AtmA ko haTAkara, bhedajJAna kI tarapha AkarSita karatA huA punaH paramAtmasvarUpa ke abhedajJAna rUpa adhyAtma kI ucca bhUmikA para upasthita karatA hai| yogazAstra kI bIja rUpa avasthA bhI karmaza.stra meM samAviSTa hai / parantu bahuta se adhyetA karma-prakRtiyoM kI saMkhyA tathA usake avAntara aneka bheda-prabhedoM tathA usake savistRta vivecana ko dekhate hue isameM ruci nahIM 23
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jama rakhate / lekina yaha doSa karmazAstra kA nahIM hai / jisa prakAra gaNita, bhUgola, khagola vijJAna ke prati janamAnasa kI ruci kama hotI hai to isakA doSa una viSayoM kA nahIM apitu unake adhyetAoM kA hI hai| isI prakAra karmazAstra kI gahanatA kA jJAna sthUladarzI loga na kara sakeM to yaha doSa unhIM kA hai, karmazAstra kA nahIM / jainadarzana meM karmatattva jainadarzana meM karma kI badhyamAna, sat aura udayamAna, mukhya rUpa se tIna avasthAeM pratipAdita kI gaI haiN| jinheM kramazaH bandha sattA, udaya ke nAma se saMbodhita kiyA jAtA hai| jainetara darzanoM meM bhI sAmAnyatayA inhIM ko kriyamANa, saMcita aura prArabdha ke nAma se mAnA gayA hai / pAtaJjaladarzana meM karma, jAti aura bhoga ye tIna avasthAeM batAI haiM, kintu jaina vAGamaya meM karma kA jJAnAvaraNAdi rUpa se 8 evaM avAntara 148 bhedoM ke rUpa meM jo vizleSaNa prApta hotA hai, utanA kisI bhI darzana meM nahIM miltaa| AtmA ke sAtha karmoM kA bandhana kisa rUpa meM hotA hai, kaise hotA hai ? karma meM kaise zakti paidA hotI hai ? karma kA jaghanya-utkRSTa kitanA avasthAna hotA hai, unakA vipAka kitane samaya bAda ho sakatA hai? yA nahIM bhI hotA hai ? tIvra-maMdAdi zaktiyoM kA parivartana kaise hotA hai yA nahIM bhI hotA hai ? bAda meM udaya meM Ane vAle karmoM kA pUrva meM udaya kaise A sakatA hai ? kabhI-kabhI AtmA ke kitane hI prayatna karane para bhI karma apanA phala bhogavAe binA kyoM nahIM chUTatA? saMkleza pariNAma apane AkarSaNa se karmoM kI sUkSma raja AtmA para kisa taraha DAla dete haiM ? AtmA apanI zakti se karma ke sUkSma rajapaTala ko kisa prakAra haTA detI hai ? isase AtmA kA kyA svarUpa ujAgara hotA hai ? kundana kI taraha zuddha AtmA bhI karma ke kAraNa kitanI malImasa pratIta hotI hai ? karmoM kA ghanA AvaraNa hone para bhI AtmA apane maulika svarUpa se cyuta kyoM nahIM hotI hai ? jaba vaha paramAtmarUpa dekhane kI jijJAsU banatI hai, taba usakA antarAyakarma ke sAtha kaisA dvanda hotA hai ? aura vaha apane patha ko kisa prakAra niSkaMTaka banAtI hai ? AtmajJAna meM sahAyaka pariNAmavizeSa-apUrvakaraNa va anivRttikaraNa kA aura usameM bAdhaka mithyAtva kA kyA svarUpa hai ? jIva apane zuddha pariNAmoM kI apUrva zakti-karaMTa se karmoM kI parvatamAlA ko kisa prakAra cUra-cUra kara DAlatA hai ? aura kabhI-kabhI karma kI dabI avasthA uchAla khAkara kisa prakAra pragatizIla AtmA ke patha ko avarUddha kara usakA adhaHpatana kara detI hai ? kauna-kauna se karma baMdhodaya kI apekSA paraspara virodhI haiM ? kisa karma kA baMdha kisa avasthA meM avazyaMbhAvI hai ? kisa karma kA vipAka kisa avasthA taka niyata aura kisa avasthA taka aniyata hotA hai ? AtmasaMbaddha karma kisa prakAra bAhya pudgaloM ko AkarSita karate haiM ? aura una pudgaloM se zarIrAdi nirmANa kisa prakAra hotA hai ? sarvathA karmavilaya hone para AtmA kA maulika svarUpa kisa prakAra pUrNatayA ujAgara hotA hai ? usase AtmA kI kyA avasthA hotI hai ? aura karmabaddha AtmA kI kaisI vicitra pariNati hotI hai ? Adi saMkhyAtIta prazna jo karmasiddhAnta se saMbaMdhita haiM; una saba kA sayuktika evaM saTIka samAdhAna jainadarzana kiMvA jaina vAGamaya prastuta karatA hai / jainadarzana ke atirikta vaisA vivecana pAzcAtya, pUrvAtya kisI bhI darzana meM upalabdha nahIM hotaa| karma viSayaka utkRSTa viSaya kA gahanatA ke sAtha pratipAdana karane vAlA prastuta grantha (karmaprakRti ) hai| karmavAda ko vyAvahArika upayogitA kisI bhI kArya meM jaba mAnava pravRtti karatA hai to kisI-na-kisI prakAra kI vighnabAdhAeM upasthita hotI rahatI haiN| una bAdhAoM ko dekhakara bahuta se vyakti ghabarA uThate haiM / ghabarA kara dUsaroM ko doSI ThaharAte haiN| eka dUsare ke duzmana taka bana jAte haiN| kabhI-kabhI itane caMcala ho jAte haiM ki prArambha kiye hue kAryoM ko bhI chor3a baiThate haiN| zakti aura saMtulana ko kho dete haiN| isa bigar3atI huI sthiti ko sulajhAne ke liye eka aise guru-nAyaka kI AvazyakatA hotI hai jo unakI prajJA para Aye hue AvaraNa ko anAvRta kara upasthita hone vAle vighna kA mala kAraNa kyA hai ? isakA yathArtha samAdhAna prastuta kara sake /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa sthiti ko sulajhAne vAlA gurusthAnIya karmasiddhAnta ke atirikta koI nahIM ho sakatA / vaha mAnava meM yaha socane kI kSamatA utpanna karatA hai ki mere vighna kA kAraNa bAhya nahIM ho sakatA / kucha-na-kucha antaraMga kAraNa hI hai / jisa sthAna para vRkSa lahalahAyA hai, vahIM usakA bIja bhI honA caahiye| binA bIja vapana kiye vRkSa kI utpatti nahIM ho sakatI / isI prakAra vighna kA bhI mUla kAraNa bAhya nahIM, apitu mere hI kAryoM kI pariNati hai| jisa prakAra ke bIja kA vapana karegA, phala bhI tadanarUpa hI prApta hogaa| aphIma kA bIja bone se aphIma hI paidA hogI tathA ganne kA bIja bone se gannA hI milegaa| aphIma ke vapana se gannA yA ganne ke vapana se aphIma nahIM mila sktaa| usI prakAra vyakti jisa prakAra kA kArya karegA, usakA phala bhI tadanurUpa hI prApta hogA / puNya karma se zubha phala evaM pApa karma se azubha phala hI prApta hogA / jo kucha bhI sukha-duHkha kI anubhUti mAnava ko hotI hai, vaha svakRta zubhAzubha karmoM se hI hotI hai / upAdAnakAraNa svayaM kA hotA hai, nimitta ke rUpa meM dUsarA koI bhI ho sakatA hai / yaha zikSA karmasiddhAnta se mAnava ko mila sakatI hai, bazarte ki karmasiddhAnta kA mArmika vijJAtA parama yogI koI guru ho| jo mAnava ko bar3I-bar3I ApattiyoM kA bhI ha~sa-ha~sakara jhelanA sikhAtA hai / vyAvahArika stara para naitikatA kA kyA mUlyAMkana hai, karmasiddhAnta usakI mahattvapUrNa zikSA detA hai| vighna aura saMgharSa ke aMkura ko hI ukhAr3a phaikatA hai| AMdhI aura tUphAna meM himAlaya kI taraha mAnava ko hara paristhitiyoM meM sthira rahanA sikhA detA hai / atIta ke jIvana ko smRti para ubhAra kara anAgata ke jIvana ko pariSkRta karane kI preraNA detA hai / . yaha mahatvapUrNa zikSA mAnava ko karmasiddhAnta ke binA nahIM mila sktii| Aja mAnava meM naitikatA, dhIratA, pApabhIrutA kI yatkicita bhI jhalaka mila rahI hai, vaha saba karmavAda kA hI suphala hai| karmasiddhAnta kI upayogitA ke viSaya meM DaoNkTara meksamUlara kA dRSTikoNa bhI jAnane yogya hai--"yaha toM nizcita hai ki karmamata kA asara manuSya jIvana meM behada haA hai, yadi kisI manuSya ko mAlUma par3e ki vartamAna aparAdha ke sivAya bhI mujhako jo kucha bhoganA par3atA hai vaha mere pUrva janma ke karma kA hI phala hai to vaha purAne karja ko cukAne vAle manuSya kI taraha zAntabhAva se isa kaSTa ko sahana kara legA aura vaha manuSya itanA bhI jAnatA ho ki sahanazIlatA se purAnA karja cukAyA jA sakatA hai tathA usI se bhaviSya ke liye nIti kI samRddhi ikaTThI kI jA sakatI hai, to usako bhalAI ke rAste para calane kI preraNA Apa-hI-Apa hogii| acchA yA burA koI bhI karma naSTa nahIM hotA, yaha nItizAstra kA mata aura padArthazAstra kA bala-saMrakSaNa sambandhI mata samAna hI hai| donoM matoM kA Azaya itanA hI hai ki kisI kA nAza nahIM hotA / kisI bhI nItizikSA ke astitva ke saMbaMdha meM kitanI hI zaMkA kyoM na ho para yaha nirvivAda siddha hai ki karmamata saba se adhika jagaha mAnA gayA hai / usase lAkhoM manuSyoM ke kaSTa kama hue haiM aura usI mata se manuSya ko vartamAna saMkaTa jhelane kI zakti paidA karane tathA bhaviSya jIvana ko sudhArane meM uttejana milA hai|" karmamukti kA upAya saMsArI AtmAeM anAdi kAla se karma se saMbaddha hI calI A rahI haiN| karma AtmA kA vaibhAvika rUpa hai| prayatnavizeSa se una karmoM ko vilaga bhI kiyA jA sakatA hai| vAcaka umAsvAti ne tattvArthasUtra meM karma se mukti pAne ke liye tIna upAya batalAye haiM-- samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga : / samyag darzana, samyag jJAna aura samyak cAritra mokSa kA mArga hai arthAt inakI pUrNa ArAdhanA karane vAlA jIva karmoM se pUrNa mukta ho jAtA hai| jaina vAGamaya meM inhIM ko ratnatraya ke nAma se pratipAdita kiyA jAtA hai| 25
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta rUpa meM karmamakti ke do upAya batalAe jA sakate haiN| yathA-- jJAnakriyAbhyAM mokssH| jJAna aura kriyA se mokSa hotA hai / sthUladRSTi se darzana ko jJAna-svarUpa mAnakara samyagdarzana kA jJAna meM samAveza kara diyA jAtA hai| jainadarzana meM pratipAdita karmamukti ke do athavA tIna mArgoM ko jainetara darzanoM meM prakArAntara se svIkAra kiyA gayA hai| yathA-- vaidikadarzana meM karma, jJAna, yoga aura bhakti ina cAroM ko karmamukti kA sAdhana mAnA hai| samyakcAritra meM karma aura yoga donoM hI mArgoM kA samAveza ho jAtA hai| kyoMki samyak cAritra meM manonigraha, indriyajaya, cittazuddhi, samabhAva Adi kA samAveza ho jAtA hai| karmamArga meM manonigraha, indriyajaya Adi sAtvika yajJa Ate haiM tathA yogamArga meM cittazuddhi ke liye ko jAne vAlI sat pravRtti AtI hai| ataH karmamArga aura yogamArga kA samAveza samyakacAritra meM ho jAtA hai| bhakti meM zraddhA kI pradhAnatA hone se bhaktimArga kA samyagdarzana meM samAveza hotA hai| jJAnamArga kA samyagjJAna meM samAveza ho jAtA hai| isa prakAra jainadarzana meM pratipAdita mukti ke upAyoM meM anya darzanoM dvArA pratipAdita muktiprApaka sAdhanoM kA bhI samAveza ho jAtA hai| karmasiddhAnta aura zvetAmbara, digambara paraMparA bhagavAna mahAvIra kI zAsanaparaMparA prabhu ke nirvANa hone ke bAda 609 varSa taka to vyavasthita rUpa se calatI rahI / tadanantara vaha zAsanaparaMparA digambara aura zvetAmbara do paraMparAoM ke rUpa meM vibhAjita ho gii| isa prakAra zAsana kA vibhAgIkaraNa ho jAne se siddhAntoM meM bhI anekoM sthaloM para parivartana huA / kucha manakalpita siddhAnta bhI banA liye gaye / yadyapi karmasiddhAnta meM maulika rUpa se koI vizeSa matabheda dikhalAI nahIM detA hai / vizeSata: pAribhASika zabdoM meM tathA inakI vyAkhyAoM meM matabheda milatA hai| yadi donoM hI paramparAoM ke karmasiddhAnta ke adhikRta vidvAn milakara carcA karate to saMbhava hai karmavAda viSayaka matabheda to samApta ho jAtA, kintu paraMparA kA vyAmoha samajhiye yA aura kucha kAraNa, vaisA nahIM ho sakA / matabheda isI rUpa meM banA rahA / ___ yadyapi AgrAyaNIya pUrva se karmasiddhAnta kA udbhava huA, yaha bAta donoM hI paraMparAeM samAna rUpa se svIkAra karatI haiM, tathApi aitihAsika dRSTi evaM kuchaeka madhyastha digambara vidvAnoM ke vicArAnusAra yahI kahA jAtA hai ki zvetAmbara vAGamaya vItarAga deva kI vANI se ati nikaTa hai / itihAsapuruSa paM. sukhalAlajI ne bhI eka sthala para aisA hI likhA hai "sacela dala kA zruta acela dala ke zruta ko apekSA isa mUla aMgazruta se ati nikaTa hai|" 1-prabhu mahAvIra ke nirvANa hone ke lagabhaga 609 varSa bAda AryakRSNa ke zivabhUti nAmaka ziSya hue the / kucha bAtoM para inakA matabheda ho gayA thA, ve vastra rakhane mAtra ko bhI parigraha mAna baiThe the / jabaki grahaNa karanA mAtra parigraha nahIM hai| ubhaya paraMparA ko mAnya tattvArthasUtra meM parigraha kI vyAkhyA mUrchA kI gaI hai| mAtra vastrAdi grahaNa karane ko parigraha nahIM kahA hai| kintu Agraha kI prabalatA ke kAraNa guru ke bahuta samajhAne para bhI nahIM mAne aura nirvastra hokara nikala par3e / apanI Agraha-vRtti ke anurUpa navIna siddhAntoM kA praNayana kiyA / inake konDiya aura koTTavIra do ziSya hue the / isake bAda inakI paraMparA cala par3I / dizA hI inakA ambara hone se inheM 'digambara' nAma se pukArA jAne lgaa| bhagavAna mahAvIra se jo paraMparA calI A rahI thI, inake zveta vastra hone se vaha paraMparA 'zvetAmbara' ke nAma se prasiddha huI /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra se lekara aba taka karmasiddhAnta viSayaka vipula sAhitya saMkalita huA hai / isa saMkalana kA bhAva aura bhASA kI dRSTi se vibhAga kiyA jAye to sthaladaSTi se tIna vibhAga ho sakate haiM 1. pUrvAtmaka karmazAstra, 2. pUrvoddhRta karmazAstra (AkararUpa karmagrantha), 3. prAkaraNika karmazAstra / pUrvAtmaka karmazAstra--yaha vibhAga karmazAstra kA bahata vistRta, gahana, vyApaka evaM sabase pahalA hai / kyoMki isakA sambandha dRSTivAda ke antargata 14 pUrvo meM se AThaveM karmapravAda nAmaka pUrva se tathA AgrAyaNIya pUrva ke karmaprAbhRta se rahA hai / pUrvavidyA kA astitva bhagavAna mahAvIra ke nirvANa hone ke bAda 900 yA 1000 varSa taka Rmika hrAsa ke rUpa meM calatA rahA / isa samaya meM pUrvAtmaka karmazAstra mUlarUpa meM vilupta ho cukA hai / digambara aura zvetAmbara donoM hI paraMparA ke pAsa meM pUrvAtmaka karmazAstra kI mUlataH sthiti vidyamAna nahIM hai| . pUrvoddhRta karmazAstra-yaha vibhAga pUrva vibhAga se bahuta laghu hai, tathApi vartamAna adhyaganArthiyoM ke liye to itanA bar3A hai ki ise Akara karmazAstra kahA jAtA hai| isakA saMbaMdha sAkSAta pUrvo se hai, aisA kathana digambara aura zvetAmbara donoM hI paraMparAoM meM milatA hai| yaha pUrvoddhata karmazAstra AMzika rUpa meM donoM hI paraMparAoM ke pAsa milatA hai / kintu uddhAra ke samaya sAmpradAyika bheda ke kAraNa nAmakaraNa meM kucha bhinnatA A gaI hai / zvetAmbara paraMparA meM 1 karmaprakRti, 2 zataka, 3 paMcasaMgraha, 4 saptatikA, mukhyata: ye cAra grantha aura digambara paraMparA meM mukhyataH mahAkarmaprakRtiprAbhRta, kaSAyaprAbhRta, ye do grantha pUrvoddhRta mAne jAte haiM / prAkaraNika karmazAstra--isa vibhAga meM karmasiddhAnta ke choTe-bar3e aneka prakaraNa saMkalita kiye gae haiM / isa samaya inhIM prakaraNa granthoM kA adhyayana-adhyApana vizeSa rUpa se pracalita hai| ina prAkaraNika karmazAstroM kI racanA vikrama kI AThavIM-nauvIM zatAbdI se lekara solahavIM-satrahavIM zatAbdI meM huI thii| karmasiddhAnta ke adhyetA ko sarvaprathama prAkaraNika karmazAstroM kA adhyayana karanA hotA hai / prAkaraNika karmazAstroM kA adhyayana karane ke bAda medhAvI adhyayanArthI Akara granthoM kA adhyayana karate haiN| bhASA--karmazAstra kI vyAkhyA mukhyata: tIna bhASAoM meM huI hai-1 prAkRta, 2 saMskRta aura 3 prAdezika / prAkRtabhASA-pUrvAtmaka tathA pUrvoddhRta karmazAstra kA praNayana prAkRtabhASA meM hI huA hai / prAkaraNika karmazAstra kA bhI bahula bhAga isa bhASA meM racita hai / kaI mulagranthoM kI TIkA, TippaNI bhI prAkRta bhASA meM milatI hai / saMskRtabhASA--prAcIna yuga ke karmazAstra to prAkRtabhASA meM banAye gaye the, kintu bAda meM jaba saMskRtabhASA kA pracAra-prasAra bahuta adhika hone lagA, janamAnasa kI ruci bhI jaba saMskRta kI ora bar3hane lagI, usa samaya janatA ke sukhAvabodha ke liye karmazAstroM ke TIkA-TippaNa Adi vidvAnoM dvArA saMskRta meM likhe gaye / kaI mala prAkaraNika karmazAstra bhI donoM saMpradAyoM meM saMskRta bhASA meM likhe hae milate haiM / prAdezikabhASA--jisa pradeza meM jo bhASA pracalita hotI hai, isa pradeza kI janatA ko karmazAstra kA jJAna karAne ke liye karmazAstrajJoM ne ina bhASAoM kA bhI yathAsthAna upayoga kiyA hai / mukhyatayA--1 karnATakI, 2 gujarAtI aura 3 rAjasthAnI-hindI / ina tIna bhASAoM meM karmasiddhAnta kA lekhana huA hai / ina bhASAoM kA adhikatara upayoga mUla aura TIkA ke anuvAda meM kiyA gayA hai / vizeSakara prAkaraNika karmazAstra ke mUla TIkATippaNa ke anuvAda meM ina bhASAoM kA prayoga kiyA gayA hai / prAyaH karNATakI aura hindI bhASA kA upayoga digambara sAhitya meM aura gajarAtI bhASA kA upayoga zvetAmbara sAhitya meM huA hai| 27.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina karmasAhitya aura sAhityakAra karmasiddhAnta para paryApta sAhitya upalabdha hotA hai / donoM hI paraMparAoM meM karmasiddhAnta meM niSNAta aneka AcArya hue haiN| unhoMne apanI vicakSaNa prajJA se karmasiddhAnta ke rahasyoM ko samudghATita karane kA prayAsa kiyA hai| saMskRta, prAkRta evaM loka bhASAoM meM aneka grantha tathA ina para TIkA, TabbA, caNi Adi kA praNayana kiyA hai| donoM hI paraMparA ke AcAryoM ne niSpakSa bhAva se kaI saiddhAntika sthaloM para eka dUsare ke bhAvoM ko samajhakara apane granthoM meM una vicAroM ko sthAna bhI diyA hai| isaliye donoM hI paraMparAoM meM kaI grantha aise bhI vidyamAna haiM, jo nAma aura varNya viSaya kI daSTi se samAna stara ke haiN| zvetAmbara paraMparA ke karma sAhitya ko samRddha karane vAle sAhityakAroM ke kucha eka nAma nimna haiM 1. zivazarmasUri, 2. cUrNikAra AcArya candrarSi mahattara, 3. zrI garSi, 4. navAMgI TIkAkAra abhayadevasUri 5. zrI candrasUri, 6. maladhArI hemacandrAcArya, 7, zrI cakrezvarasUri 8. zrI paramAnandasUri, 9. zrI dhanezvarAcArya 10. zrI jinavallabhasUri, 11. AcArya malayagiri, 12. zrI yazodevasUri, 13. zrI haribhadrasUri, 14. rAmadevasUri, 15. AcArya devendrasUri, 16. zrI udayaprabhasUri 17. zrI guNaratnasUri, 18. zrI munizekhara, 19. zrI jayatilakasUri, 20. upAdhyAya yazovijayajI aadi| digambara paramparA meM karmasAhitya ko gauravazAlI banAne vAle AcArya nimna the- 1. zrI puSpadaMtAcArya 2. AcArya bhUtabali, 3. kundakundAcArya, 4. svAmI samantabhadra, 5. guNadharAcArya, 6. vRSabhAcArya, 7. vIrasenAcArya, 8. nemicandra siddhAntacakravartI / vartamAna meM vidyamAna karmagranthoM kA aura jo vidyamAna nahIM haiM, tathApi jinake astitva kA anya granthoM meM ullekha milatA hai, una sabakA racanAkAla vikrama kI 2rI, 3rI zatAbdI se lekara 20vIM zatAbdI taka kA hai| isa samaya racita mUla granthoM ke nAma isa prakAra haiM-- karmaprakRti, paMcasaMgraha, prAcIna SaT karmagrantha, sArddhazataka, navIna paMca karmagrantha, manaHsthirIkaraNa prakaraNa, saMskRta karmagrantha (cAra), karmaprakRti dvAtriMzikA, bhAvakaraNa, baMdhahetUdayatribhaMgI, baMdhodayasattAprakaraNa, karma-saMvedhaaMgaprakaraNa, bhUyaskArAdivicAra, saMkramakaraNa, mahAkarmaprakRtiprAbhRta, kaSAyaprAbhRta, gommaTasAra, labdhisAra, kSapaNAsAra, paMcasaMgraha aadi| ___ ina granthoM para bhASya, vRtti, TippaNa, avacUri, bAlAvabodha Adi vyAkhyA sAhitya bhI racA gayA hai| ina saba granthoM kA granthamAna lagabhaga sAta lAkha zloka pramANa hotA hai| karmasAhitya kA AMzika paricaya racanAkAla kI prAcInatA ke krama se karmasAhitya kA AMzika paricaya isa prakAra hai-- mahAkarmaprakRtiprAbhUta--isa grantha kA racanA kAla saMbhavata vikrama kI dUsarI yA tIsarI zatAbdI hai| isake racayitA puSpadanta aura bhUtabali haiM / grantha 36,000 zloka pramANa hai / zaurasainI prAkRta bhASA meM isakI racanA huI hai / ise karmaprAbhRta bhI kahA jAtA hai| zvetAmbara sAhitya meM jisa prakAra AcArAMga sUtra Adi Agama rUpa meM mAnya haiM isI prakAra digambara sAhitya meM karmaprAbhUta aura kaSAyaprAbhUta ko Agama rUpa meM mAnA gayA hai| isa grantha meM karma viSayaka carcA hone se ise karmaprAbhRta kiMvA mahAkarmaprakRti kahA gayA hai| karmatattva kI vimarzanA ke sAtha hI isa grantha meM saiddhAntika vivecana hone se Agama, siddhAnta evaM paramAgamakhaMDa ke nAma se bhI isa grantha kI prasiddhi hai| grantha meM SaT khaNDa hone se isa grantha ko SakhaMDAgama aura SaTakhaNDasiddhAnta bhI kahA jAtA hai / /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTa khaNDoM ke nAma-1. jIvasthAna, 2. bhUdrakabaMdha, 3. baMdhasvAmitva 4. vedanA, 5. vargaNA, 6. mahAbaMdha ina Ta khaNDoM ke bhI aneka upakhaNDa haiM / mahAbaMdha nAmaka khaNDa saba se bar3A 30,000 zloka pramANa hai / isameM prakRtyAdi catuSTaya kA savistRta vivecana milatA hai isakI prasiddhi "mahAdhavala" nAma se bhI hai| isa grantha para aneka vyAkhyAgranthoM kA praNayana huA hai / unameM vIrasenAcArya viracita prAkRta- saMskRtasaMyukta vizAlakAya TIkA mahattvapUrNa hai, jise dhabalA TIkA kahA jAtA hai| aneka anupalabdha vyAkhyA graMthoM ke nAma indranandrikRta batAvatAra meM milate haiM, jo nimna prakAra haiM 1. kundakundakRta parikarma, 2. zAmakuNDakRta paddhati, 3 tumbulUrakRta cUr3AmaNipaMjikA, 4. samantabhadrakRta TIkA, 5 bappadevakRta vyAkhyAprajJapti | isa grantha kA udgamasthAna dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMgAntargata caudaha pUrvoM meM se AgrAyaNIya pUrva mAnA jAtA hai / AcArya puSpadanta ne 177 sUtroM meM satprarUpaNA aMza taka aura AcArya bhUtabali ne 6000 sUtroM meM avazeSa grantha kI samApti kI hai kavAyaprAbhUta- isake racayitA AcArya guNadhara haiM / isakA aparanAma pejjadoSapAhuDa aura pejjadoSa prAbhUta bhI hai| pejja-prema (rAga) dosa-doSa (dveSa) | prastuta graMtha meM rAga-dveSa arthAt krodhAdika cAra kaSAyoM kA vizleSaNa kiyA gayA hai| ataH donoM apara nAma bhI sArthaka haiN| pratipAdana zailI ati gUr3ha, saMkSipta tathA sUtrAtmaka hai| racanA kAla saMbhavata: vikrama kI tIsarI zatAbdI hai / grantha meM 277 gAthAeM haiN| isakA udgamasthAna dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMgAntargata jJAnapravAda nAmaka pAMcaveM pUrva kI dasavIM bastu kA 'pejjadoSa' nAmaka tIsarA prAbhRta mAnA gayA hai / indranandikRta zrutAvatAra grantha dvArA kaSAyaprAbhuta grantha para nimna TIkAeM likhI gaI haiM, aisA jAnA jAtA hai 1. AcArya yativRSabhakRta cUrNi sUtra, 2. uccAraNAcAryakRta uccAraNAvRti yA mUla uccAraNA, 3. AcArya zAmakuNDakRta paddhati TIkA, 4. tumbulUrAcAryakRta cUr3AmaNi vyAkhyA, 5. bappadevakRta vyAkhyAprajJapti vRti, 6. AcArya vIrasena - jinasenakRta jayadhavalA TIkA / uparyukta vyAkhyA granthoM meM se prathama aura antima vyAkhyA grantha vidyamAna haiN| yativRSabhakRta cUrNi kA granthamAna 7000 zloka pramANa hai / AcArya vIrasena - jinasenakRta jayadhavalA TIkA kaSAyaprAbhRta kI mUla aura cUrNi para likhI gaI hai| isakA pramANa 60000 (sATha hajAra ) zloka hai / 20000 zlokapramANa vyAkhyA AcArya jinasena kRta hai, unake divaMgata ho jAne se avazeSa 40000 cAlIsa hajAra zlokapramANa vyAkhyA inhIM ke ziSya vIrasena kRta hai| isakI racanA zaka saMvat 775 phAlguna mAsa zukla pakSa kI dazamI tithi ko bATagrAmapura meM rAjA amoghavarSa ke rAjyakAla meM huI thI / karmaprakRti - - isa grantha kA paricaya svatantra abhilekha meM diyA jAegA / isakA racanAkAla vikrama kI pAMcavIM zatAbdI saMbhAvita hai| pAMcavIM zatAbdI se lekara dasavIM zatAbdI paryamsa -- pAMca sau varSoM meM koI nayA Akara grantha yA prAkaraNika vibhAgoM meM naye granthoM kA lekhana huA ho, aisA pramANa upalabdha nahIM hotaa| TIkA granthoM ke rUpa meM aneka AcAyoM ne vyAkhyA graMtha kA praNayana isa kAla meM kiyA 29
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, aisA pramANa milatA hai| tadanantara naye granthoM kA AviSkaraNa huA, jina kA samAveza prAkaraNika granthoM meM hotA hai / paMcasaMgraha -- isa grantha ke praNayanakartA AcArya candrapi mahattara the| inake gaccha Adi kA vizeSa varNana upalabdha nahIM hotA / isa grantha meM AcArya malayagiri viracita vRtti ke anusAra pA~ca dvAroM kA varNana milatA hai, jinake nimna nAma haiM- 1. zataka, 2. saptatikA, 3. kaSAyatrAbhUta, 4. satkarma aura 5. karmaprakRti inakA samaya nauvIM yA dasavIM zatAbdI saMbhavita hai| isa grantha meM lagabhaga 1000 gAthAeM haiM jinameM yoga, upayoga, guNasthAna, karmabandha, baMdhahetu, udaya, sattA, baMdhanAdi ATha karaNoM kA vivecana kiyA gayA hai| svopajJa vRtti ke atirikta AcArya malayagiri ne 18850 ( aThAraha hajAra ATha sau pacAsa ) zloka pramANa evaM AcArya vAmadeva ne 2500 zloka pramANa dIpaka nAmaka TIkA granthoM kI bhI racanA kI hai / digambarAcArya amitagati ne paMcasaMgraha nAmaka saMskRta meM gadya-padyAtmaka grantha kI racanA kI hai| jisakA samaya vi. saM. 1073 kA hai| yaha grantha gommaTasAra kA saMskRta rUpAntaraNa jaisA pratIta hotA hai| isameM pAMca prakaraNa haiM / jinakI zloka saMkhyA kula 1456 pramANa hai / 1000 zloka pramANa gadyabhAga hai / prAkRta meM bhI paMcasaMgraha kA praNayana huA hai / granthakAra kA nAma bhASyakAra kA nAma, samaya Adi ajJAta hai / isameM gAthAeM 1324 haiM / gadyabhAga 500 zloka pramANa hai / prAcIna SaT karmagrantha devendrasUrikRta karmagrantha navIna saMjJA meM abhivyaMjita kiye jAte haiM, kyoMki inake AdhArabhUta prAcIna karmagrantha haiM jinakI racanA bhinna-bhinna AcAryoM dvArA huI hai| samaya bhI bhinna-bhinna hai| ina prAcIna karmagranthoM ke nAma isa prakAra haiM- 1. karmavipAka, 2. karmastava, 3. baMdhasvAmitva 4 SaDazIti, 5. zataka, 6. saptatikA karmavipAka isake kartA garga hai| inakA samaya vikrama kI dasavIM zatAbdI saMbhavita hai| 168 gAthAeM grantha meM haiN| isa para 3 [ tIna ] TIkAeM likhI gaI haiN| paramAnandasUrikRta vRtti, udayaprabhasUrikRta TippaNa, eka ajJAtakaM ka / vyAkhyA / ina TIkA granthoM kA pramANa kramazaH 122, 1000 tathA 520 zloka hai| inakA racanA kAla vikrama kI bArahavIM, terahavIM zatAbdI saMbhavita hai / karmastava -- isa grantha ke kartA ajJAta haiM, 57 gAthAeM haiN| isa para eka bhASya aura do TIkAeM likhI gaI haiN| bhASyakAroM ke nAma bhI ajJAta hai| bhASyapramANa kramazaH 24 aura 32 gAthA pramANa hai| TIkAeM - eka TIkA to govindAcAryakRta 1090 zlokapramANa hai| dUsarI TIkA udayaprabhasUri kRta TippaNa ke rUpa meM 292 zloka pramANa hai / baMdhasvAmitva -- isake kartA bhI ajJAta haiM / yaha grantha 54 zlokapramANa hai / haribhadrasUrikRta vRti 560 zloka -: pramANa hai| jisakA racanA kAla saMvat 1172 kA hai| SaDazIti--isake nirmAtA jinavallabhagaNi haiM / racanAkAla vikrama kI bArahavIM zatAbdI hai / gAthA saMkhyA 86 hai / praNayana huA hai / TIkAkAroM ke rUpa meM haribhadrasUri aura 2140 zlokapramANa haiM / isa para do ajJAtakartRka bhASya tathA aneka TIkAoM kA aura malayagiri kI prasiddhi hai| inakI TIkAeM kramazaH 850 300
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ zataka -- isa grantha ke kartA zivazarmasUri haiN| isa para tIna bhASya, eka cUrNi aura tIna TIkAeM racita haiM / do bhASya to laghu haiM, bRhad bhASya ke kartA cakrezvarasUri haiM / cUrNikAra kA nAma ajJAta hai| tIna TIkAeM maladhArI hemacandra, udayaprabhasUri evaM guNaratnasUri dvArA racI gaI haiM / saptatikA - isa grantha ke kartA ajJAta haiM / pracalita paramparAnusAra candrarSimahattara mAne jAte haiN| zivazarmasUri ko bhI isake racayitA mAnane kI saMbhAvanA bhI abhivyakta hotI hai / mUla grantha meM 75 gAthAeM haiN| isa para abhayadevasUri kRta bhASya, ajJAtakartaka cUrNi candraSimahattara kRta prAkRtavRtti malayagirikRta TIkA, merutuMgasUrikRta bhASyavRtta kAmadevakRta TippaNa aura guNaratnasUrikRta avacUri hai| prakAzita bhASyamAna kramaza: 191, 3780 zlokapramANa hai / gommaTasAra -- isake racayitA nemicandra siddhAntacakravartI haiN| isakA jIvakAMDa aura karmakAMDa ke rUpa meM vibhaktikaraNa / jIvakAMDa meM 733 aura karmakAMDa meM 972 gAthAyeM haiM / kula 1705 gAthAeM haiN| isakA racanAkAla vikrama kI gyArahavIM-bArahavIM zatAbdI hai / jIvakAMDa meM jIvasthAna, kSudrabaMdha, baMdhasvAmI, vedanAkhaMDa aura vargaNAkhaMDa, ina pAMca viSayoM para vivecana kiyA gayA hai / jIvasthAna, guNasthAna, paryApti, prANa, saMjJA, caudaha mArgaNA, upayoga, ina bIsa adhikAroM ke dvArA jIva kI vividha avasthAoM kA vivecana kiyA gayA hai| karmakANDa meM karma sambandhI nimnAMkita 9 (nau) prakaraNa pratipAdita haiM-- 1. prakRtisamutkIrtana, 2. baMdhodayasatva, 3. satvasthAnabhaMga, 4. tricUlikA, 5. sthAnasamutkIrtana, 6. bhAvacUlikA, 8. trikaraNacUlikA, 9. karmasthitiracanA / isa para cAmuNDarAyakRta kannar3a TIkA hai| isI ke AdhAra para kezavavarNI dvArA saMskRta TIkA kA praNayana kiyA gayA hai / maMdaprabodhinI nAmaka TIkA abhayacandra siddhAntacakravartIkRta hai / uparyukta donoM TIkAoM ke AdhAra para paM. ToDaramalla dvArA samyakjJAnacandrikA nAmaka hindI vyAkhyA likhI gaI / labdhisAra -- isake racayitA nemicandra siddhAntacakravartI haiN| gommaTasAra meM jIva aura karma para vivecana likhA gayA hai / ataH isameM karmamukti ke upAyoM ko ( apane dRSTikoNa se ) batalAyA hai| isameM 649 gAthAeM hai / jisameM 261 gAthAeM kSapaNAsAra kI haiN| darzanalabdhi cAritralabdhi aura kSAyikacAritra - ina tIna prakaraNoM dvArA isakA vivecana kiyA gayA hai / darzanalabdhi prakaraNa meM 1. kSayopazamalabdhi 2. vizuddhalabdhi 3. dezanAlabdhi 4. prAyogyalabdhi 5. karaNalabdhi, ina pAMcoM labdhiyoM kA tathA cAritralabdhi prakaraNa meM dezacAritra aura sakalacAritra kA vivecana kiyA gayA hai / kSAyikacAritra ( kSapaNAsAra) meM cAritramoha kI kSapaNA kA savistRta vivecana kiyA hai / tatsambandhita anya viSayoM para bhI vivecana milatA hai / isa para kezavavarNI ne saMskRta meM aura paM. ToDaramalla dvArA hindI meM vyAkhyA kI gaI hai| paM. ToDaramalla kI vyAkhyA cAritralabdhi prakaraNa taka saMskRta TIkAnusAra evaM kSAyikacAritra ( kSapaNAsAra) kI vyAkhyA mAdhavacandrakRta gadyAtmaka vyAkhyAnusAra milatI hai / sArdhazataka -- isake racayitA abhayadevasUri ke ziSya jinavallabhasUri haiN| isameM 155 gAthAeM haiN| isa para ajJAtakartRka bhASya, candrasUrikRta cUrNi, cakrezvarasUrikRta prAkRta vRtti, dhanezvarasUrikRta TIkA, ajJAtakartR' ka vRtti, TippaNa Adi kA praNayana huA hai / navIna karmagrantha prAcIna paMca karmagranthoM ke AdhAra para devendrasUri ne navIna paMca karmagranthoM kA praNayana kiyA hai / prAcIna karmagranthoM kA sAra dete hue kinhIM - kinhIM sthaloM para navIna viSaya bhI vivecita kiye haiM / nAmakaraNa evaM bhASA meM bhI prAcIna karmagranthoM kA anusaraNa kiyA gayA hai / gAthAoM kI racanA AryA chanda meM huI hai / 31:
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. karmavipAka - isa grantha meM mukhyatayA karma kI mUla prakRtiyoM aura uttara prakRtiyoM ke bheda, lakSaNa evaM karmoM ke baMdhane ke hetu Adi para vicAra kiyA gayA hai| isameM 60 gAthAeM haiN| 2. karmastava -- isameM karma kI cAra avasthAoM--baMdha, udaya, udIraNA, sattA kA guNasthAnoM kI dRSTi se vivecana kiyA gayA hai / kisa guNasthAna meM kitanI karma prakRtiyoM kA baMdha, udaya, udIraNA, sattA hai ? unheM batalAyA gayA hai / isameM 34 gAthAeM haiM / 2. baMdhasvAmitvamArgaNAoM ke AdhAra para guNasthAnoM kA vivecana kiyA gayA hai| kisa mArgaNA meM sthita jIva kI karmasambandhI kitanI yogyatA hai ? guNasthAna vibhAgAnusAra karmabaMdha sambandhI jIva kI kitanI yogyatA hai ? ina viSayoM para vicAra kiyA gayA hai / isameM gAthAeM 25 haiM / 1 4 SaDazIti isakA apara nAma 'sUkSmArthavicAra hai| isameM mukhyataH tIna viSayoM para carcA kI gaI hai1. jIvasthAna, 2. mArgaNAsthAna, 3. guNasthAna / jIvasthAna meM guNasthAna, yoga, upayoga, lezyA aura alpabahutva ina chaha viSayoM para vivecana kiyA gayA hai| guNasthAna meM jIvasthAna, yoga, upayoga, lezyA, baMdhahetu, baMdha, udaya, udIraNA, sattA, alpabahutva, ina dasa adhikAroM para vicAra kiyA gayA hai| jIvasthAna se prANiyoM ke saMsAraparibhramaNa kI vibhinna avasthAoM kA mArgaNAsthAna se jIvoM ke karmakRta svAbhAvika bhedoM kA, guNasthAna se AtmA ke urdhvArohana kA krama batalAyA gayA hai| antataH bhAva aura saMkhyA kA vivecana kiyA gayA hai| isameM 86 gAthAeM haiM / 5. zataka -- isa grantha ke prAraMbha meM karma prakRtiyoM kA vargIkaraNa karake dhruvabaMdhinI Adi prakRtiyAM batalAI gaI haiM / tadanantara prakRti, sthiti, anubhAga, pradeza baMdha kA savistRta varNana diyA gayA hai| anta meM upazamazreNi, kSapakazreNi se jIva kI ArohaNa vidhi batalAI gaI hai / ina pAMca karmagrantha para granthakAra ne svopazaTIkA kA praNayana kiyA hai| tRtIya karmagrantha kI TIkA naSTa ho jAne se kisI AcArya dvArA avacUriTIkA likhakara isakI pUrti kI gaI hai| kamalasaMyama upAdhyAya dvArA ina karmagranthoM para laghu TIkAoM kA bhI praNayana huA hai / hindI aura gujarAtI meM ina karmagranthoM ke anuvAda evaM vivecana bhI milate haiN| bhAvaprakaraNa ---- isake racayitA vijayavallabhagaNi haiM / grantha meM aupazamika Adi bhAvoM kA varNana hai / isameM 30 gAthAeM evaM 325 zloka pramANa svopajJavRti hai / baMdhaheta dayatribhaMgI - yaha harSakulagaNi kRta hai, isameM 65 gAthAeM haiM / isa para vikrama saMvat 1602 meM vAnaSi dvArA 1150 zloka pramANa TIkA likhI gaI hai / baMdhodayasattAprakaraNa isake racayitA vijayavimalagaNi hai| isameM 24 gAthAeM haiM / 300 zlokapramANa svopajJa avacUri hai / -- uparyukta karmasAhitya ke atirikta AcArya premasUri evaM inake zivyasamudAya dvArA karma-sambandhI nimna granthoM kI svopajJa TIkAyukta racanA kI gaI hai rasabaMdho, ThiyabaMdho, paesabaMdho, khavagaseDhI, uttarapayaDIrasabaMdho, uttarapayaDIThiyabaMdho, uttarapayaDIbaMdho, uttara payaDIesabaMdha /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti kA siMhAvalokana prastuta graMtha meM jainadarzana ke pramukha siddhAnta karmavAda kI savistRta vivecanA kI gaI hai / grantha kA nAmollekha granthakAra dvArA sattAprakaraNa kI 56 vIM gAthA meM huA hai / yathA--'iyakammapagaDIo . . . . . . .' isa karmaprakRti * * * * * * * / isa grantha kA saMkalana AgrAyaNIya nAmaka dvitIya pUrva ke karmaprakRti nAmaka prAbhUta se huA hai / isaliye isakA nAmAMkana bhI karmaprakRti prakaraNa rakhA gayA hai| isameM 475 gAthAeM haiN| yahA~ para grantha ke viSayavarNanakrama aura kartA Adi ke viSaya meM kucha vicAra prastuta haiN| granthakAra ne maMgalAcaraNa ke rUpa meM "siddha siddhattha suyaM . . . . . .' gAthA ke dvArA ananta siddhoM ko tathA siddhArtha-suta (putra) carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra Adi ko namaskAra kiyA hai / tadanantara karma-sambandhI karaNASTaka aura udaya, sattA ke varNana karane kA saMkalpa liyA hai| karaNASTaka--(1) baMdhanakaraNa, (2) saMkramaNakaraNa, (3) udvartanAkaraNa, (4) apavartanAkaraNa, (5) udIraNAkaraNa, (6) upazamanAkaraNa, (7) nidhattikaraNa, (8) nikAcanAkaraNa / baMdhanakaraNa-AtmA meM yoga aura kaSAya dvArA sabase pahale karmoM kA baMdhana hotA hai, tadanantara baMdhe hue karmoM meM saMkramaNa, udvartana, apavartanA Adi prakriyAeM hotI haiN| isaliye sarvaprathama baMdhanakaraNa para vicAra kiyA gayA hai| karmapudgaloM kA jIvapradeza ke sAtha agni evaM ayogolaka (lohapiNDa) kI taraha anyonyAnugama-paraspara saMbaMdhita ho jAnA yA kSIra-nIra kI taraha mila jAnA baMdha hai|' aSTa karmoM kA jisa vIrya vizeSa ke dvArA baMdhana hotA hai, use baMdhanakaraNa kahate haiM / AtmapradezoM ke sAtha karma vargaNAoM kA saMbaMdha yoga ke dvArA hotA hai| salezyajIva kI pravRttivizeSa ko yoga kahate haiM / granthakAra ne nimnalikhita dasa dvAroM se yoga kI vivecanA kI hai-1 avibhAga, 2. vargaNA, 3 spardhaka, 4 antara, 5 sthAna, 6 anantaropanidhA, 7 paraMparopanidhA, 8 vRddhi, 9 samaya, 10 jiivaalpbhutvprruupnnaa| jIva ke dvArA yogazakti se grahIta karmadalikoM meM prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha, pradezabaMdha kA baMdhana eka sAtha hotA hai, kintu unakA yugapad varNana saMbhavita nahIM hai, kyoMki vAcApravRti kramazaH hotI hai| ata: sarvaprathama yoga kI pramukhatA se prakRtibaMdha aura pradezabaMdha kA, tatazca yogasahakArI lezyAjanita adhyavasAya se utpanna rasabaMdha kA aura kASAyika adhyavasAyajanita sthitibaMdha kA vivecana kiyA gayA hai / prakRtibaMdha pradezabaMdha--ke antargata 26 vargaNAoM kA svarUpa, snehapratyayaspardhaka, nAmapratyayaspardhaka, prayogapratyayaspardhaka kA vivecana, mUlottara prakRtiyoM meM dalikavibhAga, pradezAlpabahutva, sAdyAdiprarUpaNA kA mukhyatayA vivecana kiyA gayA hai / anubhAgabaMdha-avibhAgAdi prarUpaNA, SaTasthAnaprarUpaNA evaM usake 24 anuyogadvAra, anubhAgasthAnoM meM jIvoM ko Azrita karake adhyavasAyasthAnoM meM anubhAgasthAna Adi kA vivecana kiyA gayA hai / sthitibaMdha-sthitisthAna, saMkleza-vizuddhisthAna, jaghanya-utkRSTa karmaprakRtiyoM kI sthiti, abAdhA Adi, niSekaprarUpaNA, abAdhAkaMDaka Adi prarUpaNA, sthitibaMdha-adhyavasAyasthAna prarUpaNA meM paraMparopanidhAdiprarUpaNA, samudAhArAdi tathA sthitibaMdha meM sAdyAdiprarUpaNA Adi kA vivecana kiyA gayA hai| isa prakAra baMdhanakaraNa meM (1) baMdho nAma karmapudgalAnAM jIvapradezaH saha vhnyyHpiNddvdnyo'nyaanugmH| (2) badhyate'STaprakAraM karma yena tadbandhanaM /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtyAdi cAra vibhAgoM ke dvArA jIva ke sAtha karmabaMdha kI sUkSma, gahana tathA savistRta vyAkhyA prastuta kI gaI hai| isa karaNa meM 102 gAthAeM haiM / karaNASTaka meM sabase bar3A karaNa yahI hai / saMkramaNakaraNa ---- karmapud galoM kA AtmA ke sAtha baMdhana hone para hI saMkramaNa ho sakatA hai, ataH baMdhanakaraNa ke bAda saMkramaNakaraNa para vicAra kiyA gayA hai| anya karma rUpa meM sthita prakRti, sthiti, anubhAga, pradezoM kA anya karma rUpa se vyavasthApita kara denA saMkrama hai|" jisake dvArA anya prakRtyAdi rUpa se karma pudgaloM ko vyavasthApita kiyA jAtA hai, use saMkramaNakaraNa kahate haiM / yathA badhyamAna sAtAvedanIya meM abadhyamAna asAtAvedanIya kA, badhyamAna uccagotra meM abadhyamAna nIcagotra kA saMkramaNa honA / badhyamAnaM matijJAnAvaraNIya meM badhyamAna zrutajJAnAvaraNIya kA saMkramaNa honA / " saMkramaNakaraNa kI vyAkhyA bhI prakRtisaMzrama sthitisaMkrama, anubhAgasaMkrama aura pradezasaMkrama ke dvArA kI gaI hai| prakRtisaMkrama ke andara saMkrama kA lakSaNa, tatsaMbaMdhI apavAda aura niyama, patadgraha, sAdyanAdiprarUpaNA tathA uttaraprakRtisaMkrama evaM patadgrahasthAnoM kA varNana kiyA gayA hai / sthitisaMkrama meM sthitisaMkrama kA bheda, vizeSa lakSaNa, utkRSTa sthitisaMkramaparimANa, jaghanya sthitisaMkramaparimANa, sAdyanAdiprarUpaNA, jaghanyotkRSTa sthitisaMkramasvAmitvaprarUpaNA, ina chaH adhikAroM para vicAra kiyA gayA hai| anubhAgasaMkrama meM anubhAgasaMkrama kA bheda, vizeSa lakSaNa, spardhaka, utkRSTa anubhAgasaMkrama, jaghanya anubhAgasaMkrama, sAdyAdi aura svAmitva prarUpaNA Adi kA vivecana kiyA gayA hai / pradezasaMkrama meM pradezasaMkrama kA sAmAnya lakSaNa, bheda, sAdyAdiprarUpaNA, utkRSTa pradezasaMkrama, jaghanya pradezasaMkrama, ina pAMca dvAroM se varNana kiyA gayA hai / udvartanA-apavartanAkaraNa -- sthiti aura anubhAga ko bar3hAnA, udvartanA hai aura sthiti aura anubhAga ko kama karanA apavartanA hai| jIva ke vIryavizeSa kI jisa pariNati se sthiti aura anubhAga bar3hAye jAte haiM, use udvartanAkaraNa aura jIva ke vIryavizeSa kI jisa pariNati se sthiti anubhAga kama kiye jAte haiM, use apavartanAkaraNa kahate haiM / prakRti aura pradeza meM udvartanA-apavartanA na hone se ina do karaNoM meM sthiti aura anubhAga hI hote haiN| ina donoM karaNoM ke vyAghAta aura nirvyApAta rUpa se do bheda hote haiM / udIraNAkaraNa - akAlaprApta karmapudgaloM kA udayAvalikA meM praveza karanA udIraNA hai / 7 jisa vIryavizeSa kI pariNati se akAlaprApta karmadalikoM kA udayAvalikA meM praveza hotA hai use udIraNAkaraNa kahate haiN|" 1. saMkramaH prakRtisthityanubhAgapradezAnAmanyakarmarUpatayA sthitAnAmanyakarmasvarUpeNa vyavasthApanam / 2. saMkramyate'nyaprakRtyAdirUpatayA vyavasthApyate yena tatsaMkramaNam / 3 - yathA -- sAtavedanIye badhyamAne asAtavedanIyasya, uccairgotre vA nIcairgotrasya ityAdi / badhyamAne matijJAnAvaraNIye badhyamAnameva zrutajJAnAvaraNaM saMkramayati / 4. sthityanubhAgayovaM hatkaraNamudvartanA / 5. tayoreva hrasvIkaraNamapavartanA / 6. udvartyate prAbalyena prabhUtIkriyate sthityAdi yayA jIvavIryavizeSapariNatyA soirtanA, apavatyaMte hrasvIkriyate sthityAdi yayA sA apavartanA / 7. karmapudgalAnAmakAlaprAptAnAmudayAvalikAyAM pravezanamudIraNA / 8. anudayaprAptaM satkarmadalikamudIryata udayAvalikAyAM pravezyate yayA sA udIraNA / 34
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ isakI vyAkhyA prakRtiudIraNA, sthitiudIraNA, anubhAgaudIraNA aura pradezaudIraNA ina cAra prakAra se kI gaI hai| 3 prakRtiudIraNA kI lakSaNa, bheda, sAdyanAdiprarUpaNA, svAmitva, udIraNAsthAna aura usake svAmitva ina chaH prakAra se vyAkhyA kI gaI hai / sthitiudIraNA kI lakSaNa, bheda, sAdyanAdi prarUpaNA, addhAccheda, svAmitva, ina pA~ca dvAroM se vyAkhyA kI gaI hai / anubhAgaudIraNA kI saMjJA, zubhAzubhaprarUpaNA, vipAkaprarUpaNA pratyayaprarUpaNA, sAdyanAdiprarUpaNA ina pAMca dvAroM se vivecanA kI gaI hai / pravezaudIraNA kI sAdhanAdiprarUpaNA aura svAmitvaprarUpaNA se vyAkhyA kI gaI hai / upazamanAkaraNa --- karma pudgaloM ko udaya, udIraNA, nivatti, nikAcanAkaraNa ke ayogya rUpa se vyavasthApita kara denA arthAt sarvathA zAMta kara denA upazamanA hai / " jIva ke jisa vIryavizeSa kI pariNati se karmapudgaloM ko udaya, udIraNA nirdhArita nikAcanA ke ayogyarUpa se vyavasthApita kiyA jAtA hai, use upazamanAkaraNa kahate haiM / isa karaNa kI mukhya rUpa se ATha dvAroM dvArA vyAkhyA kI gaI hai / ATha dvAroM ke nAma isa prakAra haiM- 1. samyaktvotpAdaprarUpaNA, 3. sarvaviratilAbhaprarUpaNA, 5. darzanamohanIyakSapaNA, 7. cAritramohanIyopazamanA, , 2. dezaviratilAbhaprarUpaNA, 4. anantAnubaMdhIvisaMyojanA, 6. darzanamohanIyopazamanA, 8. dezopazamanA / nidhattikaraNa -karma pudgaloM kA udvartanA, apavartanA karaNa ko chor3akara zeSa karaNoM ke ayogyarUpa se vyava sthApita honA nirdhArita hai|" jIva kI jisa pariNati vizeSa se karma pudgaloM ko udvartanA - apavartanAkaraNa se atirikta zeSa karaNoM ke ayogya rUpa se vyavasthApita kiyA jAtA hai, use nidhatikaraNa kahate haiN| * nikAcanAkaraNa -- karmapudgaloM kA sabhI karaNoM ke ayogya rUpa se vyavasthApita honA nikAcanA hai / " jIva kI jisa vIryavizeSa kI pariNati se karmapudgaloM ko avazya rUpa se vedyamAna- bhogane ke rUpa meM nibaMdhita kiyA jAtA hai use nikAcanAkaraNa kahate haiM / 6 bheda aura svAmI kI dRSTi se to nidhatti aura nikAcanAkaraNa dezopazamanA ke samAna haiM / kintu vizeSatA yaha hai ki nitti meM saMkramaNa nahIM hotA aura nikAcanA meM saMkramaNa ke sAtha udvartanA apavartanAdikaraNa bhI nahIM hote haiM / isa prakAra se karaNASTaka kI vyAkhyA karane ke bAda grantha meM udaya aura sattA para vicAra kiyA gayA hai / udaya aura sattA ko karaNa nahIM kahA hai, kyoMki udaya svAbhAvika rUpa se baMdhe hue karmoM kI abAdhA pUrNa hone para pravRtta hotA hai, usameM karaNa kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| sattA bhI baMdhana aura saMkramaNa se svAbhAvika hotI hai, ataH isameM bhI karaNa kI AvazyakatA nahIM hotI hai| 1. karmapudgalAnAmudayodIraNAnidhattinikAcanAkaraNAyogyatvena vyavasthApanamupazamanA / 2. upazamyate udayodIraNAnidhattinikAcanAkaraNAyogyatvena vyavasthApyate karma yayA sopazamanA / 3. udvartanApavartanAvarja zeSakaraNAyogyatvena vyavasthApanaM nidhatti / 4. nidhIyata udvartanApavartanAvarjakaraNAyogyatvena vyavasthApyate yayA sA nivati / 5. samastakaraNAyogyatvena vyavasthApanaM nikAcanA / 6. nikAcyate 'vazyavecatayA vyavasthApyate karma jIvena yayA sA nikAcanA / 35
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ udayAvasthA-yathAsthitibaddha karmapudgaloM kA abAdhAMkAla ko pUrNatA se yA apavartanAvikaraNavizeSa se udayasamaya meM prApta kA anubhavana karanA udaya hai|' ___ udaya aura udIraNA meM prakRtiyoM kI apekSA se antara hai / udaya kI vyAkhyA bhI prakRtyudaya, sthityudaya, anubhAgodaya, pradezodaya ke dvArA kI gaI hai| mukhyatayA isameM mUlottara prakRtiyoM kI sAdhanAdiprarUpaNA guNazreNisvarUpa, jaghanyotkRSTapradezodaya tathA unake svAmitva para vicAra kiyA gayA hai| sattAvasthA--jina karmapudgaloM kA avasthAna jisa rUpa meM AtmA ke sAtha hai, unakA usI rUpa meM jaba taka avasthAna rahatA hai, use sattA kahate haiN| sattA kA bheda, sAdyAdiprarUpaNA aura svAmitva dvArA vicAra kiyA gayA hai| isa prakAra karmaprakRti meM granthakAra ne karaNASTaka aura udaya, sattA kI vyAkhyA karake anta meM upasaMhAra karate hue isakA phala batalAyA hai____ 'karmaprakRti kA jJAna karane ke sAtha tadanurUpa karmakSaya kI paddhati ko apanAne se alaukika sukha kI prApti hotI hai|' prastuta grantha para eka prAkRta cUrNi aura do TIkAoM kA praNayana huA hai| cUrNikAra kA nAma ajJAta hai| caNi kA parimANa sAta hajAra (7 hajAra) zloka hai| TIkAoM meM eka suprasiddha khyAtiprApta TIkAkAra AcArya malayagiri kI hai| unakI TIkA kA pramANa ATha hajAra (8 hajAra) zloka pramANa hai / dUsare TIkAkAra upAdhyAya yazovijayajI haiM, inakI TIkA kA pramANa (13 hajAra) teraha hajAra zloka pramANa hai|| karmaviSayaka vibhinna graMthoM kA pUrva meM digdarzana karA cuke haiN| una saba granthoM ke sAtha karmaprakRti grantha kA tulanAtmaka adhyayana kiyA jAye to jJAta hogA ki jisa sundara tarIke se karmasiddhAnta kI gahana vivecanA isa grantha meM kI gaI hai, usa taraha kI vivecanA anya granthoM meM dekhane ko nahIM milatI hai| isameM karma viSayaka samagra svarUpa kA AdyopAnta vivecana kiyA gayA hai / eka dRSTi se ise karmasiddhAnta ke granthoM kA cUr3AmaNi bhI kahA jAye to atizayokti nahIM hogii| mahAn ratnAkara kI taraha isa grantha meM sugamatA se praveza karane ke liye pUrva meM SaTakarmagranthoM kA adhyayana Avazyaka hai| 1. karmapudgalAnAM yathAsthitibaddhAnAmabAdhAkAlakSayeNApavartAnAdikaraNavizeSato vA udayasamayaprAptAnAmanubhavanamudayaH / 2. nirjaraNasaMkramakRtasvarUpapracyatyabhAve sati sadbhAvaH sttaa| 36
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha evaM evaM granthakAra akhila vizva meM do hI tatva pradhAna haiM--jar3a evaM cetana ina do tatvoM ke saMyoga se hI sRSTi kA nirmANa huA hai| sAMkhyadarzana meM jinheM prakRti aura puruSa ke nAma se kahA jAtA hai, vedAntadarzana meM brahma aura mAyA ke nAma se kahA gayA hai to jainadarzana meM unheM jIva aura ajIva ke nAma se saMbodhita kiyA jAtA hai / ajIva karmavargaNA ke pudgala jIvAtmAoM dvArA AkarSita hokara karma ke rUpa meM pariNata hote haiM / una karmoM ke saMyoga se hI anantAnanta AtmAeM vibhinna yoniyoM meM vibhinna rUpoM meM paribhramaNa kara rahI haiN| bhagavAna mahAvIra ke 'ege AyA' (AtmA eka hai) siddhAntAnusAra to carAcara vizva kI ananta - ananta AtmAeM eka samAna haiN| unake maulika svarUpa meM koI antara nahIM hai / ekendriya avasthA meM rahane vAlI AtmA kA jaisA svarUpa hai vaisA hI svarUpa paMcendriya avasthA meM rahane vAlI AtmA kA hai| maulika svarUpa meM samAnatA hote hue bhI dRzyamAna vicitra avasthAoM kA mUla kAraNa karma hI hai| karma ke saMyoga se hI AtmAyeM vibhinna rUpoM meM parilakSita ho rahI haiM / saMsArI AtmAeM karmoM ke vibhinna saMyogoM se vibhinna yoniyoM meM paribhramaNa karatI rahatI haiN| jaise bAhya rUpa meM mAnava ke veza parivartana karane mAtra se usake apane rUpa meM koI antara nahIM AtA, usI prakAra karmoM ke saMyoga se AtmA ke dvArA vibhinna yoniyoM meM paribhramaNa karane mAtra se usakI maulikatA meM koI antara nahIM AtA / arthAt karmoM ke sAtha AtmA kA pragAr3ha saMyoga hone para bhI AtmA anAtmA ke rUpa meM parivartita nahIM hotI / jIvAtmAoM kI ina vividha bhinnatAoM meM karma kI anAditA hI mUla kAraNa hai| karma aura AtmA meM yaha batalAnA asaMbhava hai ki karma pahale hai yA AtmA / karma aura AtmA meM se kisI ko bhI prathama kauna, nahIM kahA jA sakatA hai| svarNa aura miTTI ke anAdi sambandha kI taraha karma aura AtmA kA sambandha bhI anAdi kAla se calA A rahA hai| jIva apane pUrvakRta karmoM kA paribhoga karatA rahatA hai aura navIna karmoM kA bandhana bhI karatA jAtA hai / karmabandhana kI yaha prakriyA anAdikAlIna hote hue bhI caitanyavAna jIva apane puruSArtha ke dvArA karmoM ko vilaga kara apane amUrta, niraMjana, nirAkAra, ananta sukha svarUpa ko prakaTa kara sakatA hai / AtmA ke isa ananta svarUpa ko prakaTa karane ke liye karmasiddhAnta kA jJAna karanA Avazyaka hai / karmoM ke vilagIkaraNa ke binA AtmA kI mukti nahIM ho sktii| kahA hai- 'kaDANa kammANa Na mokkha atthi / ' karmasiddhAnta kA sUkSma evaM gahana jJAna prApta karane ke liye prastuta grantha ( karmaprakRti) kA cintana, manana ke sAtha adhyayana apekSita hai / karmaprakRti grantha meM karaNASTaka tathA udaya, sattA para vistRta rUpa se vicAra kiyA gayA hai| jisa vIrya vizeSa ke dvArA AtmA ke sAtha karmoM kA bandhana ho, use karaNa kahate haiN| zrI zivazamaMsUri dvArA praNIta isa karmaprakRti nAmaka grantha para AcArya malayagiri evaM upA yazovijayajI ne alaga-alaga TIkAoM kA praNayana kiyA hai| isase karmasiddhAnta ko samajhane meM kucha suvidhA jarUra huI, tathApi hindI pAThakoM ke liye grantha durbodha rhaa| ise subodha banAne ke liye grantha kA hindI anuvAda evaM saMpAdana samatAvibhUti mahAmanISI AcAryapravara ke sAnnidhya meM kiyA gyaa| isase grantha kI upAdeyatA meM aura adhika nikhAra AyA hai| AcAryazrI kI navanavonmeSazAlinI prajJA ne kaI ulajhana bhare jaTila evaM gahana viSayoM ko tarkasaMgata sahaja evaM sarala tarIke se prastuta kiyA hai| kucha viSaya to aise sAmane Ae jinakA prastutIkaraNa Aja taka nahIM bana par3A thA / agale pRSThoM para granthakAra evaM ubhaya TIkAkAroM ke sAtha AcAryazrI ke jIvana para saMkSipta prakAza DAlA jA rahA hai| 37
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthakAra zivazarmasUri 'karmaprakRti' ke racayitA mahAn AcArya zivazarmasUri haiM / Apa jainAgamoM meM pAraMgata tathA karmasiddhAnta ke vijJAtA pUrvadhara AcArya the| karmasAhitya ko ApakI apUrva dena rahI hai| uttaravartI sAhitya praNetA vidvAn mahAzayoM ke vicAroM se yaha jAnA jAtA hai ki Apane AgrAyaNIya pUrva se karmaprakRti ke atirikta zataka nAmaka karmagrantha kA bhI praNayana kiyA hai| jisakA navInatA ke pariprekSya meM praNayana devendrasUri ne kiyA tathA unakA smaraNa karate hue svopajJaTIkA meM AbhAra pradarzita bhI kiyA hai| yathA-- ... AgrAyaNIya pUrvAdudhatya paropakAra sAradhiyA, yenAbhyadhAyi zatakaH sa jayati zivazarmasUrizvaraH / isa prakAra ke ullekha se sUripravara kI vidvattA, praur3hatA tathA pUrvadhara avasthA kA to parijJAna hotA hai, kintu janma, dIkSA, sUripada Adi ke viSayoM meM kucha bhI jAnakArI nahIM milatI hai| sAhitya-anusandhAnakAroM ke dvArA bahuta kucha khoja karane para bhI abhI taka koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai| prathama TIkAkAra-malayagiri Agama sAhitya ke pramukha vyAkhyAkAra AcArya malayagiri karmaprakRti ke prathama TIkAkAra haiN| yadyapi inhoMne 'zabdAnuzAsana' nAmaka svataMtra grantha kI racanA bhI kI hai, tathApi inakI prasiddhi TIkAkAra ke rUpa meM hI hai, na ki granthakAra ke rUpa meN| inhoMne jainAgamoM ke atirikta anya jaina granthoM para bhI TIkAeM likhI haiN| ApazrI kI TIkAeM viSaya ke rahasya ko vizadatA se spaSTa karane vAlI, bhASA kI prAsAdikatA, zailI kI praur3hatA. nirUpaNa kI spaSTatA Adi vibhinna dRSTiyoM se samRddha haiN| Apake dvArA kitane granthoM kA Alekhana huA, isakA spaSTa ullekha to nahIM milatA; phira bhI jitane grantha upalabdha haiM aura jinakA nAmollekha milatA hai, una saba kI saMkhyA 26 hai| unameM se 20 grantha upalabdha haiN| kRchaeka granthoM ke nAma nimna haiM, jina para Apake dvArA TIkAeM likhI gaI haiM - vyavahArasUtra, bhagavatIsUtra, candraprajJapti, sUryaprajJapti, nandIsUtra, prajJApanAsUtra, jIvAbhigamasUtra, AvazyakasUtra, bRhatkalpasUtra, rAjapraznIyasUtra Adi Agama tathA paMcasaMgraha, karmaprakRti, dharmasaMgrahaNI, saptatikA Adi siddhAnta grantha / sabhI kA granthamAna lagabhaga 2 lAkha zlokapramANa hotA hai / AcArya malayagiri ne apanI vidvattA kA aisA samIcIna upayoga kiyA hai ki jisase adhyetA ko grantha kA bodha sahajatA se ho jAtA hai| sarvaprathama mUlasUtra, gAthA yA zloka ke zabdArtha kI vyAkhyA, tadanantara samagra artha kA spaSTa nirdeza kiyA hai| itanA karane ke bAda bhI kinhIM viSayoM kA "ayaM bhAvaH" "kimuktaM bhavati" Adi likhakara vizada vivecana bhI kiyA hai| ApazrI ke janma, dIkSA Adi ke bAre meM vizeSa ullekha upalabdha nahIM hotA, parantu jisa samaya kalikAlasarvajJa hemacandrAcArya ne kumArapAla bhUpAla ko pratibodhita kiyA thA, usa samaya meM AcArya malayagiri vidyamAna the, aisA jinamaMDanagaNikRta kumArabhUpAlacaritra meM AcArya hemacandrAcArya kI vidyAsAdhanA ke sAtha AcArya malayagiri kA bhI ullekha milatA hai| usakA kucha varNana isa prakAra hai eka samaya hemacandrAcArya ne gurorAjJA prApta kara kalA-kuzalatA prApta karane ke liye anya AcArya devendrasUri evaM malayagiri ke sAtha gaur3a deza kI ora vihAra kiyaa| isI vihAra parikramA meM khillUsa nAmaka grAma meM pahu~ce / vahAM para eka sAdhu rogagrasta thaa| usakI Apa tInoM ne tanmayatA se sevA kii| usake mana meM raivataka tIrtha kI yAtrA karane kI AturatA thI / usako pUrNa karane ke liye sthAnIya logoM ko samajhAkara DolI kA prabandha kiyaa| kala vihAra hone se Aja rAtri vahIM zayana kiyaa| prAtaHkAla jaba jAgRta hue to apane Apako raivataka parvata para paayaa| zAsanadevI prakaTa huI aura usane kahA ki Apako kalA-kuzalatA pAne ke liye gaur3a deza meM jAne kI AvazyakatA nahIM hai| devI unheM anekavidha vidyAeM pradAna kara antardhAna ho gii| 38
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ para tInoM AcAryoM ne siddhacakra kI ArAdhanA kI / phalasvarUpa vimalezvara deva ne prakaTa hokara yathepsita vara mA~gane ke liye kahA, taba hemacandrAcArya ne rAjAoM ko pratibodhita karane kA vara maaNgaa| devendrasUri ne kAMtinagara se pratimA lAne kA aura AcArya malayagiri ne yathAzakti Agama granthoM para TIkA likhane kA bara mAMgA thaa| deva tathAstu kahakara antardhAna ho gyaa| AcArya malayagiri usI dina ke bAda vizeSakara sAhityasaMghaTanA meM lage aura samartha TIkAkAra ke rUpa meM yaga ke sAmane aae| uparyakta prasaMga se spaSTa hotA hai ki AcArya malayagiri hemacandrAcArya ke samakAlIna the| ata: AcArya malayagiri kA samaya vikrama kI bArahavIM zatAbdI kA uttarArddha yA 13 vIM zatAbdI kA pUrvArddha mAnA jAtA hai| dvitIya TIkAkAra--upAdhyAya yazovijayajI karmaprakRti ke dvitIya TIkAkAra nyAyavizArada upAdhyAya yazovijayajI haiN| unake bhI janmasthAna Adi ke viSaya meM spaSTa jAnakArI upalabdha nahIM hotii| phira bhI upalabdha pramANoM ke AdhAra para ApakA samaya vikrama kI 16 vIM zatAbdI mAnA gayA hai| nyAya ke andara ApakI aviralagati hone se aisA kahA jAtA hai ki Apane nyAyasambandhI 108 granthoM kA praNayana kiyA thaa| isameM "jJAnabindu" grantha to ApakI vidvattA kA makUTamaNi jaisA pratIta hotA hai| mahAmanISI samatAvibhUti AcAryazrI nAneza gaura varNa, saumya ceharA, unnata lalATa, pralamba bAhu, dRr3ha evaM vizAla vakSasthala, nirvikAra locana, mukhavastrikA se zobhita makhamaNDala, zveta paridhAna meM brahmateja se damakatI deha, zrI se saMpanna, zruta-zAstrapAraMgata mahAmanISI samatAvibhUti AcAryazrI nAneza kA janma vIra vasundharA mevAr3a ke grAmINa aMcaloM meM vizAlatA ko prakaTa karane vAle choTe se gAMva 'dAMtA' meM vikrama saMvat 1977, jyeSTha zuklA dvitIyA ke dina huA thaa| dvitIyA ke candra kI taraha Apake zarIra kI abhivRddhi hone ke sAtha hI jJAnakalA meM bhI aharniza pragati hone lgii| mAtA zRMgArA ne bAlyakAla meM hI Apako naitikatA, dhIratA, vIratA spaSTatA Adi anekoM guNoM se zRMgArita kara diyA thaa| zaizavAvasthA se hI Apa meM unmukta cintana karane kI kSamatA jAgRta ho cukI thii| agaNita prANiyoM kI AdhAra vizAla pRthvI ko dekhakara sabhI kA AdhArabhUta banane kI aura ananta AkAza ko dekhakara jIvana kI anantatA ko vikasita karane kI utkaTa AkAMkSA uThane lgii| raMga-biraMge puSpoM kI prasarita suvAsa ne Apake mana meM vibhinna guNoM kI saurabha bharane kI bhAvanA utpanna kara dii| jIvana ke carama satya ko jAnane kI prabala jijJAsA se Apa anekoM saMta-mahAtmAoM ke sAnnidhya meM pahu~cane lge| kintu kahIM para bhI satya kA zuddha navanIta nahIM mila sakane se Apa hatAza ho gye| saMyogavaza eka sujJa mahAnubhAva ne ApakI unnata bhAvanA evaM prabala jijJAsA ko samajha kara Apako zAntakrAnti ke janmadAtA, hukmagaccha ke saptama AcArya zrI gaNezalAlajI ma. sA. ke sAnnidhya meM pahuMcA diyaa| .. - Apane jaba una divya mahApuruSa ke darzana kiye aura unake vicAroM ko samajhA, taba mana meM yaha dRr3ha vizvAsa ho gayA ki inake sAnnidhya meM rahane para jIvana ke carama satya ko pAne kI jijJAsA zAMta ho jaaegii| lagabhaga 3 varSa paryanta virakti kI sAdhanA kii| usameM agni se niStapta svarNa kI bhAMti khare utre| iMgaliza zabdoM meM eka pAzcAtya dArzanika ne satya hI kahA hai-- Pure Gold does not fear the flame. vikrama saMvata 1996 meM pauSa zuklA aSTamI ko virakti ke mahApatha para jIvana ke carama satya ko udghATita karane ke liye Apane prayANa kara diyA arthAt zrI gaNezAcArya ke caraNoM meM sarvatobhAvena samarpita hokara bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kara lii| 39
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ paapaa| jaba miTTI kuMbhakAra ke hAthoM meM A jAtI hai, taba kuMbhakAra use pAnI meM milAkara rauMdatA hai, cAka para car3hAkara ghumAtA hai, hAtha ke dvArA ghaTa kA AkAra banA detA hai| tadanantara agni meM tapAkara pUrNa paripakva banA detA hai| vahI miTTI, miTTI kI paryAya ko chor3akara ghaTa ke rUpa meM A jAtI hai aura mahilAoM ke mastaka para car3ha jAtI hai| isI prakAra ApazrI ne jaba apanA jIvana yogya guru ke hAthoM meM samarpita kara diyA to guru ne use tarIke se ghaDA ki jJAna meM vizaddhatA, AcaraNa meM satarkatA, jIvana meM pavitratA, pratibhA meM prakharatA nirantara nikharatI hI calI gii| zAstroM ke gar3ha adhyayana ke sAtha hI ApazrI ne jainetara dharmoM ke siddhAntoM kA bhI jJAna kiyA / saMskRta, prAkRta nyAya, vyAkaraNa, darzana Adi para bhI adhikAra prApta kiyaa| nAma hI 'nAnA' hai, ataH nAnA guNoM kA Apa meM samAveza hone lgaa| guru ne ziSya kI yogyatA ko parakhA aura vIroM kI nagarI udayapura meM vi. saM. 2019, Azvina zuklA dvitIyA ko apanI dhavala cAdara pradAna kara saMgha kA uttarAdhikArI ghoSita kara diyaa| Apa hukmagaccha ke aSTamAcArya ke rUpa meM yuga ke sAmane aae| vizvazAMti kA upAya--samatAdarzana .. vizva meM sarvatra viSamatA kI Aga dhU-dhU karake jala rahI hai| bhautikatA ke sunahale jAla meM phaMsakara mAnava apane jIvana ko kSata-vikSata kara rahA hai| sukha va zAnti ke sthAna para aura adhika dukhita ho rahA hai| vizva kI isa dayanIya avasthA ko dekhakara ApazrI kA mana dayArdra ho utthaa| vizva meM vyApta viSamatA ko haTAkara zAMti kA prasAra karane ke liye ApazrI cintana kI atala gaharAiyoM meM utre| pariNAmasvarUpa vizvazAnti kA amogha upAya 'samatA-darzana' janatA ke samakSa rkhaa| ise cAra vibhAgoM meM vibhakta kiyA-siddhAntadarzana, jIvanadarzana, Atmadarzana aura prmaatmdrshn| samatAvAdI, samatAdhArI, samatAdarzI ke rUpa meM AcaraNa kI vidhi prastuta kii| prAraMbhika bhUmikA ke rUpa meM jIvana-nirmANakArI 21 sUtra, 5 sUtra bhI prastuta kiye| ina vicAroM kA janamAnasa para gaharA asara huA / sAmAnya janatA hI nahIM apitu vidvadvarga ne bhI ise apanAyA aura yaha mAnA ki samatAsiddhAnta ke AdhAra para antarrASTrIya stara para vyavasthA kI jAye to vizva meM sukha aura zAnti kA prasAra hone meM derI nahIM lgegii| prakharapratibhA-ApazrI kI pratibhA kA bahumukhI vikAsa huA hai| jayapura varSAvAsa meM eka bhAI ne ApazrI se prazna kiyA-'ki jIvanam' jIvana kyA hai ? / ApazrI ne sUtraracanA ke niyamoM ko lakSya meM rakhate hue jIvana kA samagra rUpa alpa zabdoM meM vyakta kara diyaa| yathA-"samyakanirNAyaka samatAmayaJca yat tajjIvanam" arthAt jo samyak nirNAyaka aura samatAmaya hai, vahI jIvana hai| jIvana kyA hai ? isa prazna para aneka vidvAnoM ne cintana kiyA thaa| apane-apane dRSTikoNa ke sAtha usakA samAdhAna bhI prastuta kiyaa| pUrvavartI eka mahAn AcArya ne 'ki jIvanam' kI paribhASA "doSavajitaM yat tajjIvanam" ke rUpa meM prastuta kI thii| kintu yaha paribhASA niSedhaparaka hai, isase jIvana kA samagrarUpa spaSTa nahIM hotaa| jIvana vahI ho sakatA hai jo samyak nirNAyaka aura samatAmaya ho| yoga kI paribhASA pAtaMjala yogadarzana meM maharSi pataMjali ne yoga kI paribhASA 'yogazcittavRttinirodhaH' ke rUpa meM kI hai| jainadarzana ke eka mahAn AcArya ne usakI paribhASA "yogazduzcittavRttinirodhaH" ke rUpa meM prastuta kI hai| AcArya1. 'samatA : darzana aura vyavahAra' nAmaka pustaka meM etad viSayaka savistRta vivecana milatA hai / 2. jayapura varSAvAsa ke sAre pravacana isI sUtra para hue the| jo 'pAvasa pravacana' ke kaI bhAgoM meM prakAzita ho cake haiN|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIjI ke cintana ne bhI isa viSaya meM praveza kiyaa| ApazrI ne yoga kI paribhASA--"yogazcittavRttisaMzodhaH" ke rUpa meM janatA ke samakSa prastuta kI / vAstava meM cittavattiyoM kA nirodha nahIM kiyA jA sakatA, unheM saMzodhita hI kiyA jA sakatA hai| dhyAna-sAdhanA ke kSetra meM bhI ApazrI kI prakhara pratibhA ne abhinava dhyAnapratriyA 'samIkSaNadhyAna' ke rUpa meM janatA ke samakSa prastuta kI hai| uparyukta kuchaeka dRSTikoNoM se hI jAnA jA sakatA hai ki AcAryazrI kI pratibhA kA vikAsa kisa rUpa meM vikasita huA hai| eka mahAna kArya---dalitoddhAra ___AcAryapada ko suzobhita karate hue ApazrI kA mAlavakSetra meM vicaraNa ho rahA thaa| vahAM kA dalitavarga jo samAja se tiraskRta thA, jo loga achUta samajhe jAte the / ve gaurakSaka ke sthAna para gaubhakSaka bana rahe the| unake jIvana kI yaha dayanIya avasthA AcAryazrIjI se dekhI nahIM gaI, Apa unake bIca meM pahu~ce / sthAna-sthAna para durlabha mAnavajIvana kI upAdeyatA para mArmika pravacana diyaa| AcAryazrI ke eka-eka pravacana se pIr3hiyoM se vyasanagrasta hajAroM logoM ne sadA-sadA ke liye sapta kuvyasanoM kA tyAga kara diyaa| sadAcArI evaM naitikatA ke sAtha apanA jIvana nirvahana karane ke liye kaTibaddha ho gaye / jinheM AcAryazrI ne 'dharmapAla' kI saMjJA se saMbodhita kiyA / Aja unakI saMkhyA lagabhaga eka lAkha taka pahuMca gaI hai| jina logoM ko vyasanamukta karane ke liye AryasamAja kI eka vizAla saMsthA kAma kara rahI thI, sarakAra bhI vyasanamukti ke liye anekoM adhyAdeza nikAla cakI hai, phira bhI janamAnasa meM koI vizeSa parivartana nahIM A pAyA, jabaki AcAryazrI ke pravacanoM se logoM kA Amalacala jIvana hI parivartita ho gyaa| satya hai mahAyogI, tapa-tejapuMja kA prabhAva avazya par3atA hai| bhAgavatI dIkSAeM--ApazrI ke sAnnidhya meM caturvidhasaMgha ahaniza vikAsa kara rahA hai| abhI taka lagabhaga 171 bhavya AtmAoM ne isa bar3hate hae bhautika yaga meM dhana-daulata, parivAra, sage-saMbaMdhI saba kA parityAga kara sarvatobhAvena ApazrI ke caraNoM meM samarpita hokara bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kI hai| saMkocavaza AcAryazrI ke jIvana kI AMzika jhalaka hI prastuta kara rahA hai| kyoMki koI vyakti yaha na mAna baiThe ki garU kI prazaMsA ziSya hI kara rahA hai / yaha prazaMsA nahIM apitu yathArthatA kI eka jhalaka mAtra hai| ___maiMne bhI 'karmaprakRti' kA eka nahIM aneka bAra cintana-manana ke sAtha bhadhyayana-adhyApana kiyA hai kintu yaha likhane meM saMkoca nahIM hotA ki AcAryazrI ne prastuta grantha meM jina viSayoM kA mArmika vizleSaNa kiyA hai, usakI upalabdhi nahIM ho paaii| ___maiM yaha vizvAsa ke sAtha likha rahA hU~ ki karmasiddhAnta ke adhyetAboM ko AcAryazrI ke tattvAvadhAna meM kiyA gayA prastuta grantha kA hindI anuvAda va saMpAdana baha-upayogI siddha hogaa| apane paramAtmasvarUpa ko ujAgara karane vAlI bhavyAtmAeM karmasiddhAnta kA jJAnArjana kreN| karma hI AtmA ke paramAtmabhAva ke avarodhaka haiN| unakA jJAna hone para AcaraNa kI vizuddhatA ke dvArA unheM haTAkara AtmA kA paramAtmasvarUpa ujAgara kiyA jA sakatA hai| bhagavAna mahAvIra kA yahI saMdeza hai "appA so paramappA" -AtmA hI paramAtmA hai / udayapura (hiraNamagarI, sekTara naM. 11) -- jJAnamuni somavAra, dinAMka 30-11-81
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti : baMdhanakaraNa viSayAnukramaNikA gAthA varNya viSaya gAthA - 1 maMgalAcaraNAtmaka padoM kI vyAkhyA ATha karmoM ke nAma aura unake lakSaNa jJAnAvaraNakarma kI uttaraprakRtiyAM va unake lakSaNa darzanAvaraNa karma kI uttaraprakRtiyAM va unake lakSaNa * vedanIyakarma kI uttaraprakRtiyAM aura unake lakSaNa mohanIyakarma kI uttaraprakRtiyAM aura unake lakSaNa nokaSAyoM ko kaSAyoM kA sahacArI mAnane kA kAraNa rati -arati mohanIya ko vedanIyakarma se pRthak mAnane kA kAraNa Ayukarma kI uttaraprakRtiyAM nAmakarma kI uttaraprakRtiyAM gati nAmakarma ke bheda va unake lakSaNa jAti nAmakarma kA lakSaNa jAti nAmakarma ko pRthaka mAnane kA kAraNa gati nAmakarma ko pRthaka mAnane kA kAraNa zarIra nAmakarma ke bheda va unake lakSaNa aMgopAMga nAmakarma ke bheda va unake lakSaNa baMdhana nAmakarma ke bheda va unake lakSaNa saMghAtana nAmakarma ke bheda va unake lakSaNa saMghAtana nAmakarma ko pRthak mAnane kA kAraNa 'saMhanana nAmakarma ke bheda va unake lakSaNa saMsthAna nAmakarma ke bheda va unake lakSaNa varNacatuSka nAmakarma ke bheda va unake lakSaNa AnupUrvI nAmakarma ke bheda va unake lakSaNa vihAyogati nAmakarma ke bheda va unake lakSaNa apratipakSA ATha pratyekaprakRtiyoM ke nAma aura unake lakSaNa pratipakSA pratyeka prakRtiyoM ke nAma aura unake lakSaNa sAdhAraNa aura pratyeka nAmakarma ko pRthak mAnane kA kAraNa gotrakarma kI uttaraprakRtiyAM aura unake lakSaNa antarAyakarma kI uttaraprakRtiyAM aura unake lakSaNa baMdha, udaya aura sattA kI apekSA uttara prakRtiyoM kI saMkhyA baMdhana nAmakarma ke pandraha bheda aura unake lakSaNa saMcAlana nAmakarma ke pAMca bheda mAnane kA spaSTIkaraNa karmaprakRtiyoM kA vargIkaraNa va vargoM ke nAma 42 : pRSTha 3-47 3 8 8 10 10 11 12 13 13 14 14 ?* * 15. 15 16 16 16 16 17 18 19 19 19 21 22 23 24 24 25 26 26
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhruvabaMdhinI prakRtiyAM adhruvabaMdhinI prakRtiyAM dhruvodayA prakRtiyAM adhruvodayA prakRtiyAM mithyAtvamohanIya ko adhravodayA prakRti na mAnane kA kAraNa mizramohanIya ko dhruvodayA prakRti na mAnane kA kAraNa dhruvasattAkA prakRtiyAM adhruvasattAkA prakRtiyAM anantAnubaMdhI kaSAyoM ko dhruvasattAkA prakRtiyAM mAnane kA hetu ghAti, aghAti prakRtiyAM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ko sarvaghAtI mAnane meM hetU sarvaghAtinI, dezaghAtinI prakRtiyoM kA svarUpa parAvartamAna, aparAvartamAna prakRtiyAM zubha, azubha prakRtiyAM pudgalavipAkinI prakRtiyAM / rati-arati mohanIya ko pUdagalavipAkinI prakRti na mAnane kA hetU - bhavavipAkinI prakRtiyAM kSetravipAkinI prakRtiyAM jIvavipAkinI prakRtiyAM prakRtiyoM ke vipAka meM hetu ko pradhAna mAnane kA kAraNa rasavipAkApekSA prakRtiyoM ke bheda meM hetu matijJAnAvaraNAdi satraha prakRtiyoM meM ekAdi catuHsthAna paryanta rasabaMdha hone meM heta * zeSa zubha-azubha prakRtiyoM meM ekasthAnaka rasabaMdha na hone meM hetu ... ghAti prakRtiyoM meM prApta bhAva sarvaghAti prakRtiyoM ke pradezodaya meM kSAyopazamika bhAva kI saMbhAvanA svAnudayabaMdhinI prakRtiyAM svodayabaMdhinI prakRtiyAM ubhayabaMdhinI prakRtiyAM samakavyavacchidyamAnabaMdhodayA prakRtiyAM kramavyavacchidyamAnabaMdhodayA prakRtiyAM utkramavyavacchidyamAnabaMdhodayA prakRtiyAM sAMtarabaMdhinI prakRtiyAM sAMtaraniraMtarabaMdhinI prakRtiyAM nirantarabaMdhinI prakRtiyAM udayasaMkramotkRSTA prakRtiyAM anudayasaMkramotkRSTA prakRtiyAM udayabaMdhotkRSTA, anudayabaMdhotkRSTA prakRtiyAM anudayavatI, udayavatI prakRtiyAM 37 . 41
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhiSeya va prayojana Adi gAyA-2 ATha karaNoM ke nAma aura unake lakSaNa gAthA-3 vIrya kA svarUpa vIrya ke do prakAra vIrya ke nAmAntara gAthA-4 vIrya ke bheda aura unake nAmakaraNa vIryazakti meM viSamatA kA kAraNa gAthA - 5 vIryaprarUpaNA ke adhikAroM ke nAma gAthA-6 avibhAgaprarUpaNA gAyA-7 vargaNAprarUpaNA gAyA-8 spardhakaprarUpaNA antaraprarUpaNA gAthA-9 sthAnaprarUpaNA asaMkhyAta yogasthAna mAnane kA kAraNa anantaropanidhAtrarUpaNA gAthA - 10 paraMparopanidhAprarUpaNA dviguNavRddhi hAni hone kA spaSTIkaraNa gAthA - 11 vRddhiprarUpaNA vRddhi aura hAni ke prakAra vRddhi aura hAniyoM kA samayapramANa gAthA - 12 utkRSTa avasthAnakAla gAthA - 13 jaghanya avasthAnakAla utkarSa se bhI jaghanya avasthAnakAla eka samaya hone kA kAraNa yogasthAnoM kA alpabahutva -14, 15, 16 jIvabhedApekSA yogaviSayaka alpabahutva 44: 47 47-48 48 49-50 49 49 50 50-53 50 51 53 53-54 54 54-55 54 55-56 56 56 56-58 57 57 58 58-59 59 w'ww' mshwshwtw 59-60 60 60 60 60-61 61 61-62 62 62 62 63-65 63
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65-66 . . 66-78 66-78 gAthA-17 jIva dvArA yogoM se kiyA jAne vAlA kArya gAthA-18, 19,20 paramANuvargaNA mAnane kA hetu vargaNA kA lakSaNa jIva dvArA grAhyavargaNA kA parimANa jIva-grahaNaprAyogya vargaNAoM ke nAma audArikazarIravargaNA vaikriyazarIravargaNA AhArakazarIravargaNA tejasazarIravargaNA bhASAvargaNA zvAsocchvAsavargaNA manovargaNA * kArmaNazarIravargaNA audArika Adi vargaNAoM ke varNAdi * * audArika Adi vargaNAoM ke pradezoM kA parimANa ... dhruvAdi agrahaNa vargaNAoM ke nAma aura unake lakSaNa vargaNAoM ke varNana kA sArAMzadarzaka prArUpa gAthA-21 - salezya jIva kI yoga dvArA pUdagaloM ko grahaNa karane kI prakriyA 'snehaprarUpaNA ke prakAroM ke nAma aura unake lakSaNa 78-80 78 gAthA-22 snehapratyayaspardhakaprarUpaNA snehapratyayaspardhaka meM vargaNAoM kA pramANa snehAvibhAga kA lakSaNa snehapratyayaspardhakoM kI vargaNAoM kI prarUpaNA ke prakAra anantaropanidhAprarUpaNA dvArA snehapratyayaspardhakoM kI vargaNAoM kA nirUpaNa paraMparopanidhAprarUpaNA dvArA snehapratyayaspardhaka kI vargaNAoM ke nirUpaNa kA prathama prakAra . paraMparopanidhAprarUpaNA dvArA ukta vargaNAoM ke nirUpaNa kA dvitIya prakAra pAMca hAniyoM meM vargaNAoM kA alpabahatva pAMca hAniyoM meM paramANuoM kA alpabahutva gAthA-23 nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA ke anuyogoM ke nAma aura unakA nirUpaNa baMdhanayogya paramANuoM kA alpabahutva prayogapratyayaspardhakaprarUpaNA : snehapratyayaspardhaka Adi tInoM prarUpaNAoM ke paramANuoM kA alpabahatva .
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91-92 92-93 94-95 95-105 gAthA-24 baMdhanakaraNa kI sAmarthya se hone vAle karmapudgaloM ke vibhAga kA kAraNa prakRtibaMdha Adi vibhAgoM ke lakSaNa mUla prakRtiyoM ko prApta karmadalikoM ke vibhAjana kI prakriyA gAthA-25 jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya karmoM kI uttaraprakRtiyoM ko prApta dalikoM ke vibhAjana kI prakriyA sarvaghAti prakRtiyoM ko atyalpa bhAga milane kA kAraNa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya kI dezaghAti prakRtiyoM meM prApta dalikoM ke vibhAjana kA niyama gAthA-26 mohanIyakarma kI uttaraprakRtiyoM meM dalikoM ke vibhAjana kA niyama vedanIya, Aya, gotra karmoM kI uttaraprakRtiyoM meM dalikoM kA vibhAjana gAthA-27 nAmakarma kI piMDaprakRtiyoM meM dalikoM kA vibhAjana gAthA-28 baMdhananAmakarma kI uttara prakRtiyoM meM dalikoM ke vibhAjana kA vizeSa niyama mala prakRtiyoM meM prApta dalikoM kA vibhAjana utkRSTapada meM jJAnAvaraNakarma ke bhedoM meM pradezAtroM kA alpabahutva darzanAvaraNakarma ke bhedoM meM pradezAtroM kA alpabahutva . .. , vedanIyakarma ke bhedoM meM pradezAgoM kA alpabahutva mohanIyakarma ke bhedoM meM pradezAgoM kA alpabahutva , Ayakarma ke bhedoM meM pradezAgroM kA alpabahutva gati nAmakarma ke pradezAtroM kA alpabahutva jAti nAmakarma ke pradezAtroM kA alpabahutva zarIra va saMghAtana nAmakarma ke pradezAtroM kA alpabahutva baMdhana nAmakarma ke pradezAtroM kA alpabahutva saMsthAna nAmakarma ke pradezAgoM kA alpabahutva aMgopAMga nAmakarma ke pradezAtroM kA alpabahutva saMhanana nAmakarma ke pradezAgroM kA alpabahutva , varNacatuSka nAmakarmoM ke pradezAgroM kA alpabahutva / AnupUrvI nAmakarma ke pradezAgoM ko alpabahutva ,, sapratipakSa pratyeka prakRtiyoM ke pradezoM kA alpbhutv| .. , apratipakSa nirmANa Adi chaha prakRtiyoM ke pradezAroM meM alpabahutva nahIM hone kA kAraNa ,, gotrakarma ke bhedoM ke pradezAgroM kA alpabahutva , antarAyakarma ke bhedoM ke pradezAgroM kA alpabahutva jaghanyapada meM jJAnAvaraNa kI prakRtiyoM ke pradezAgoM kA alpabahutva. ... , darzanAvaraNa kI uttara prakRtiyoM ke pradezAgoM kA alpabahutva , mohanIya kI uttara prakRtiyoM ke pradezAgroM kA alpabahutva , Ayakarma kI uttara prakRtiyoM ke pradezAoM kA alpabahutva . ... 100 100 100 . 101 46.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 102 102 102 102 102-104 103 104 104-105 105 105-106 106 106 107-108 107 108 jaghanyapada meM nAmakarma kI uttaraprakRtiyoM ke pradezAtroM kA alpabahutvaM , vedanIya aura gotrakarma kI prakRtiyoM ke pradezAmoM kA alpabahutva , antarAyakarma kI prakRtiyoM ke pradezAgoM kA alpabahatva utkRSTa jaghanya pradezAgra kaba saMbhava haiM ? anubhAgabaMdhaprarUpaNA ke anuyogoM ke nAma gAthA-29 rasAvibhAgoM kI utpatti meM hetu zubha aura azubha adhyavasAyoM kA pariNAma rasAvibhAgoM kI utpatti meM viSamatA kA kAraNa gAyA-30 anubhAga-vargaNAoM kI prarUpaNA gAthA-31 anubhAga-spardhakaprarUpaNA antaraprarUpaNA sthAnaprarUpaNA gAthA-32 kaMDakaprarUpaNA SaTasthAnaprarUpaNA gAthA-33,34,35,36 SaTasthAnaprarUpaNA kA vistAra se varNana gAthA-37 anantabhAgavRddhi Adi meM bhAgAkAra aura guNAkAra kA pramANa.... bhAgAkAra aura guNAkAra sambadhI pramANaviSayaka zaMkA-samAdhAna adhastanasthAnaprarUpaNA gAthA-38 vRddhi, hAni prarUpaNA gAthA-39 utkRSTa aura jaghanya avasthAnakAlaprarUpaNA gAthA-40 anubhAgabaMdhasthAnoM kI yavamadhyaprarUpaNA anubhAgabaMdhasthAnoM kA alpabahutva gAthA-41 anubhAgabaMdhasthAnoM kI vizeSa saMkhyA kA nirUpaNa ojoyugmaprarUpaNA gAthA-42 paryavasAnaprarUpaNA gAthA-43 anantaropanidhA se alpabahutvaprarUpaNA 109-111 110 11.1-117 112 113 117-118 117 118-119 119-121 119 120 121-122 121 122 123 123 123-127 124
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ paraMparopanidhA se alpabahutvaprarUpaNa anubhAgabaMdhasthAnoM ke niSpAdaka jIvoM kI prarUpaNA ke anuyogadvAroM ke nAma gAthA-44 pratyekasthAna meM jIvapramANaprarUpaNA antarasthAnaprarUpaNA gAthA-45 niraMtarasthAnaprarUpaNA nAnAjIvakAlaprarUpaNA gAthA-46 anantaropanidhA se anubhAgabaMdhasthAnoM ke baMdhaka jIvoM kI vRddhiprarUpaNA paraMparopanidhA se anubhAgabaMdhasthAnoM ke baMdhaka jIvoM kI vRddhi prarUpaNA gAthA- 48 gAthA-47 dviguNa vRddhi hAnirUpa sthAnoM kA parimANa anubhAgabaMdhasthAnoM kI yavamadhyaprarUpaNA gAthA - 49, 50, 51 sparzanAkAlaprarUpaNA sparzanAkAlaprarUpaNA kA prArUpa anubhAgabaMdhasthAnoM kA alpabahutva gAthA - 52 eka-eka sthitibaMdhasthAna meM nAnA jIvoM kI apekSA prApta anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kA pramANa gAthA - 53 anantaropanidhA se anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI prarUpaNA gAthA - 54 paraMparopanidhA se anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI prarUpaNA gAyA-55,56 vRddhiprarUpaNA ke Azaya kA prakRtiyoM meM nirUpaNa sthitibaMdhasthAnoM meM anubhAgabaMdha kI prarUpaNA gAthA - 57, 58 anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi prAraMbha hone kA sthAna sAtAvedanIya Adi nIcagoSa paryanta kI anukRSTi prAraMbha hone ke sthAna kI vizeSatA jJAnAvaraNapaMcaka Adi 54 prakRtiyoM kI anukRSTi kA vivecana anukRSTi kA lakSaNa gAthA - 59, 60 parAghAta Adi paiMtAlIsa zubhaprakRtiyoM kI anukRSTi kA vivecana sAtAvedanIya Adi parAvartamAna zubha prakRtiyoM kI anukRSTi kA vivecana gAthA - 61 asAtAvedanIya Adi azubha prakRtiyoM kI anukRSTi kA vivecana 48 21 127 127-128 128 128 128-130 129 129 130 s 130-131 121 131-133 131 132 133 - 135 134 134 134 135-136 136 136 136 137 137 137 - 140 138 139 140-143 141 141 142 42 143-145 145 145-147 145
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA - 62, 63 tiryaMcadvika aura nIcagotra kI anukRSTi kA vivecana gAthA - 64 asacatuSka kI anukRSTi kA vivecana gAthA - 65 tIrthaMkara nAmakarma kI anukRSTi viSayaka saMketa anubhAga kI tIvratA-maMdatA viSayaka sAmAnya niyama ghAtikarma aura aprazasta varNacatuSka, upaghAta kI tIvratA - maMdatA kA vivecana nivartanakaMDaka kA lakSaNa gAthA - 66 zubha prakRtiyoM ke anubhAga kI tIvratA-maMdatA parAvartamAna prakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA kI vizeSatA kA nirdeza gAthA - 67 sAtAvedanIya ke anubhAga kI tIvratA-maMdatA asAtAvedanIya ke anubhAga kI tIvratA-maMdatA tiryaMcagati ke anubhAga kI tIvratA - maMdatA jasanAmakarma ke anubhAga kI tIvratA-maMdatA sthitibaMdhavicAra ke anuyogadvAra gAthA - 68, 69 caudaha jIvabhedoM meM sthitisthAnoM kA vivecana jIvabhedoM meM saMklezasthAna jIvabhedoM meM saMklezasthAnoM ke asaMkhyAta hone kA kAraNa jIvabhedoM meM sthiti, saMkleza aura vizuddhi sthAnoM kA prArUpa gAthA - 70 jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, aMta rAyapaMcaka, asAtAvedanIya kI utkRSTasthiti sthiti ke do prakAra abAdhAkAla kA niyama strIveda, manuSyadvika, sAtAvedanIya kI utkRSTa sthiti gAthA-71 darzanamohanIya, kaSAyamohanIya, nokaSAyamohanIya prakRtiyoM kI utkRSTasthiti aura avAdhA kAla gAthA - 72, 73 sthira zubhapaMcaka, uccagotra, samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana kI utkRSTasthiti aura abAdhAkAla madhya ke saMsthAnoM aura saMhananoM kI utkRSTa sthiti aura abAdhAkAla 147- 148 147 49 149 - 150 149 150-151 150 150 150 151 151-152 151 152 153 - 159 154 155 156 157 159 159-162 160 160 161 162 162-164 163 163 163 164 164 164 165-167 165 165 166 166 167 167 sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, vikalatrika kI utkRSTa sthiti aura abAdhAkAla nIcagotra aura pUrvokta se zeSa rahI narakagati Adi nAmakarma kI prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti aura abAdhAkAla devAyu, narakAyu kI utkRSTa sthiti manuSyAyu, tiyaMcAya kI utkRSTa sthiti
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 170 171 172 172 172 gAthA-74 167-168 baMdhaka jIvoM kI apekSA Ayakarma kI utkRSTa sthiti gAthA-75 168-169 Ayakarma ke atirikta zeSa karmoM ke utkRSTa abAdhAkAla kA parimANa 168 anapavartanIya Ayu vAloM ke utkRSTa abAdhAkAla kA parimANa 168 yugalika aura bhogabhUmija jIvoM kA Ayu saMbandhI abAdhAkAla viSayaka matAntara 169 gAthA-76,77 169-171 jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, saMjvalana lobha kI jaghanya sthiti aura abAdhAkAla sAtAvedanIya kI jaghanyasthiti aura abAdhAkAla 170 yaza:kIti aura uccagotra kI jaghanya sthiti aura abAdhAkAla 170 saMjvalanatrika aura puruSaveda kI jaghanya sthiti aura abAdhAkAla gAthA-78 171-173 manuSyAya aura tiryaMcAyu kI jaghanyasthiti aura abAdhAkAla kSullakabhava kA parimANa / devAya aura narakAyu kI jaghanyasthiti aura abAdhAkAla tIrthakara aura AhArakadvika nAmakarma kI jaghanyasthiti tIrthaMkara prakRti kI jaghanyasthiti viSayaka zaMkA-samAdhAna gAthA-79 173-175 pUrvokta se zeSa rahI prakRtiyoM kI jaghanyasthiti prApta karane sambandhI niyama niyamAnusAra prakRtiyoM kI jaghanyasthiti aura abAdhAkAla vaikriyaSaTka kI jaghanyasthiti 175 gAthA-80,81, 82 175-181 ekendriya jIvoM kI apekSA prakRtiyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti 176 dvIndriya Adi jIvoM kI apekSA prakRtiyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA parimANabodhaka niyama 177 jIvabhedoM meM utkRSTa-jaghanya sthiti kA alpabahutva 177 jIvabhedoM meM sthitibaMdha kA pramANa aura alpabahatvadarzakaprArUpa aura tatsambandhI spaSTIkaraNa 179 gAthA-83 181-182 __ anantaropanidhA se niSekaprarUpaNA 181 gAthA-84 182-183 paraMparonidhA se niSekaprarUpaNA Ayukarma kI utkRSTasthiti meM bhI dviguNahAniyAM saMbhava haiM 183 gAthA-85 183-184 abAdhAkaMDakaprarUpaNA gAthA-86 184-189 utkRSTa aura jaghanya sthiti Adi ke alpabahutva kathana kI pratijJA arthakaMDaka kA lakSaNa 184 saMjJI paMcedriya paryApta aparyApta kA Ayakarma ke atirikta zeSa sAta karmoM meM sthitibaMdhAdi sthAnoM kA alpabahutva ukta alpabahutvakathana kA prArUpa 186 174 174 182 183 184
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjJI asaMjJI paMcendriya kA Ayukarma meM utkRSTasthitibaMdha Adi sthAnoM kA alpabahutva va tatsaMbandhI prArUpa saMzIdvikahIna zeSa bAraha jIvabhedoM meM Ayuvyatirikta zeSa sAta karmoM meM sthitibaMdhAdi kA alpabahutva va tatsaMbandhI prArUpa sthitibaMdha ke adhyavasAyasthAnoM kI prarUpaNA ke anuyogadvAra gAthA-87 sthitisamudAhAra meM anantaropanidhA se pragaNanAprarUpaNA gAthA - 88 paraMparopanidhA se pragaNanAprarUpaNA anukRSTi nahIM hone kA kAraNa prakRtisamudAhAra ke anuyogadvAra gAthA - 89 prakRtisamudAhAra kA nirUpaNa sthitisamudAhAra meM tIvratA-maMdatA kA nirUpaNa gAthA - 90 jIvasamudAhAra kA vivecana tatsaMbandhI prArUpa gAthA - 91, 92 zubha prakRtiyoM ke catuH sthAnaka Adi ke rasabandha kA vicAra tatsaMbandhI prArUpa gAthA - 93, 94 anantaropanidhA se zubha prakRtiyoM ke catuH sthAnaka Adi rasabaMdhaka jIvoM kA alpabahutva anantaropanidhA se parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke catuHsthAnaka Adi rasabaMdhaka jIvoM kA alpabahutva gAthA - 95 paraMparopanidhA se ukta prakAra kI prakRtiyoM ke rasabaMdhaka jIvoM ke alpabahutva kA kathana gAthA - 96, 97, 98, 99, 100 rasayavamadhya se prakRtiyoM ke sthitisthAnAdikoM kA alpabahutva alpabahutvadarzaka prArUpa gAthA - 101 * rasabaMdha meM jIvoM kA alpabahutva tatsaMbandhI prArUpa gAyA- 102 baMdhanakaraNa kA upasaMhAra 1. nokaSAyoM meM kaSAyasahacAritA kA kAraNa 2. saMhanana ke darzaka citra 3. bAdara aura sUkSma nAmakarma kA spaSTIkaraNa 4. paryApta aparyApta nAmakarma kA spaSTIkaraNa pratyeka sAdhAraNa nAmakarma viSayaka spaSTIkaraNa pariziSTa 186 1.87 188 189 189 190 1.90 191 191 191 191 192-193 192 193 193-195 194 195 195-197 196 197 197-199 198 198 199-200 199 200-205 201 204 205 - 206 205 206 206 206 209 210 211 211 212
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 214 215 218 221 222 11. dhra 224 225 227 229 237 243 245 246 18. 246 252 252 258 23. 259 samyaktva, hAsya, rati, puruSaveda ko zubha prakRti mAnane kA abhimata . .. 7. karmoM ke rasavipAka kA spaSTIkaraNa 8. guNasthAnoM meM baMdhayogya prakRtiyoM kA vivaraNa (a) samyaktvI ke AyubaMdha kA spaSTIkaraNa zubha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hone para bhI ekasthAnaka rasabaMdha na hone kA kAraNa guNasthAnoM meM udayayogya prakRtiyoM kA vivaraNa dhravabaMdhI Adi ikatIsa dvAra yaMtra 12. jIva kI vIryazakti kA spaSTIkaraNa 13. loka kA ghanAkAra samIkaraNa karane kI vidhi 14. asatkalpanA dvArA yogasthAnoM kA spaSTIkaraNa darzaka prArUpa 15. yogasaMbandhI prarUpaNAoM kA vivecana 16. vargaNAoM ke varNana kA sArAMza evaM vizeSAvazyakabhASyagata vyAkhyA kA spaSTIkaraNa 17. nAmapratyayaspardhaka aura prayogapratyayaspardhaka prarUpaNAoM kA sArAMza modaka ke dRSTAnta dvArA prakRtibaMdha Adi cAroM aMzoM kA spaSTIkaraNa 19. mUla aura uttara prakRtiyoM meM pradezAgrAlpabahutva darzaka sAriNI 20. rasAvibhAga aura snehAvibhAga ke aMtara kA spaSTIkaraNa asatkalpanA dvArA SaTsthAnaka prarUpaNA kA spaSTIkaraNa 22. SaTsthAnaka meM adhastanasthAnaprarUpaNA kA spaSTIkaraNa anubhAgabaMdha-vivecana saMbandhI 14 anuyogadvAroM kA sArAMza .. 24. asatkalpanA dvArA anukRSTiprarUpaNA kA spaSTIkaraNa (1) aparAvartamAna 55 azubha prakRtiyoM kI anukRSTi kA prArUpa (2) aparAvartamAna 46 zubha prakRtiyoM kI anukRSTi kA prArUpa parAvartamAna 28 azubha prakRtiyoM kI anukRSTi kA prArUpa (4) parAvartamAna 16 zubha prakRtiyoM kI anukRSTi kA prArUpa (5) tiryaMcadvika aura nIcagotra kI anakRSTi kA prArUpa (6) trasacatuSka kI anukRSTi kA prArUpa 25. asatkalpanA dvArA tIvratA-maMdatA kI sthApanA kA prArUpa (1) aparAvartamAna 55 azabha prakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA . (2) aparAvartamAna 46 zubha prakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA (3) parAvartamAna 16 zubha prakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA (4) parAvartamAna 28 azubha prakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA (5) trasacatuSka kI tIvratA-maMdatA (6) tiryaMcadvika aura nIcagotra kI tIvratA-maMdatA 26. palyopama aura sAgaropama kA svarUpa 27. AyubaMdha aura usakI abAdhA saMbandhI paMcasaMgraha meM Agata carcA kA sArAMza 28. mUla evaM uttara prakRtiyoM ke sthitibaMdha evaM abAdhAkAla kA prArUpa sthitibaMdha abAdhA aura niSekaracanA kA spaSTIkaraNa 30. gAthAoM kI akArAdi-anukramaNikA 31. baMdhanakaraNa : viziSTa evaM pAribhASika zabdasUcI baMdhanakaraNa : katipaya mahattvapUrNa prazna 262 263 264 265 266 267 268 268 269 270 271 275 278 283 287 289 290 29. sthiAtabadha 294 297 299 52
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namo siddhANaM zrImad zivazarmasUri praNIta-- kammapayaDI (karmaprakRti) maMgalAcaraNa siddhaM siddhatthasuyaM, vaMdiya niddhoyasavvakammamalaM / kammaTThagassa karaNa?mudayasaMtANi vocchAmi // 1 // zabdArtha--siddha-siddha, siddhAvasthA ko prApta, siddhatthasuyaM-siddhArtha rAjA ke putra--zramaNa bhagavAna mahAvIra ko, vaMdiya-vaMdanA karake, niddhoyasavvakammamalaM-niHzeSa rUpa se jinhoMne samasta karmamala ko dho DAlA hai, kammaTThagassa-ATha karmoM ke, karaNaTuM-ATha karaNoM ko, udayasaMtANi-udaya aura sattA ko, vocchAmi-kahUMgA / gAthArtha--niHzeSa rUpa se jinhoMne samasta karmamala ko dho DAlA hai aura siddhAvasthA ko prApta, aise siddhArtha rAjA ke suputra-zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vaMdana karake ATha karmoM ke ATha karaNoM aura udaya evaM sattA ko kahUMgA / vizeSArtha--saphalatA prApta karane evaM nivighna rUpa se kArya ke sampanna hone ko AkAMkSA se prArambha meM vyakta-zabdAtmaka aura avyakta--bhAvAtmaka rUpa se maMgalakArI mahApuruSoM kA smaraNa karanA aura usake bAda apane abhidheya--vAcya Adi kI rUparekhA batalAnA bhAratIya sAhitya kI paramparA hai| tadanusAra graMthakAra ne gAthA ke pUrvArddha meM abhISTa prayojana meM saphalatA prApta karane ke liye maMgalarUpa mahApuruSoM kA smaraNa kiyA hai aura uttarArddha meM graMtha ke varNyaviSaya, prayojana Adi ko batAyA hai|' maMgalAcaraNAtmaka padoM kI vyAkhyA 'siddhaM . . . . . 'savvakammamalaM' gAthA kA pUrvArdha maMgalAcaraNAtmaka hai / isameM zramaNa bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karane ke sAtha-sAtha siddha bhagavantoM Adi kI bhI vaMdanA kI hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karane rUpa vyAkhyA isa prakAra hai-- 'siddhatthasuyaM' yaha pada zramaNa bhagavAna mahAvIra jinendra ke nAma evaM unakI vizeSatAoM kA bodha karAne vAlA hone se vizeSya aura vizeSaNa pada hai tathA 'siddhaM' aura 'niddhoyasavvakammamalaM' yaha donoM vizeSaNa pada haiM / jinase yaha artha phalita hotA hai ki1. iha pUrvAdhaneSTadevatAnamaskArasyAbhidhAnaM, uttarArdhena tu pryoj'naadiinaa| --karmaprakRti, malaya, TI.,pa..
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti - 'siddhaM'-siddha, siddhadazA ko prApta yAnI anAdi kAla se vaddha saMsAra ke kAraNabhUta jJAnAvaraNa Adi aSTa prakAra ke karmoM kA kSaya karake 'siddhAvasthA pUrNa kRtakRtyatA ko prApta / ' isI bAta ko aura adhika spaSTa karane ke liye punaH dUsarA vizeSaNa diyA hai-nidhau tasarvakarmamalaMarthAt jinhoMne ni-nitarAm-niHzeSa rUpa se, pUrNatayA yAnI punaH prAdurbhAva na ho sake, isa taraha samyagjJAna, darzana, cAritra aura tapa rUpa jala ke dvArA samasta karmamala ko dho DAlA hai, usakA prakSAlana kara diyA hai| aise siddhArthasutaM-siddhArtha rAjA ke suputra-zramaNa bhagavAna mahAvIra, vardhamAna svAmI ko vaMdiya-vaMdana karake / yadi yahA~ tarka prastuta kiyA jAye ki 'siddhaM' aura 'nidhau tasarvakarmamalaM' yaha donoM to samAnArthaka pada haiM / donoM se eka hI Azaya dhvanita hotA hai| ataH ina donoM padoM meM se kisI eka pada kA prayoga karanA cAhiye thaa| to isakA samAdhAna yaha hai ki bhale hI ukta donoM pada samAnArthaka samajhe jAyeM, phira bhI siddhaM pada kA prayoga karane ke vAda 'nidhau tasarvakarmamalaM' pada kA prayoga viziSTa abhiprAya ko spaSTa karane ke liye kiyA hai| jaise ki-- 1. koSakAroM ne siddha zabda ke aneka artha batalAye haiM, yathA-acchI taraha taiyAra kiyA huA, vidhipUrvaka sampanna, saphalatA prApta, nizcita, pramANita, niSNAta, dakSa, vizeSajJa, jisane siddhi prApta kI ho, mukta ityAdi / jinakA yathAprasaga abhiprAyAnasAra lokavyavahAra aura zAstra meM prayoga kiyA jAtA hai / lekina prastuta prasaMga meM una aneka arthoM meM se siddha zabda kA vAstavika artha spaSTa karane evaM bhAvataH siddha kauna ho sakatA hai ? batalAne ke liye hI siddha pada ke anantara punaH 'nidhau tasarvakarmabhalaM' pada kA prayoga kiyA gayA hai ki saMpUrNa karmAvaraNa kA kSaya hone para hI siddhAvasthA prApta hotI hai| 2. siddha nAmaka kisI vyakti athavA laukika vidyAoM meM dakSatA prApta karane vAle vyaktivizeSa kA vyavaccheda karane ke liye siddhaM ke atirikta nidhau tasarvakarmamala' vizeSaNa diyA hai ki yahAM unhIM siddhoM ko namaskAra kiyA gayA hai jo niHzeSa rUpa se karmamala ko dhokara apunarbhava avasthA prApta kara cuke haiM, jinakA janma-maraNa rUpa saMsAra sadA sarvadA ke liye naSTa ho cukA hai / 3. siddhaM pada ke atirikta nidhau tasarvakarmamalaM pada dekara jainadazana kI mAnyatA kA maMDana aura ekAntavAdI anya dArzanikoM kI dRSTi kA nirasana kiyA gayA hai / jaise ki vedAnta va sAMkhya darzana brahma, puruSa ko anAdi zuddha mAnane vAle evaM naiyAyika-vaizeSika zuddha AtmA kA punarjanma mAnane vAle dArzanika haiM / lekina jainadarzana kA yaha maMtavya hai ki anAdi se koI bhI jIva zuddha nahIM hai, 1. sitaM baddhaM dhmAtaM bhasmIkRtamaSTaprakAraM karma yena sa siddhH| -karmapra. malaya. TI., pR. 1 2. ni-nitarAmapunarbhAvena dhautaH samyagdarzanajJAnacAritratapaHsalilaprabhAveNApagamitaH sarva eva karmavASTaprakAra jIvamAlinyahetutvAt mala iva malo yena sa tathA tN| 3. siddhArthasutaM siddhArthasya siddhArthanarendrasya, sutamapatyaM vrdhmaansvaaminmityrthH| karmapra., malaya. TI., pa.1 4. sa ca nAmato'pi kazcidbhavati, vidyAsiddhAdirvA siddha iti loke pratItastatastavyavacchedArtha yathoktAnvayaMsUcakameva ___ vizeSaNamAha-nidhau tsrvkrmmlN| ___ -karmapra., malaya. TI., pa.1 5. anenAnAdizuddhapuruSapravAdapratikSepa Avedito dRSTavyaH / ---karmapra., malaya. TI., pa.. prakAraM karma yena sa siddhaHpa salilaprabhAveNApagamitaH karmaprakRti, malaya. Toka, pa.. 4. sa ca nAmatA srvkrmmlN|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa kintu ni.zeSa rUpa se karmakSaya karane ke bAda hI zuddha siddhAvasthA prApta hotI hai aura isa avasthA kI prApti ke pazcAt na to zuddha AtmA kA saMsAra meM avataraNa hotA hai aura na janma-maraNa hii| inhIM saba bAtoM ko spaSTa karane ke liye siddhaM ke atirikta 'ni? tasarvakarmamalaM' vizeSaNa diyA hai| isa prakAra gAthA ke pUrvArdha kI bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karane rUpa vyAkhyA karane aura padoM kA sArthakya batalAne ke bAda aba prakArAntara se gAthA ke pUrvArdha kI vyAkhyA karate haiM / jisameM bhagavAna mahAvIra ke katipaya atizayoM kA digdarzana karAyA hai| - 'siddha' yaha vizeSya pada hai aura siddhArthasutaM' vizeSaNa pada hai| taba isakI vyutpatti isa prakAra karanA cAhiye-- saMsAra se nistAraNa karAne meM kAraNa rUpa hone se jinakA zruta arthAt pravacana siddhArtha--iSTa prayojana kI siddhi karAne vAlA hai / isa prakAra 'siddhArthasutaM' pada dvArA bhagavAna kA vacanAtizaya pragaTa kiyA gayA hai tathA saMsAra se nistAraNa karAne rUpa avikala sAmarthya batalAI hai / ' athavA apane jJAna se samasta padArthoM ko jAna lene ke kAraNa siddhArtha arthAt mokSaprApta karane rUpa prayojana ko siddha karane vAle haiM suta (putra ) ke samAna 'suta' yAnI gaNadharAdika ziSya jinake, isa prakAra kI arthAvRtti ke dvArA bhagavAna kA jJAnAtizaya pragaTa kiyA hai| sAtha hI bhagavAna kI ziSyaparamparA kI bhI viziSTa phalAtizayatA jJAta hotI hai|4 athavA siddhArtha yaha bhAvapradhAna nirdeza hai| deva, devendra, narendra Adi ke dvArA vaMdanA, mAhAtmya pradarzana Adi kiye jAne ke kAraNa siddhArtha rUpa se zruta arthAt vizruta, prasiddha haiM, isa prakAra kI AvRtti se bhagavAna kA mAhAtmya-atizayapUjAtizaya ( vadanIyatA ) pragaTa hotA hai aura nidhau tasarvakarmamalaM isa pada se bhagavAna kA apAyApagama atizaya pragaTa kiyA hI gayA hai / ___isa prakAra graMthakAra ne tIrthaMkaroM ke aneka atizayoM meM se mukhya cAra atizayoM ko pragaTa karate hue bhagavAna mahAvIra kI vaMdanA kI hai / isake sAtha hI graMthakAra ne pUrvokta padoM ke dvArA bhagavAna mahAvIra ko vaMdanA karane kI jijJAsA kA bhI samAdhAna kiyA hai ki--'siddhaM' siddha rUpI parama pada meM virAjamAna haiM, siddhArthazrutaM kevalajJAna-darzana rUpa utkRSTa ananta jyoti dvArA bhUta, vartamAna aura bhaviSyat meM hone vAlI ananta 1. tatra siddhArthaM siddhaprayojanaM saMsArAnnistAraka raNena zrutaM pravacanaM yasyetyarthAda vacanAtizayo lbhyte| -karmapra., yazo. TI., pR. 1 2. anena zrutasya saMsAranistAraNaM pratyavikalaM saamrthymaavedyte| -karmapra., malaya TI., pR. / 3. svakIyAnantajJAnAkalita bhAvAvabodhAt siddhArthAH siddhaprayojanAH sutA iva sutAH ziSyA gaNadharAdayo yasya sa tayA tamityarthAdAvRtyA jJAnAtizayo lbhyte| --karmapra., yazo. TI., pR. 1 4. anena bhagavataH saMtaterapi vishissttphlaatishybhaaktvmaavedyti| / -karmapra., malaya. TI., pR. 1 5. siddhArtha iti bhAvapradhAna nirdezAdamaranarendrAdi pUjArhatva guNena siddhArthatayA zrutaM prasiddhamityarthAccAvRtyA pUjAtizayo lbhyte| --karmapra., yazo. TI., pR 1. 6. apAyApagamAtizayastunidhau tasarvakarmamalamityanenAvedati / -karmapra., yazo. TI., pR.1 7. iti bhagavato'tizayacatuSTayaM niSTaMkitaM bhavati / -karmapra., yazo. TI., pR.!
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti paryAyoM sahita trilokavartI samasta padArthoM ke jJAtA-daSTA-sarvajJa haiM tathA 'nidhau tasarvakarmamalaM' sampUrNa karmamala kA kSaya kara dene vAle hone se saMsArAtIta haiM--karmamala se rahita haiM, isIliye ve bhagavAna vaMdanIya haiM / ' siddha bhagavantoM va zruta ko namaskAra graMthakAra ne pUrvokta padoM ke dvArA bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karane ke sAtha-sAtha siddhabhagavantoM ko bhI namaskAra kiyA hai / siddhoM ko vaMdanA karane ke prasaMga meM siddhaM yaha vizeSya pada hai aura siddhArthazrutaM' evaM 'nidho tasarvakarmamalaM' yaha donoM vizeSaNa pada haiN| jinakA niruktyartha isa prakAra hai ki-sampUrNa karmamala ko pUrNatayA kSaya karane rUpa abhIpsita artha ko siddha kara lenA jinake liye zruta-prasiddha hai / arthAt unhoMne jIvamAtra ke iSTa, abhIpsita artha-mokSa kI prApti ke liye sampUrNa karmamala kA niHzeSa rUpa se kSaya kara diyA hai, aise siddha bhagavantoM ko namaskAra karake / ina padoM ke dvArA zruta ko bhI namaskAra kiyA hai--zrataM yaha vizeSya aura siddhaM, siddhArtha vizeSaNapada haiN| tava unakA yaha artha hogA ki siddha-anAdikAla se jisakA astitva siddha hai tathA siddhArthajisakA abhidheya pramANasiddha hai aura vaha abhidheya hai nidhau tasarvakarmamala-sampUrNa karmamala ko niHzeSa rUpa se dhonA / isakA artha yaha huA ki sampUrNa karmamala ko kSaya karane ke upAyoM kA vidhivata vijJAna jisameM samupalabdha hai, aise anAdi vizuddha AtmIya zaktivizeSa jJAnamaya zruta ko namaskAra krke| - sArAMza yaha hai ki graMthakAra ne zramaNa bhagavAna mahAvIra kI vaMdanA karane ke sAtha hI prakArAntara se siddha bhagavantoM evaM jJAnamaya zruta ko bhI namaskAra kiyA hai| isake sAtha hI inhIM padoM ke dvArA graMtha kI pramANatA aura apanI laghutA kA bhI saMketa kara diyA hai ki maiM apanI bauddhika kalpanA kA AdhAra lekara nahIM, kintu sampUrNa karmamala ko kSaya karane vAle zramaNa bhagavAna mahAvIra ke zruta-pravacana ke Azaya ke anusAra graMtharacanA ke liye udyata huA hU~ tathA isake varNanIya viSaya kA sAkSAt sambandha bhagavAna mahAvIra kI vANI se aura paramparAgata sambandha pUrvavartI AcAryoM dvArA racita isa vANI se aviruddha graMthoM se hai| gAthA ke uttarArdha kA vivecana ___ isa prakAra se gAthA ke pUrvArdha meM maMgalamaya prabhu mahAvIra Adi ko vaMdanA karake graMthakAra ne uttarArdha meM graMtha ke varNyaviSaya Adi kA ullekha kiyA hai ki graMtha meM jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ke baMdha, saMkrama Adi ke kAraNabhUta baMdhana Adi ATha karaNoM (AtmapariNAmoM) evaM karmoM kI udaya aura sattA avasthAoM kA varNana karUMgA / / ATha karaNoM ke nAma, udaya aura sattA ke lakSaNa Adi kA varNana yathAprasaMga Age kiyA jAyegA / lekina usake pUrva ATha karmoM kA svarUpa jAnanA upayogI hone se bheda-prabheda sahita unakI vyAkhyA karata haiN| 1. ataeva ca bhagavAn prekSAvatAM prnnaamaarhH| -karmapra., malaya. TI., pR. 1 2. pratipAdayiSyAmi karmASTakasya bandhasaMkramAdihetubhUtaM karaNASTakaM udayasatte c| -karmapra., malaya. TI., pR. 1
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa ATha karmoM ke nAma aura unake lakSaNa 1. jJAnAvaraNa, 2. darzanAvaraNa, 3. vedanIya, 4. mohanIya, 5. Ayu, 6. nAma, 7. gotra 8. aura antarAya nAma vAlI karma kI ye ATha mUla-prakRtiyAM haiN|' jinake lakSaNa kramazaH isa prakAra hai 1. jJAnAvaraNa--sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSagrahaNAtmako bodho jJAna, tavAviyate AcchAdyate'neneti jJAnAvaraNaM--sAmAnyavizeSadharmAtmaka vastu ke vizeSa dharma ko grahaNa karane vAlA bodha jJAna kahalAtA hai, vaha jisake dvArA AvRtta-AcchAdita kiyA jAtA hai, use jJAnAvaraNa kahate haiM / ....... 2. darzanAvaraNa--sAmAnyagrahaNAtmako bodho darzanaM, tavAviyate'neneti darzanAvaraNaM-vastu ke sAmAnya dharma ko grahaNa karane vAlA bodha darzana kahalAtA hai, vaha jisake dvArA AvRtta kiyA jAye, use darzanAvaraNa kahate haiM / 3. vedanIya--vedyate AhlAdAdirUpeNa yattadvavanIyaM-Aha lAda Adi (sukha-duHkha Adi) rUpa se jo vedana kiyA jAye, ume vedanIya karma kahate haiM / __ yadyapi sabhI karma vedana kiye jAte haiM, tathApi pakajAdi padoM ke samAna vedanIya' yaha pada rUr3hiviSayaka hai / ataH sAtA aura asAtA rUpa hI karma vedanIya kahA jAtA hai, zeSa karma nhiiN| 4. mohanIya-mohayati sadasadvivekaviklaMkarotyAtmAnamiti mohanIyaM-jo AtmA ko mohita kare arthAt sat-asat ke viveka se rahita kara de, use mohanIya karma kahate haiN| 5. Ayu:--etyAgacchati pratibandhakatAM gatiniyiyAsorjantorityAyuH, yadvA samantAdeti gacchati bhavAntarasaMkrAntau jantUnAM vipAkodayamityAyuH--jo gati se nikalane ke icchuka jantu ko pratibandhakaMpane (rukAvaTapane) ko prApta hotA hai, arthAt gati meM se nahIM nikalane detA hai, use Ayukarma kahate haiN| athavA bhavAntara meM saMkramaNa karane para bhI jo jIvoM ko saba ora se vipAkodaya ko prApta ho, use Ayukarma kahate haiM / ... 6. nAma-nAmayati gatyAdiparyAyAnubhavanaM prati pravaNayati jIvamiti nAma-jo gati, jAti Adi paryAyoM ke anubhava karAne ke prati jIva ko namAve arthAt anukUla kare, use nAmakarma kahate haiM / . .. 7. gotra--gUyate zanyate uccAvacaiH zabdaryattadgotraM uccanIcakulotpattyabhivyaMgyaH paryAyavizeSaH, tavipAkavekhaM karmApi gotra-jo ucca-nIca zabdoM ke dvArA ucca aura nIca kula meM utpatti rUpa paryAya vizeSa ko vyakta kare, use gotra kahate haiN| isa prakAra ke vipAka ko vedana karAne vAlA karma bhI gotra kahalAtA hai / athavA jisake dvArA AtmA ucca aura nIca zabdoM se kahA jAye, use gotrakarma kahate haiM / 1. (ka) prathama karmagraMtha gA. 3, (kha) prajJApanA pada 21/1/228 (ga) uttarA. 33/2-3, (gha) paMcasaMgraha 119 / 2. muha, mohe dhAtu se 'kRbahula' (siddha .hema. 5/1/10/2) isa sUtra dvArA kartA ke artha meM anIya pratyaya lagAne se mohanIya zabda banA hai / 3. gatyarthaka iN dhAtu se auNAdika us pratyaya kiyA gayA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. antarAya--jIvaM dAnAdikaM cAntarA vyavadhAnApAdanAyati nanchAtItyastarAvaM--jo jIva ko jJAnAdika kI prApti meM antara arthAt vyavadhAna prApta (ApAdana) karane ke liye AtA hai, use antarAya karma kahate haiM / ..... .. ina AThoM karmoM kI yathAkrama se pAMca, nau, do, aTThAIsa, cAra, bayAlIsa, do aura pAMca uttara prakRtiyAM haiN|' jJAnAvaraNa karma ko uttaraprakRtiyAM - mati, zruta, avadhi, manaHparyAya aura kevala jJAnAvaraNa ke bheda se jJAnAvaraNa karma kI pAMca prakRtiyAM haiM / mati, zruta Adi kA svarUpa suvyakta (ati spaSTa) hai| darzanAvaraNa karma ko uttaraprakRtiyAM cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pravalA-prathalA aura styAddhi ke bheda se darzanAvaraNa karma kI nau uttaraprakRtiyAM haiM / 1. cakSuSA darzanaM cakSurdarzanaM, tadAvaraNaM cakSurdarzanAvaraNaM--cakSu ke dvArA hone vAle darzana ko cakSudarzana kahate haiM aura usakA AvaraNa karane vAlA karma cakSudarzanAvaraNa hai / 2. zeSendriyamanobhirdarzanamacakSurdarzanaM, tadAvaraNamacakSadarzanAvaraNaM--cakSu ke sivAya zeSa indriyoM aura mana ke dvArA honevAlA darzana acakSudarzana kahalAtA hai aura usakA AvaraNa karane vAlA karma apekSadarzanAvaraNa hai| 1. (ka) paMcasaMgraha 120, (kha)tatvArthasUtra 8/6 / yadyapi nAmakarma kI samasta uttara prakRtiyoM kI saMkhyA terAna yA eka sau tIna hai| lekina yahAM 14 piMDaprakRti, 8 pratyekaprakRti, 10 trasadazaka, 10 sthAvaradazaka prakRtiyoM ko milAkara bayAlIsa prakRtiyoM kA saMketa kiyA hai / piMDaprakRtiyoM ke avAntara bhedoM kA grahaNa nahIM kiyA hai| terAnavai yA eka sI tIna prakRti hone kA spaSTIkaraNa yathAsthAna Age kiyA jA rahA hai| 2.. mati, zrata, avadhi, manaHparyAya aura kevalajJAna, ye jJAna ke pAMca bheda haiM / jinake lakSaNa isa prakAra haiM-mana aura indriyoM kI sahAyatA se hone vAle padArtha ke jJAna ko matijJAna kahate haiN| matijJAna ko Abhinibodhika jJAna bhI kahate haiM / (2) zabda ko sunakara jo artha kA jJAna hotA hai, use zrutajJAna kahate haiN| athavA matijJAna ke anantara hone vAlA aura zabda tathA artha kI paryAlocanA jisameM ho, use zrutajJAna kahate haiN| (3) mana * aura indriyoM kI apekSA na rakhate hue kevala AtmA ke dvArA rUpI arthAt mUrta dravya kA jo jJAna hotA hai, use avadhijJAna kahate haiN| (4) mana aura indriyoM kI apekSA na rakhate hue mana ke cintanIya paryAyoM ko jisa jJAna se pratyakSa kiyA jAtA hai, use manaHparyAyajJAna kahate haiM / jaba mana kisI bhI vastu kA cintana karatA hai tava cintanIya vastu ke bhedAnusAra cintana kArya meM pravRtta mana bhI taraha-taraha kI AkRtiyAM dhAraNa karatA hai, ve ' hI AkRtiyAM mana kI paryAya haiN| (5) sampUrNa dravyoM ko unakI trikAla meM hone vAlI samasta paryAyoM sahita indriya aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA ke dvArA jAnane vAle jJAna ko kevalajJAna kahate haiM / yaha jJAna rUpI-arUpI, mUrta-amUrta sabhI jJeyoM ko hastAmalaka kI taraha pratyakSa karane kI zakti vAlA hai| ina jJAnoM ko AcchAdita karane vAle karmoM ke kramazaH matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvarama, manaHparyAyajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa, ye pAMca bheda haiN| matijJAna ko AcchAdita karane vAle karma ko matijJAnA varaNa kahate haiN| isI prakAra zrutajJAnAvaraNa Adi zeSa jJAnAvaraNoM ke lakSaNa bhI samajha lenA caahiye| 3. paMcasaMgraha 122. ..
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. avadhireva darzanamavadhidarzanaM, tadAvaraNamavadhidarzanAvaraNaM--avadhijJAna ke pUrva hone vAlA darzana avadhidarzana kahalAtA hai aura usakA AvaraNa karane vAlA karma avadhidarzanAvaraNa hai| 4. kevalameva darzanaM kevaladarzanaM, tadAvaraNaM kevaladarzanAvaraNaM--kevalajJAna ke sAtha hone vAle darzana (sAmAnyabodha) ko kevaladarzana kahate haiM aura usakA AvaraNa karane vAlA karma kevaladarzanAvaraNa kahalAtA hai / 5. niyataM drAti avispaSTatayA gacchati caitanyaM yasyAM svApAvasthAyAM sA nidrA--zayana kI jisa avasthA meM caitanya avispaSTa rUpa ko prApta ho, use nidrA kahate haiN| isa nidrA vAle jIvoM ko cuTakI bajAne mAtra se jagAyA jA sakatA hai| 6. nidrAto'tizAyinI nidrA nidrAnidrA--nidrA se bhI atizAyinI (adhika gaharI nIMda sulAne vAlI) nidrA ko nidrA-nidrA kahate haiM / yahA~ madhyamapadalopI samAsa hai|' isa nidrA meM caitanya atyanta asphuTIbhUta ho jAtA hai / isa nidrA vAlA jIva vahuta prayatnoM ke bAda prabodha ko prApta hotA hai / 7. upaviSTa Urdhvasthito vA pracalati ghUrNate yasyAM svApAvasthAyAM sA pracalA--jisa nidrAdazA meM baiThA yA khar3A huA jIva jhUmane lagatA hai, use pracalA kahate haiM / 8. pracalAto'tizAyinI (pracalA) pracalApracalA--pracalA se bhI atizAyinI pracalA ko pracalA-pracalA kahate haiN| yaha nidrA gamana Adi karate hue bhI jIva ke udaya meM A jAtI hai, isIlie ise pracalA se bhI adhika atizAyinI vAlA kahA hai| 9. styAnA piNDIbhUtA RddhirAtmazaktirUpA yasyAM svApAvasthAyAM sA styAnaddhi:--jisa zayanAvasthA meM AtmA kI zakti rUpa Rddhi styAna arthAt piMDIbhUta ( ekatrita) ho jAye, use styAnaddhi kahate haiM / yadi prathama saMhanana (vajraRSabhanArAca saMhanana) vAle ko isakA udaya ho to ardhacakrI (vAsudeva) ke vala se Adhe vala ke varAvara zakti utpanna ho jAtI hai / darzanAvaraNa karma kI ye nau hI prakRtiyAM prApta huI darzanalabdhi kI nAzaka hone se aura aprApta darzanalabdhi kI pratibaMdhaka hone se darzanAvaraNa kahI jAtI haiM / 1. nidrA-nidrA meM 'atizAyinI' isa madhyama pada kA lopa hone se yaha madhyama padalopI samAsapada hai| isI prakAra pracalA-pracalA meM bhI 'atizAyinI' isa madhyama pada kA lopa samajhanA caahiye| 2. styAnaddhi kA dUsarA nAma styAnagRddhi bhI hai| jisakA niruktyartha isa prakAra haijisa nidrA ke udaya se nidrita avasthA meM vizeSa bala pragaTa ho jAye / (styAne svapne yayA vIryavizeSaprAdurbhAva: sA styAnagaddhiH) athavA jisa nidrA meM dina meM cintita artha aura sAdhana viSayaka AkAMkSA kA ekatrIkaraNa ho jAye, use styAnagaddhi nidrA (styAnA saMghAtIbhUtAgRddhidinacintitArthasAdhanaviSayA'bhikAMkSA yasyAM sA styAnagaddhiH) kahate haiN| apavA jisake udaya se AtmA svapna (zaya nAvasthA) meM raudra bahu karma karatI hai, use styAnagaddhi kahate haiN| styAyati dhAtu ke aneka artha haiM, unameM se yahAM styAna kA artha svapna aura gaddhi kA dIpti artha liyA hai (styAne svapne gaddhayati dIpyate yadudayAdAtmA raudraM bahukarma karoti sA styaangddhiH)|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti 10 vedanIya karma kI uttaraprakRtiyAM vedanIya karma kI do uttara prakRti hai-sAta aura asAta / yadayAdArogyaviSayopabhogAdijanitamAhlAdalakSaNaM sAtaM vedyate tatsAtavedanIyaM, tadviparItamasAtavedanIyaM-jisake udaya se Arogya, viSayopabhoga Adi se utpanna Aha lAdAdi rUpa sAtA kA vedana ho. vaha sAtavedanIya hai aura isake viparIta asAtavedanIya kahalAtA hai / mohanIya karma kI uttaraprakRtiyAM __ mithyAtva, samyamithyAtva, samyaktva, solaha kaSAya, nava nokaSAya, ye aTThAIsa mohanIya karma kI prakRtiyAM haiN|' mithyAtva-yadudayAjjinapraNItatattvAzraddhAnaM tanmithyAtvaM--jisaka udaya se jinapraNIta tattvoM para zraddhAna nahIM hotA hai, vaha mithyAtva hai / samyagamithyAtva--yadudayAjjinapraNItatattvaM na samyak zraddhatte nApi nindati tatsamyagmithyAtvaM-- jisake udaya se jIva jinapraNIta tattvoM kA samyak prakAra zraddhAna nahIM karatA hai aura na hI nindA karatA hai, vaise hI anya matoM ko samajhatA hai, arthAt vItarAgI aura sarAgI evaM unake kathana ko samAna rUpa se grAhya mAnatA hai, vaha samyamithyAtva karma hai| samyaktva--yadudayavazAjjinapraNItatattvaM samyak zraddhatte tatsamyaktvaM--jisake udaya se jinapraNIta tattva kA jIva samyak prakAra zraddhAna karatA hai, vaha samyaktvamohanIya karma hai| . ina tInoM prakRtiyoM ko darzanamohanIya kahate haiM / kaSAya--kaSasya saMsArasyAyo lAbho yebhyaste kaSAyAH--kaS arthAt sasAra kI Aya yAnI lAbha jinase ho, ve kaSAya kahalAtI haiN|' ___ kaSAya cAra prakAra kI haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha / ye pratyeka kaSAya anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana ke bheda se cAra-cAra prakAra kI hai / isa prakAra 1. paMcasaMgraha 123 karmavicAraNA ke prasaMga meM mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyAM mAnane kA vidhAna udaya aura sattA kI apekSA samajhanA cAhiye, kintu baMdhApekSA chabbIsa bheda hote haiN| kyoMki darzanamohanIya karmabaMdha kI apekSA mithyAtva rUpa hI hai, kintu udaya aura sattA kI apekSA se AtmapariNAmoM ke dvArA usake zuddha aura ardhazuddha aura azuddha, yaha tIna rUpa ho jAte haiN| jo kramaza: samyaktva mohanIya, samyagamithyAtva mohanIya aura mithyAtva mohanIya kahalAte haiM aura inhIM rUpoM meM apanA phala vedana karAte haiN| 2. yadyapi yaha karma zuddha hone ke kAraNa tattvaruci rUpa samyaktva meM to bAdhA nahIM pahuMcAtA hai, parantu isake udaya rahane para aupazamika aura kSAyika samyaktva nahIM ho pAtA hai / 3. zAstroM meM kaSAya zabda kI aneka prakAra se vyutpattimUlaka vyAkhyA kI hai, jaise kamma kasaM bhavo vA kasamAo si jao kasAyA te| kasamAyayaMti va jao gamayaMti kasaM kasAyatti // kaS arthAt karma athavA bhava, unakI Aya yAnI lAbha jisase ho, use kaSAya kahate haiM / athavA karma yA saMsAra jisase Aye, vaha kaSAya athavA jisake hone para jIva karma athavA saMsAra prApta kare, use kaSAya kahate haiN| -vizeSA. bhA., gA.1227
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa kaSAyoM ke solaha bheda hote haiM / inameM anantaM saMsAramanubadhnantItyevaMzIlA anantAnubaMdhinaH--jo kaSAya ananta saMsAra ko bAMdhane ke svabhAva vAlI haiM, unheM anantAnubaMdhI kahate haiN| inakA saMyojanA' yaha dUsarA bhI nAma hai / jinake dvArA jIva ananta bhavoM ke sAtha saMyukta arthAt saMbaddha kiye jAte haiM, unheM saMyojanA kahate haiM / yaha saMyojanA zabda kA vyutpattimUlaka artha hai--saMyojyante saMbadhyante'nantarbhavarjantavo yaiste saMyojanA iti vyutpatteH / jinake udaya se svalpa bhI pratyAkhyAna na ho sake, ve apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahalAtI haiM / na vidyate svalpamapi pratyAkhyAnaM yessaamudyaatte'prtyaakhyaanaaH| sarvaviratirUpa pratyAkhyAna (tyAga, saMyama) jinake dvArA AvRtta kiyA jAye, ve pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya haiM--pratyAkhyAnaM sarvaviratirUpamAviyate yaiste pratyAkhyAnAvaraNAH / parISahoM aura upasargoM ke Ane para jo cAritradhAraka sAdhu ko bhI 'saM' arthAt kucha jalAtI rahatI haiM (vItarAgadazA meM bAdhA DAlatI haiM), ve saMjvalana kaSAya kahalAtI haiM--parISahopasarganipAte sati cAritriNamapi saM ISajjvalayantIti sNjvlnaaH|' nokaSAya-isa pada meM 'no' zabda sAhacarya ke artha meM hai / isaliye isa pada kA yaha artha hotA hai ki jo kaSAyoM ke sAtha sahacArI rUpa se, sahavartI rUpa se raheM, ve nokaSAya kahalAtI haiM--nokaSAyA ityatra mozandaH sAhacarye, tataH karSIyaiH sahacAriNaH sahavatino ye te nokssaayaaH| prazna--nokaSAyeM kina kaSAyoM ke sAtha sahacArI rUpa se rahatI haiM ? uttara--Adi kI vAraha kaSAyoM (anantAnabaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyacatuSkoM) ke sAtha sahacArI rUpa se rahatI haiM / kyoMki Adi kI vAraha kaSAyoM ke kSaya ho jAne para phira nokaSAyeM nahIM rahatI haiM / kSayakazreNI para ArohaNa karane vAle kSapaka jIva kI una vAraha kaSAyoM ke kSaya hone ke anantara hI ina hAsyAdi nokaSAyoM kA kSapaNa karane ke liye pravRtti hotI hai / athavA samyak prakAra arthAt pravala rUpa se udaya ko prApta ye nokaSAyeM avazya hI anantAnubaMdhI krodhAdi bAraha kaSAyoM ko pradIpta karatI haiM / isaliye ye kaSAyasahacArI kahalAtI haiM / kahA bhI hai-- kaSAyasahavartitvAtkaSAyapreraNAdapi / hAsyAdinavakasyoktA nokaSAyakaSAyatA // 1. mUla rUpa meM krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye kaSAya ke cAra bheda haiN| svabhAva ko bhUlakara Akroza se bhara jAnA, dUsare para roSa karanA krodha hai| garva, abhimAna, suThe Atmapradarzana ko mAna kahate haiN| kapaTa bhAva arthAta vicAra aura pravRtti meM ekarUpatA kA abhAva mAyA aura mamatA pariNAmoM ko lobha kahate haiN| ina kaSAyoM ke tIvratama, tIvratara, tIvra aura maMda sthiti ke kAraNa cAra-cAra prakAra ho jAte haiM jo kramaza: anantAnabaMdhI (tIvratama sthiti), apratyAkhyAnAvaraNa (tIvratara sthiti), pratyAkhyAnAvaraNa (tIvra sthiti) aura saMjvalana (maMda sthiti) kahalAte haiN| anantAnubaMdhI kaSAyeM samyagdarzana kA upaghAta karatI haiN| inake udaya meM samyagdarzana utpanna nahIM hotA hai aura pUrvotpanna bhI naSTa ho jAtA hai| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ke udaya se AMzika tyAgarUpa pariNAma hI nahIM hote haiN| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ke udaya rahane para ekadeza tyAgarUpa zrAvakAcAra ke pAlana karane meM bAdhA nahIM AtI hai, kintu sarvatyAga rUpa zramaNadharma kA pAlana nahIM ho pAtA hai| saMjvalana kaSAya ke udaya se yathAkhyAtacAritra kI prApti nahIM hotI hai| arthAt yathAtathyarUpa se sarvavirati cAritra pAlana karane meM rukAvaTa AtI rahatI hai| 2. isakA vizeSa spaSTIkaraNa pariziSTa meM dekhiye| / hai| arthAt yathAtathya pAlana nahIM ho pAtA hai| zrAvakAcAra ke pAlana
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti arthAt kaSAyoM ke sAtha rahane se athavA kaSAyoM ko preraNA dene sa bhI hAsyAdi nau prakRtiyoM ko nokaSAya kahA gayA hai / ina nava nokaSAyoM ke nAma haiM1--vedatrika aura hAsyAdiSaTka / inameM se vedatrika-strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda haiM / vedatrika ke lakSaNa isa prakAra haiM 1. yadudaye striyAH puMsyabhilASaH pittodaye madhurAbhilASavatsa strIveda:--jisake udaya hone para strI kI puruSa meM abhilASA utpanna ho, vaha strIveda hai / jaise pitta ke udaya hone para madhurarasa kI abhilASA hotI hai| 2. yadudayAtpuMsaH striyAmabhilASaH zleSmodayAdamlAbhilASavatsa puruSaveda:--jisake udaya se puruSa kI strI meM abhilASA ho, vaha puruSaveda hai / jaise-zleSma (kapha) ke udaya se Amlarasa kI abhilASA hotI hai| 3. yadudayAtstrIpuMsayoruparyabhilASaH pittazleSmodaye majjikAbhilASavatsa napuMsakavedaH--jisake udaya se strI aura puruSa donoM ke Upara abhilASA ho, vaha napuMsakaveda hai| jaise pitta aura kapha kA udaya hone para khaTamiTTe rasa kI abhilASA hotI hai| hAsyAdiSaTka hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA rUpa hai| hAsyAdi ina chahoM kA svarUpa isa prakAra hai-- 1. yadudayAtsanimittamanimittaM vA hasati taddhAsyamohanIyaM--jisake udaya se nimitta milane para yA nimitta nahIM milane para bhI jIva haMsatA hai, vaha hAsyamohanIya hai / 2. yadudayAbAhyAbhyantareSu vastuSu prItistadratimohanIyaM--jisake udaya se vAhya aura Abhyantara vastuoM meM prIti ho, vaha ratimohanIya hai / 3. yadudayAtteSvaprItistadaratimohanIyaM--jisake udaya se vAhya aura Abhyantara vastuoM meM aprIti ho, vaha aratimohanIya hai / zaMkA--vAhya aura Abhyantara vastuoM para jo prIti aura aprIti hotI hai, vaha sAtA aura asAtA rUpa hI hai / isa kAraNa vedanIyakarma ke dvArA inakI anyathAsiddhi hai, to phira rati aura arati mohanIya ko pRthak rUpa se kyoM kahA hai ? 1 uttarAdhyayana sUtra 33/11 meM jo-'sattavihaM NavavihaM vA kammaM ca NokasAyaja' nokaSAya mohanIya ke sAta yA no bhedoM kA saMketa kiyA hai, usakA kAraNa yaha hai ki jaba veda ke strI, puruSa aura napuMsaka ye tIna bheda nahIM karake sAmAnya se veda ko ginate haiM taba hAsyAdi chaha aura veda, kula milAkara sAta bheda hote haiM aura jaba veda ke strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda, ye tIna bheda pRthak-pRthak liye jAte haiM to nI bheda hote haiN| sAmAnyatayA nokaSAya mohanIya ke nau bheda prasiddha hai| ataH yahAM bhI nau bhedoM ke nAma ginAye gaye haiN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa samAdhAna--aisI zaMkA nahIM karanI caahiye| kyoMki vedanIyakarma ke dvArA prApta sukha aura duHkha ke kAraNoM ke milane para bhI citta ko anyathAbhAva rUpa se pariNata karA denA, ina rati aura arati mohanIya karmoM kA vyApAra hai|' 4. yadudayAt priyaviprayogAdAvAkrandati bhUpIThe luThati dIrgha niHzvasiti tacchokamohanIyaM-- jisake udaya se jIva priya vastu ke viyogAdi hone para Akrandana karatA hai, bhUtala para loTatA hai aura dIrgha niHzvAsa chor3atA hai, vaha zokamohanIya hai| __5. yadudayAtsanimittamanimittaM vA svasaMkalpato bibhati tadbhayamohanIyaM--jisake udaya se sanimitta yA animitta apane saMkalpa se jIva DaratA hai, vaha bhayamohanIya hai / 6. yadudayAcchabhamazubhaM vA vastu jugupsata tadajagupsAmohanIyaM--jisake udaya se jIva zubha yA azubha vastu se glAni karatA hai, vaha jugupsA mohanIya hai|' . solaha kaSAyoM aura nava nokaSAyoM kI cAritramoha saMjJA hai / Ayukarma ko uttaraprakRtiyAM devAyu, manuSyAyu, tiryaMcAyu aura narakAyu, ye cAra Ayukarma kI uttara prakRtiyAM haiM / ' nAmakarma ko uttaraprakRtiyAM caudaha piNDa prakRtiyAM, pratipakSa rahita ATha pratyeka prakRtiyAM, trasAdi dasa tathA inakI pratipakSI (sthAvarAdi ) dasa, kula bIta prakRtiyAM, isa prakAra sava milakara nAmakarma kI bayAlIsa prakRtiyAM haiM / inameM caudaha piNDaprakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM-gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, baMdhana, saMghAta, saMhanana, saMsthAna, varNa, gaMdha, rasa, sparza, AnapUrvI aura vihAyogati / avAntara bheda vAlI hone se 1. sAtA aura asAtA vedanIyakarma upasthita sukha duHkha ke sAdhanoM, kAraNoM, sAmagriyoM dvArA apanA vipAka-vedana karAte haiN| lekina rati-arati mohanIya karma jIva ke bhAva haiM, jo vedanIyakarmajanya sAmagrI ke upalabdha rahane yA na rahane para usake prati prIti-aprIti kA bhAva paidA karate haiN| isIliye rati-arati mohanIya ko vedanIyakarma se pRthak kahA gayA hai| sArAMza yaha hai ki vedanIyakarma prIti-aprati kI sAmagrI upasthita karane meM nimittakAraNa ho sakatA hai, upAdAnakAraNa nahIM / kintu una kAraNoM ke rahate yA na rahate jIva meM jo sUkha-duHkha, prIti-aprIti kA bhAva paidA hotA hai, usakA kAraNa rati-arati mohanIya haiN| isa dRSTikoNa kI apekSA se hI rati-arati mohanIya ko bedanIyakarma se pRthak kahA hai| 2. hAsyAdiSaTaka ke lakSaNoM meM kahIM para to sanimitta aura animitta zabda kA prayoga kara diyA gayA hai aura kahIM para nahIM, lekina sarvatra ukta donoM zabdoM kA prayoga samajhanA cAhiye aura ina donoM zabdoM kA Azaya yaha hai ki sanimitta kAraNavaza arthAt tAtkAlika bAhya padArtha kAraNa ho to sanimitta aura mAtra mAnasika vicAra hI nimitta ho to animitta-akAraNa, binA kAraNa ke aisA Azaya vivakSita hai| 3. jisa karma ke udaya se jIva ko narakagati kA jIvana bitAnA par3atA hai, use narakAyu kahate haiN| isI prakAra tiryaMca, manuSya aura deva AyuoM ke, lakSaNa samajha lenA caahiye| nAmakarma kI ina gati Adi caudaha piMDaprakRtiyoM ke kramaza: cAra, pAMca, pAMca, tIna, pAMca, pAMca, chaha, chaha, pAMca, do, pAMca, ATha, cAra aura do avAntara bheda hote haiN| ina saba bhedoM ko jor3ane se kula paiMsaTha bheda ho jAte haiM / .. gaiyAINa u kamaso cau paNa paNa ti paNa paMca chacchakkaM / paNa duga paNa? cau duga iya uttarabheya paNasaTThI / / -prathama karmagraMtha 30 S.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti ina prakRtiyoM ko piNDaprakRtiyAM kahA gayA hai / inake lakSaNa aura garbhita avAntara bhedoM ke nAma isa prakAra haiM 1. gati-gamyate tathAvidhakarmasaciva vaiH prApyata iti gatiH nArakatvAdiparyAyapariNatiHjo tathAvidha (usa nAma vAle) karma kI sahAyatA se jIvoM dvArA gamya arthAt prApta karane yogya hotI hai, athavA prApta kI jAtI hai, use gati kahate haiM / arthAt nArakatva Adi paryAya kI pariNati honA gati kahalAtI hai / vaha cAra prakAra kI hai-narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati / ina nArakAdi ke vipAka kA vedana karAne vAlI karmaprakRti bhI usa nAma vAlI gatikarma kahalAtI hai, ataH vaha bhI cAra prakAra kI hai| 2. jAti--ekendriyAdInAmekendriyAdizabdapravRttinibandhanaM tathAvidhasamAnapariNatilakSaNaM sAmAnyaM jAti:--ekendriya Adi jIvoM ke liye ekendriya Adi zabda kI pravRtti ke kAraNabhUta aura usa prakAra kI samAna pariNati lakSaNa vAle sAmAnya ko jAti kahate haiM aura usake vipAka kA vedana karAne vAlI karmaprakRti bhI jAti kahalAtI hai / jAti nAmakarma ko pRthak mAnane ke sambandha meM pUrvAcAryoM kA yaha abhiprAya hai-dravyarUpa indriyAM to aMgopAMga nAmakarma aura indriyaparyApti nAmakarma kI sAmarthya se siddha haiM aura bhAvarUpa indriyAM sparzana Adi indriyAvaraNa karmoM ke kSayopazama kI sAmarthya se siddha hotI haiM, kyoMki 'kSAyopazamikAnIndriyANIti vacanAta' indriyAM kSAyopazamika hotI haiM-aisA Agamavacana hai / kintu jo ekendriya Adi zabda kI pravRtti kA nimitta rUpa sAmAnya hai, vaha jAti se bhinna anya prakRti ke dvArA sAdhya na hone se jAti nAmakarma ke nimitta se hotA hai / ___ zaMkA--zabda kI pravRtti ke nimitta se jAti kI siddhi nahIM hotI hai| anyathA hari Adi pada kI pravRtti kA nimitta hone se haritva Adi rUpa bhI jAti siddha hogii| ataeva ekendriya Adi kA vyavahAra upAdhiviSayaka hI mAnanA cAhie / tava jAti nAmakarma kI AvazyakatA hI nahIM rahatI hai aura yadi isa prakAra ekendriya Adi ke vyavahAra se ekendriya Adi jAti mAnI jAtI hai, tava nArakatvAdi bhI nAraka Adi vyavahAra kI nimittabhUta paMcendriyatva Adi meM vyApta jAti hI mAnanA caahiye| aisI sthiti meM gati nAmakarma kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| samAdhAna--ukta tarka kA samAdhAna yaha hai ki apakRSTa-atyalpa caitanya Adi ke niyAmaka rUpa se ekendriya Adi jAti kI siddhi hotI hai| vahI ekendriya Adi ke vyavahAra kA nimitta hai| ataH lAghava se (alpaakSaroM meM, saMkSepa meM kathana karane kI daSTi se) aura ekendriya Adi meM utpanna hone kA kAraNa hone se jAti nAmakarma kI pRthak siddhi hotI hai / nArakatva Adi jAti rUpa nahIM haiN| anyathA tiryaJcatva kA paMcendriyatva Adi ke sAtha sAMkarya ho jaayegaa| kintu sukha-duHkha vizeSa ke
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa upabhoga kA niyAmaka jo pariNAmavizeSa hai aura usakA jo kAraNa rUpa hai, usase gati nAmakarma kI pRthak siddhi hotI hai / " 15 jAti pAMca prakAra kI haiM-- ekendriya jAti, dvIndriya jAti, trIndriya jAti, caturindriya jAti, paMcendriya jAti / isIliye inakA vipAka-vedana karAne vAlA jAti nAmakarma bhI pAMca prakAra kA hai| 3. zarIra -- zIryata iti zarIraM-- jo sar3e-gale, vikhare, use zarIra kahate haiN| zarIra ke pAMca bheda haiM- audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa / isIliye ina zarIroM ke vipAka kA vedana karAne vAlA zarIra nAmakarma bhI pAMca prakAra kA hai / yadudayAdaudArikazarIrayogyAn pudgalAnAdAyaudArikazarIrarUpatayA pariNamayati, pariNamayya ca jIvapradezaiH sahAnyo'nyAnugamarUpatayA saMbandhayati tadauvArikazarIranAma - jisake udaya se jIva audArika zarIra ke yogya pudgaloM ko grahaNa karake audArika zarIra rUpa se pariNamAtA hai aura pariNamA karake jIvapradezoM ke sAtha paraspara praveza rUpa se sambandha karAtA hai, vaha audArikazarIra nAmakarma hai / isI prakAra zeSa zarIra nAmakarma ke artha ( lakSaNa ) jAna lenA cAhiye / 4. aMgopAMga -- zira (mastaka) Adi ATha aMga hote haiM -- "sIsamuroyarapiTThI do bAhU UruyA ya aTThagA" zira, ura ( vakSasthala), udara (peTa), pITha, do bhujAyeM aura do paira / ina aMgoM ke avayavarUpa jo aMgulI Adi haiM, ve upAMga kahalAte haiM aura inake pratyavayavabhUta jo aMgulI Adi kI parva, rekhAyeM Adi, ve aMgopAMga kahalAtI haiM / isa prakAra aMga aura upAMga ke samudAya ko aMgopAMga kahate haiM tathA aMga, upAMga aura aMgopAMga kA samudAya bhI aMgopAMga kahalAtA hai / kyoMki vyAkaraNazAstra ke 'syAdAvasaMkhyeya' (si. 3/1 / 119) ityAdi sUtra se eka zeSa rahatA hai| isa prakAra aMgopAMga kA nimittabhUta karma bhI aMgopAMga kahalAtA hai-tannimitaM karmA gopAMgaM / vaha tIna prakAra kA hotA hai -- audArikaaMgopAMga, vaikriya-aMgopAMga aura AhAraka aMgopAMga / yadudayavazAdaudArikazarIratvena pariNatAnAM pudgalAnAmaMgopAMgavibhAgapariNAtirupajAyate tadaudArikopAMganAma -- jisa karma ke udaya se audArika zarIra rUpa se pariNata pudgaloM kI audArika zarIra ke aMga aura upAMga ke vibhAga rUpa se pariNati hotI hai, vaha audArika aMgopAMga nAmakarma hai| isI prakAra vaikriya-aMgopAMga aura AhAraka aMgopAMga nAmakarma ke bhI lakSaNa samajha lenA cAhiye / 1. jAti nAmakarma ko pRthaka mAnane ke prasaMga meM ukta samAdhAna ke atirikta yaha eka aura dRSTikoNa hai-jAti nAmakarma jisa avyabhicArI sAdRzya se nAraka Adi saMsArI jIvoM meM ekapane kA jaisA bodha karAtA hai, vaisA gati nAmakarma se nahIM hotA hai / jAti nAmakarma ekendriya dvIndriya Adi bhAva kA niyAmaka karma hai ataH yadi jAti nAmakarma pRthak na mAnA jAye to hAthI, ghor3A, baila, manuSya Adi paMcendriya jIva bhI bhramara, macchara, indragopa, vRkSa Adi ke AkAra vAle aura ye hAthI Adi ke AkAra ke ho jaayeNge| isa prakAra pratiniyata sAdRzya aura pratiniyata indriyoM kI vyavasthA ko batalAne vAlA jAtinAmakarma pRthak siddha hotA hai|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti tejasa aura kArmaNa zarIra kA AkAra jIva ke pradezoM ke samAna hI hotA hai, isaliye una donoM zarIroM ke (usa, usa nAma vAle) aMgopAMga sambhava nahIM hai| 5. bandhana-badhyate'neneti baMdhanaM, yadudayAdaudArikAdipudgalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAM ca parasparamekatvamupajAyate kASThadvayasyeva jatusambandhAt-jisake dvArA bAMdhA jAye, use baMdhana kahate haiM / ataH jisa karma ke udaya se jaise--lAkha ke saMbaMdha se do kASThoM kA sambandha ho jAtA hai, vaise hI audArika Adi zarIroM ke pUrvagRhIta aura gRhyamANa (vartamAna meM grahaNa kiye jA rahe) pudgaloM kA paraspara ekatva hotA hai, vaha bandhana nAmakarma hai / audArikavandhana Adi ke bheda se bandhana nAmakarma pAMca prakAra kA hai| 6. saMghAtana--saMghAtyante gahItvA piNDIkriyante audArikAdipudgalA yena tatsaMghAtanaM-- jisake dvArA audArikAdi zarIroM ke pudgala' saMghAta kiye jAte haiM, eka piMDa rUpa banA diye jAte haiM, vaha saMghAtana nAmakarma hai / audArikasaMghAtana Adi ke bheda se yaha karma bhI pAMca prakAra kA hai| __ zaMkA--isa saMghAtana karma kA kyA vyApAra (kArya) hai ? yadi pudgaloM ko ekatrita karanA mAtra isakA kArya hai to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki pudgaloM kA saMghAta to pudgaloM ke grahaNa mAtra se hI siddha ho jAtA hai, usameM saMghAtana nAmakarma kA koI upayoga nahIM hai| yadi yaha kahA jAye ki audArika Adi zarIroM kI racanA kA anukaraNa karane vAlA saMghAtavizeSa isa karma kA vyApAra hai, aisA sampradAya kA (jainadarzana athavA karmasiddhAnta kA) mata mAnA jAye to vaha ThIka nahIM hai| kyoMki taMtuoM ke samudAya ko jaise paTa kahA jAtA hai, usake samAna audArika Adi vargaNAoM ke dvArA utpanna hone vAle pudgalasamudAya ko bhI audArika zarIrAdi meM hetu hone se saMghAtana ke svarUpa meM kisI adhika vizeSa pada kA Azraya nahIM liyA gayA hai| samAdhAna--ApakA kathana satya hai| pratiniyata pramANa rUpa audArika Adi zarIroM kI racanA ke liye saMghAtavizeSa avazya Azraya karane yogya hotA hai| isaliye usake nimittabhUta tAratamya kA bhAgI hone se saMghAtana nAmakarma kI siddhi hotI hai, isaliye sampradAya kA abhiprAya hI yuktisaMgata hai|' 7. saMhanana--saMhananaM nAmAsthiracanAvizeSa:--haDDiyoM kI racanAvizeSa ko saMhanana kahate haiN| vaha chaha prakAra kA hai-vajraRSabhanArAca, vajranArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA, sevArta / inake lakSaNa isa prakAra haiM 1. vajraM kolikA, RSabhaH pariveSTanapaTTaH, nArAcamubhayato markaTabandhaH tatazca, dvayorasnorubhayato markaTabandhena baddhayoH paTTAkRtinA tRtIyenAsthnA pariveSTitayorupari tadasthitrayabhedikolikAkhyavajranAmakamasthi yatra bhavati tadvajrarSabhanArAcasaMjJamAdyaM saMhananaM--vajra nAma kIlikA kA hai, pariveSTana 1. ata: zarIra kI racanA ke liye pratiniyata yogya pudgaloM ko sannihita karanA, eka dUsare ke pAsa vyavasthita rUpa se sthAnApanna karanA, jisase una pudgaloM kI paraspara meM pradezoM ke anupraveza se ekarUpatA prApta ho sake, yahI usakA kArya hai| isIliye saMghAta nAmakarma pRthak mAnA hai| saMghAtana kA artha sAmIpya honA, sAnnidhya honA / pUrvagRhIta aura gRhyamANa zarIra pudgaloM kA paraspara baMdhana tabhI saMbhava hai jaba gRhIta evaM gRhyamANa pudgaloM kA pArasparika sAmIpya ho| arthAt donoM eka dUsare ke nikaTa hoMge tabhI baMdhana honA sambhava hai| 2. audArika zarIra ke alAvA anya vaikriya Adi zarIroM meM haDDiyAM nahIM hotI haiN| ataH saMhanana nAmakarma kA udaya audArika zarIra meM hI hotA hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa paTTa ko RSabha kahate haiM aura donoM ora se hone vAle markaTavandha ko nArA kahate haiM / isaliye donoM ora se markaTabaMdha ke dvArA baMdhI huI do haDDiyAM tIsarI 'paTTAkRti' vAlI haDDI ke dvArA pariveSTita aura una tInoM haDDiyoM ko bhedana karane vAlI vajra saMjJAvAlI kIlikA nAma kI haDDI jahA~ hotI hai, use vajraRSabhanArAcasaMhanana kahate haiM / 17 2. yatpunaH kIlikArahitaM tadRSabhanArAcaM dvitIyaM -- jo saMhanana uparyukta prakAra vAle saMhanana meM se kIlikA rahita hotA hai, vaha RSabhanArAcasaMhanana nAmaka dUsarA saMhanana hai / 3. yatrAsthnormarkaTabandha eva kevalastannArAcasaMjJaM tRtIyaM -- jahA~ do haDDiyoM meM kevala markaTabaMdha hI hotA hai, vaha nArAca nAmaka tIsarA saMhanana hai / 4. yatra punarekapArzve markaTabandho dvitIyapArzve ca kIlikA bandhastadarddhanArAcaM caturtha -- jisake eka pArzva (bAjU) meM markaTavandha ho aura dUsare pArzva meM kIlikA baMdha ho, vaha ardhanArAca nAmaka cauthA saMhanana hai| 5. yatrAsthIni kolikAmAtrabaddhAnyeva bhavanti tatkolikAkhyaM paMcamaM -- jisameM haDDiyAM kevala kIloM se hI baMdhI hotI haiM, vaha kIlikA nAmaka pAMcavAM saMhanana hai / 6. yatra punaH parasparaM paryantasparzamAtralakSaNAM sevAmAgatAnyasthIni bhavanti nityameva snehAbhyaMgAdirUpAM sevAM pratIcchanti vA tatsevArttAkhyaM SaSThaM-- jisameM haDDiyAM paraspara paryantabhAga meM sparza karane mAtra lakSaNa vAlI sevA (saMbandha ) ko prApta hotI haiM, athavA jo saMhanana nitya hI telamardana Adi rUpa sevA kI icchA karatA hai, vaha sevArta nAmaka chaThA saMhanana hai / ukta chahoM saMhananoM kA kAraNabhUta saMhanana nAmakarma bhI chaha prakAra kA hai / 8. saMsthAna -- saMsthAnamAkAravizeSaH, saMgRhIta saMghAtitabaddheSvaudArikAvipud galeSu yadudayAdbhavati tatsaMsthAnanAma -- AkAravizeSa ko saMsthAna nAma kahate haiM, ataH saMgraha kiye gaye, saMghAta rUpa se baMdhe hue audArika Adi pudgaloM meM jisake udaya se AkAravizeSa hotA hai, vaha saMsthAna' nAmakarma hai / vaha samacaturasra, nyagrodhaparimaNDala, sAdi, kubja, vAmana aura huMDa ke bheda se chaha prakAra kA hai| 1. yadudayAtsamacaturasraM saMsthAnaM syAttatsamacaturastra saMsthAnanAma --jisake udaya se samAna catuSkoNa yukta saMsthAna (AkAra) hotA hai, vaha samacaturasrasaMsthAna nAmakarma hai / isI prakAra anya saMsthAna nAmakarma ke lakSaNoM ke liye bhI jAnanA caahiye| jisa zarIra meM 'sama' arthAt sAmudrika zAstrokta pramANarUpa lakSaNa avisaMvAdI cAroM astra (koNa) hote haiM, arthAt jisa zarIra ke avayava samAnarUpa se cAroM digbhAga se saMyukta hote haiM, aise AkAra ko samacaturasrasaMsthAna kahate haiM / 2. nAbherupari saMpUrNa pramANatvAdadhastvatathAtvAduparisaMpUrNapramANAdhohonanyagrodhavatparimaMDalatvaM yasya tannyagrodhaparimaMDalaM- nAbhi se Upara saMpUrNa pramANa vAle aura nAbhi se nIce usase viparIta pramANa vAle AkAra ko nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna kahate haiM / nyagrodha vaTavakSa kA nAma hai / jaise vaha 1. saMhanana evaM saMsthAna kI AkRtiyoM ko pariziSTa meM dekhiye /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti tane se Upara vizAla aura nIce hIna pramANa vAlA hotA hai, usake samAna jo zarIra nAbhi se nIce hIna aMga vAlA aura nAbhi se Upara vizAla aMga vAlA hotA hai, use nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna jAnanA cAhiye / 3. tIsarA sAdi saMsthAna hai / yahA~ para Adi kA artha utsedha (mUla) nAbhi se nIce kA dehabhAga grahaNa kiyA gayA hai| ataH jo isa prakAra ke Adi rUpa nAbhi se adhastana yathokta pramANa lakSaNa vAle bhAga ke sAtha rahe, use sAdi kahate haiM / vizeSaNa kI anyathAnupapatti se ukta viziSTa artha prApta hotA hai / kucha dUsare AcArya 'sAdi' ke sthAna para 'sAci' aisA pATha prayakta karate haiM / isa pATha ke anusAra 'sAci' isa pada kA siddhAntavettA AcArya zAlmalI (semala) vRkSa artha karate haiN| jaise zAlmalI vRkSa kA skandha, kAMDa atipuSTa hotA hai aura Upara tadanurUpa mahAvizAlatA nahIM hotI hai| ataH usake samAna hI jisa saMsthAna kA adhobhAga to paripUrNa ho, kintu uparima bhAga paripUrNa na ho / sArAMza yaha hai ki jo saMsthAna sAci (zAlmalI, semala) vRkSa ke jaise AkAra kA ho, vaha sAcisaMsthAna hai| 4. yatra zirogrIvaM hastapAdAdikaM ca yathoktapramANalakSaNopetaM uraudarAdi ca maDabhaM tatkubja-- jisa zarIra meM zira, grIvA, hAtha, paira Adi avayava to yathokta pramANa vAle lakSaNa se yukta hoM, kintu vakSasthala aura udara Adi kUvar3ayukta hoM, vaha kubjasaMsthAna hai / 5. yatra punarudarAdi pramANalakSaNopetaM hastapAdAdikaM ca hInaM tadvAmanaM-jisa zarIra meM vakSasthala, udara Adi to pramANa lakSaNa se yukta hoM, kintu hAtha, paira Adi honatA yukta hoM, vaha vAmanasaMsthAna hai / 6. yatra tu sarve'pyavayavAH pramANalakSaNaparibhraSTAstat huMDaM--jisa zarIra meM sabhI avayava pramANalakSaNa (pramANopeta) se rahita hoM, vaha huMDasaMsthAna kahalAtA hai / 9. varNa-varNyate'laMkriyate zarIramaneneti varNa:--jisake dvArA zarIra alaMkRta kiyA jAye, raMgA jAye, use varNa kahate haiM / vaha zveta, pIta, rakta, nIla aura kRSNa ke bheda se pAMca prakAra kA hai / ataH zarIroM meM ina vargoM ko utpanna karane kA kAraNabhUta karma bhI pAMca prakAra kA hotA hai| / jisa karma ke udaya se prANiyoM ke zarIra meM zveta varNa utpanna ho, vaha zvetavarNa nAmakarma hai| jaise--bagulA Adi kA zvetavarNa hotA hai-yadudayAjjantUnAM zarIre zvetavarNaH prAdurbhavet yathA balAkAdInAM tacchvetavarNanAma / isI prakAra pIta Adi vargoM ke lakSaNa bhI jAna lenA cAhiye / 56 . 10. gaMdha--gandhyate AghrAyate iti gandhaH-- nAsikA ke dvArA jo sUMghA jAye, vaha gaMdha kahalAtA hai / vaha do prakAra kA hotA hai--surabhigaMdha aura durabhigaMdha / ina donoM prakAra kI gaMdhoM kA kAraNabhUta nAmakarma bhI do prakAra kA hai / unameM se--yadudayAjjantUnAM zarIreSu surabhigandha upajAyate yathA zatapatrAdInAM tatsurabhigandhanAma, etadviparItaM durabhigandhanAma--jisa karma ke udaya se
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa prANiyoM ke zarIroM meM kamala Adi kI surabhigaMdha kI taraha surabhigandha utpanna hotI hai, vaha surabhigaMdha nAmakarma hai, isake viparIta durabhigaMdha nAmakarma jAnanA cAhiye / 11. rasa--rasyate AsvAdyate iti rasaH--jisakA svAda liyA jAye, use rasa kahate haiN| yaha tikta, kaTu, kaSAya, amla aura madhura ke bheda se pAMca prakAra kA hai aura inakI utpatti kA kAraNabhUta nAmakarma bhI pAMca prakAra kA hai| unameM se--yadudayAjjantUnAM zarIreSu tikto raso bhavati yathA maricAdInAM tattiktarasanAma--jisake udaya se prANiyoM ke zarIroM meM mirca Adi ke samAna tikta (ciraparA) rasa utpanna hotA hai, vaha tiktarasa nAmakarma hai / isI prakAra zeSa rasa nAmakarmoM kA bhI artha jAnanA caahiye| 12. sparza--spRzyate iti sparzaH-jo chuA jAye, vaha sparza kahalAtA hai| vaha karkaza, mRdu, lagha, guru, snigdha, rUkSa, zIta aura uSNa ke bheda se ATha prakAra kA hai / isa sparza kA kAraNabhUta nAmakarma bhI ATha bheda vAlA hai| unameM se--yadudayAjjansUnAM zarIreSu pASANAdInAmiva kArkazyaM bhavati tatkarkazasparzanAma-jisake udaya se prANiyoM ke zarIroM meM pASANa Adi ke samAna karkazatA utpanna hotI hai, vaha karkaza nAmakarma hai / isI prakAra zeSa sparza nAmakarmoM kA bhI artha jAnanA cAhiye / 13. AnupUrvI-vigraheNa bhavAntarotpattisthAnaM gacchato jIvasyAnuzreNiniyatA gamanaparipATyAnupUrvI, tadvipAkavedyA karmaprakRtirapyAnupUrvI-vigraha se bhavAntara ke utpattisthAna ko jAte hue jIva kI zreNI (AkAza pradezapaMkti) ke anusAra niyata rUpa se jo gamana paripATI hotI hai, use AnupUrvI kahate haiM aura isa prakAra ke vipAka kA vedana karAne vAlI karmaprakRti bhI AnupUrvI kahalAtI hai| vaha cAra prakAra kI hai- narakagatyAnapUrvo, tiyaMggatyAnupUrvI, manuSyagatyAnupUrvI aura devagatyAnupUrvI / 14. vihAyogati'--vihAyasA gativihAyogatiH--AkAza dvArA hone vAlI gati vihAyogati kahalAtI hai / prazasta aura aprazasta ke bheda se vaha do prakAra kI hai / haMsa, hAthI aura baila Adi kI prazasta gati hotI hai aura gardabha, UMTa, bhaiMsA Adi kI aprazasta gati hotI hai aura isI prakAra kI vipAkavedya vihAyogati karmaprakRti bhI do prakAra kI hai / ___ yaha piMDaprakRtiyoM kA lAkSaNika artha hai, inake paiMsaTha avAntara bheda hote haiN| aba kramaprApta pratyeka prakRtiyoM kA kathana karate haiM / apratipakSa pratyeka prakRtiyAM . sapratipakSa aura apratipakSa ke bheda se pratyeka prakRtiyAM do prakAra kI haiN| inameM se alpavaktavya hone se apratipakSa prakRtiyoM kA kathana karate haiM / jo agurulaghu, upaghAta, parAghAta, 1. vihAyogati meM vihAyas vizeSaNa punarukti doSa nivAraNa hetu diyA gayA hai / sirpha gati zabda rakhane para nAmakarma kI pahalI prakRti kA nAma bhI gati hone se punarukti doSa ho sakatA thaa| ataH yahAM jIva kI cAla artha meM gati zabda ko samajhane ke liye vihAyasa zabda haiM,na ki devagati, manuSyagati Adi ke artha meN|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti ucchvAsa, Atapa, udyota, nirmANa aura tIrthaMkara nAmakarma ke bheda se ATha prakAra kI haiM / unake lakSaNa isa prakAra haiM- 20 1. yadudayAtprANinAM zarIrANi na gurUNi na laghUni nApi gurulaghUni kitvagurulaghupariNAmapariNatAni bhavanti tadagurulaghunAma-jisake udaya se prANiyoM ke zarIra na to bhArI hoM aura na laghu hoM aura na gurulaghu hI hoM kintu yathAyogya agurulaghu pariNAma se pariNata hote haiM, use agurulaghu nAmakarma kahate haiM / 2. yadudayAtsvazarIrAvayavaireva pratijihvAgalavRndalaMbakacauradantAdibhirjantu rupahanyate svayaMkRtodbandhanabhairavaprapAtAdibhirvA tadupaghAtanAma --jisake udaya se pratijihvA ( par3ajIbha), galavRnda, laMbaka, caudanta Adi ke dvArA prANI upaghAta ko prApta ho, athavA svayaMkRta baMdhana, ( phAMsI), bhairavaprapAta arthAt bhayaMkara parvata Adi se girane Adi dvArA mArA jAye, use upaghAta nAmakarma kahate haiM / 13. yadudayAdojasvI darzanamAtreNa vAksauSThavena vA mahAsabhAgataH sabhyAnAmapi zrAsamutpAdayati prativAdinazca pratibhAM pratihanti tatparAdhAtanAma --jisake udaya se jIva aisA ojasvI ho ki jisake darzana se athavA vacana - sauSThavatA se bar3I sabhA meM jAne para jo sabhAsadoM ko bhI trAsa utpanna kare aura prativAdI kI pratibhA kA ghAta kare, use parAghAta nAmakarma kahate haiM / 4. yadudayAduccha, vAsaniHzvAsalabdhirupajAyate taducchvAsanAma -- jisake udaya se ucchvAsa aura niHzvAsa rUpa labdhi utpanna hotI hai, vaha ucchvAsa nAmakarma hai / 5. yadudayAjjantuzarIrANi svarUpeNAnuSNAnyapyuSNaprakAzalakSaNa mAtapaM kurvanti tadAtapanAma -- jisake udaya se prANiyoM ke zarIra mUla svarUpa se to anuSNa ( uSNatA rahita, zItala) hote hue bhI uSNa prakAzarUpa tApa karate haiM, vaha Atapa nAmakarma hai| isa karma kA vipAka sUryamaMDalagata pRthvIkAyika jIvoM meM hI hotA hai, agni meM nahIM / agni meM Atapa nAmakarma ke udaya kA pravacana meM niSedha kiyA gayA hai / kintu agni meM uSNatA uSNasparza nAmakarma ke udaya se evaM utkaTa lohita varNa nAmakarma ke udaya se prakAzapanA kahA gayA hai / 6. yadudayAjjantuzarIrANyanuSNaprakAzarUpamudyotaM kurvanti yathA yatidevottaravakriyacandragrahanakSatratArA vimAnaratnoSadhayastadudyotanAma --jisake udaya se prANiyoM ke zarIra anuSNa (zItala) prakAza rUpa udyota karate haiM, jaise - sAdhu aura deva ke uttara vaikriyazarIra meM se tathA candra, graha, nakSatra aura tArAoM ke vimAnoM, ratnoM aura auSadhivizeSoM meM se zItala prakAza nikalatA hai, vaha udyota nAmakarma hai / 7. yadudayAjjantuzarIreSvaGgapratyaGgAnAM pratiniyatasthAnavattatA bhavati tannirmANanAma sUtradhArakalpaM -- jisake udaya se prANiyoM ke zarIroM meM aMgoM aura pratyaMgoM kI apane-apane niyata sthAna para racanA hotI hai, vaha sUtradhAra ke samAna nirmANa nAmakarma hai / isa karma kA abhAva mAnane para bhUtaka ( sevaka ) sadRza aMgopAMga Adi nAmakarma ke dvArA zira, ura, udara Adi kI racanA hone para bhI niyata sthAna para unake hone kA niyama nahIM rahegA /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 8. yadudayAdaSTamahAprAtihAryAdyatizayAH prAdurbhavanti tattIrthakaranAma - jisake udaya se aSTa mahAprAtihArya' Adi atizaya pragaTa hote haiM, vaha tIrthaMkara nAmakarma hai / 21 isa prakAra apratipakSA pratyeka prakRtiyoM kA svarUpa hai / ava sapratipakSA prakRtiyoM svarUpa kA kathana karate haiM / sapratipakSA pratyeka prakRtiyAM trasadazaka aura sthAvaradazaka ke bheda se sapratipakSA prakRtiyAM bIsa haiM / unameM se tasadazaka ke nAma isa prakAra haiM--tasa vAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, susvara, subhaga, AMdeya aura yaza: kIrti tathA sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa zarIra, asthira, azubha, duHsvara, dubhaMga, anAdeya aura ayaza kIrti, ye sthAvaradazaka haiM / pratipakSa prakRti sahita inake lakSaNa isa prakAra haiM- trasa-sthAvara- - trasantyuSNAdyabhitaptAH sthAnAntaraM gacchantIti trasA dvIndriyAdayaH tadvipAkavedyA karmaprakRtirapi trasanAma / tadviparItaM sthAvaranAma, yadudayAduSNAdyabhitApe'pi sthAnaMparihArAsamarthAH pRthivyAdaya: sthAvarA bhavanti--jo udvega ko prApta hote haiM aura uSNatA Adi se saMtapta hokara eka sthAna se dUsare sthAna ko jAte haiM, aise dvIndriya Adi jIva tasa kahalAte haiM / isa prakAra kI vipAkavedya karmaprakRti bhI tasa nAmakarma kahalAtI hai / isake viparIta sthAvara nAmakarma hai ki jisake udaya se uSNatA Adi se saMtapta hone para bhI jo apane sthAna kA parihAra karane meM asamartha hote haiM, aise pRthvI Adi jIva sthAvara haiM / terest bAbara-sUkSma -- yadudayAjjIvAnAM cakSurbrAhmasarIratvalakSaNaM bAvaratvaM bhavati tadvAdaranAtha-jisake udaya se jIva kA zarIra netroM se grahaNa karane yogya hotA hai, vaha bAdara nAmakarma hai / pRthvI Adi kA eka-eka zarIra netroM dvArA grahaNa karane yogya nahIM hone para bhI bAdaratva ke pariNAmavizeSa se aneka zarIroM kA samudAya hone para unake zarIroM kA netra se grahaNa hotA hI hai| tadviparItaM sUkSmanAma, yadudayAd bahUnAM samuditAnAmapi jantuzarIrANAM cakSurgrAhyatA na bhavati -- bAdara nAmakarma se viparIta sUkSma nAmakarma hai, jisake udaya se samudAya ko prApta bhI bahuta se prANiyoM netroM ke dvArA grahaNa karane yogya nahIM hote haiM / "zarIra paryApta aparyApta - - yadudayAt svayogyaparyAptinirvartanasamartho bhavati tatparyAptanAma, tadviparItaparyAptanAma, yadudayAtsvayogya paryAptinirvartanasamartho na bhavati -jisake udaya se jIva apane yogya 1. ATha mahApratihAryoM ke nAma isa prakAra haiM-' azokavRkSaH surapuSpavRSTivivyadhvanizcAmaramAsanaM ca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM satprAtihAryANi jinezvarANAm // sutsuka 2. bAdara aura sUkSma nAmakarma kA vizeSa spaSTIkaraNa pariziSTa meM dekhiye / 3. paryApta aura aparyApta nAmakarma kA spaSTIkaraNa pariziSTa meM dekhiye / Addr 1. azokavRkSa, 2. surapuSpavRSTi, 3. divyadhvani, 4 cAmara, 5 Asana, 6. bhAmaNDala, 7. dundubhi aura 8. Atapatra ( chatra ) /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti paryAptiyoM ko utpanna karane meM samartha hotA hai, vaha paryApta nAmakarma hai / isake viparIta aparyApta nAmakarma kahalAtA hai ki jisake udaya se jIva apane yogya paryAptiyoM ke nirmANa karane meM samartha nahIM hotA hai| pratyeka-sAdhAraNa zarIra--yadudayAt pratijIvaM bhinnazarIramapajAyate tat pratyekanAma-jisake udaya se pratyeka jIva kA bhinna-bhinna zarIra utpanna hotA hai, vaha pratyeka nAmakarma hai| yadudayAdanantAnAM jIvanAmekaM zarIraM bhavati tatsAdhAraNanAma--jisake udaya se ananta jIvoM kA eka zarIra hotA hai, vaha sAdhAraNa nAmakarma hai / ___ zaMkA--pravacana (Agama) meM kapittha (kabITa-kathA), azvattha (vaTa), pIlU (pilakhana) Adi vRkSoM ke mUla, skandha, tvak (chAla), zAkhA Adi pratyeka asaMkhyAta-asaMkhyAta jIva vAle kahe gaye haiM, kintu mUla Adi devadatta ke zarIra ke samAna akhaMDita eka zarIra ke AkAra rUpa pAye jAte haiM, taba una kapittha Adi ke pratyekazarIrapanA kaise sambhava hai ? kyoMki unameM pratyeka jIva ke pRthak-pRthak zarIrabheda kA abhAva hai / samAdhAna--yaha kahanA yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki una mUla Adi meM bhI asaMkhyAta jIvoM ke bhinna-bhinna zarIra mAne gaye haiM / kevala zleSadravya se mizrita vahuta-se sarasoM kI vattI ke samAna pravala rAga-dveSa se saMcita vicitra pratyeka nAmakarma ke pudgaloM ke udaya se una jIvoM kA paraspara milA huA zarIra hotA hai / ' ___ sthira-asthira--yadudayAcchiro'sthidantAdInAM zarIrAvayavAnAM sthiratA bhavati tat sthiranAma, tadviparItamasthiranAma, yadudavAjjihAdInAM zarIrAvayavAnAmasthiratA--jisake udaya se zira, haDDI, dAMta Adi zarIra ke avayavoM kI sthiratA hotI hai, vaha sthira nAmakarma hai| isake viparIta asthi ra nAmakarma hai ki jisake udaya se jihvAdi zarIra ke avayavoM kI asthiratA rahatI hai / zubha-azubha--yadudayAnnAbheruparitanA avayavAH zubhA jAyante taccha bhanAma, tadviparItamazubhanAma, yadudayAnAbheradhastanAH pAdAdayo'vayavA azubhA bhavanti--jisake udaya se nAbhi se Upara ke avayava zubha hote haiM, vaha zubha nAmakarma hai aura isase viparIta azubha nAmakarma kahalAtA hai ki jisake udaya se nAbhi se nIce ke paira Adi avayava azubha hote haiM / jaise ki zira se sparza kiye jAne para manuSya ko saMtoSa prApta hotA hai aura paira se sparza kiye jAne para krodhAbhibhUta ho jAtA hai| kAminI ke pAdasparza hone para bhI kAmI puruSa jo saMtoSa kA anubhava karatA hai, vaha kAmarAgajanita mohanimittaka hai, vAstava nhiiN| ataH azubha nAmakarma ke ukta lakSaNa meM vyabhicAra, doSa nahIM hai / / susvara-duHsvara-yadudayAjjIvasvaraH zrotRprItiheturbhavati tatsusvaranAma, tadviparItaM duHsvaranAma, yadudayAtsvaraH zrotRNAmaprItiheturbhavati--jisake udaya se jIva kA svara zrotAoM ko prIti kA kAraNa hotA hai, vaha susvara nAmakarma hai / isake viparIta duHsvara nAmakarma hai ki jisake udaya se jIva kA svara zrotAoM ko aprIti kA kAraNa hotA hai| 1. sAdhAraNa aura pratyeka nAmakarma ke vizeSa spaSTIkaraNa ke liye pariziSTa dekhiye|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 23 subhaga-durbhaga--yadudayAdanupakRdapi sarvasya manaHpriyo bhavati tatsubhaganAma, tadviparItaM durbhaganAma, yaduvayAdupakArakRdapi janasya dveSyo bhavati--jisake udaya se upakAra nahIM karane para bhI manuSya sabakA manopriya hotA hai, vaha subhaga nAmakarma hai| isake viparIta durbhaga nAmakarma kahalAtA hai ki jisake udaya se upakAra karane vAlA bhI manuSya logoM ke dveSa kA pAtra hotA hai / tIrthakara bhI abhavyoM ke liye jo dveSa ke pAtra hote haiM to usameM tIrthaMkara ke durbhaga nAmakarma kA nimitta nahIM hai, kintu isameM abhavyoM kA hRdayagata mithyAtvadoSa hI kAraNa hai, aisA samajhanA cAhiye / Adeya-anAdeya--yadudayAlloko yattadapi vacanaM pramANIkaroti, darzanasamanantarameva cAbhyutthAnAdyAcarati tadAdeyanAma, tadviparItamanAdeyanAma, yadRdayAdapapannamapi bravANo nopAdeyavacano bhavati, nApyabhyutthAnAdiyogyaH--jisake udaya se jisa kisI bhI vacana ko loka pramANa mAnate haiM aura jisako dekhane ke anantara Adara-satkAra hetu abhyutthAnAdi kA AcaraNa karate haiM, vaha Adeya nAmakarma hai aura isake viparIta anAdeya nAmakarma hai ki jisake udaya se yogya vacana ko bolatA huA bhI puruSa upAdeya vacana vAlA nahIM hotA aura na abhyutthAna Adi ke hI yogya hotA hai / ___ yazaHkoti-ayazaHkoti--tapa, zaurya, tyAgAdi ke dvArA upArjana kiya gaye yaza se jisAka kIrtana kiyA jAye, use yazaHkIti kahate haiM / athavA sAmAnya rUpa se khyAti ko yaza aura guNoM ke kIrtana rUpa prazaMsA ko kIrti kahate haiM / athavA eka dizA meM phailane vAlI prasiddhi ko kIrti kahate haiM evaM sarva dizA meM phailane vAlI khyAti yaza kahalAtI hai / athavA dAna-puNya-janita prasiddhi ko kIrti aura parAkramajanita prakhyAti ko yaza kahate haiM / ' te yazaHkIrtI yadudayAdbhavatastadyazaHkottinAma, tadviparItamayazaHkIrtinAma, yadudayAnmadhyasthasyApi janasyAprazasto bhavati--ve yaza aura kIti jisa karma ke udaya se hote haiM, vaha yazaHkIrtinAma hai| isake viparIta ayazaHkoti nAmakarma hai ki jisake udaya se madhyastha bhI rahane vAlA manuSya lokoM dvArA prazaMsanIya nahIM hotaprA hai / isa prakAra pratipakSa sahita pratyeka prakRtiyoM ke lakSaNa jAnanA cAhiye / inameM se trasAdi dasa kRtiyAM trasadazaka aura sthAvarAdi dasa prakRtiyAM sthAvaradazaka kahalAtI haiM / gotrakarma ko uttaraprakRtiyAM gotrakarma kI do uttara prakRtiyAM haiM--uccagotra aura nIcagotra / 1. yadudayAduttamajAtikulabalataporUpaizvaryazrutasatkArAbhyutthAnAsanapradAnAJjalipragrahAdisambhavastaduccotraM--jisake udaya se uttama jAti, kula, vala, tapa, rUpa, aizvarya, zAstrajJAna, satkAra, abhyutthAna, AsanapradAna aura aMjalipragraha (hAtha jor3anA) Adi saMbhava hotA hai, vaha uccagotrakarma hai / 2. yadudayAt punarjAnAdisaMpanno'pi nindAM labhate hInajAtyAdisaMbhavaM ca tannIcargotraM-jisake udaya se jJAnAdi guNoM se sampanna bhI puruSa niMdA ko pAtA hai aura hIna jAti, kulAdika meM utpanna hotA hai, vaha nIcagotrakarma hai| 1. eka diggAminI kAttiH sarvadiggAmukaM yshH| dAnapuNyabhavA kIttiH parAkramakRtaM yshH|| .
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 karmaprakRti antarAyakarma ko uttaraprakRtiyAM dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryAntarAya ke bheda se antarAyakarma kI pAMca uttaraprakRtiyAM haiN| 1. yadudayAt sati vibhave samAgate ca guNavati pAtre dattamasmai mahAphalamiti jAnannapi dAtuM motsahate taddAnAntarAyaM-jisake udaya se dhana-vaibhava hone para, guNavAn pAtra ke upasthita hone para aura usake liye diyA gayA dAna mahAna phala vAlA hotA hai, aisA jAnatA huA bhI vyakti dAna dene ke liye utsAhita nahIM hotA hai, vaha dAnAntarAyakarma hai / 2. yadudayAddAturga he vidyamAnamapi deyaM guNavAnapi yAcamAno'pi na labhate tallAbhAntarAyaMjisake udaya se dAtA ke ghara meM vidyamAna bhI deya vastu ko mAMgane vAlA guNavAna puruSa bhI use prApta na kara sake, vaha lAbhAntarAyakarma kahalAtA hai / 3-4. yadudayAdviziSTAhArAdi prAptAvapyasati ca pratyAkhyAnAdipariNAme kArpaNyAnotsahate bhoktuM tadbhogAntarAyaM--jitake udaya se viziSTa AhArAdi kI prApti hone para bhI aura pratyAkhyAna (tyAga) Adi ke pariNAma nahIM hone para bhI kRpaNatAvaza bhogane ke liye manuSya utsAhita na ho sake, use bhogAntarAyakarma kahate haiN| isI prakAra upabhogAntarAyakarma kA bhI artha jAna lenA cAhiye / lekina itanA antara (bheda) hai ki jo eka vAra bhogA jAye, vaha bhoga aura jo bAra-bAra bhogA jAye, vaha upabhoga kahalAtA hai| . 5. yaduvayAtsatyapi nIji zarIre yauvane'pi vartamAno'lpaprANo bhavati tavIryAntarAyaM-- jisake udaya se zarIra ke niroga hone para bhI aura yauvanAvasthA hone para bhI vyakti alpaprANa (hInavala vAlA) hotA hai, vaha vIryAntarAya karma kahalAtA hai / baMdha, udaya aura sattA kI apekSA uttaraprakRtiyoM kI saMkhyA pUrvokta nAmakarma kI caudaha piMDaprakRtiyoM ke paiMsaTha avAntara bhedoM ke sAtha ATha apratipakSA aura bIsa sapratipakSA prakRtiyoM ko milA dene para nAmakarma kI terAnavai prakRtiyAM ho jAtI haiN| inameM se baMdha aura udaya meM baMdhana aura saMghAtana nAmakarma apane-apane zarIra nAmakarma ke antargata hI vivakSita kiye jAte haiM, pRthak nahIM tathA varNAdicatuSka bhedarahita sAmAnya se hI vivakSita kiye jAte haiM. isaliye baMdhayogya prakRtiyoM kA vicAra karane ke prasaMga meM nAmakarma kI terAnavai prakRtiyoM meM se pAMca baMdhana aura pAMca saMghAtana evaM varNAdi cataSka kI solaha prakRtiyoM ko ghaTA dane se sar3asaTha prakRtiyAM grahaNa kI jAtI haiM tathA mohanIyakarma kI samyaktva aura samyagmithyAtva ye do prakRtiyAM adhikRta nahIM kI jAtI haiM / kyoMki mithyAtva karma ke pudgaloM ke samyaktva utpAdaka yathApravRtta Adi tIna karaNarUpa pariNAmoM kI vizuddhivizeSa se tIna bheda rUpa kiye gaye tIna puMjo kI zuddha, ardhavizuddha aura sarvaavizuddha kI apekSA krama se samyaktva (zuddha), samyagmithyAtva (ardha vizuddha), mithyAtva (sarvAvizuddha) saMjJA hotI hai| isaliye baMdhayogya eka sau bIsa prakRtiyAM hotI haiM / udaya meM eka sau bAIsa prakRtiyAM grahaNa kI jAtI haiN| kyoMki samyaktva aura samyamithyAtva kA bhI apane-apane rUpa se udaya hotA hai /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 25 sattA meM pUrva meM nikAlI gaI chabbIsa prakRtiyoM ke bhI grahaNa karane se eka sau ar3atAlIsa prakRtiyAM granthakAra (karmaprakRtikAra) ke mata se hotI hai| kintu gargarSi Adi ke mata meM vandhana ke pandraha bheda grahaNa karane se eka sau aTThAvana prakRtiyAM hotI haiM / bandhana nAmakarma ke pandraha bheda prazna--baMdhana nAmakarma ke pandraha bheda kisa prakAra hote haiM ? uttara--audArika, vaikriya aura AhAraka ina tInoM zarIroM ke svayaM ke aura tejasa, kArmaNa zarIra ke sAtha kramazaH milAne para baMdhana ke nau bheda ho jAte haiM, taijasa aura kArmaNa ko unhIM tInoM zarIroM ke sAtha milAne para tIna bheda aura hote haiM tathA taijasa-taijasa baMdhana, taijasa-kArmaNa baMdhana aura kArmaNa-kArmaNa baMdhana, ina tInoM bhedoM ko ukta vAraha bhedoM meM milA dene para baMdhana nAmakarma ke pandraha bheda ho jAte haiM / inake lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM pUrvagRhIta audArika pudgaloM kA vartamAna meM grahaNa kiye jAne vAle audArika pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai, vaha audArika -audArika baMdhana hai / unhIM pUrvagRhIta aura gRhyamANa audArika pudgaloM kA gRhyamANa aura pUrvagRhIta taijasa-pudgaloM ke sAtha jo samvandha hotA hai, use audArika-taijasavandhana kahate haiM aura unhIM pUrvagahIta evaM gRhyamANa audArika pudgaloM kA gRhyamANa aura pUrvagRhIta kArmaNa pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai, vaha audArika-kArmaNa bandhana hai| pUrvagRhIta vaikriya pudgaloM kA apane hI gRhyamANa vaikriya pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai, vaha vaikriya-vaikriya-baMdhana hai / unhIM pUrvagRhIta aura gRhyamANa vaikriya pudgaloM kA gRhyamANa aura pUrvagRhIta taijasa pudgaloM ke sAtha jo samvandha hotA hai, vaha vaikriya-taijasabaMdhana hai aura unhIM pUrvagRhIta aura gRhyamANa vaikriya pudgaloM kA pUrvagRhIta aura gRhyamANa kArmaNa pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai, vaha vaikriya-kArmaNabaMdhana hai| 1. baMdhana nAmakarma ke pUrvokta nau, tIna aura tIna, ina kula bhaMgoM ko jor3ane se jo pandraha bheda hote haiM, unake nAma isa prakAra haiM1. audArika-audArika bandhana, 2. audArika-tejasa bandhana, 3. audArika-vArmaNa bandhana, 4. vaikriya-kriya bandhana, 5. vaikriya-taijasa bandhana, 6. vaikriya-kArmaNa bandhana, 7. AhAraka-AhAraka bandhana, 8. AhAraka-tejasa bandhana, 9. AhAraka-kArmaNa bandhana, 10. audArikA-taijasa-kArmaNa vandhana, 11. vaikriya-jasa-kArmaNa bandhana, 12. AhAraka-taijasa-kArmaNa bandhana, 13. taijasa-taijasa bandhana, 14. taijasa-kArmaNa bandhana, 15. kArmaNa-kArmaNa bndhn| prakArAntara se baMdhana nAma ke pandraha bhedoM ko ginane kI sarala rIti-- mula zarIra ke sAtha saMyoga karane se banane vAle bhaMga 5 - audArika-audArika, vaikriya-kriya, AhAraka-AhAraka, tejasa-taijasa, kaarmnn-kaarmnn| tejasa zarIra ke sAtha saMyoga karane se banane vAle bhaMga 3 ___audArika-taijasa, vaikriya-taijasa, AhAraka taijasa / kArmaNa zarIra ke sAtha saMyoga karane se banane vAle bhaMga 4 audArika-kArmaNa, vaikriya-kArmaNa, AhAraka-kArmaNa, taijs-kaarmnn| tejasa-kArmaNa zarIra kA yugapat saMyoga karane se banane vAle bhaMga 3 audArika-taijasa-kArmaNa, vaikriya-taijasa-kArmaNa, AhAraka-taijasa-kArmaNa /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti pUrvagRhIta AhAraka pudgaloM kA apana hI gRhyamANa AhAraka pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai, vaha AhAraka-AhArakabaMdhana hai| unhIM pUrvagRhIta aura gRhyamANa AhAraka pudgaloM kA pUrvagRhIta aura gRhyamANa taijasa pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai, vaha AhAraka-taijasabaMdhana hai| unhIM pUrvagRhIta aura gRhyamANa AhAraka pudgaloM kA pUrvagRhIta aura gRhyamANa kArmaNa pudgaloM ke sAtha jo samvandha hotA hai, vaha AhAraka-kArmaNabaMdhana hai| gRhIta aura gRhyamANa audArika pudgaloM kA taijasa pudgaloM evaM kArmaNa pudgaloM kA jo paraspara sambandha hotA hai, vaha audArika-taijasa-kArmaNabaMdhana hai / isI prakAra vaikriya-taijasa-kArmaNa aura AhAraka-taijasa-kArmaNa ina donoM vandhanoM ke svarUpa ko bhI samajha lenA caahiye| pUrvagRhIta taijasa pudgaloM kA vartamAna meM gRhyamANa apane hI taijasa pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai, vaha taijasa-taijasavandhana hai| unhIM pUrvagRhIta aura gRhyamANa taijasa pudgaloM kA pUrvagRhIta aura gRhyamANa kArmaNa pudgaloM ke sAtha jo saMbaMdha hotA hai, vaha taijasa-kArmaNavandhana hai| pUrvagRhIta kArmaNa pudgaloM kA apane hI gRhyamANa kArmaNa pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai, vaha kArmaNakArmaNabaMdhana hai| zaMkA-jo AcArya parapudgaloM ke saMyoga rUpa baMdhana hote hue bhI usakI vivakSA na karake pAMca hI vandhana mAnate haiM, unake mata meM saMcAtana nAmakarma bhI pAMca sambhava hai| kintu jo AcArya vandhana ke pandraha bheda mAnate haiM, unake mata meM 'nAsaMhatasya baMdhanamiti' saMghAta rahita kA baMdhana sambhava nahIM, isa nyAya ke anusAra baMdhana kI taraha saMghAtana nAmakarma ke bhI pandraha bheda prApta hote haiN| isaliye Upara kahI gaI eka sau aTThAvana karma prakRtiyoM kI saMkhyA ghaTita nahIM hotI hai| ___samAdhAna--yaha kahanA upayukta nahIM hai, kyoMki unake mata meM baMdhana ke anukUla pudgaloM kA ekIkaraNa karanA, yaha saMghAtana kA lakSaNa nahIM hai| kintu audArika Adi zarIroM kI racanA ke anukala pudgaloM kA ekIkaraNa karanA, yaha saMghAtana kA lakSaNa hai, isaliye koI doSa nahIM hai| isa prakAra sava karmoM kI uttara prakRtiyoM ke lakSaNa samajhanA caahiye| karmaprakRtiyoM kA vargIkaraNa __ ava ina prakRtiyoM kI-1. dhruvabaMdhitva, 2. dhruvodayatva, 3. dhruvasattAkatva, 4. sarvaghAtitva, 5. parAvarttamAnatva tathA 6. azubhatva tathA inakI pratipakSI, 7. adhra vabaMdhitva, 8. adhruvodayatva, 9. adhruvasattAkatva, 10. dezaghAtitva, 11. aparAvarttamAnatva aura 12. azubhatva tathA 13. pudgalavipAkitva, 14. bhavavipAkitva, 15. kSetravipAkitva, 16. jIvavipAkitva bhedoM kI apekSA aura 17. svAnudayabaMdhI, 18. svodayabaMdhI, 19. ubhayabaMdhI, 20. samaka (yugapad) vyavacchidyamAnabaMdhodaya, 21. kramavyavacchidyamAnabaMdhodaya, 22. utkramavyavacchidyamAnavandhodaya, 23. sAntarabaMdha, 24. sAntara-nirantarabaMdha, 25. nirantarabaMdha, 26 . udayasaMkramotkRSTa, 27. anudayasaMkramotkRSTa, 28. udayavandhotkRSTa, 29. anudayabaMdhotkRSTa, 30. udayavatI aura 31 . anudayavatI saMjJAoM ke dvArA (saMjJAoM kI apekSA) jo vizeSatA hai, aba usakA vicAra kiyA jAtA hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 1. dhruvabaMdhinI prakRtiyAM nihetusambhave yAsAmavazyaMbhAvI bandhastA dhruvabandhiyaH -- jina prakRtiyoM kA apane baMdha ke kAraNa milane para baMdha avazya hotA hai, ve dhruvabaMdhinI haiM / 37 jJAnAvaraNa kI pAMca aMtarAya kI pAMca, darzanAvaraNa kI nau, solaha kaSAya, mithyAtva, bhaya, gusA, ye ar3atIsa ghAtikarmoM kI prakRtiyAM tathA agurulaghu, upaghAta, nirmANa, taijasazarIra, varNAdi catuSka aura kArmaNazarIra ye nAmakarma kI no prakRtiyAM, kula milAkara ye ( 38 +9= 47 ) saiMtAlIsa prakRtiyAM dhruvabaMdhinI haiM / " kyoMki ina prakRtiyoM ke vandhakAla kA vyavaccheda hone taka arthAt baMdhaka kA evaM baMdha ke nimittoM kA sadbhAva rahane taka arthAt baMdhavyucchitti na hone taka dhru rUpa se baMdha hotA hai / inameM mithyAtva prakRti mithyAtva guNasthAna ke aMtima samaya taka nirantara baMdhatI hai, usase (pahale guNasthAna ke atirikta Age ke guNasthAnoM meM ) usake udaya kA abhAva hone se usakA ( mithyAtva kA ) baMdha nahIM hotA hai / kyoMki mithyAtva kA jaMva taka vedana kiyA jAtA hai arthAt udaya rahatA hai, taba taka hI baMdhatA hai / Agama kA bhI yaha vacana hai-- 'je veyai se bajjhai' arthAt java taka udaya rahatA hai, tava taka baMdha hotA rahatA hai / 2 anantAnubaMdhIcatuSka aura styAnaddhitrika ye sAta prakRtiyAM sAsAdana guNasthAna taka nirantara baMdhI rahatI haiN| usase pare anantAnubaMdhI kaSAyoM kA udaya nahIM hone se ukta prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai| isI prakAra apratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka avirata samyagdRSTi guNasthAna ( cauthe guNasthAna ) taka, pratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka dezavirati guNasthAna ( pAMcaveM guNasthAna ) taka aura nidrA va pracalA prakRti apUrvakaraNa guNasthAna ( AThaveM guNasthAna ) ke prathama bhAga taka nirantara baMdhatI rahatI haiN| usake Age unake baMdhayogya adhyavasAyoM ( bhAvoM) kA abhAva hone se unakA baMdha nahIM hotA hai / isI prakAra nAmakarma kI nau dhruvabaMdhinI prakRtiyAM ( agurulaghu Adi kArmaNazarIra paryanta ) apUrvakaraNa guNasthAna ke chaThe bhAga paryanta aura bhaya va jugupsA aMtima samaya taka, saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha anivRttigadarasaMpa rAya guNasthAna (nauveM guNasthAna ) taka nirantara baMdhatI rahatI haiM, usake Age bAdara kaSAya ke udaya kA abhAva hone se unakA baMdha nahIM hotA hai / jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka aura darzanAvaraNacatuSka ye caudaha prakRtiyAM sUkSmasaMparAya guNasthAna ( dasaveM guNasthAna ) taka nirantara baMdhatI rahatI haiN| usake pare kaSAyoM ke udaya kA abhAva hone se unakA baMdha nahIM hotA hai / 2. adhruvabaMdhinI prakRtiyAM nibaMdha hetusambhave'pi bhajanIyabaMdhA adhruvabaMdhinyaH -- jo prakRtiyAM apane-apane baMdha kAraNoM ke sambhava hone para bhI bhajanIya baMdhavAlI haiM arthAt jinakA kabhI baMdha hotA hai aura kabhI nahIM hotA hai, 1. nANaMtarAyadaMsaNa dhavabaMdhikaHsAyamicchabhayakucchA / agurulaghu nirmiNa teyaM, uvaghAyavaNNacaukammaM // go. karmakAMDa 124 meM bhI inhIM prakRtiyoM ko dhruvabaMdhinI batAyA hai| 2. styAnaddhitrika - nidrA-nidrA, pracalApracalA, styAnaddha / -- paMcasaMgraha 133
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 karmaprakRti ve aghra vabaMdhinI kahalAtI haiM / aisI prakRtiyAM Upara kahI gaI dhra vabaMdhinI saiMtAlIsa prakRtiyoM se zeSa rahI tihattara prakRtiyAM haiN| unake nAma isa prakAra haiM audArikadvika, vaikriyadvika, AhArakadvika, vihAyogatidvika, gotradvika, vedanIyadvika, hAsyAdi yugaladvika, vedatrika, AyucatuSka, gaticatuSka, AnupUrvIcatuSka, jAtipaMcaka, saMsthAnaSaTka, saMhananaSaTka, vasAdi bIsa (trasadazaka aura sthAvaradazaka), ucchvAsa, tIrthaMkara, Atapa, udyota aura parAghAta / ye tihattara prakRtiyAM apane-apane baMdha ke kAraNoM kA sadbhAva hone para bhI baMdha ko avazya hI prApta nahIM hotI haiM, arthAt kabhI baMdhatI haiM aura kabhI nahIM baMdhatI haiM / kAdAcitka baMdha hone ke kAraNoM kA spaSTIkaraNa nimnaprakAra hai-- parAghAta aura ucchvAsa nAmakarma kA avirati Adi apane baMdhakAraNa ke hone para bhI aparyAptaprAyogya baMdhakAla meM baMdha kA abhAva rahatA hai aura paryAptaprAyogya baMdhakAla meM hI unakA baMdha hotA hai| ekendriyaprAyogya prakRtiyoM kA baMdha hone se hI Atapa nAmakarma kA baMdha hotA hai aura udyota kA bhI tiryaggatiprAyogya prakRtiyoM kA baMdha hone para hI baMdha hotA hai| jina (tIrthaMkara) nAmakarma kA samyaktva rUpa apane baMdhakAraNa ke vidyamAna rahane para bhI kadAcit hI baMdha hotA hai aura AhArakadvika kA saMyama rUpa nija baMdhakAraNa ke vidyamAna hone para bhI kadAcit baMdha hotA hai aura zeSa audArikadvika Adi prakRtiyoM kA savipakSa prakRti hone se hI kadAcit baMdha hotA hai aura kadAcit nahIM hotA hai| yadyapi yatkiMcit baMdhahetu ke sadbhAva meM baMdha kA abhAva prApta hotA hai aura baMdhakAraNa ke rahane taka baMdha kA abhAva asambhava hai, tathApi mithyAtva Adi ginAye gaye sAmAnya baMdhakAraNoM ke sadbhAva meM avazya hI baMdha hone se dhra vabaMdhitva hai aura isake viparIta avasthA meM arthAt sAmAnya baMdhakAraNoM ke rahane para bhI baMdha nahIM honA adhra vabaMdhitva hai, yaha dha vabaMdhI aura adha vabaMdhI kI paribhASA kA rahasya hai|' 3. dha vodayA prakRtiyAM udayakAlavyavacchedAdagdhruivo nirantara udayo yAsAM tA dhruvodayAH--udayakAla ke vyavaccheda hone se pUrva taka dhra va rUpa se jinakA niraMtara udaya rahe, ve dhra vodayA prakRti kahalAtI haiN| aisI prakRtiyoM kI saMkhyA sattAIsa hai--nirmANa, sthira, asthira, tejasa, kArmaNa zarIra, varNacatuSka, agurulaghu, zubha aura azubha nAmakarma, ye nAmakarma kI vAraha prakRtiyAM tathA jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka, darzanAvaraNa catuSka aura mithyAtva ye ghAtikarmoM kI pandraha prakRtiyAM, isa prakAra saba milAkara (12+15=27) sattAIsa prakRtiyAM dhra vodayA hai| 1. ukta kathana kA Azaya yaha hai yatkiMcit baMdhakAraNa ke rahane para baMdha nahIM hokara apane nizcita sAmAnya baMdhakAraNa ke rahane para jisakA nizcita rUpa se baMdha hotA hai aura nizcita sAmAnya baMdhakAraNa ke hone para bhI jisakA baMdha nahIM hotA hai--vahI karma prakRtiyoM ke dhruvabaMdhitva aura adhruvabaMdhitva ke bheda kA kAraNa hai| 2. nimmANa thirAthirateya kammavaNNAi agurusuhamasuhaM / nANaMtarAya dasagaM dNsnncumicchniccudyaa| -~-paMcasaMgraha 134
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa pUrvokta sattAIsa prakRtiyoM meM se mithyAtva prakRti pahale mithyAtva gaNasthAna taka aura zeSa jJAnAvaraNapaMcaka Adi caudaha ghAtiprakRtiyAM kSINamoha guNasthAna ke aMtima samaya taka dhra va rUpa se udaya rahatI haiM tathA nAmakarma kI nirmANa Adi vAraha prakRtiyAM terahaveM sayogikevalI guNasthAna ke aMtima samaya taka dhruva rUpa se udaya meM rahatI haiN| 4. adhA vodayA prakRtiyAM vyavacchinnodayA api satyo yAH prakRtayo hetusaMpattyA bhUyo'pyudayamAyAnti tA adhruvodayAH-- udaya kA viccheda hone para bhI jo prakRtiyAM udaya kAraNoM kI prApti se phira bhI udaya meM A jAtI haiM, ve adhra vodayA kahalAtI haiM / aisI adhra vodayA prakRtiyAM paMcAnava hai--sthira-asthira, zubha-azubha, ina cAra prakRtiyoM se rahita adhra vabaMdhinI unahattara prakRtiyAM, mithyAtva ke vinA mohanIyakarma kI dhra vabaMdhinI aThAraha prakRtiyAM tathA pAMca nidrAyeM, upaghAta nAmakarma, mizra mohanIya aura samyaktva mohanIya, kula milAkara ye (69+18+5+1+1+1=95) paMcAnavai prakRtiyAM adhra vodayA haiN| zaMkA--isa prakAra se to mithyAtva prakRti bhI adhra vodayA kyoM na mAnI jAye ? kyoMki samyaktva kI prApti hone para vyucchinna huA bhI usakA udaya mithyAtva guNasthAna prApta hone para punaH hone lagatA hai| samAdhAna--jina prakRtiyoM kA guNapratyaya se udayaviccheda jina guNasthAnoM meM nahIM hotA hai, kintu dravya, kSetra Adi kI apekSA se unhIM guNasthAnoM meM kadAcit vaha ho aura kadAcit na ho, aisI prakRtiyoM ko adha vodayA kahA gayA hai| jaise--kSINamoha guNasthAna taka nidrA prakRti kI udayavyucchitti nahIM hotI hai, phira bhI vahA~ taka usakA kAdAcitka udaya hotA hai, sarvadA nhiiN| kintu mithyAtva prakRti to apane udayaviccheda hone taka niraMtara udaya ko prApta rahatI hai, isIliye use adhra vodayA nahIM mAnA jA sakatA hai| zaMkA-isa prakAra to mizramohanIya prakRti bhI mizra guNasthAna meM nirantara udaya ko prApta rahatI hai, isaliye use dhruvodayA honA caahiye| smaadhaan--nhiiN| kyoMki guNapratyaya ke dvArA udaya-viccheda se pahale udaya ke hone aura nahIM hone kI apekSA usako adha vodayA kahA gayA hai| yadi eka guNasthAna ke avaccheda se udaya ke hone aura nahIM hone kI apekSA adhra vodayapanA kahA jAtA, tabhI ukta doSa hotaa| 5. dhAvasattAkA prakRtiyAM viziSTaguNaprApti vinA dha vA niraMtarA sattA yAsAM tA dhavasattAkA:--viziSTa guNasthAna kI prApti ke binA dhruva rUpa se nirantara jinakI sattA banI rahatI hai, unheM dhra vasattAkA prakRti kahate haiN| aisI prakRtiyAM eka sau tIsa haiN| yathA-vasabIsa (trasadazaka, sthAvaradazaka), varNAdi bIsa, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, tejasa-taijasavandhana, taijasa-kArmaNabandhana, kArmaNa-kArmaNabandhana, tejasasaMghAtana aura kArmaNasaMghAtana rUpa taijasakArmaNasaptaka aura dhavabaMdhinI saiMtAlIsa prakRtiyoM meM se varNacatuSka
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti aura tejasa, kArmaNa ke sivAya (kyoMki inakA svataMtra rUpa sa pahale ullekha kara diyA hai) zeSa ikatAlIsa prakRtiyAM tathA vedatrika, saMsthAnaSaTaka, saMhananaSaTka, jAtipaMcaka, sAtA-asAtA vedanIyadvika, hAsya-ratiyugala, arati-zokayagala, audArikazarIra, audArikaaMgopAMga, audArikasaMghAtana, audArikaaudArikabaMdhana, audArika-taijasavandhana, audArika-kArmaNabandhana aura audArika-taijasakArmaNabandhana rUpa audArikasaptaka, ucchavAsa, Atapa, udyota aura parAghAta catuSka, vihAyogatidvika, tiryaMcadvika aura nIcagotra, ye eka sau tIsa prakRtiyAM dhruvasattA vAlI haiN| kyoMki ye samyaktvalAbha se pahale sava prANiyoM ko sadaiva sambhava haiM / 6. adha vasattAkA prakRtiyAM kadAcidbhavanti kadAcinna bhavantItyevamaniyatA sattA yAsAM tA adha vasattAkAH--jinakI sattA kadAcit hotI hai aura kadAcit nahIM hotI hai, ve adhra vasattAkA prakRtiyAM kahalAtI haiN| uccagotra, tIrthaMkara nAma, samyaktva prakRti, samyamithyAtva, devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnapUrvI, vaikriyazarIra, vaikriyaaMgopAMga rUpa vaikriyaSaTka, cAroM Ayu, manuSyagati, manuSyAnupUrvI rUpa manuSyAdvika tathA AhArakazarIra, AhArakaaMgopAMga rUpa AhArakadvika--ye aThAraha prakRtiyAM adha vasattAvAlI haiN|' kyoMki uccagotra evaM vaikriyaSaTka, ye sAta prakRtiyAM vasaparyAya kI prApti hone para hotI haiM tathA aprApta hone para nahIM hotI haiN| athavA trasatva avasthA meM ukta prakRtiyAM prApta ho jAne para bhI sthAvara paryAya meM gaye hue jIva ke dvArA avasthA vizeSa pAkara udvelita kara dI jAtI haiN| isaliye inako adha vasattA vAlI kahA gayA hai| samyaktva aura samyagmithyAtva prakRti jaba taka bhavyatva bhAva kA paripAka nahIM hotA hai, taba taka sattA meM nahIM rahatI haiM tathA bhavyatva bhAva ke paripAka se sattA prApta kara lene para bhI jIva ke mithyAtva meM cale jAne para phira unakI udvelanA kara dI jAtI hai aura abhavyoM ke to ina donoM kI sattA sarvathA hI nahIM rahatI hai| isIliye inako abhra vasattA vAlA kahA gayA hai| tIrthaMkara nAma kA satva vizuddha samyaktva hone para hotA hai, anya samaya nahIM hotA hai| AhArakadvika prakutiyAM bhI tathAvidhi viziSTa saMyama ke hone para hI baMdha ko prApta hotI hai, usake upAdhyAya yazovijayakRta TIkA ke anusAra dhruvasattAkA prakRtiyAM eka sau tIsa aura adhruvasattAkA prakRtiyAM aThAraha batalAI haiM / isakA kAraNa yaha hai ki usameM vaikriyaekAdaza ke sthAna meM vaikriyaSaTka aura AhArakasaptaka ke sthAna meM AhArakadvika liyA hai| isa prakAra vaikriyasaMghAtana, vaikriya-vaikriya bandhana, vaikriya-taijasa bandhana, vaikriya-kArmaNa bandhana, vakriya-taijasa-kArmaNa bandhana, AhArakasaMghAtana, AhAraka-AhAraka baMdhana, AhAraka-tejasa bandhana, AhAraka-kArmaNa bandhana, AhAraka-taijasa-kArmaNa bandhana ina dasa prakRtiyoM ko sattA meM sammilita nahIM kiyA hai| parantu yahAM jo adhruvasattAkA prakRtiyAM aThAraha kahI haiM, ve ghaTita nahIM hoto haiN| kyoMki dhruvasattA meM ginAI gaI eka sau tIsa prakutiyAM , eka sau aTThAvana kI apekSA haiM, eka sau ar3atAlIsa kI apekSA nhiiN| eka sau ar3atAlIsa kI apekSA to dhruvasattA meM eka sau chabbIsa aura adhruva sattA meM bAIsa hotI haiN| yadi eka sau aTThAvana kI apekSA dhruvasattA evaM adhruvasattA kA vicAra kiyA jAye to adhruvasattA meM aTThAIsa prakRtiyAM mAnanA cAhiye aura taba baiMkriyaSaTka ke badale vaikriyaekAdaza aura AhArakadvika ke sthAna para AhAraka saptaka kA grahaNa karanA caahiye| upAdhyAya yazovijayajI dvArA aThAraha prakRtiyoM ko adhruvasattAkA batalAne kA kAraNa paMcasaMgraha ke tRtIya dvAra kI 33vIM gAthA ke caturtha pAda meM Agata 'aTThArasa adhruvasattAo' pada hai| usI ke AdhAra para upAdhyAyajI ne aThAraha prakRtiyoM ko adhruvasattA vAlA kahA hai| 2. yathApravRtta Adi tIna karaNa rUpa pariNAmoM ke binA hI karma prakRtiyoM kA anya prakRti rUpa pariNamana honA, jisase unakA sarvathA niHsattAka hone kA prasaMga prApta ho, udvelanA kahalAtA hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa abhAva meM nahIM baMdhatI haiM aura badhane para bhI avirati ke nimitta se udvelita ho jAtI haiN| manuSyadvika bhI tejaskAyika aura vAyukAyika meM gaye hue jIvoM ke dvArA udvalita kara dI jAtI haiM tathA devAyu, narakAyu sthAvara jIvoM ke, tiryaMcAyu ahamindroM ke aura manuSyAyu tejaskAya, vAyukAya aura sAtaveM naraka ke nAraka ko sarvathA hI nahIM baMdhane se sattA meM nahIM pAI jAtI haiN| kintu anya jIvoM ke ina prakRtiyoM kI sattA sambhava bhI hai| isIliye tIrthaMkara Adi ukta prakRtiyoM ko adhava sattA vAlI kahA gayA hai| zaMkA-AyucatuSka aura tIrthaMkara nAma ko chor3akara anantAnabaMdhIcatuSka sahita satraha prakRtiyAM zreNi nahIM car3hane para bhI udvalana ke yogya kahI gaI haiN|' isa prakAra anantAnubaMdhiyoM kI bhI udvelanA sambhava hone se unako dha vasatkarmatA (dha vasattApanA) kaise sambhava hai ? samAdhAna-aisA mata kahiye, kyoMki samyaktva Adi guNoM kI aprApti hone para kadAcit honA hI adhra vasattA kA lakSaNa hai| uttaragaNoM kI prApti hone para sattA ke abhAva se yadi adhra vasattApanA kahA jAye to sabhI prakRtiyAM adhra vasattA vAlI ho jaayeNgii| isIlie adhra vasattA kA Upara jo lakSaNa kahA gayA hai, vahI yuktisaMgata hai| kyoMki samyaktva gaNa ke dvArA udvalana kI jAne vAlI bhI anantAnubaMdhI kaSAyoM kA samyaktva kI aprApti meM kAdAcitkapane kA abhAva hone se hI dhra vasattAkatva vinA kisI vAdhA ke mAnA gayA hai| 7-8. ghAtinI-aghAtinI prakRtiyAM __ svaviSayaM kAtnyena ghnanti yAstAH sarvaghAtinyaH---jo prakRtiyAM apane viSaya ko sampUrNa rUpa se ghAta karatI haiM, ve saba sarvaghAtinI kahalAtI haiN| aisI prakRtiyAM bIsa haiM, jo isa prakAra haiM--kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, Adi kI vAraha kaSAya, mithyAtva aura pAMca nidraayeN| ye prakRtiyAM yathAyogya apane ghAtane yogya jJAna, darzana, cAritra aura samyaktva guNa ko sampUrNa rUpa se ghAtatI haiM / ukta prakRtiyoM se zeSa rahI paccIsa dhAti karma kI prakRtiyAM dezaghAtinI 3 haiN| kyoMki ye jJAnAdi guNoM ke ekadeza kA ghAta karatI haiN| ukta kathana kA yaha Azaya jAnanA cAhiye ki 1. AhArakadvika, vaikriyadvika, narakadvika, manuSyadvika, devadvika, samyaktva prakRti, mizra prakRti, ucca gotra, anantAnabandhI kaSAyeM udvelana prakRtiyAM haiN| 2. ukta kathana kA spaSTIkaraNa yaha hai samyagdRSTi jIvoM ke hI anantAnubaMdhI kaSAyoM kA udvelana hotA hai aura adhruvasattApane kA vicAra unhIM jIvoM kI apekSA kiyA jAtA hai, jinhoMne samyaktva Adi uttara guNoM ko prApta nahIM kiyA hai| ataH anantAnubandhI kaSAyoM ko dhruvasattAkA hI mAnanA caahiye| yadi uttara guNoM kI prApti kI apekSA se adhruvasatAktva ko mAnA jAyegA to kevala anantAnubaMdhI kaSAya hI adhruvasattAkA nahIM ThahareMgI, balki sabhI prakRtiyAM adhruvasattAkA khlaayeNgii| kyoMki uttara guNoM ke hone para sabhI prakRtiyAM apane-apane yogya gaNasthAna meM sattA se vicchinna ho jAtI haiN| 3. nANAvaraNacaukkaM dasaMNatiga nokasAya vigdhapaNaM / saMjalaNa desaghAI taiyavigappo imo anne / / -paMcasaMgraha 137 jJAnAbaraNacatuSka, darzanAvaraNatrika, nava nokaSAya, antarAyapaMcaka, saMjvalanakaSAyacatuSka ye paccIsa prakRtiyAM dezaghAti haiM / ghAti aura aghAti prakRtiyoM ke vicAra ke prasaMga meM yaha ghAti prakRtiyoM kA eka avAntara tIsarA vikalpa hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti 32 yadyapi kevalajJAnAvaraNakarma jJAna lakSaNa vAle AtmA ke guNa ko saMpUrNa rUpa se ghAta karane meM pravRtta hotA hai, tathApi usake dvArA yaha guNa sampUrNaghAta (uccheda) nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoMki aisA svabhAva hai / ' jaise sUrya aura candra kI kiraNoM ke AvaraNa karane ke liye pravartamAna bhI vizAla ghanapaTala ke dvArA unakI prabhA pUrNarUpa se AcchAdita nahIM kI jAtI hai / yadi aisA na mAnA jAye to dina aura rAta ke vibhAga kA anubhava (parijJAna) nahIM ho sakegA / isaliye kevalajJAnAvaraNa ke dvArA kevalajJAna kA saMpUrNa rUpa AvaraNa karane para bhI jo tadgata ( jJAna sambandhI ) maMda, viziSTa aura viziSTatara prakAzarUpa matijJAnAdi saMjJA vAlA jJAna kA ekadeza vidyamAna rahatA hai, use yathAyogya matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa aura mana:paryayajJAnAvaraNa karma ghAtate haiM, isaliye ve dezaghAti karma haiM / isI prakAra kevaladarzanAvaraNakarma ke dvArA kevaladarzana ke sampUrNa rUpa se AvaraNa karane para bhI jo tadgata maMda, maMdatara, viziSTa aura viziSTatara Adi rUpa vAlI prabhA zeSa rahatI hai aura jisakI cakSudarzana Adi saMjJA hai, use yathAyogya cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa aura avadhidarzanAvaraNa karma AvRtta karate haiN| isaliye darzana guNa ke ekadeza kA ghAta karane se ye dezaghAti karma kahalAte haiM / nidrAdika pAMcoM darzanAvaraNa karma kI prakRtiyAM yadyapi kevaladarzanAvaraNa karma ke dvArA AvRtta kevaladarzana sambandhI prabhAmAtra darzanaguNa ke ekadeza kA ghAta karatI haiM, tathApi ve cakSudarzanAvaraNAdi karmoM ke kSayopazama se utpanna huI darzanalabdhi ko jar3amUla se ghAta karatI haiM, isaliye unheM sarvaghAtinI kahA gayA hai| saMjvalana kaSAyacatuSka aura nava nokaSAya anantAnubaMdhIcatuSka Adi bAraha kaSAyoM ke kSayopazama se utpanna huI cAritralabdhi ko ekadeza se ghAta karatI haiM, isaliye ve dezaghAtinI prakRtiyAM haiM / kyoMki cAritraguNa meM kevala aticAroM ko utpanna karanA hI inakA kArya hai / jaisA ki kahA hai -- cAritra ke sabhI aticAra saMjvalana kaSAyoM ke udaya se hote haiM aura bAraha kaSAyoM ke udaya se cAritra kA mUlacheda hotA hai tathA ghAti karmoM ke kSayopazama se jIva ke jo samyaktva, cAritra 1. jJAnAvaraNa karma kA kaisA bhI gAr3ha AvaraNa ho jAye, lekina AtmA ko kucha na kucha jJAna avazya rahatA hai| kyoMki jJAna AtmA kA guNa, svabhAva hai aura svabhAva kA kabhI nAza nahIM hotA hai| ataH jJAnAvaraNa karma jJAna guNa ko AcchAdita to kara sakatA hai, samUloccheda nahIM kara sakatA hai, kevalajJAna kA anantavAM bhAga to nitya anAdarita hI rahatA hai| yadi AvaraNa kA artha jJAna kA samUloccheda mAnA jAye to phira jova, jIva hI nahIM rahe, jIva ajIva kA koI bheda na rahe tathA taba jJAna AtmA kA svabhAva nahIM mAnA jA sakatA hai- savvI vANaM piNaM akkharassa anaMtabhAgo NiccugghADiyo havaI, jai puNa sovi AvarijjA, teNaM jIvo ajIvattaM pAvejjA / - nandIsUtra 75 2. sabve'vi ya aDayArA saMjalaNANaM tu udayao hoMti / mUlacchejjaM puNa hoI vArasahaM kasAyANaM // -paMcAzaka yahAM mUlacheda kA tAtparya sarvacAritra kI apekSA se samajhanA cAhiye / pratyAkhyAnAvaraNa ke udaya meM dezacAritra hotA hai, kintu sarvacAritra nahIM hotA hai /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa utpanna hote haiM, unake ekadeza ko saMjvalana aura nava nokaSAya ghAta karatI haiN|' isIliye saMjvalana aura nokaSAyeM dezaghAti haiN| isa saMsAra meM grahaNa, dhAraNa Adi ke yogya jisa vastu ko jIva na de sake, na pA sake, na bhoga sake, na upabhoga kara sake, na sAmarthya pA sake, vaha dAnAntarAya Adi kA viSaya hai| yaha dAna, lAbha Adi sarvadravyoM kA anantavAM bhAga eka jIva ko prApta hotA hai| isIliye ukta prakAra ke sarva dravyoM ke ekadeza viSayabhUta dAna Adi meM vidhAta karane se dAnAntarAya Adi dezaghAti kahalAte haiN| ___ yahA~ para dezaghAti kA lakSaNa sarvaghAti se anyatva (sarvaghAti rasa se) gabhita jAnanA caahiye| isa kAraNa cAritra ke dezarUpa dezavirati kA pratibandha karane vAlI apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA pUrNa cAritra kI apekSA dezaghAtitva nahIM hai| kyoMki cAritragata apakarSa kA janaka aisA dezaghAtitva apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM meM nahIM hai / isaliye apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ko sarvaghAti mAnane meM koI doSa nahIM hai|' isa prakAra siddha huA ki ghAtikarmoM kI kucha prakRtiyAM sarvaghAtinI haiM aura kucha dezaghAtinI haiN| nAma, gotra, vedanIya aura Ayukarma ke antargata jo prakRtiyAM haiM, ve ghAta karane yogya guNoM kA abhAva hone se kucha bhI ghAta nahIM karatI haiM, isaliye unheM aghAtinI jAnanA caahiye| sarvaghAtinI prakRtiyoM kA rasa (anubhAga) yadyapi tAmrabhAjana ke samAna chidrarahita, ghRtavat atisnigdha, drAkSAvat (dAkha kI taraha) tanupradeza se upacita (saMcita kiyA huA ) aura sphaTika yA amrakavat atIva nirmala hotA hai, tathApi apane viSayabhUta sampUrNa guNa ko ghAta karane se sarvaghAti kahalAtA hai evaM dezaghAti prakRtiyoM kA koI rasa vaMza-dala (bAMsa kI sIMkoM) se nirmApita caTAI 1. ghAikhaovasameNaM sammacarittAI jAiM jIvassa / tANaM haNaMti desaM saMjalaNA NokasAyA ya // -karmaprakRti, yazo, TIkA se uddhRt| 2. ukta kathana kA spaSTIkaraNa yaha hai apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya rahane para zruta (jJAna) kI apekSA jIva samyaktva prApta kara sakatA hai aura sirpha samyaktva kI prApti meM bAdhaka nahIM honA hI sarvaghAti kA lakSaNa nahIM hai / kyoMki samyaktva kI taraha cAritra bhI jIva kA svabhAva hai aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se jIva ko sarvataH yA dezata: cAritra nahIM hotA hai| apratyAkhyAnAvaraNa meM akAra sarva niSedhArthaka hai| isIliye apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sarvaghAti hai| dezaghAti to isako tabhI kaha sakate the jaba yaha cAritra meM nyUnatA kI kAraNa hotii| kintu isake udaya rahate sarvataH yA dezataH cAritra prApta hI nahIM ho pAtA hai| jo mUla ko hI sarvathA utpanna na hone de to phira usameM nyUnatA kA vicAra kaise sambhava hai? ataH apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sarvaghAti hai savvaM desovajaopaccakkhANaM naM jesi udymmi| te appaccakkhANA savvanisehe mokaaro|| -vizeSA. bhASya 1232 3. yahAM baMdha kI apekSA sarvaghAti prakRtiyAM bIsa aura dezaghAti prakRtiyAM paccIsa batalAI haiN| lekina udaya kI apekSA sarvaghAti prakRtiyAM ikkIsa aura dezaghAti prakRtiyAM chabbIsa hoNgii| isa prakAra baMdha aura udaya meM do prakRtiyoM kA antara ho jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki baMdhayogya prakRtiyAM eka sau bIsa haiM aura udayayogya eka sau bAIsa / kyoMki samyaktva, samyagamithyAtva prakRti kA baMdha to nahIM hotA hai, kintu udaya hotA hai| taba sarvaghAti bIsa prakRtiyoM meM samyagamithyAtva mohanIya ko milAne para ikkIsa prakRtiyAM sarvaghAti aura dezaghAti pacIsa prakRtiyoM meM samyaktva prakRti ko milAne para chabbIsa prakRtiyAM dezavAti hoNgii| mUla ko hAta hai- mA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti ke samAna ati sthUla saikar3oM chidroM se vyApta aura koI rasa cikane vastra ka samAna ati sUkSma chidroM se yukta alpa snehavAlA, vimala aura apane viSayabhUta guNa ke ekadeza ko ghAta karane se dezaghAti hotA hai| kintu aghAtinI prakRtiyoM kA rasa ukta donoM prakAra ke rasoM se vilakSaNa hone ke kAraNa aghAti kahalAtA hai| kevala ghAti prakRtiyoM ke samparka se aghAtinI prakRtiyoM kA rasa-vipAka dekhA jAtA hai| jaise--koI svayaM cora nahIM hai, kintu coroM ke samparka se corapanA dekhA jAtA hai| 9-10. parAvartamAna, aparAvarttamAna prakRtiyAM ____yAH prakRtayaH prakRtyantarasya baMdhamudayaM vA vinivArya baMdhamudayaM vA'gacchanti tAH parAvarttamAnAH, itarA aparAvartamAnAH--jo prakRtiyAM dUsarI prakRti ke baMdha yA udaya ko rokakara baMdha yA udaya ko prApta hotI haiM, ve parAvarttamAnA prakRtiyAM aura inake viparIta prakRtiyAM aparAvarttamAnA prakRtiyAM kahalAtI haiN| .. inameM jJAnAvaraNapaMcaka,, antarAyapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, parAghAta, tIrthaMkara, ucchvAsa, mithyAtva, bhaya, jugupsA aura nAmakarma kI nau dhra vabaMdhinI prakRtiyAM, ye unatIsa prakRtiyAM baMdha aura udaya ke Azraya se aparAvarttamAnA hai| kyoMki ina prakRtiyoM kA baMdha yA udaya' baMdhane vAlI yA vedyamAna zeSa prakRtiyoM ke dvArA ghAta nahIM kiyA jA sakatA hai| zeSa ikyAnavai prakRtiyAM baMdha kI apekSA parAvarttamAnA haiM tathA udaya kI upekSA inhIM (ikyAnavai) meM samyaktva aura samyamithyAtva ina donoM ko aura milA dene para terAnavai prakRtiyAM parAvarttamAnA haiN| 11-12. zubha-azubha prakRtiyAM __jIvapramodaheturasopetAH prakRtayaH zubhAH, nAsti zubho raso yAsu tA azubhAH--jo prakRtiyAM jIva ke pramoda ke kAraNabhUta rasa se yukta hotI haiM, ve zubha (puNya) prakRtiyAM kahalAtI haiM aura jinameM zubha rasa nahIM hotA hai, ve azubha (pApa) prakRtiyAM kahalAtI haiN| inameM manuSyatrika, devatrika, tiyaMcAyu, ucchvAsa nAmakarma, zarIrapaMcaka, aMgopAMgatrika, zubhavihAyogati, zubhavarNAdi catuSka, trasadazaka, tIrthaMkara nAma, nirmANa, prathama saMhanana, prathama saMsthAna, Atapa nAma, parAghAta nAma, paMcendriya jAti, agurulaghu, sAtAvedanIya, uccagotra aura udyota nAmakarma, ye vayAlIsa prakRtiyAM zubha' haiM aura zeSa vayAsI prakRtiyAM azubha haiN| varNAdi catuSka kI saMkhyA zabha prakRtiyoM meM bhI grahaNa kI jAtI hai aura azubha prakRtiyoM kI saMkhyA meM bhI grahaNa kI jAtI hai| kyoMki inakA zubha-azubha rUpa donoM prakAra honA sambhava hai|' 1. yahAM ginAI gaI bayAlIsa zubha prakRtiyAM sarvatra zubha prakRtiyoM ke rUpa meM prasiddha haiN| lekina AcArya umAsvAti ne-- 'sakvaMdya samyaktva hAsyarati puruSaveda zumAyurnAma gotrANi puNyam (sabhASya tattvArthAdhigamasUtra 8/26 meM) samyaktva, hAsya, rati aura puruSaveda ina cAra prakRtiyoM ko bhI zubha (puNya) prakRti batalAyA hai| ye cAra prakRtiyAM dUsare kisI bhI graMtha meM puNya rUpa se varNana nahIM kI gaI haiN| ina cAra prakRtiyoM ko puNya rUpa mAnane vAlA matavizeSa . prAcIna hai, kyoMki bhASyavRttikAra zrI siddhasenagaNi ne bhI matabheda ko darzAne vAlI kArikAyeM dI haiM aura likhA hai ki isa maMtavya kA rahasya sampradAyaviccheda hone se hameM mAlUma nahIM huaa| caudaha pUrvadhArI (bahuzruta) gamya hai| inako zubha prakRti mAnane ke sambandha meM eka saMbhava dRSTikoNa pariziSTa meM dekhiye| 2. varNacatuSka ko ubhayabhedoM meM grahaNa karane se zubha aura azubha prakRtiyoM kI saMkhyA kramaza: bayAlIsa aura bayAsI batalAI hai| lekina varNacatuSka ko zubha prakRtiyoM meM grahaNa karane para azubha prakRtiyoM kI saMkhyA aThahattara aura zubha prakRtiyoM kI saMkhyA bayAlIsa hogI aura varNacatuSka ko azubha prakRtiyoM meM grahaNa karane para zubha prakRtiyAM ar3atIsa aura azubha prakRtiyAM bayAsI mAnI jaayeNgii|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa samyaktva aura samyamithyAtva udaya kI apekSA azubha haiM, vandha kI apekSA nhiiN| kyoMki ina donoM kA vandha hI nahIM hotA hai, isaliye inako pRthak rakhA gayA hai| 13. pudgalavipAkimI prakRtiyAM pudgale pudgala viSaye vipAkaH phaladAnAbhimukhyaM yAsAM tAH pudgalavipAkinyaH--pudgala meM arthAt pudgala ke viSayabhUta zarIrAdika meM jinakA vipAka arthAt phala dene kI pramukhatA pAI jAtI hai, ve pudgalavipAkinI prakRtiyAM kahalAtI haiN| ve chattIsa haiM, yathA--AtapanAma, udyotanAma, saMsthAnaSaTka, saMhananaSaTka, nAmakarma kI dhra vodayA vAraha prakRtiyAM,' Adi ke tIna zarIra, aMgopAMgatrika, upaghAta, parAghAta, pratyeka aura sAdhAraNa / ye prakRtiyAM apanA vipAka pudgaloM (paudgalika zarIra) meM dikhalAtI haiN| isa prakAra kA spaSTa lakSaNa hone se ye pudgalavivAkinI kahalAtI haiN| zaMkA--rati aura arati mohanIya karma kA udaya pudgaloM ko prApta kara hotA hai| jaisekaMTaka Adi ke sparza se arati kA vipAkodaya hotA hai aura mAlA, candana Adi ke sparza se rati kA vipAkodaya hotA hai| taba ina donoM ko bhI pudgalavipAkinI kyoM nahIM kahA gayA hai ? ___samAdhAna-aisA nahIM hai| kyoMki kaMTaka Adi ke sparza ke vinA bhI priya aura apriya vastu ke darzana aura smaraNa Adi se rati, arati kA vipAkodaya dekhA jAtA hai| isaliye pudgaloM ke sAtha vyabhicAra Ane se rati, arati kA pudgalavipAkIpanA siddha nahIM hotA hai| isI prakAra krodhAdi viSayaka praznoM ke bAre meM bhI samAdhAna jAnanA caahiye| 14. bhavavipAkinI prakRtiyAM bhave nArakAdirUpe svayogya vipAkaH phaladAnAbhimulyaM yAsAM tAH bhavavipAkinyaH--apane yogya narakAdi rUpa bhava meM phala dene kI abhimukhatArUpa vipAka jinakA hotA hai, ve prakRtiyAM bhavavipAkinI kahalAtI haiN| kyoMki bAMdhI gaI Aya jaba taka pUrvabhaba ke kSaya se svayogya bhava prApta nahIM hotA hai, taba taka udaya meM nahIM AtI haiM / isaliye ve bhavavipAkinI haiN| zaMkA-Ayukarma ke samAna gatiyAM bhI apane yogya bhava kI prApti hone para hI udaya meM AtI haiN| ataeva phira unheM bhI bhavavipAkI kyoM nahIM kahA jAtA hai ? samAdhAna-ApakA kahanA satya hai| kintu Ayu kA parabhava meM saMkramaNa se bhI udaya nahIM hotA hai| isaliye svabhava ke sAtha vyabhicAra kA sarvathA abhAva hone se cAroM Aya bhavavipAkI kahI jAtI haiM, kintu gatiyoM kA parabhava meM bhI saMkramaNa se udaya hotA hai, isaliye ve apane bhava ke sAtha vyabhicAra vAlI haiM, ataH unheM bhavavipAkinI nahIM kahA gayA hai| 15. kSetravipAkinI prakRtiyAM. ___ kSetre gatyantarasaMkramaNahetunabhaHpathe vipAka: phaladAnAbhimukhyaM yAsAM tAH kSetravipAkinyaHdUsarI gati meM (bhavAntara meM) jAne ke kAraNabhUta AkAza mArga rUpa kSetra meM phala dene kI abhimukhatA 1. nirmANa, sthira, asthira, agurulaghu, zubha, azubha, tejasa, kArmaNa, varNa, gaMdha, rasa, sprsh|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 karmaprakRti vAlA vipAka jina prakRtiyoM kA hotA hai, ve kSetravipAkinI kahalAtI haiM / narakAnupUrvI Adi cAroM AnupUrvI nAmakarma kSetravipAkinI prakRtiyAM haiN| ye prakRtiyAM pUrva gati se dUsarI gati meM jAne vAle jIva ke apAntarAla meM udaya meM AtI haiM, zeSakAla meM nhiiN| yadyapi apane yogya kSetra ko chor3akara anyatra bhI inakA sakramodaya saMbhava hai. tathApi kSetrahetuka svavipAkodaya se jaisA inakA prAdurbhAva hotA hai, vaisA anya prakRtiyoM kA nahIM hotA hai| dUsarI prakRtiyoM dvArA sparza nahIM kiye jAne vAle asAdhAraNa kSetra ke nimitta se inakA vipAkodaya hotA hai, ataH inako kSetravipAkinI kahA jAtA hai| / 16. jIvavipAkinI prakRtiyAM ... jIve jIvagate jJAnAdilakSaNe svarUpa vipAkastadanugrahopaghAtAdisaMpAdanAbhimukhyalakSaNo yAsAM tAH jIvavipAkinyaH --jIva meM arthAt jIvagata (asAdhAraNa lakSaNa rUpa) jJAnAdi svarUpa meM jina prakRttiyoM kA anugraha aura upaghAta Adi saMpAdana kI abhimukhatA lakSaNa vAlA vipAka hotA hai, ve jIvavipAkinI kahalAtI haiM / ve isa prakAra haiM-jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, sAtAasAtAvedanIya, samyaktva aura samyamithyAtva ko chor3akara mohanIya kI chabbIsa prakRtiyAM, antarAyapaMcaka, gaticatuSka, jAtipaMcaka, vihAyogatihika, vasatrika, sthAvaratrika, susvara, duHsvara, subhaga, durbhaga, Adeya, anAdeya, yazaHkIti, ayazaHkIrti, tIrthaMkaranAma, ucchvAsanAma, nIcagotra aura uccagotra--ye chihattara prakRtiyAM baMdhayogyatA kI apekSA paMcasaMgraha meM jIvavipAkinI kahI gaI haiN| anya graMthoM meM to udayayogya kI vivakSA se samyaktva aura samyagamithyAtva ko bhI grahaNa kara aThahattara prakRtiyAM jIvavipAkinI kahI haiN| ye prakRtiyAM jIva meM hI apanA vipAka dikhalAtI haiM, anyatra nhiiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- ... jJAnAvaraNa kI pAMcoM prakRtiyAM jIva ke jJAna guNa kA ghAta karatI haiN| darzanAvaraNanavaka prakRtiyAM AtmA ke darzana guNa ko, mithyAtva mohanIya samyaktva guNa ko, cAritra mohanIya kI prakRtiyAM cAritra guNa ko aura dAnAntarAya Adi antarAyakarma kI prakRtiyAM dAnAdi labdhi ko ghAtatI haiN| sAtAvedanIya, asAtAvedanIya sukha-duHkha kA anubhava karAtI haiM aura gaticatuSka Adi nAmakarma kI prakRtiyAM gati Adi jIva kI vividha paryAyoM ko utpanna karatI haiN| zaMkA-bhavavipAkI Adi prakRtiyAM bhI vastutaH jIvavipAkI hI haiM, kyoMki Ayukarma kI sabhI prakRtiyAM apane yogya bhava meM vipAka dikhAtI haiM aura vaha vipAka usa bhava ko dhAraNa karane rUpa lakSaNa vAlA hai evaM vaha bhava jIva ke hI hotA hai| usase bhinna dUsare ke nahIM / isI prakAra cAroM AnupUviyAM bhI vigrahagati rUpa kSetra meM vipAka ko dikhalAtI huI jIva ke anuzreNigamana viSayaka svabhAva ko dhAraNa karatI haiM tathA udaya ko prApta huIM Atapa, saMsthAna nAma Adi pudgalavipAkinI prakRtiyAM bhI usa prakAra kI zakti ko jIva meM utpanna karatI haiM ki jisake dvArA vaha jIva usI prakAra ke pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura gRhIta pudgaloM kI tathArUpa hI racanAvizeSa karatA hai| isaliye ye sabhI prakRtiyAM jIvavipAkinI hI mAnanI caahiye| samAdhAna ApakA yaha sapana satya hai, kintu kevala svAdi kI prazanya vikSA ke dipaka se bhinna hone ke kAraNa pUrvokta prakRtiyoM ko jIvavipAkI kahA gayA hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa prakArAntara se prakRtiyoM kI vizeSatA kA adhikAra vipAka (phala dene rUpa zakti) kA AdhAra lekara anya prakAra se bhI anuyoga kiyA jAtA hai| jaise ki vipAka kI apekSA prakRtiyAM do prakAra kI hotI haiM-hetuvipAkA aura rasavipAkA / inameM se hetu ke Azraya se jinakA vipAka dikhalAyA jAtA hai, ve hetuvipAkA prakRtiyAM kahalAtI haiM--hetumadhikRtyavipAko nirdizyamAno yAsa tAH hetuvipAkAH / va pudgala, kSetra, bhava aura jIva ke hetubheda se cAra prakAra kI pahale kaha dI gaI haiM tathA rasa ko mukhya karake jinakA vipAka dikhalAyA jAye ve rasavipAkA prakRtiyAM kahalAtI haiM--rasaM mukhyIkRtya vipAko nirdizyamAno yAsAM tAH rsvipaakaaH| ve cAra prakAra kI hotI haiM- ekasthAnaka rasavAlI, dvisthAnaka rasavAlI, tristhAnaka rasavAlI, catuHsthAnaka rasavAlI / inameM zubha prakRtiyoM kA rasa dUdha, khAMDa Adi rasoM ke sadRza hotA hai aura azubha prakRtiyoM kA rasa nIma, ghoSAtikI (cirAyatA) Adi ke rasa ke smaan| jo svAbhAvika rasa hotA hai vaha ekasthAnaka rasa kahalAtA hai| do karSoM (mApavizeSa) meM Avartita karane (auMTane, ubAlane) para jo eka karSa avaziSTa rahatA hai, tatsadRza dvisthAnaka rasa hotA hai| punaH tIna karSoM meM Avartita karane para jo eka karSa avaziSTa rahatA hai, usake sadRza tristhAnaka rasa hotA hai aura cAra karSoM ke Avartana karane para nikAle gaye eka karSa ke samAna catu:sthAnaka rasa hotA hai| ekasthAnaka rasa, dvisthAnaka rasa Adi uttarottara anantaguNI zakti vAle jAnanA cAhiye / ' matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyAyajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, puruSaveda, saMjvalanakaSAyacatuSka aura pAMcoM antarAya, ina satraha prakRtiyoM meM baMdha kA Azraya karake (baMdha kI apekSA) ekasthAnaka, dvisthAnaka, tristhAnaka, catuHsthAnaka rasa kI pariNati pAI jAtI hai / inameM jaba taka zreNI kI prApti nahIM hotI hai, taba taka ina satraha prakRtiyoM kA adhyavasAya ke anusAra dvisthAnaka, tristhAnaka yA catuHsthAnaka rasa kA baMdha hotA hai, kintu zreNI kI prApti hone para anivRttivAdara guNasthAna (nauveM guNasthAna) ke kAla ke saMkhyAtoM bhAgoM ke bIta jAne ke anantara ina prakRtiyoM ke azubha hone para bhI usa samaya hone vAle atyanta vizuddha adhyavasAyoM (pariNAmoM) ke yoga se ekasthAnaka rasa kA hI baMdha hotA hai / isa prakAra baMdha kI apekSA yaha sabhI prakRtiyAM cAroM sthAnaka vAle rasa se pariNata pAI jAtI haiN| isake sivAya zeSa sabhI zubha aura azubha prakRtiyAM dvisthAnaka rasa, tristhAnaka rasa aura catuHsthAnaka rasavAlI prApta hotI haiM / kintu kadAcit bhI ekasthAnaka rasavAlI nahIM pAI jAtI haiN| isakA kAraNa yaha hai ki ukta satraha prakRtiyoM ke sivAya hAsyAdi azubha prakRtiyoM. ke ekasthAnaka rasa kI baMdhayogya zuddhi apUrvakaraNa, apramatta aura pramattasaMyatoM meM (chaThe, sAtaveM aura AThaveM guNasthAna meM) nahIM hotI hai aura jaba ekasthAnaka rasa ke baMdhayogya parama prakarSa ko prApta zuddhi anivRttivAdara gaNasthAna kAla ke saMkhyAtoM bhAgoM se pare utpanna hotI hai, tava ve prakRtiyAM baMdha ko hI prApta nahIM hotI haiM / isaliye unakA ekasthAnaka rasa nahIM kahA gayA hai| 1. isakA vizeSa spaSTIkaraNa pariziSTa meM dekhiye| 2. guNasthAnoM meM baMdhayogya prakRtiyoM kI saMkhyA, unake nAma aura vizeSa vaktavya pariziSTa meM dekhiye|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti yahA~ yaha zaMkA nahIM karanI cAhiye ki jaise zreNI ke ArohaNa karane para anivRttibAdara guNasthAna ke kAla ke saMkhyAtoM bhAga ke vyatIta ho jAne para usase pare (Age) ativizuddhatA hone se matijJAnAvaraNAdi prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasabaMdha sambhava hai, usI prakAra kSapakazreNI ke ArohaNa karane para sUkSmasaMparAya guNasthAna ke carama, dvicarama Adi samayoM meM vartamAna jIva ke atIva ( atyanta ) vizuddhatA hone se jisakA baMdha sambhava hai, aise kevaladvika (kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa) kA ekasthAnaka rasabaMdha kaise sambhava nahIM hai ? to isakA kAraNa yaha hai ki svalpa bhI kevaladvika kA rasa sarvaghAti hI hotA hai / sarvaghAtinI prakRtiyoM ke jaghanya pada meM bhI dvisthAnaka rasa hI pAyA jAtA hai / 35 saMkliSTa mithyAdRSTi bhI zubha prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasa nahIM bAMdhatA hai, kintu kucha vizuddhi ko prApta karane vAle midhyAdRSTi ke hI usakA baMdha sambhava hai / atyanta saMklezayukta mithyAdRSTi ke usakA baMdha asambhava hai aura saMkleza ke utkarSa hone para zubha prakRtiyoM meM ekasthAnaka rasabaMdha kI sambhAvanA htar nahIM hai tathA jo narakagati ke yogya vaikriya, tejasa Adi zubhaprakRtiyAM ati saMklezayukta mithyAdRSTi ke bandha ko prApta bhI hotI haiM, unakA bhI isa prakAra kA svabhAva hone se jaghanya pada kI apekSA bhI dvisthAnaka hI rasabandha prApta hotA hai, ekasthAnaka rasabandha prApta nahIM hotA hai / zaMkA -- karmoM kI utkRSTa sthiti mAtra saMkleza kI utkarSatA se baMdhatI hai / isaliye jina adhyavasAyoM ke dvArA zubha prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti hotI hai, unake hI dvArA ekasthAnaka rasa bhI kyoM nahIM hotA ? samAdhAna -- isakA kAraNa yaha hai ki yahA~ ( sthitibaMdha ke prakaraNa meM ) prathama sthiti se prArambha kara eka-eka samaya kI vRddhi se asaMkhyAta sthitivizeSa ( sthiti ke bheda ) hote haiM aura eka-eka sthiti meM asaMkhyAta rasaspardhaka saMghAtavizeSa hote haiM / isaliye badhyamAna utkRSTa sthiti meM eka-eka sthitivizeSa para jo asaMkhyAta rasaspardhaka saMghAta vizeSa pAye jAte haiM, ve utane hI sava dvisthAnaka rasa se hI ghaTita hote haiM, ekasthAnaka rasa se ghaTita nahIM hote haiM / isaliye zubha prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha hone para bhI ekasthAnaka rasabandha prApta nahIM hotA hai| kahA bhI hai zubha prakRtiyoM kA bhI utkRSTa sthitibaMdhAdhyavasAya sthAnoM ke dvArA ekasthAnaka rasaMbaMdha prApta nahIM hotA hai / kyoMki sthitibaMdhAdhyavasAyasthAnoM se anubhAgasthAna asaMkhya guNita hote haiM / " yahA~ para sarvaghAtinI aura dezaghAtinI prakRtiyoM ke jo catuHsthAnaka rasavAle yA tristhAnaka rasavAle spardhaka haiM, ve sabhI niyama se sarvaghAtI hI hote haiM / dvisthAnakarasa vAle spardhaka 1. isa zaMkA-samAdhAna kA vizeSa Azaya pariziSTa meM spaSTa kiyA hai| 2. ukko saThiIajjhavasANeha egaThANio hohI / subhiyANa taM na jaM Thii asaMkhaguNiyAo aNubhAgA || - paMcasaMgraha, tRtIya dvAra, gA. 54 samUha ko 3. sarvajaghanya guNavAle pradeza ke avibhAga praticchedoM kI rAzi ko varga aura samaguNa vAle vargoM ke vargaNA aura vargaNAoM ke samUha ko spardhaka kahate haiM / karmaskandha meM, usake anubhAga meM, jIva ke kaSAya va yoga meM tathA isI prakAra anyatra bhI spardhaka saMjJA kA grahaNa kiyA jAtA hai| kisI bhI dravya ke pradezoM meM athavA usakI zakti ke aMzoM meM jaghanya se utkRSTa paryanta jo kramika vRddhi yA hAni hotI hai, usI se yaha spardhaka utpanna hote haiM /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhatakaraNa sarvaghAtinI prakRtiyoM ke to sarvaghAti hI hote haiM, kintu dezaghAtinI prakRtiyoM ke kitane hI rasaspardhaka sarvaghAti aura kitane hI dezaghAti, isa prakAra mizra rUpa hote haiM / ekasthAnaka rasa vAle spardhaka dezadhAtinI prakRtiyoM ke hI hote haiM, isaliye ve dezaghAti hI haiN| ghAti prakRtiyoM meM prApta bhAva yahA~ para avadhijJAnAvaraNAdi dezaghAti prakRtiyoM ke sarvaghAti rasaspardhakoM meM vizuddha adhyavasAya se dezaghAti rUpa pariNamana ke dvArA ghAta kara diye jAne para aura jo dezaghAti rasaspardhaka ati snigdha the, unako alpa rasa rUpa kara diye jAne para unake antargata katipaya rasaspardhaka bhAga kA (jo udayAvalikA meM praviSTa thA) kSaya hone para aura zeSa (jo udayAvalikA meM praviSTa. nahIM thA) kA viSAkodayaviSkambha lakSaNa vAle (vyavadhAna rUpa) upazama ke hone para jIva ke avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura cakSudarzanAdi kSAyopazamika gaNa utpanna hote haiM / usa samaya avadhijJAnAvaraNAdi prakRtiyoM ke kucha dezaghAti rasaspardhakoM ke kSayopazama se aura kucha dezaghAti rasaspardhakoM ke udaya se, kSayopazama se anuviddha audayika bhAva pravartatA hai aura jaba avadhijJAnAvaraNAdi prakRtiyoM ke sarvaghAti rasaspardhaka vipAkodaya ko prApta hote haiM, tava tadviSayaka kevala audayika bhAva pravartatA hai. / matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa aura antarAya karma kI prakRtiyoM ke to sadaiva dezaghAti rasaspardhakoM kA hI udaya hotA hai, sarvaghAti rasaspardhakoM kA nahIM / isaliye ina prakRtiyoM ke sadA hI audayika aura kSAyopazamika bhAva sammilita rUpa se prApta hote haiM, kevala audayika bhAva kabhI prApta nahIM hotaa| isa prakAra yaha siddha huA ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoM ke udaya meM bhI kSAyopazamika bhAva honA viruddha nahIM hai| ___ mohanIya karma kI anantAnubaMdhI Adi prakRtiyoM ke pradezodaya hone para kSAyopazamika bhAva kA honA aviruddha hai, vipAkodaya meM nahIM / kyoMki anantAnubaMdhI Adi prakRtiyAM sarvaghAtinI haiM aura sarvaghAtinI prakRtiyoM ke sabhI rasaspardhaka sarvaghAti hI hote haiM, isaliye unake vipAkodaya meM kSayopazama sambhava nahIM hai, kintu pradezodaya meM sambhava hai / zaMkA-sarvaghAti prakRtiyoM ke rasaspardhaka vAle pradeza bhI sabhI apane ghAtane yogya guNoM ke ghAta karane rUpa svabhAva vAle hote haiM, isaliye unake pradezodaya meM bhI kSAyopazamika bhAva kA honA kaise sambhava hai ? samAdhAna--aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye / kyoMki una sarvaghAti rasaspardhaka vAle pradezoM kA adhyavasAyavizeSa se kucha maMda anubhAga rUpa kara virala rUpa se vedyamAna dezaghAti rasaspardhakoM ke bhItara praveza kara diye jAne se unakI yathAsthita (sarvaghAti ke rUpa meM sthita) bala ko apane rUpa meM pragaTa karane kI sAmarthya nahIM rahatI hai / isakA Azaya yaha hai ki sarvaghAti rasaspardhakapradezoM kA adhyavasAya vizeSa se maMda anubhAga kara lene para usa maMda anubhAga ko virala rUpa se vedyamAna dezaghAti rasaspardhakoM ke bhItara praveza karA dene para jo sarvaghAti ke rUpa meM bala thA, usa bala ko pragaTa karane kI sAmarthya nahIM rahatI hai, arthAt sarvaghAta karane kI sAmarthya nahIM rahatI hai /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti mithyAtva aura Adi kI bAraha kaSAyoM se rahita zeSa mohanIya prakRtiyoM ke pradezodaya meM athavA vipAkodaya meM kSayopazama aviruddha hai, kyoMki ve dezaghAtinI haiM / parantu ve prakRtiyAM adha vodayA haiM, isaliye unake vipAkodaya ke abhAva meM aura kSAyopazamika bhAva ke viz2ambhamANa hone para (uttarottara pravardhamAna hone para) pradezodaya vAlI bhI ve prakRtiyAM manAgapi (kiMcinmAtra bhI, svalpamAtra bhI) dezaghAtinI nahIM hai, kintu vipAkodaya ke pravartamAna hone para aura kSAyopazamika bhAva ke sambhava hone para manAk (kucha) mAlinyamAtra ke karane se ve dezaghAtinI haiM / 17. svAnudayabaMdhinI prakRtiyAM svasthAnudaya eva baMdho yAsAM tAH svAnudayabaMdhinyaH--apane anudaya meM hI jina prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, ve svAnudayabaMdhinI kahalAtI haiM / aisI prakRtiyAM gyAraha hai-devAyu, narakAyu, devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, vaikriyazarIra, vaikriyaaMgopAMga, AhArakadvika aura tIrthakara nAmakarma / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai. devagatitrika (devagati, devAnupUrvI, devAyu) kA devagati meM udaya hotA hai aura narakatrika kA narakagati meM tathA vaMkriyadvika kA ubhayatra (deva aura naraka gati donoM meN)| kintu deva aura nAraka ina prakRtiyoM ko bAMdhate nahIM haiM / kyoMki unakA aisA hI bhavasvabhAva hai / tIrthakaranAma bhI kevalajJAna kI prApti hone para udayayogya hotA hai, kintu usa samaya usakA bandha nahIM hotA hai| kyoMki apUrvakaraNa guNasthAna (AThaveM guNasthAna) meM hI usakA baMdhavyavaccheda ho jAtA hai| AhArakazarIra ke prayoga karane ke kAla meM labdhi ke upayogajanita pramAda se aura usake uttarakAla meM maMda saMyama vAle guNasthAnavartI hone se AhArakadvika ke udaya meM unakA vandha nahIM hotA hai / isa prakAra ye sabhI prakRtiyAM svAnudayabaMdhinI haiN| 18. svodayabaMdhinI prakRtiyAM __ svodaya eva baMdho yAsAM tAH svodayabaMdhinyaH-apane udaya meM hI jinakA baMdha hotA hai, ve prakRtiyAM svodayabaMdhinI kahalAtI haiM / unake nAma isa prakAra haiM--jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, antarAyapaMcaka, mithyAtva, nirmANanAma, tejasa, kArmaNa, sthira, asthira, varNacatuSka, agurulaghu, zubhanAma aura azubhanAma / ye sattAIsa prakRtiyAM dhruvodayA haiM / isaliye inakA udayaviccheda hone taka sarvadA udaya pAyA jAtA hai aura udaya rahane taka inakA baMdha hote rahane se ye svodayabaMdhinI kahalAtI haiM / ' 19. ubhayabaMdhinI prakRtiyAM ubhayasminnudaye'nudaye vA bandho yAsAM tA: ubhayabaMdhinya:--jina prakRtiyoM kA udaya athavA anudaya donoM hI avasthAoM meM baMdha hotA hai, ve ubhayabaMdhinI kahalAtI haiM / ve isa prakAra haiM- nidrApaMcaka, jAtipaMcaka, saMsthAnaSaTka, saMhananaSaTka, solaha kaSAya, nava nokaSAya, parAghAta, upaghAta, Atapa, udyota, ucchvAsa, sAtA-asAtAvedanIya, uccagotra, nIcagotra, manuSyatrika, tiryacatrika, 1. pratyeka guNasthAna meM udaya yogya prakRtiyoM kA vivaraNa pariziSTa meM dekhie|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa audArikadvika, prazasta-aprazasta vihAyogati, trasa, vAdara, paryApta, pratyeka, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, suHsvara, subhaga, Adeya, yazaHkIrti, duHsvara, durbhaga, anAdeya, ayazaHkIrti, ye vayAsI prakRtiyAM ubhayabaMdhinI haiM / kyoMki ina prakRtiyoM kA tiyaMca athavA manuSyoM ke yathAyogya udaya hone para athavA udaya nahIM hone para bhI baMdha sambhava hai| 20. samakavyavacchidyamAnabaMdhodayA prakRtiyAM samakamekakAlaM vyavacchidyamAnau bandhodayau yAsAM tAH samakavyavacchidyamAnabaMdhodayA:--jina prakRtiyoM kA samaka arthAt eka kAla meM baMdha aura udaya viccheda ko prApta hotA hai, ve samakavyavacchidyamAna baMdhodayA kahalAtI haiM / unake nAma isa prakAra haiM-- saMjvalana lobha ke binA pandraha kaSAya, mithyAtva, bhaya, jugupsA, hAsya, rati, manuSyAnapUrvI, sUkSmatrika, Atapa aura puruSaveda, kula milAkara ye chabbIsa prakRtiyAM haiN| inameM se sUkSmatrika, Atapa aura mithyAtva ina pAMca prakRtiyoM kA mithyAtva guNasthAna meM, anantAnubaMdhI kaSAyoM kA sAsAdana guNasthAna meM, manuSyAnupUrvI aura dUsarI apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA avirata guNasthAna meM, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA dezavirata guNasthAna meM, hAsya, rati, bhaya, jugupsA kA apUrvakaraNa meM, saMjvalanatrika aura puruSaveda kA anivRttibAdara guNasthAna meM eka sAtha hI baMdha aura udaya viccheda ko prApta hote haiM / isaliye ye sabhI prakRtiyAM samakavyavacchidyamAnabaMdhodayA kahalAtI haiM / 21. kramavyavacchidyamAnabaMdhodayA prakRtiyAM krameNa pUrva bandhaH pazcAdudaya ityevaMrUpeNa vyavacchidyamAnau bandhodayau yAsAM tAH kramavyavacchidhamAnabaMdhodayA:-krama se pahale jinakA baMdhaviccheda ho aura pazcAt udayaviccheda ho, isaprakAra se vicchinna hone vAlI prakRtiyAM kramavyavacchidyamAnabaMdhodayA prakRtiyAM kahalAtI haiM / aisI prakRtiyAM pUrva meM vakSyamANa prakRtiyoM se atirikta chiyAsI prakRtiyAM haiM, yathA--jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka ina caudaha prakRtiyoM kA sUkSmasaMparAya guNasthAna ke carama samaya meM baMdhaviccheda hotA hai aura udayaviccheda kSINakaSAya guNasthAna ke carama samaya meM hotA hai| nidrA aura pracalA kA bandhaviccheda apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama bhAga meM hotA hai aura udayaviccheda kSINakaSAya guNasthAna ke dvicarama samaya meM hotA hai / asAtAvedanIya kA pramattasaMyata guNasthAna meM aura sAtAvedanIya kA sayogikevalI ke carama samaya meM baMdhaviccheda hotA hai tathA ina donoM hI prakRtiyoM kA udayaviccheda sayogikavalI ke carama samaya meM athavA ayogikevalI ke carama samaya meM hotA hai tathA antima saMsthAna kA mithyAdRSTi guNasthAna meM, madhyama saMsthAnacatuSka, aprazasta vihAyogati aura duHsvara nAmakarma kA sAsAdana guNasthAna meM, audArikadvika aura prathama saMhanana kA avirata guNasthAna meM, asthira aura azubha nAma kA pramatta guNasthAna meM, tejasa, kArmaNa, samacaturasrasaMsthAna, varNacatuSka, agurulaghucatuSka, pratyeka zarIra, sthira, zubha, susvara, prazasta vihAyogati aura nirmANa kA apUrvakaraNa ke chaThe bhAga meM baMdhaviccheda hotA hai, kintu ina unatIsa prakRtiyoM kA udayaviccheda sayogi jina ke prathama samaya meM hotA hai tathA manuSyatrika kA baMdhaviccheda avirata guNasthAna meM, paMcendriyajAti, trasa, vAdara, paryApta, subhaga, Adeya aura tIrthaMkara nAmakarma kA apUrvakaraNa ke chaThe bhAga meM, yazaHkIrti
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti aura uccagotra kA sUkSmasaMparAya guNasthAna ke aMtima samaya meM baMdhaviccheda hotA hai, kintu ina bAraha prakRtiyoM kA udayaviccheda ayogi jina ke carama samaya meM hotA hai tathA sthAvara, ekendriyajAti, dvIndriyajAti, trIndriyajAti, caturindriyajAti, narakatrika, antima saMhanana aura napuMsakaveda kA baMdhaviccheda mithyAdRSTi guNasthAna meM hotA hai, kintu inakA udayaviccheda yathAkrama se sAsAdana, avirata, apramattavirata aura anivRttivAdara guNasthAna meM hotA hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai--sthAvara, ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jAti kA udayaviccheda sAsAdana guNasthAna meM, narakatrika kA udayaviccheda avirati guNasthAna meM, aMtima saMhanana kA udayaviccheda apramatta guNasthAna meM aura napuMsakaveda kA udayaviccheda anivRttivAdara guNasthAna meM hotA hai tathA strIveda kA baMdhaviccheda sAsAdana gaNasthAna meM aura udayaviccheda anivattibAdara gaNasthAna meM hotA hai| tiryaMcAnapUrvI, durbhaga, anAdeya, tiryaMcagati, tiryaMcAyu, udyota, nIcagotra, styAnaddhitrika, caturtha aura paMcama saMhanana, dUsarA aura tIsarA saMhanana, inakA baMdhavyavaccheda sAsAdana guNasthAna meM hotA hai, kintu udayavyavaccheda avirata, dezavirata, pramattavirata, apramattavirata aura upazAMtamoha guNasthAnoM meM hotA hai / jo isa prakAra jAnanA cAhiye ki tiryaMcAnupUrvI, durbhaga aura anAdeya kA udayavyavaccheda avirata guNasthAna meM hotA hai / tiryaMcagati, tiryaMcAyu, udyota aura nIcagotra kA udayaviccheda dezavirata guNasthAna meM hotA hai / styAnaddhitrika kA udayaviccheda pramatta guNasthAna meM hotA hai| cauthe evaM pAMcaveM saMhanana kA apramatta guNasthAna meM aura dUsare va tIsare saMhanana kA upazAntamoha guNasthAna meM udrayaviccheda hotA hai tathA arati aura zoka kA baMdhaviccheda pramatta guNasthAna meM hotA hai aura udayavyavaccheda apUrvakaraNa guNasthAna meM hotA hai / saMjvalana lobha kA baMdhaviccheda anivRttibAdara guNasthAna ke carama samaya meM hotA hai aura udayavyavaccheda sUkSmasaMparAya guNasthAna ke aMtima samaya meM hotA hai| isa prakAra ye chiyAsI prakRtiyAM kramavyavacchidyamAnabaMdhodayA haiN| 22. utkramavyavacchidyamAnabandhodayA prakRtiyAM .: pUrvamudayaH pazcAbandha ityevamutkrameNa vyavacchidyamAnau bandhodayau yAsAM tAH utkramavyavacchidyamAnabaMdhodayA:--jina prakRtiyoM kA pahale udaya viccheda aura pIche baMdha viccheda ko prApta hotA hai, ve utkramavyavacchidyamAnabaMdhodayA prakRti kahalAtI haiM / aisI prakRtiyAM ATha haiM, yathA--ayazaHkIti, suratrika, vaikriyadvika, aahaarkdvik| inameM se ayazaHkIrti nAma kA pramatta guNasthAna meM, devAyu kA apramatta guNasthAna meM, devadvika aura vaikriyadvika kA apUrvakaraNa guNasthAna meM baMdhavyavaccheda hotA hai kintu ina chahoM prakRtiyoM kA udayaviccheda avirata guNasthAna meM hotA hai| AhArakadvika kA baMdhavyavaccheda apUrvakaraNa guNasthAna meM hotA hai aura udayavyavaccheda pramattasaMyata guNasthAna meM hotA hai|' 1. upAdhyAya yazovijayajI ne karmaprakRti TIkA meM AhArakadvika kA udayaviccheda sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM batalAyA hai| jo karmagrAMthikoM ke mata se apekSAkRta bhinna hai| karmazAstriyoM kA mata hai ki koI caturdazapUrvadhArI .. muni jaba apane saMzaya Adi ke nivAraNArtha AhArakalabdhi kA prayoga karate haiM, usa samaya labdhi kA prayoga vAle hone se pramAdo bhI ho sakate haiM / kyoMki kucha labdhiyAM aisI haiM ki prayogakartA utsuka ho sakatA hai aura utsukatA huI to usa utsukatA meM kadAcit sthiratA yA ekAgratA kA bhaMga saMbhava hai| chaThe guNasthAna taka hI pramAda kA sadbhAva hai| usake Age pramAda kA abhAva ho jAne se AhArakadvika kA udayaviccheda chaThe guNasthAna ke carama samaya meM ho jAtA hai| upAdhyAyajI ne sAtaveM guNasthAna meM jo AhArakadvika kA udayaviccheda batalAyA hai, vaha bhI apekSAvizeSa se ThIka hai| kyoMki koI muni vizuddha pariNAma se AhAraka zarIravAna hone para bhI sAtaveM guNasthAna ko pA sakate haiN| parantu aisA kvacit, kadAcit bahuta hI alpakAla ke liye hotA hai| ataeva isa kvacit, kadAcit alpa sAmarthika sthiti kI apekSA se vicAra kiyA jAye to sAtaveM apramatta guNasthAna meM bhI AhArakadvika kA udayaviccheda mAnanA ThIka hai| yaha eka vizeSasthiti hai| sAmAnya se to chaThe guNasthAna meM hI AhArakadvika kA udayaviccheda ho jAtA hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. sAntarabaMdhinI prakRtiyAM __ yAsAM prakRtInAM jaghanyataH samayamAtraM bandhaH, utkarSataH samayAdArabhya yAvadantarmuhUrta na parataH, tAH sAntarabandhAH--jina prakRtiyoM kA jaghanya se eka samayamAtra baMdha hotA hai aura utkarSa se eka samaya se lekara antarbhuhUrta taka baMdha hotA hai, usase pare nahIM hotA hai, ve sAntarabaMdhinI prakRtiyAM kahalAtI haiN| antarmuhUrta ke madhya meM bhI sAntara arthAt viccheda rUpa antara sahita jinakA baMdha hotA hai, isa prakAra kI vyutpatti sAntara zabda kI hai| sArAMza yaha hai ki antarmuhurta ke Upara jinakA baMdhaviccheda niyama se hotA hai aura antarmaharta ke madhya meM baMdhaviccheda aura baMdha hone rUpa parivartana hotA rahatA hai, unako sAntarabaMdhinI prakRtiyAM samajhanA caahiye| aisI prakRtiyAM ikatAlIsa haiN| jo isa prakAra haiM-asAtAvedanIya, strIveda, napuMsaka veda, hAsya, rati, arati, zoka, narakadvika, AhArakadvika, prathama saMsthAna ke binA zeSa pAMca saMsthAna, prathama saMhanana ke binA zeSa pAMca saMhanana, Adi kI cAra jAtiyAM, Atapa, udyota, aprazastavihAyogati, sthira, zubha, yazaHkIti aura sthaavrdshk| . ye ikatAlIsa prakRtiyAM jaghanya se eka tamayamAtra aura utkarSa se antarmuhurta taka baMdhatI haiN| isase Age apane baMdha ke kAraNa kA sadbhAva hone para bhI tathAjAtIya svabhAva hone se aura inake baMdhane yogya adhyavasAya ke parAvartana ke niyama se pratipakSI prakRtiyAM baMdhane lagatI haiN| isaliye ye sAntarabaMdhinI prakRtiyAM kahalAtI haiN| 24. sAntaranirantarabaMdhinI prakRtiyAM ___yAsAM jaghanyataH samayamAtraM bandha utkarSatastu samayAdArabhya nairantaryeNAntarmuhurtasyoparyapi kAlamasaMkhyeyaM (saMkhyeyaM) yAvattAH sAntaranirantarabandhAH--jina prakRtiyoM kA baMdha jaghanya eka samayamAtra se lekara utkarSataH nirantara antarmuhurta taka aura antarmuhUrta ke Upara bhI (saMkhyAta), asaMkhyAta kAla taka baMdha hotA hai, ve sAntara-nirantaravandhinI kahalAtI haiN| antarmuharta ke madhya meM bhI ve kabhI sAntara arthAt antara ke sAtha baMdhatI haiM aura kabhI nirantara arthAt antara ke binA baMdhatI haiN| isa kAraNa inako sAntara-nirantarabaMdhinI kahA gayA hai| bhAvArtha yaha huA ki antarmuhUrta ke madhya meM bhI jinakA baMdha vicchinna ho sakatA hai aura antarmaharta ke Upara baMdha vicchinna ho aura na bhI ho, isa prakAra kI ubhayavRtti rUpa jAti vAlI prakRtiyoM ko sAntara-nirantarabandhinI kahate haiN| aisI prakRtiyAM sattAIsa hai--samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana, parAghAta, ucchvAsa, puruSaveda, paMcendriyajAti, sAtAvedanIya, zubhavihAyogati, vaikriyadvika, audArikadvika, suradvika, manujadvika, tiryadvika, gotradvika, susvaratrika, nasacatuSka / ye sattAIsa prakRtiyAM jaghanya se eka samayamAtra baMdhatI haiM aura usake pazcAt inakA baMdha ruka sakatA hai, isaliye ye sAntara aura utkarSa se anuttaravAsI devAdikoM ke dvArA asaMkhyAta kAla taka baMdhatI rahatI haiM. ataH antarmuhurta ke madhya meM baMdhane ke vyavaccheda kA abhAva hone se nirantara baMdhinI kahalAtI haiM / isa prakAra sAntara aura nirantara baMdha kI yugapad - vivakSA se inako sAntaranirantarabaMdhinI kahA gayA hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 karmaprakRti 25. nirantarabaMdhinI prakRtiyAM jaghanyenApi yA antarmuhUrtaM yAvannairantaryeNa badhyante tAH nirantarabandhAH -- jo prakRtiyAM jaghanya se bhI antarmuhUrta kAla taka nirantara baMdhatI rahatI haiM, ve nirantarabaMdhinI kahalAtI haiM / antarmuhUrta ke madhya meM baMdhavyavaccheda rUpa antara jinakA nikala gayA hai aisA bandha jinakA hotA hai, isa prakAra kI vyutpatti hone se ve nirantarabaMdhinI haiM / arthAt antarmuhUrta ke madhya meM jinakA baMdha avicchinna rUpa se hotA rahatA hai, unako nirantarabaMdhinI jAnanA caahiye| aisI prakRtiyAM vAvana haiM, jo isa prakAra haiM-- jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, solaha kaSAya, mithyAtva, bhaya, jugupsA, agurulaghu, nirmANa, taijasa, kArmaNa, upaghAta aura varNacatuSka, ye saiMtAlIsa dhruvabaMdhinI prakRtiyAM tathA tIrthaMkaranAma aura Ayu catuSka / ina vAvana prakRtiyoM kA baMdha antarmuhUrta ke madhya meM viccheda ko prApta nahIM hotA hai / arthAt baMdha prArambha hone ke vAda ye lagAtAra antarmuhUrta taka baMdhatI rahatI haiN| 26. udayasaMkramotkRSTA prakRtiyAM yAsAM vipAkodaye pravarttamAne saMkramata utkRSTaM sthitisatkarma labhyate, na baMdhataH, tAH udayasaMkramotkRSTAH -- jina prakRtiyoM kA vipAkodaya pravartamAna hone para saMkrama se utkRSTa sthitisatva pAyA jAtA hai, baMdha se nahIM pAyA jAtA hai, ve udayasaMkramotkRSTA prakRtiyAM kahalAtI haiM / aisI prakRtiyAM tIsa haiM -- manuSyagati, sAtAvedanIya, samyaktva, sthirAdiSaTka, hAsthAdiSaTka, vedatrika, zubhavihAyogati, Adi ke pAMca saMhanana aura Adi ke pAMca saMsthAna, uccagotra / ina udaya ko prApta prakRtiyoM kI jo vipakSabhUta narakagati, asAtAvedanIya aura mithyAtva Adi prakRtiyAM haiM, unakI utkRSTa sthiti ko bAMdha kara punaH java jIva inhIM udaya prApta prakRtiyoM kA baMdha prArambha karatA hai, taba vadhyamAna prakRtiyoM meM pUrvavaddha narakagati Adi pakSabhUta prakRtiyoM ke dalikoM kA saMkramaNa karatA hai / kyoMki zubha prakRtiyoM kI sthiti apane baMdha kI apekSA thor3I hotI hai / isaliye saMkrama se inakI utkRSTa sthiti prApta hotI hai / " 27. anudaya saMkramotkRSTA prakRtiyAM yA prakRtInAmanudaye saMkramata utkRSTasthitilAbhastAH anudayasaMkramotkRSTAH -- jina prakRtiyoM kA udaya nahIM hone para saMkrama se utkRSTa sthiti kA lAbha hotA hai, arthAt utkRSTa sthiti ho jAtI hai, ve anudayasaMkramotkRSTA kahalAtI haiN| aisI prakRtiyAM teraha haiM- manuSyAnuppUrvI, samyagmithyAtva, AhArakadvika, devadvika, vikalatrika, sUkSmatrika aura tIrthaMkaranAma / ina teraha prakRtiyoM kI utkRSTa 1. ukta kathana kA spaSTIkaraNa yaha hai- inhIM prApta prakRtiyoM ke samaya punaH navIna prakRtiyoM kA bandha prArambha karatA hai, taba ina nayI baMdhane vAlI prakRtiyoM meM vipakSabhUta prakRtiyoM ke dalikoM ko saMkramita karatA hai / isaliye nayI baMdhane vAlI prakRtiyoM kI sthiti bar3ha jAtA hai / jaise- sAtAvedanIya yadi bandhanakaraNa se baMdhatI hai to vaha svalpa sthiti kA baMdha karatI hai aura yadi usa AtmA ne vipakSabhUta asAtAvedanIya kI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI bAMdha lI ho aura punaH pUrva meM baMdhI huI sAtAvedanIya kA baMdha prApta karatA ho to usa samaya yadi baMdhanakaraNa se hI cale to svalpa sthiti hI bAMdhatA hai / parantu baMdhanakaraNa se nahIM calakara yadi saMkramaNakaraNa se calatA hai to usa navIna baMdhane vAlI sAtAvedanIya prakRti meM pUrva baMdhI huI asAtAvedanIya ke karmadalikoM kA saMkramaNa karatA huA usa sAtAvedanIya prakRti kA utkRSTa sthitibaMdha kara sakatA hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 45 sthiti svabaMdha se prApta nahIM hotI hai, kintu saMkrama se prApta hotI hai| saMkrama se utkRSTa sthiti tava pAI jAtI hai jaba inakI vipakSa rUpa prakRtiyoM kI utkRSTa sthitiyoM ko bAMdhakara usake uttara kAla meM punaH inhIM ke vAMdhe jAne para unameM pUrvavaddha vipakSI prakRtiyoM ke dalikoM kA saMkramaNa hotA hai| ukta teraha prakRtiyoM kI vipakSabhUta jo prakRtiyAM haiM, unakI utkRSTa sthiti ko vAMdhane vAlA prAyaH mithyAdRSTi Adi manuSya hotA hai, kintu usa samaya ina prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA hai| isaliye ye anudayasaMkramotkRSTA kahalAtI haiN| 28-29. udayabaMdhotkRSTA, anudayabaMdhotkRSTA prakRtiyAM ___yAsAM prakRtInAM vipAkodaye sati baMdhAdutkRSTaM sthitisatkarmAvApyate tAH udayabaMdhotkRSTAH, yAsAM tu vipAkodayAbhAve baMdhAdutkRSTasthitisatkarmAvAptistAH anudayabaMdhotkRSTA:--jina prakRtiyoM kA vidhAkodaya hone para baMdha se utkRSTa sthitisatva pAyA jAtA hai, ve udayabaMdhotkRSTA prakRtiyAM aura jina prakRtiyoM kA vidhAkodaya ke abhAva meM baMdha se utkRSTa sthitisatva pAyA jAtA hai, ve anudayabaMdhotkRSTA prakRtiyAM kahalAtI hai| inameM narakadvika, tiryaMcadvika, audArikadvika, sevArtasaMhanana, ekendriyajAti, sthAvaranAma, AtapanAma aura pAMcoM nidrAyeM, ye pandraha prakRtiyAM anudayabaMdhotkRSTA haiM aura AyucatuSka se rahita zeSa paMcendriyajAti, vaikriyadvika, huNDasaMsthAna, parAghAta, ucchvAsa, udyota, aprazastavihAyogati, agurulaghu, tejasa, kArmaNa, nirmANa, upaghAta, varNacatuSka, sthiraSaTka, trasAdicatuSka, asAtAvedanIya, nIcagotra, solaha kaSAya, mithyAtva, jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka aura darzanAvaraNacatuSka ye sATha prakRtiyAM udayabaMdhotkRSTA haiM / kyoMki udaya ko prApta ina prakRtiyoM kI svavandha se utkRSTa sthiti pAI jAtI hai| cAroM Ayu karma kA paraspara saMkrama nahIM hotA hai aura badhyamAna Ayu ke dalika pUrvabaddha Ayu ke upacaya (pradezavRddhi) ke liye samartha nahIM hote haiN| isaliye tiryaMca aura manuSyAyu kI utkRSTa sthiti kisI bhI prakAra sambhava nahIM hai / ataH ye prakRtiyAM anudayabaMdhotkRSTA Adi cAroM saMjJAoM se rahita haiN| devAyu aura narakAyu ko anudayabaMdhotkRSTA hone para bhI prayojana ke abhAva se pUrvAcAryoM ne unheM udayabaMdhotkRSTA Adi cAroM saMjJAoM se atIta vivakSita kiyA hai| 30-31. anudayavatI, udayavatI prakRtiyAM yAsAM prakRtInAM dalikaM caramasamaye'nyAsu prakRtiSu stibukasaMkrameNa saMkramayyAnyaprakRtivyapadezenAnubhavet, na svodayena, tAH anudayavatIsaMjJAH, yAsAM ca dalikaM caramasamaye svavipAkena vedayate tAH udayavatyaH--jina prakRtiyoM ke dalika carama samaya meM anya prakRtiyoM meM stibukasaMkramaNa se saMkramita hokara anya prakRti ke rUpa meM anubhava kiye jAyeM, svodaya se nahIM, una prakRtiyoM kI anudayavatI saMjJA hai aura jina, prakRtiyoM ke dalika carama samaya meM apane vipAka se vedana kiye jAyeM, unakI udayavatI saMjJA hai| 1. udayasaMkramotkRSTA, anudayasaMkramotkRSTA, udayabaMdhotkRSTA, anudybNdhotkRssttaa| 2. samAna jAtIya jisa kisI vivakSita eka prakRti ke udaya Ane para anudaya prApta zeSa prakRtiyoM kA jo usI prakRti meM saMkramaNa hokara udaya AtA hai, use stibuka saMkramaNa kahate haiN| stibukasaMkramaNa ko pradezodaya bhI kahate haiM / jisakA spaSTIkaraNa saMkramakaraNa meM kiyA jA rahA hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti inameM udayavatI prakRtiyAM cauMtIsa haiN| jinake dalika antima samaya meM svodaya se vedana kiye jAte haiM, unake nAma isa prakAra haiM-jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka, AyucatuSka, darzanacatuSka, sAtA-asAtAvedanIya, strIveda, napuMsakaveda tathA manuSyagati, paMcendriyajAti, vasa, vAdara, paryApta, zubha, susvara, Adeya aura jinanAma, ye caramodaya saMjJAvAlI' nAmakarma kI nau prakRtiyAM tathA uccagotra, vedakasamyaktva aura saMjvalanalobha / inakA kula yoga cauMtIsa hai| ___ uparyukta prakRtiyoM meM se jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, ina caudaha prakRtiyoM kA kSINakaSAya guNasthAna ke carama samaya meM svodaya se vipAkavedana hotA hai| nAmanavaka, sAtA-asAtAvedanIya aura uccagotra kA ayogikevalI ke carama samaya meM svodaya se vipAka vedana hotA hai| saMjvalanalobha kA sUkSmasaMparAya ke aMtima samaya meM svodaya se vipAka vedana hotA hai| vedakasamyaktva kA apane kSapaNa ke aMtima samaya meM svodaya se vipAka vedana hotA hai| strI aura napuMsaka veda kA kSapakazreNi meM anivRttivAdara guNasthAna ke kAla ke saMkhyAta bhAgoM ke bIta jAne para usa veda ke udaya ke aMtima samaya meM svodaya se vipAka vedana hotA hai| cAroM AyukarmoM kA apane bhava ke carama samaya meM svodaya se vedana hotA hai| isaliye ye sabhI prakRtiyAM udayavatI kahI jAtI haiM / yadyapi sAtA-asAtAvedanIya aura strI, napuMsaka vedoM kA anudayavatitva bhI sambhava hai, tathApi 'prAdhAnyenaiva vyapadezaH' isa nyAya ke anusAra ina prakRtiyoM ko udayavatI kahA gayA hai, arthAt udayavatIvRtti jAtimatva lakSaNa rUpa hone se anudayavatitva unameM nahIM hai| kyoMki udayavatIvRtti rUpa jAtimatva lakSaNa kI unameM pradhAnatA hai, aisA abhiprAya jAnanA caahiye| ukta udayavatI prakRtiyoM se zeSa rahI eka sau caudaha prakRtiyAM anudayavatI haiM / kyoMki unake dalikoM kA carama samaya meM anyatra dhra va rUpa se saMkramaNa hone ke kAraNa svavipAka se vedana nahIM hotA hai / jaise ki caramodaya saMjJAvAlI nAmanavaka, narakadvika, tiryaMcadvika, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAti, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa, Atapa aura 'udyota, ina prakRtiyoM ko chor3akara nAmakarma kI ikahattara prakRtiyAM aura nIcagotra, ye bahattara prakRtiyAM udaya meM AI huI sajAtIya paraprakRtiyoM meM carama samaya meM stibukasaMkramaNa se prakSepaNa karake paraprakRti rUpa se ayogikevalI anubhava karate haiM / isI prakAra nidrA, pracanA ko udayagata sajAtIya darzanAvaraNa kI anya prakRtiyoM meM stibukasaMkramaNa se saMkramita kara kSINakaSAya gaNasthAnavartI paraprakRti ke rUpa se vedana karatA hai / mithyAtva ko samyamithyAtva (mizramohanIya) meM, samyamithyAtva ko samyaktva meM prakSepaNa kara saptaka (anantAnabaMdhIcatuSka aura darzanamohavika ye sAta prakRtiyAM) ke kSayakAla meM paraprakRti rUpa se yathAsambhava cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna taka antima samaya meM vedana kiyA jAtA hai| anantAnubaMdhI kaSAyoM ke kSapaNa ke samaya unake dalika vadhyamAna cAritramohanIya kI prakRtiyoM meM guNasaMkramaNa ke dvArA saMkramita kara aura udayAvalikAgata dalikoM ko udayavatI prakRtiyoM meM 1. dUsare aura chaThe karmagraMtha meM zubha aura susvara ke badale subhaga aura yazaHauti ke sAtha 9 prakRtiyAM ayogi ke carama * samaya meM udayaviccheda hone vAlI batAI haiN| 2. jahAM para prati samaya asaMkhyAta guNazreNI krama se paramANu-pradeza anya prakRti rUpa pariNameM, vaha guNasaMkramaNa hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa stibukasaMkramaNa se una prakRtiyoM kA saMkramaNa kara yathAsambhava caturtha Adi cAra guNasthAnavartI (cauthe, pAMcaveM, chaThe, sAtaveM guNasthAnavartI) jIva anubhava karate haiM / sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa, Atapa udyota, jAticatuSka (ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAti), narakadvika aura tiryaMcadvika rUpa nAmakarma kI teraha prakRtiyoM ko badhyamAna yazaHkIti meM yathApravatta Adi yathAyogya guNasaMkramaNa se saMkramita kara aura unake udayAvalikAgata dalikoM ko nAmakarma kI udaya meM AI huI prakRtiyoM meM stibukasaMkramaNa se prakSepaNa karake usa prakRti ke rUpa se anabhava karatA hai / isI prakAra styAnaddhitrika ko bhI darzanAvaraNIya kI Adi kI cAra prakRtiyoM meM guNasaMkramaNa se saMkramita karatA hai / tatpazcAt udayAvalikAgata dalika ko stibakasaMkramaNa se saMkramita karatA hai / isI prakAra ATha kaSAyoM ko, hAsyAdiSaTka ko, puruSaveda ko, saMjvalana krodhAditrika ko uttarottara prakRtiyoM ke madhya meM prakSepaNa karatA hai| isaliye ye sabhI prakRtiyAM anudayaktI kahalAtI haiM / ' isa prakAra se gahana jalarAzi (samudra) meM praveza karane ke liye naukA ke samAna karmasiddhAnta rUpI mahAsAgara kA Alor3hana evaM usake gaMbhIra Azaya ko spaSTa karane ke liye yahA~ aSTa karmoM ke svarUpa kA saMkSepa meM vivecana kiyA gayA hai| inake baMdha, saMkrama Adi ke kAraNabhUta vIryavizeSa rUpa karaNoM (bhAvoM, adhyavasAyoM) ke aSTaka ko karaNASTaka kahate haiN| jinakA svarUpa Age kahA jA rahA hai aura yathAsthitibaddha karmapudgaloM kA abAdhAkAla ke kSaya se athavA saMkrama, apavartanA Adi karaNavizeSa se udaya ko prApta hone para anubhava karanA udaya kahalAtA hai--karmapadgalAnAM yathAsthitibaddhAnAmabAdhAkAlakSayAtsaMkramApavartanAdi karaNavizeSAdvodayasamayaprAptAnAmanubhavanamudayaH-aura unhIM karmapudgaloM kA baMdha aura saMkrama ke dvArA AtmalAbha karake nirjarA evaM saMkramajanita svarUpa kI pracyuti ke abhAva ko arthAt AtmA se pRthak nahIM hone ko sattA kahate haiM--teSAmeva baMdhasaMkramAbhyAM labdhAtmalAbhAnAM nijaraNasaMkramakRtasvarUpapracyutyabhAvaH sttaa| abhidheya va prayojana Adi ___yahA~ para ATha karaNa, udaya aura sattA kA kathana abhidheya hai| inakA parijJAna honA zrotA kA anantara (sAkSAt) prayojana hai tathA anya kA anugraha karanA graMthakAra kA sAkSAt prayojana hai tathA mokSa kI prApti donoM (zrotA aura graMthakAra) kA paramparA prayojana hai / yahA~ hetuhetumadbhAva rUpa sambandha hai| kyoMki yaha prakaraNa karaNAdi ke jJAna kA hetu hai aura unakA jJAna hetumadsamvandha hai / isa graMtha ke par3hane kA adhikArI tattvajijJAsu athavA mumukSa puruSa hai / karaNASTakoM ke nAma ava uddezyAnurUpa nirdeza kiye jAne ke nyAyAnusAra graMthakAra sarvaprathama ATha karaNoM kA pratipAdana karate hue kahate haiM1. dhruvabaMdhI Adi ikatIsa dvAra kA yaMtra pariziSTa meM dekhie| 2. vakSyamANa gabhIrArtha, nIrarAzipravezakRt / karmASTakasvarUpasya, nauriveyaM prarUpaNA / /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti baMdhaNa saMkamaNuvvaTTaNA ya avavaTTaNA udIraNayA / uvasAmaNA nihattI nikAyaNA ca tti karaNAI // 2 // zabdArtha-baMdhaNa-baMdhana, saMkamaNa-saMkramaNa, uvvaTTaNA-udvartanA, ya-aura, avavaTTaNA-apavartanA, udIraNayA-udIraNA, uvasAmaNA-upazAmanA, nihattI-nidhatti, nikAyaNA-nikAcanA, ca-aura, ti-isa prakAra karaNAiM-karaNa / gAthArtha--vandhana, saMkramaNa, udvartanA, apavartanA, udIraNA, upazAmanA, nidhatti aura nikAcanA, isa prakAra (ATha) karaNa haiM / vizaSArtha--badhyate jIvapradezaH sahAnyo'nyAnugatIkriyate'STaprakAraM karma yena vIryavizeSaNa tabaMdhanaM-jisa vIryavizeSa ke dvArA ATha prakAra ke karmoM ko jIvapradezoM ke sAtha anyonyAnugata (ekameva) kiyA jAye, use baMdhanakaraNa kahate haiM / 2. saMkramyante'nyakarmarUpatayA vyavasthitAH prakRtisthatyanubhAgapradezAH anyakarmarUpatayA vyavasthApyante yena tatsaMkramaNaM-jisa vIryavizeSa ke dvArA anya karma rUpa se avasthita prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza anya (dUsare ) karma rUpa se vyavasthApita kiye jAyeM, use saMkramaNa kahate haiN| udvartanA aura apavartanA, ye donoM saMkramaNa ke hI bheda haiM, kintu ye donoM kevala karmoM kI sthiti aura anubhAga se Azrita haiN| 3. tatrodvatyaite prabhUtIkriyate sthityanubhAgau yA vIryapariNatyA sA udvartanA-jisa vIryapariNati ke dvArA karmoM kI sthiti aura anubhAga udvartita athavA prabhuta kiye jAyeM (bar3hA diye jAyeM), use udvartanAkaraNa kahate haiM / 4. apavatyaite hrasvIkriyate to yayA sA'pavartanA-jisa vIryavizeSa kI pariNati ke dvArA ve donoM (sthiti aura anubhAga) apavartita arthAt hrasva kara diye jAyeM (kama kara diye jAyeM, ghaTA diye jAyeM), use apavartanAkaraNa kahate haiM / 5. udIryate'nudayaprAptaM karmadalikamudayAvalikAyAM pravezyate yayA sA udIraNA--jisa vIryavizeSa kI pariNati ke dvArA anudayaprApta karmadalika udayAvalikA meM udIrita arthAt praviSTa kiye jAyeM, usako udIraNAkaraNa kahate haiM / 6. upazamyate udayodoraNAnidhattinikAcanAkaraNAyogyatvena vyavasthApyate karma yayA sopazamanA-- jisa vIryavizeSa kI pariNati ke dvArA karma upazamita kiye jAyeM arthAt udaya, udIraNA, nidhatti aura nikAcanAkaraNa ke ayogya rUpa se vyavasthApita kiye jAyeM, use upazamanAkaraNa kahate haiM / 7. nidhIyate udvartanApavartanAnyazeSakaraNAyogyatvena vyavasthApyate yayA sA nidhattiH--jisa vIryavizeSa kI pariNati ke dvArA karma nidhIyate arthAt udvartanA aura apavartanA ke sivAya anya zeSa karaNoM ke ayogya rUpa se vyavasthApita kiye jAte haiM, use nidhattikaraNa kahate haiN| pRSodarAdi se isa zabda ke iSTa rUpa kI siddhi hotI hai /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 8. 'kala' dhAtu baMdhana ke artha meM hai ( kav baMdhane, nitarAM kacyate ) arthAt jo atyadhika rUpa se svayaM hI baMdha ko prApta hotA hai, aisA tathAviva saMkliSTa adhyavasAya rUpa jIva kA jo karma hai, use jo prayoga karatA hai arthAt jIva hI tathAnukUla ho jAtA hai, isa prakAra ke prayoktRvyApAra meM 'Ni' pratyaya kiyA gayA hai, tadanusAra yaha artha hotA hai ki nikAcyate sakalakaraNAyogyatvenAvazyavedyatayA vyavasthApyate karma jIvena yayA sA nikAcanA -- jisa vIryavizeSa kI pariNati ke dvArA karma nikAcita kiyA jAye arthAt sakala karaNoM se ayogya karake ( yathArUpa meM ) avazya vedana karane kI yogyatA rUpa se sthApita kiyA jAye, use nikAcanAkaraNa kahate haiM / athavA 'kac baMdhane' yaha dhAtu curAdigaNapaThita bhI hai, usakA yaha rUpa (nikAcana ) hai / gAthA meM Agata 'ca' zabda samaccaya ke artha meM hai aura 'ti- iti' zabda samApti kA bodhaka hai ki ye karaNa itane hI haiM, arthAt ATha hI hote haiM, adhika nhiiN| yAnI baMdha, saMkrama Adi kAryoM 'ATha prakAra hone se unake karaNa bhI ATha hI hote haiM / baMdhanakaraNa abhi ke anusAra ava graMthakAra ATha karaNoM meM se pahale baMdhanakaraNa kA vivecana prAraMbha karate haiM 1 1. baMdhanakaraNa bIrya kA svarUpa uparyukta baMdhana Adi AThoM karaNa jIva ke vIryavizeSa rUpa haiM, ataH aba vIrya ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| viriyaMtarAya desakkhaeNa savvakkhaeNa jA lakhI / abhisaMdhijamiyaraM vA tatto viriyaM salesassa ||3|| zabdArtha -- viriyaMta rAyade sakkharaNa - vIryAntarAya karma ke dezakSaya se, savvakkhaeNa - sarvakSaya se, jAjo, laddhI-bdhi, abhisaMdhijaM - abhisaMdhija, iyaraM - itara (anabhisaMdhija), vA - athavA, tatto-usase,biriyaMbIrya, salesassa - lezyA sahita jIva kA / gAthArtha -- vIryAntarAya karma ke dezakSaya se aura sarvakSaya se jo vIryalabdhi utpanna hotI hai| usameM sazya lezyA sahita jIva kI vIryalabdhi abhisaMdhija aura itara - anabhisaMdhija hotI hai / vizeSArtha -- vIryAntarAya karma ke dezakSaya se athavA sarvakSaya se prANiyoM ko vIryalabdhi utpanna hotI hai / usameM se vIryAntarAya karma ke dezakSaya se chadmasthoM ko aura sarvakSaya se kevaliyoM ko vIryalabdhi pragaTa hotI hai / usa kSAyika aura kSAyopazamika rUpa vIrya ke saMyoga se sAlezya ( lezyA vAle) jIva ke utpanna hone vAle vIrya ke do prakAra haiM- abhisaMdhija, anabhisaMdhija / abhisaMdhija vIrya kA buddhipUrvaka daur3ane-kUdane Adi kriyAoM meM upayoga kiyA jAtA hai aura itara (anabhisaMdhijaabuddhipUrvaka, svAbhAvika ) khAe hue AhAra kA dhAtu, mala Adi ke rUpa meM pariNamana karAtA hai / athavA ekendriyAdika jIvoM ke yogya kriyAoM kA jo kAraNa hotA hai, vaha anabhisaMdhija hai / vaha bhI yahA~
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti adhikRta hai| salezya jIva ke vIrya kA vicAra karanA yahA~ prayojanIya hai / isa prakAra gAthA rUpa sUtra kI sopaskAra vyAkhyA karanA cAhiye / ' yaha vIrya (salezya vIrya) do prakAra kA hai-chAdmasthika aura kevalika / yaha donoM hI prakAra kA pratyeka vIrya akaSAyI aura salezya hotA hai / inameM chAdmasthika akaSAyI salezya vIrya upazAntamoha aura kSINamoha gaNasthAna vAloM ke aura kevalika vIrya sayogi kevaliyoM ke hotA hai| chAdmasthika kASAyika vIrya sUkSmasaMparAya guNasthAna taka ke jIvoM ke hotA hai aura kevalika alezya vorya yogi kevaliyoM aura siddhoM ke hotA hai / parantu yahA~ para jo salezya vIrya hai, vahI grahaNa kiyA gayA hai / kyoMki vahI karmabaMdhAdi kA kAraNa hai / sUkSma aura vAdara jIvoM ke parispandana rUpa (halana-calana rUpa) kriyAtmaka vIrya hotA hai, vaha 'yoga' isa nAma se kahA jAtA hai / ' ___ yoga, vIrya, sthAma, utsAha, parAkrama, ceSTA, zakti aura sAmarthya, ye saba yoga ke paryAyavAcI nAma hai / - aba isI yoga ke kAryabheda se saMjJAbheda ko aura jIva pradezoM meM tAratamya se avasthAna hone ke kAraNa ko kahate haiM / pariNAmAlaMbaNagahaNasAhaNaM teNa lddhnaamtigN| kajjabbhAsannonnappavesavisamIkayapaesaM // 4 // zabdArtha-pariNAmAlaMbaNagahaNasAhaNaM-pariNAma, AlaMbana aura grahaNa meM sAdhana rUpa, teNa-usase, laddhanAmatigaM-tIna nAma prApta kiye haiM, kajjabbhAsa-kArya kI nikaTatA, annonnappavesa-anyonya ke praveza, visamIkaya-viSama kiye haiM, pesN-jiivprdesh| gAthArtha--pariNAma, AlaMbana aura grahaNa meM sAdhana rUpa hone se yoga ne tIna nAma prApta kiye haiM tathA jisake dvArA kArya kI nikaTatA aura anyonya ke praveza se jIvapradeza viSama kiye jAte haiM, aisA yoga hai / vizeSArtha--vaha vIrya pariNAma, AlaMbana aura grahaNa kA sAdhana hai, isa kAraNa usane sArthaka tIna nAma prApta kiye haiM / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- ___usa yoga saMjJA vAle vIryavizeSa ke dvArA jIva sarvaprathama audArika Adi zarIroM ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura grahaNa karake audArika Adi zarIra rUpa se pariNamita karatA hai tathA isI prakAra pahale prANApAna (zvAsocchvAsa), bhASA aura mana ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura phira grahaNa karake unheM prANApAna (zvAsocchvAsa) Adi rUpa se pariNamita 1. jIvoM kI vIryazakti kA vizeSa spaSTIkaraNa pariziSTa meM dekhiye| 2. jogo virayaM thAmo, ucchAha parakkamo tahA cettttaa| sattI sAmavathaM ciya, jogassa havaMti pajjAyA / / -paMcasaMgraha, baMdhanakaraNa gA. 4
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 51 karatA hai / pariNAmita karake usake nisarga ke hetu rUpa sAmarthya - vizeSa kI siddhi ke liye ' una pudgaloM kA avalaMbana karatA hai / jaise -- maMdazakti vAlA koI puruSa nagara meM paribhramaNa karane ke liye lakar3I kA AlaMbana letA hai, usI prakAra ucchvAsa Adi pudgaloM ke grahaNa aura chor3ane ke liye Alambana rUpa prayatna kI AvazyakatA hotI hai / usa sAmarthyavizeSa kI siddhi ke liye ( grahaNa aura chor3ane ke liye ) jIva unhIM pudgaloM kA AlaMbana letA hai / isaliye use grahaNa, pariNAma aura AlaMbana kA sAdhana hone se vaha grahaNa Adi saMjJAvAlA kahA jAtA hai / kahA bhI hai-'gahaNapariNAmakaMdanarUvaM taM ti' - vaha yoga grahaNa, pariNAma aura spandana rUpa hai / ataeva pariNAma, AlaMbana, grahaNa kA sAdhana rUpa hone se pariNAmAdi hetutA pratipAdita kI gaI hai| jisase mana, vacana aura kAya ke avalambana se utpanna hone vAle yoga saMjJAvAle vIrya dvArA tIna nAma prApta kiye jAte haiM / ukta kathana kA abhiprAya yaha hai ki karaNabhUta mana ke dvArA hone vAlA yoga manoyoga hai / karaNabhUta vacana ke dvArA hone vAlA yoga vacanayoga hai aura karaNabhUta kAya ke dvArA hone vAlA yoga kAyayoga hai / isa prakAra ke anvayAtmaka kAraNa se prAcIna AcAryoM ne saMjJAbheda kA vyAkhyAna kiyA hai| zaMkA--sabhI jIvapradezoM meM kSAyopazamika labdhi kA samAna rUpa se sadbhAva hone para bhI kahIM arfare, kahIM alpa vIrya upalabdha hotA hai aura kahIM alpatara ( aura bhI kama ), to isa viSamatA kA kyA kAraNa hai ? samAdhAna -- jIva jisa artha ( prayojana) ke prati ceSTA karatA hai, vaha kArya aura usakA abhyAsa, AsannatA (nikaTatA, samIpatA) kahalAtI hai tathA jIva ke sarva pradezoM meM paraspara eka- dUsare se jur3e hue sAMkala ke avayavoM ke samAna paraspara praveza rUpa sambandhavizeSa hotA hai / ina donoM kAraNoM se viSama kiye gaye arthAt bahuta adhika, alpa aura alpatara sadbhAva se jIvapradeza 1. vasaMsthulIkRta arthAt viSama rUpa se avasthita haiN| jaise ki hastAdi meM rahane vAle jina AtmapradezoM kI. utpATana kiye jAne vAle ghaTa Adi kAryoM se nikaTatA hotI hai, una pradezoM kI ceSTA adhika 1. svAbhAvika hetubhUta kriyAvatI zakti kI sakAraNa sAmarthyavizeSa kI siddhi ke liye / 2. saMsArI jIva kA vIryavizeSa parispandana rUpa hai, jisake dvArA vaha tIna kArya karatA hai- pariNamana, grahaNa aura AlaMbana tathA unhIM tInoM kA kAraNa rUpa bhI / ataH yaha parispandana kisI vastu ko grahaNa karane, grahaNa karake pariNamita karane aura pariNamita karane ke Alambana rUpa hotA hai, jaise ki saMsArI jIva yogasaMjJaka usa vIryavizeSa ke dvArA audArika Adi zarIra prAyogya pudgaloM ko prathama grahaNa karatA hai aura grahaNa karake audArikAdi zarIra rUpa pariNAmAtA hai| isI prakAra zvAsocchvAsa, bhASA aura manoyogya pudgaloM ko prathama grahaNa karatA hai aura zvAsocchavAsAdi rUpa meM pariNamAtA hai aura pariNamAkara usake visarjana karane meM hetubhUta sAmarthya ko utpanna karane ke liye ucchvAsAdi pudgaloM kA AlaMbana letA hai aura usake bAda una ucchvAsAdi pudgaloM ko visarjita karatA hai| ataH pariNAma, AlaMbana aura grahaNa ina tInoM meM yoga rUpa bIrya sAdhana hai| kisI vastu ko grahaNa karane Adi ke liye saMsArI jIva ke pAsa tIna sAdhana haiM- zarIra, vacana evaM mn| ina sAdhanoM ke mAdhyama se usakA vastu grahaNa Adi ke liye parispandana hone se sAdhanoM ke nAmAnurUpa yoga ke bhI tIna nAma haiM- kAyayoga, vacanayoga, manoyoga / zarIra (kAya) ke dvArA jo yoga pravartita hotA hai, use kAyayoga, vacana ke dvArA jo yoga pravartita hotA hai, use vacanayoga aura mana ke dvArA jo yoga pravartita hotA hai, use manoyoga kahate haiM /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 karmaprakRti hotI hai aura dUravartI aMsa (kaMdhA Adi) kI ceSTA alpa hotI hai tathA usase bhI adhika dUravartI paira Adi ke bhItara rahane vAle AtmapradezoM kI ceSTA aura bhI kama hotI hai, yaha bAta anubhavasiddha / isI prakAra loSTa Adi ke AghAta hone para sarva AtmapradezoM meM eka sAtha vedanA kA udaya hone para bhI jina AtmapradezoM kI AghAta karane vAle loSTa Adi dravya ke sAtha nikaTatA hotI hai, una pradezoM meM tIvratara vedanA aura zeSa pradezoM meM maMda aura maMdatara vedanA hotI hai / usI taraha kArya - rUpa dravya kI samIpatA aura dUravartI vizeSatA se Atma- pradezoM meM vIrya kI viSamatA jAnanA cAhiye / yaha viSamatA jIvapradezoM ke sambandhavizeSa hone para hotI hai, anyathA nahIM, jaise ki sAMkala ke avayavoM 1 kii| kyoMki ve sAMkala ke avayava paraspara sambandhavizeSa vAle / isaliye eka avayava meM parispandana ( halana calana ) hone para dUsare bhI avayava parispandana ko prApta hote haiM / kevala usameM antara yaha hai ki kucha avayava alpa parispandana ko prApta hote haiM aura kucha aura bhI kama parispandana ko / yadi Atma-pradezoM meM paraspara sambandhavizeSa kA abhAva ho to eka pradeza ke calane para dUsare pradeza kA saMcalana avazyambhAvI nahIM hogA / jaise gAya aura puruSa ye donoM sambandharahita svataMtra vyakti haiM, ataH gAya ke calAyamAna hone para puruSa kA calAyamAna honA Avazyaka nahIM hai / isaliye gAthA meM spaSTa kahA hai ki kAryadravyAbhyAsa ( kAryadravya kI samIpatA) aura paraspara praveza ke kAraNa pradezoM meM yogoM kI viSamatA hotI hai--- kajjanbhAsannonnappavesa visamIkayapaesaM / zaMkA -- ( ukta samAdhAna ke AdhAra para zaMkAkAra punaH apanA tarka prastuta karatA hai ki ) jina pradezoM ke sAtha loSTa Adi kA AghAta hotA hai, una pradezoM meM vedanA kI adhikatA honA saMbhava hai, kyoMki vaha usakA kAraNa hai| kintu jina pradezoM ke dvArA ghaTa Adi utpATana kriyA hotI hai, una pradezoM meM vIrya kA utkarSa bhI ho, yaha saMbhava nahIM hai, kyoMki usa utpATana kriyA ke ve pradeza kAraNa nahIM haiM, pratyuta ghaTa utpATana kI icchA se utpanna jo ghaTotpATana pravRtti rUpa vIryavizeSa hai, usI ke dvArA hI ghaTotgaTana kriyA kI utpatti hotI hai / isaliye kAryadravya kI nikaTatA se vIrya kA utkarSa hotA hai, yaha kathana ayukta hai / samAdhAna -- yaha kahanA ThIka nahIM hai / kyoMki audArika Adi vargaNAoM ke grahaNa Adi ke AzrayabhUta vIrya kA hI yahA~ adhikAra hai aura usa vIrya ke utkarSa meM kAryadravya kI nikaTatA hI kAraNa hai / ekapradezarUpatA ko prApta huI ve vargaNAeM grahaNa Adi kI viSayarUpatA ko prApta hI haiM, isaliye jina pradezoM meM ve sAkSAt sannihita haiM arthAt sambaddha yA samIpavartI haiM, unameM kArya rUpa dravya ke grahaNa Adi meM vIrya kA utkarSa hotA hai aura paramparA se sannihita pradezoM meM vIrya kA apakarSa / vAhya prayatna ke una avayavoM se saMbaddha utkarSa meM to una avayavoM se sambaddha kriyAvizeSa kI icchA Adi niyAmaka hai aura dUsare pradezoM meM unakI viSamatA kA kAraNa unake sambandha
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa kI viSamatA hai, isaliye usameM koI doSa nahIM hai / ataH Agama ke anusAra isa taraha vIrya kI viSamatA ko jAnanA cAhiye / ' ___isa prakAra vIrya (yoga) kA pratipAdana karake aba isake hI jaghanyatva, ajaghanyatva, utkRSTatva aura anutkRSTatva kA bodha karAne vAlI prarUpaNA ke icchuka graMthakAra vakSyamANa arthAdhikAroM kA nAmollekha karate haiN| vIryaprarUpaNA ke adhikAroM ke nAma avibhAga vagga phaDDaga antara ThANaM annNtrovnnihaa| joge paramparA buDhiDha samaya jIvappabahugaM ca // 5 // zabdArtha--avibhAga-avibhAgaprarUpaNA, vagga-vargaNAprarUpaNA, phaDDaga spardhakaprarUpaNA, aMtaraantaraprarUpaNA, ThANaM-sthAnaprarUpaNA, aNaMtarovaNihA-anantaropanidhAprarUpaNA, joge-joga meM, paramparAparaMparopanidhAprarUpaNA, vuDhiDha-vRddhiprarUpaNA, samaya-samayaprarUpaNA, jIvappabahugaM-jIva samvandhI alpavahutvaprarUpaNA, ca-aura / gAthArtha--yoga ke viSaya meM sarvaprathama avibhAga-prarUpaNA, tadanantara kramazaH vargaNA-prarUpaNA, spardhaka-prarUpaNA, antara-prarUpaNA, sthAna-prarUpaNA, anantaropanidhA-prarUpaNA, paramparopanidhA-prarUpaNA, vRddhi-prarUpaNA, samaya-prarUpaNA aura anta meM jIvoM ke alpavahutva kI prarUpaNA karanA caahiye| vizeSArtha--gAthA meM salezya jIva kI vIryazakti (yoga) ke vicAra ko saralatA se samajhane ke liye krama ko spaSTa kiyA hai| unameM pahale adhikAra kA nAma avibhAga-prarUpaNA hai aura aMtima adhikAra kA nAma hai jIvoM ke yoga kA alpabahutva / ina adhikAroM kA eka ke bAda dUsarA, dUsare ke bAda tIsarA, isa krama se vivAra karanA cAhiye, kintu vyutkrama se vicAra nahIM karanA caahiye| 1. avibhAga-prarUpaNA eka jIvapradeza meM jaghanyataH vIrya ke avibhAjya aMza kitane hote haiM ? isa vAta ko vatalAne ke liye sarva prathama graMthakAra avibhAga-prarUpaNA karate haiM paNNAcheyaNachinnA, logaasNkhejjgppessmaa| avibhAgA ekkakke, hoti paese jahanneNaM // 6 // 1. prastuta zaMkA-samAdhAna kA AdhAra parispandana rUpa vIrya kI dRSTi hai| salezyavIrya tIna prakAra kA hai 1. AvRtavIrya--karma dvArA AcchAdita, 2. labdhivIrya--vIryAntarAyakarma ke kSayopazama athavA kSaya se prakaTa huA vIrya, 3. parispandanavIrya-labdhivIrya meM se jitanA vIrya mana, vacana aura kAya yoga dvArA pragaTa, pravartita hotA hai, vh| yahAM vIrya kI hInAdhikatA parispandana vIrya kI apekSA samajhanA cAhiye / kyoMki yahAM usakI vivakSA hai aura vaha parispandana vIrya meM sambhava hai, labdhivIrya to yathAsthAna sarva AtmapradezoM meM eka sarIkhA hI hotA hai| 2. sabase alpavIrya ko jaghanya, jaghanya vIrya se ekAdi aMza yAvata utkRSTa taka ke sarva vIryAvibhAgoM ko ajaghanya, sarvotkRSTa vIrya ko utkRSTa aura vIrya ke ekAdi aMzahIna jaghanya taka ke sarva vIryAvibhAgoM ko anutkRSTa kahate - haiN| utkRSTa vibhAga bhI ajaghanya aura jaghanya vIrya bhI anutkRSTa kahalAtA hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 karmaprakRti zabdArtha-paNNAcheyachinnA-sarvajJa kI buddhi rUpI chainI-zastra dvArA chinna kiye gaye, logAsaMkhejjagappaesasamA-lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza pramANa haiM, avibhAgA-avibhAga, jinakA dUsarA Tukar3A na ho sake, ekkakke-eka-eka, hoti-hote haiM, paese-pradeza para, jahanneNaM-jaghanya se / ___ gAthArtha--sarvajJa kI prajJA (buddhi-kevalajJAna) rUpI chainI zastra dvArA chinna kiye gaye aise vIrya ke avibhAjya aMza jIva ke eka-eka pradeza para jaghanya se bhI lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza pramANa hote haiM / vizeSArtha--jIva kI vIrya-zakti ke kevalI ke prajJArUpI chedanaka (zastra) ke dvArA lagAtAra khaNDa-khaNDa kiye jAte hue java vibhAga prApta na ho, aisA jo usakA aMtima aMza prApta hotA hai vaha vIyAMvibhAga kahalAtA hai-jIvasya vIrya kevaliprajJAcchedanakana chidyamAnaM yadA vibhAgaM na datte tadA yoM'zo vizrAmyati sa vIryA vibhAga ucyte| prajJA chedanaka ke dvArA chinna-chinna kiye gaye ve vIryAvibhAga eka-eka jIvapradeza para jaghanya se bhI (alpAtialpa saMkhyA meM ) lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza pramANa hote haiM aura utkarSa se bhI utanI hI saMkhyA vAle arthAt lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza pramANa hote haiM / kintu ve jaghanyapadabhAvI vIryAvibhAgoM se asaMkhyAta guNita jAnanA cAhiye / gAthA meM Agata 'logAsaMkhajjagappaesamA lokAsaMkhyeka pradezasamA'-isa pada kI vyAkhyA isa prakAra karanI cAhiye ki loka ke jo asaMkhya pradeza haiM, utane hI vIryAvibhAga ke bhI pradeza haiN| kahA bhI hai pannAe avibhAgaM jahaNNaviriyassa bIriyaM chinnaM / ekkekkassa paesassa'saMkhalogappaesa samaM // jaghanya bIrya vAle jIva ke vIrya ko prajJA dvArA chinna kiye jAne arthAt uttarottara khaNDakhaNDa kiye jAne para prApta aMtima aMza avibhAgI kahalAtA hai / aise avibhAgI aMza bhI jIva ke eka-eka pradeza para loka ke asaMkhyAta pradezoM ke barAbara hote haiM / isa prakAra avibhAga-prarUpaNA kA Azaya jAnanA caahiye| 2. vargaNA-prarUpaNA avibhAga-prarUpaNA karane ke vAda aba vargaNA-prarUpaNA kA kathana karate haiM-- jesi paesANa samA, avibhAgA savvato ya thovtmaa| . te vaggaNA jahannA, avibhAgahiyA paraMparao // 7 // zabdArtha--jesi-jina, paesANa-pradezoM ke, samA-samAna, avibhAgA-avibhAjya aMza, savvatosavase, thovatamA-alpatama, te-ve, vaggaNA-vargaNA, jahannA-jaghanya, avibhAgahiyA-eka-eka avibhAga aMza se adhika, paraMparao-paramparA se, krama se / gAthArtha--jina jIvapradezoM ke vIryAvibhAga tulya (samAna) saMkhyA vAle aura dUsare jIva pradeza meM rahe hue vIryAvibhAgoM kI apekSA alpatama (thor3e) hote haiM, una jIvapradezoM kI prathama
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 55 jaghanya vargaNA kahalAtI hai, tadanantara eka-eka vIryAvibhAga se adhika aise krama se dUsarI, tIsarI Adi Age vargaNAoM kI paraMparA jAnanA cAhiye / vizeSArtha-jina jIvapradezoM ke tulya saMkhyA vAle samAna vIryAvibhAga hote haiM, ve (vIryAvibhAga) saba se arthAt jIva pradezagata anya vIryAvibhAgoM se alpatama haiM / ve jIvapradeza ghanAkAra kiye gaye loka' ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI asaMkhyAta prataragata' AkAza-pradezarAzi ke pramANa hote haiM / saba se alpatama ina vIryAvibhAgoM ke samudAya kI eka vargaNA' kahalAtI hai aura yaha vargaNA saba se jaghanya hai| kyoMki vaha saba se kama avibhAgI aMzoM se yukta hai| isa jaghanya arthAta pahalI vargaNA (isa jaghanya vargaNA) ke anantara dusarI vargaNA hotI hai| use kevala eka avibhAga aMza se adhika kahanA cAhiye aura usake bAda bhI Age eka-eka avibhAga se adhika vargaNAyeM samajhanA cahiye / vaha isa prakAra - ___ jaghanya vargaNA se pare (Age) jo jIva ke pradeza eka-eka vIryAvibhAga se adhika hote hai, ve ghanAkAra loka ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa asaMkhyAta prataragata pradezoM kI rAzi pramANa hote haiM, unakA samudAya dUsarI vargaNA hai| tadanantara do vIryAvibhAgoM se adhika ukta saMkhyA vAle arthAt ghanAkAra loka ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa asaMkhyAta prataragata pradezoM kI rAzi pramANa hote haiM, unake samudAya kI yaha tIsarI vargaNA hotI hai| isI prakAra eka-eka vIryAvibhAga kI vRddhi se bar3hate hue ukta saMkhyA meM rahane vAle vIryAvibhAgoM kI samudAya rUpa asaMkhyAta vargaNAyeM jAnanA caahie| spardhaka aura antara prarUpaNA - ye vargaNAyeM kitanI hotI haiM ? yaha batalAne ke liye spardhaka-prarUpaNA aura usake bAda antara-prarUpaNA karate haiM-- seDhiasaMkhiamittA, phaDDagametto aNaMtarA nasthi / jAva asaMkhA logA, to bIyAI ya puvvasamA // 8 // zabdArtha--seDhiasaMkhiamittA-zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa (vargaNA kA), phaDDagaM-spardhaka, etto-yahA~ se, aNaMtarA-anantara (vargaNA) natthi-nahIM haiM, jAva -taka, paryanta, asaMkhA-asaMkhyAta, logAlokAkAza pradeza, to-tatpazcAt, bIyAI-dvitIyAdika, dUsare Adi, ya-aura, puthvasamA-pUrva kI taraha (prathama spardhaka ke smaan)| gAthArtha zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vargaNAoM kA eka spardhaka hotA hai| yahAM se Age asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa-taka anantara (antara rahita) vargaNAyeM nahIM haiM, usake bAda dvitIyAdika spardhaka kI vargaNAyeM pUrva ke samAna (prathama spardhaka ke samAna) haiN| 1. loka kA ghanAkAra samIkaraNa karane kI vidhi pariziSTa meM dekhiye| 2. sAta rAjU laMbI AkAza ke eka-eka pradeza kI paMkti ko zreNI aura zreNI ke varga ko pratara kahate haiN| arthAt zreNI meM jitane pradeza hoM, unako utane hI pradezoM se guNA karane para jo pramANa AtA hai, vaha pratara hai| 3. samAna jAtIya pudgaloM ke samUha ko vargaNA kahate haiN|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti vizeSArtha -- zreNirdhamIkRta lokasyaikaikapradezapaMktirUpA tasyA asaMkhyeyatame bhAge yAvanta AkAzapradezAstAvanmAtrA uktasvarUpA vargaNAH ekaM spardhakaM -- dhanAkAra loka ke eka-eka deza vAlI paMkti ko zreNI kahate haiM aura usake (zreNI ke) asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza pradeza hote haiM, utane pramANa vAlI jinakA svarUpa Upara kahA gayA hai aisI vargaNAoM ke samUha ko eka spardhaka kahate haiN| kyoMki jisameM uttarottara samAna vRddhi se vargaNAyeM spardhA ko prApta hotI haiM, use spardhaka kahate haiM, yaha spardhaka zabda kI vyutpatti hai / isa prakAra spardhaka - prarUpaNA karane ke pazcAt ava antara- prarUpaNA karate haiM / isa pUrvokta spardhakagata aMtima vargaNA se pare (Age) jIva- pradeza anantara nahIM haiM, arthAt eka-eka vIryAvibhAga kI vRddhi se nirantara vardhamAna nahIM pAye jAte haiM, kintu loka ke asaMkhyAta jitane pradeza hote haiM, vahA~ taka sAntara arthAt antara sahita hI hote haiM / isakA bhAvArtha yaha huA ki pUrvokta spardhakagata antima vargaNA se pare jIva-pradeza eka, do, tIna Adi vIryAvibhAgoM se adhika nahIM pAye jAte haiM aura na saMkhyAta vIryAvibhAgoM se adhika pAye jAte haiM aura na asaMkhyAta vibhAgoM se hI adhika pAye jAte haiM, kintu asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa se adhika pAye jAte haiM / isaliye unakA samudAya dUsare spardhaka kI prathama vargaNA hai| 1 56 isa dvitIya spardhaka kI prathama vargaNA ke bAda kI dvitIyAdi vargaNAyeM pUrvaspardhaka ke samAna kahanA cAhiye / vaha isa prakAra -- prathama vargaNA se pare eka vIryAvibhAga se adhika jIvapradezoM kA samUha dUsarI vargaNA hai / do vIryAvibhAgoM se adhika jIvapradezoM kA samUha tIsarI vargaNA hai / isa prakAra isI krama se taba taka kahanA cAhiye, jaba taka zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezoM kI rAzi pramANa vargagAyeM prApta hotI haiN| una unakA samudAya dUsarA spardhaka hai / tatpazcAta phira eka, do, tIna Adi se yA saMkhyAta, asaMkhyAta vIryAvibhAgoM se adhika jIvapradeza nahIM pAye jAte haiM kintu lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza pramANa se adhika pAye jAte haiM / unakA samudAya tIsare spardhaka kI prathama vargaNA hai / tatpazcAt eka vIryAvibhAga kI vRddhi se dvitIyAdi vargaNAyeM zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradeza rAzi pramANa kahanA cAhiye, unakA samudAya tIsarA spardhaka hotA hai| isI prakAra pUrvokta krama se spardhakoM ko kahanA cAhiye / isa prakAra asaMkhya spardhakoM kI prarUpaNA karanA cAhiye / isa prakAra yaha antara- prarUpaNA hai / sthAna aura anantaropanidhA prarUpaNA aba sthAna aura anantaropanidhA prarUpaNA karate haiM asaM khiamettA, phaDDagAI jahannayaM ThANaM / phaDDagaparibuDDhaao, aguMlabhAgo asaMkhatamo // 9 // zabdArtha--seDhiasaMkhi amettAiM zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, phaDDagAI-spardhakoM kA, jahannayaMjaghanya, ThANaM - sthAna, phaDDagaparibudiao-spardhaka kI vRddhi, aguMlabhAgo - aguMla kA bhAga, asaMkhatamoasaMkhyAtavAM /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 57 gAthArtha - zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa spardhakoM kA samudAya jaghanya yogasthAna hotA hai aura usake Age ke samasta yogasthAnoM meM agula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane spardhakoM kI vRddhi hotI hai / Age-Age ke yogasthAnoM meM agula ke asaMkhyAtaveM bhAga, asaMkhyAtaveM bhAga jitane spardhaka adhika-adhika hote haiM / vizeSArtha - zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezoM kI rAzi pramANa pUrvokta spardhakoM kA jaghanya yogasthAna hotA hai / yaha yogasthAna sabase alpavIrya vAle sUkSma nigodiyA jIva meM bhava ke prathama samaya meM prApta hotA hai| usase adhika vIryazakti vAle anya jIva ke jo alpatara vIrya vAle jIvapradeza hote haiM, unakA samudAya prathama vargaNA hai| usase Age eka-eka vIryAvibhAga kI vRddhi se zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezoM pramANa vargaNAyeM kahanA cAhiye / ina saba vargaNAoM kA samudAya prathama spardhaka kahalAtA hai| isake bAda pahale batAI gaI rIti ke anusAra arthAt pUrvadarzita prakAra dvArA dUsare, tIsare Adi spardhaka bhI taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve bhI zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezoM kI rAzi pramANa hote haiM / ina sava spardhakoM kA samudAya dUsarA yogasthAna kahalAtA hai| usase adhika vIrya vAle anya jIva ke batAI gaI rIti ke anusAra tIsarA yogasthAna jAnanA cAhiye / isa prakAra anyAnya adhika vIrya vAle jIvoM kI apekSA tava taka yogasthAna kahanA cAhiye, java taka ki sarvotkRSTa yogasthAna prApta hotA hai / ye sabhI yogasthAna zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezoM pramANa hote haiM / " zaMkA--jIva ananta haiM aura pratyeka jIva ke yogasthAna sambhava hone se pUrvokta saMkhyA (zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pradeza pramANa ) yuktisaMgata nahIM hai / samAdhAna - - aisA nahIM samajhanA cAhiye, kyoMki eka-eka samAna yogasthAna meM vartamAna ananta sthAvara pAye jAte haiM / ataH sava jIvoM kI apekSA se ukta saMkhyA vAle sarva yogasthAna kevalI bhagavAna kI prajJA se dekhe gaye utane hI ( zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pradeza pramANa ) prApta hote haiM / 1. yahAM do bAtoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai-- prathama yaha ki utpatti ke prathama samaya meM vartamAna alpatama vIrya vAle sUkSma nigodiyA aparyAptaka jIva ke sabase jaghanya yogasthAna hotA hai| isase jaghanya yogasthAna anya kisI bhI jIva ko utpatti ke prathama samaya meM nahIM ho sakatA hai| dUsarI yaha hai ki sUkSma nigodiyA aparyAptaka jIva ke utpatti ke prathama samaya meM rahane vAlA yoga yadyapi yogasthAna to hai, lekina yogasthAnoM kI vRddhikA krama usase adhika vIrya vAle anya jIva ke jo sarvAlpa vIrya vAle jIvapradezoM kA samudAya hai athavA dvitIya samaya meM vartamAna usI nigodiyA aparyAptaka jIva ke jaghanya vIryAvibhAgoM kA samudAya hai, vahAM se prArambha hotA hai aura vaha dUsare yogasthAna ke prathama spardhaka kI prathama vargaNA hai| isI prakAra eka-eka adhika vIryAvibhAgoM ke samudAyarUpa dUsarI, tIsarI Adi asaMkhya vargaNAyeM prathama spardhaka kI jAnanA caahiye| yaha vargaNAoM kA krama vahA~ taka kahanA cAhie ki jahA~ taka zreNI ke asaMkhyAta bhAga pramANa vargaNAyeM hotI haiM aura ina asaMkhya vargaNAoM kA samudAya prathama spardhaka hai / isI taraha zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa pradezoM kI rAzi pramANa spardhakoM ke samudAya kA dUsarA yogasthAna hotA hai| aise yogasthAna zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa pradezoM jitane hote haiM / isa prakAra uttarottara adhikaadhika vIrya vAle arthAt pUrva yogasthAnagata vIryApekSA adhika UrdhvaM anya anya jIva kI apekSA yogasthAna vahA~ taka kahanA cAhiye, jahA~ taka sarvotkRSTa ( antima ) yogasthAna A jAye / 2. ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki sthAvaraprAyogya asaMkhya yogasthAnoM meM se pratyeka yogasthAna meM ananta athavA asaMkhya jIva ho sakate haiM, arthAt una jIvoM ke samAna yogasthAna hotA hai / kintu vasaprAyogya yogasthAnoM meM pratiyogasthAna meM asaMkhya athavA saMkhya jIva hote haiM aura kadAcit koI saprAyogya yogasthAna zUnya bhI hotA hai| isa prakAra jIvoM ke ananta hone para bhI visadRza yogasthAna zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga hI hote haiM /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 karmaprakRti isa prakAra sthAna prarUpaNA jAnanA cAhiye / ava avasara prApta anantaropanidhA -prarUpaNA karate haiN| upanidhAna ko upanidhA kahate haiM-upanidhAnamupanidhA / dhAtuoM ke anekArthaka hone se yahA~ upanidhA kA artha mArgaNa arthAt anveSaNa karanA hai / ataH anantara se upanidhA karane, mArgaNa, anveSaNa karane ko annataropanidhA kahate haiM / arthAt anantara yogasthAna se uttara (Age) ke yogasthAna meM spardhakoM kI saMkhyA kA mArgaNa karanA anantaropanidhA kahalAtI hai--anantareNopanidhA'nantaropanidhA, anantarAdyogasthAnAduttarayogasthAne sprdhksNkhyaamaargnnmityrthH| jisakA spaSTIkaraNa yahA~ karate haiM-- - isa pUrvokta prathama yogasthAna se dvitIya Adi yogasthAnoM meM se pratyeka yogasthAna para spardhakoM kI vaddhi agula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai / arthAt aMgula pramANa kSetra saMbaMdhI asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane pradeza hote haiM, utane spardhaka pUrva-pUrva yogasthAna samvandhI spardhakoM kI apekSA uttarottara yogasthAna para adhika hote haiM / / ukta kathana kA yaha bhAva hai ki prathama yogasthAna kI vargaNAoM se dUsare yogasthAna gata vargaNAyeM mUlataH hI hIna pradezavAlI hotI haiN| kyoMki adhika aura adhikatara vIryavAle jIvapradeza alpa, alpatara rUpa meM hI pAye jAte haiM / ataeva yahA~ Adi se hI vargaNAoM ke alpapradezataya adhika avakAza hone se aura aneka prakAra kI vicitra vargaNAoM kI adhikatA sambhava hone se Upara kahe gaye rUpa meM spardhakoM kI adhikatA saMgata hotI hai / isI prakAra uttarottara yogasthAnoM meM spardhakoM kI adhikatA jAnanA cAhiye / isa prakAra anantaropanidhA kA vicAra kiyA jA cukA hai| aba kramaprApta paraMparA se mArgaNa rUpa paramparopanidhA-prarUpaNA kA kathana karate haiN| paraMparopanidhA-prarUpaNA seDhiasaMkhiyabhAgaM, gaMtuM gaMtu havaMti duguNAI / pallAsaMkhiyabhAgo, nANAguNa hANiThANANi // 10 // _zabdArtha-seDhiasaMkhiyabhAga-zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, gaMtu-gaMtuM-jAne-para, havaMtihote haiM, duguNAI-dugune, pallAsaMkhiyabhAgo-palya ke asaMkhyAtaveM bhAga, nANAguNahAni-nAnA guNahAni, ThANANi-sthAna / gAthArtha--prathama yogasthAna se lekara zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa yogasthAnoM kA atikramaNa karake Age jAne para jo yogasthAna Ate haiM, una yogasthAnoM meM dvi-guNita-dvi-guNita spardhaka hote haiM / isI prakAra utkRSTa yogasthAna se vApasa pIche haTate hue nAnA guNahAni rUpa spardhaka hote haiM / vizeSArtha--prathama yogasthAna se lekara zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza pradeza haiM, utane pramANa yogasthAnoM ke atikramaNa karane para jo para yogasthAna hai, vahA~-vahA~ para pUrvasthAna kI apekSA spardhaka dugune ho jAte haiM / jisakA spaSTIkaraNa yaha hai--
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa - prathama yogasthAna meM jitane spardhaka hote haiM, unakI apekSA zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane pradeza rAzi pramANa yogasthAnoM kA atikramaNa karake (Age jA karake) anantaravartI yogasthAna meM dugane spardhaka hote haiM / punaH usa yogasthAna se pare Age utane hI yogasthAnoM kA ullaMghana karake prApta hone vAle usa paravartI yogasthAna meM dugune spardhaka prApta hote haiM / punaH usa sthAna se (jisameM dugune spardhaka kahe, usa yogasthAna se) bhI pare utane hI (zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradeza rAzi pramANa) yogasthAnoM kA ullaMghana kara ukta Upara ke yogasthAna meM dugune spardhaka prApta hote haiM / isa prakAra isI krama se aMtima yogasthAna paryanta jAnanA cAhiye / ye dugune-dugune spardhaka palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiM / arthAt sUkSma addhA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane dviguNavRddhi ke sthAna hote haiM / ____ aba hAnisthAnoM ko batalAte haiM-nANAguNahANiThANANi-nAnA rUpa jo guNahAnisthAna haiM, (jaise-vRddhi ke sthAna aneka haiM, usI prakAra hAni ke sthAna bhI haiM) unheM dviguNahAnisthAna kahate haiM. be bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgagata samaya pramANa hote haiN| Upara kI ora ArohaNa karane se jo vRddhi ke sthAna prApta hote haiM, ve hI avarohaNa karate samaya (nIce utarane kI apekSA) hAnisthAna kahalAte haiM / isa prakAra vRddhisthAna aura hAnisthAna samAna hote haiM / ve isa prakAra haiM utkRSTa yogasthAna se nIce utarane para zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pradeza pramANa yogasthAnoM ke ullaMghana karane para adhastanavartI yogasthAna meM antima yogasthAna ke spardhakoM kI apekSA Adhe spardhaka prApta hote haiN| tatpazcAt punaH utane hI yogasthAnoM kA atikramaNa karane para adhastanavartI yogasthAna meM Adhe spardhaka prApta hote haiN| isa prakAra isI krama se jaghanya yogasthAna prApta hone taka samajhanA caahiye| zaMkA--dviguNa spardhakoM kI hAni, dviguNahAni hai, yaha artha ardhahAni meM ghaTita nahIM hotA hai| samAdhAna--ukta kathana satya hai / kintu yahA~ para usa dviguNa vRddhi kI avadhi samApti se saMbaddha hAni ko hI dviguNahAni rUpa se vivakSita kiyA gayA hai / yaha sUcita karane ke liye hI to gAthA meM 'nANA' yaha pada diyA gayA hai ki jitane dviguNavRddhisthAna haiM, athavA dviguNahAnisthAna haiM, ve sabase alpa (stoka, kama) haiM, unase punaH eka dviguNavRddhi yA dviguNahAni ke antarAla meM jo yogasthAna haiM, ve asaMkhyAta guNita haiN|' ___ isa prakAra paraMparopanidhA kI prarUpaNA hai| aba vRddhi-prarUpaNA ko karate hue AcArya gAthAsUtra kahate haiN| vRddhi-prarUpaNA buDDhohANicaukkaM, tamhA kAlottha aMtimillANaM / aMtomahattamAvali - asaMkhabhAgo ya sesANaM // 11 // 1. asatkalpanA dvArA yogasthAna ke Azaya ko pariziSTa meM spaSTa kiyA gayA hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti zabdArtha-vuDDhIhANicaukka-vRddhi aura hAni cAra prakAra kI hai, tamhA-isaliye, kAla-kAla, samaya, astha--yahA~, aMtimillANaM-antima kA, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta, Avali-Avali, asaMkhabhAgoasaMkhyAtaveM bhAga, ya-aura, sesANaM-zeSa kA, bAkI kA / gAthArtha--yogasthAnoM kI vRddhi aura hAni cAra prakAra kI hai (arthAt yogasthAnoM kI vRddhi cAra prakAra kI hai aura hAni bhI cAra prakAra kI hai)| inameM se aMtima vRddhi aura hAni kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai aura zeSa tIna vRddhi, hAniyoM kA utkRSTakAla Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| vizeSArtha--vIryAntarAya karma kA kSayopazama kvacit, kadAcit aura kathaMcit (arthAt kvacitkisI kSetra meM, kahIM para, kadAcit-kisI kAlavizeSa meM, kathaMcit-kisI bhAvavizeSa kI apekSA se) hotA hai / ataeva usake nimitta se (vIryAntarAya karma ke vicitra kSayopazama rUpa kAraNa se) hone vAle yogasthAna bhI kadAcit var3hate haiM aura kadAcit ghaTate haiN| jisase inameM vRddhi ke cAra prakAra hote haiM-1. asaMkhyAta bhAgavRddhi, 2. saMkhyAta bhAgavRddhi, 3. saMkhyAta guNavRddhi, 4. asaMkhyAta guNavRddhi / isI prakAra hAniyAM bhI cAra prakAra kI hotI haiM- 1. asaMkhyAta bhAgahAni, 2. saMkhyAta bhAgahAni, 3. saMkhyAta guNahAni, 4. asaMkhyAta gunnhaani| yaha vRddhi aura hAni kA catuSka nirantara pravartatA rahatA hai| ataeva isakA sopaskAra anvaya karate hue aba gAthA kA pratijJAta artha kahate haiM ki-- ___ aMtima asaMkhyAta guNa lakSaNavAlI vRddhi aura asaMkhyAta guNa lakSaNavAlI hAni arthAt asaMkhyAta guNavRddhi aura asaMkhyAta guNahAni ina donoM kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai aura zeSa Adi kI tInoM vaddhiyoM aura hAniyoM kA utkRSTa kAla Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| ukta kathana kA yaha bhAva hai ki kSayopazama ke prakarSa se vivakSita yogasthAna se pratisamaya Age-Age ke dUsare-dUsare asaMkhyeya gaNavRddhi rUpa yogasthAna meM jIva kA jo ArohaNa hotA hai, vaha asaMkhyAta guNavRddhi hai aura java kSayopazama ke apakarSa se prati samaya dUsare-dUsare asaMkhyAta guNahIna rUpa yogasthAna meM jo abarohaNa hotA hai, vaha asaMkhyAta guNahAni hai| ye donoM hAni aura vRddhi utkarSa sa antarmuhurta kAla taka niraMtara hotI haiM aura Adi kI tInoM vRddhiyAM aura hAniyAM utkarSa se Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla taka hotI haiM evaM jaghanyApekSA cAroM hI vRddhiyAM aura hAniyAM eka yA do samaya paryanta hotI hai / samaya-prarUpaNA kitane kAla taka ukta vuddhiyoM aura hAniyoM se rahita jIva yogasthAnoM para avasthita pAye jAte haiM ? aisI jijJAsA hone para graMthakAra aba samaya kI prarUpaNA karate haiM-- caurAI jAvaTThaga-mitto jAva dugaM ti samayANaM / pajjattajahannAo jAvukkosaM ti ukkoso // 12 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa zabdArtha--caurAI --cAra samaya se, jAva--taka, paryanta, aTThagaM-ATha samaya, itto-yahA~ se, jAvataka, dugaM ti-do taka, samayANaM-samaya, pajjattajahannAo-paryApta (sUkSma nigodiyA jIva) ke, jaghanya, jAvukkosaM ti-utkRSTa taka, ukkoso-utkRSTa (kAla) / - gAthArtha--cAra samaya se lekara ATha samaya taka aura usake pazcAt do samaya taka jIva avasthita pAye jAte haiM / yaha krama paryApta sUkSma nigodiyA ke javanya yogasthAna se lekara yAvat utkRSTa yogasthAna taka jAnanA cAhiye / yaha utkRSTa samaya-prarUpaNA hai| vizeSArtha--avasthiti ke niyAmaka samayoM kI saMkhyA cAra hai Adi meM jisake, vaha caturAdi vRddhi kahalAtI hai| yaha tava taka kahanA cAhiye, java taka ATha kI saMkhyA prApta ho / isase Age samayoM kI hAni yaha pada bhI jor3anA cAhiye / yaha hAni do saMkhyA prApta hone taka hotI hai / yahA~ cAra kI Adi rUpa vaddhi paryApta jaghanya se arthAta paryApta sakSma nigodiyA samvandhI jaghanya yogasthAna se Arambha kara ATha samaya taka jAnanA cAhiye / isake pazcAt hAni hotI hai, vaha bhI taba taka, jaba taka utkRSTa yogasthAna prApta hotA hai / yaha utkRSTa avasthiti kAla hai / arthavazAt isa prakAra hI akSara-yojanA karanA caahiye| - ukta kathana kA yaha bhAvArtha hai ki saba se alpavIrya vAle paryApta sUkSma nigodiyA jIva ke jaghanya yogasthAna se' Arambha karake kramazaH zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezoM kI rAzi pramANa jitane yogasthAna haiM, ve utkarSa se cAra samaya taka avasthita pAye jAte haiM, usase Age jo utane hI yogasthAna haiM ve utkarSa se pAMca samaya taka, usase Age utane hI yogasthAna utkarSa se chaha samaya taka, usase bhI Age utane hI yogasthAna utkarSa se sAta samaya taka aura usase bhI Age utane hI yogasthAna utkarSa se ATha samaya taka avasthita pAye jAte haiN| isase Age jo kramazaH zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezoM ke pramANa yogasthAna haiM, ve utkarSa se sAta samaya taka, tadanantara ukta saMkhyA vAle yogasthAna utkarSa se chaha samaya taka avasthita pAye jAte haiN| isa prakAra pratiloma krama se taba taka kahanA cAhiye jaba taka ki aMtima zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradeza pramANa yogasthAna utkarSa se do samaya taka avasthita pAye jAte haiM / . isa prakAra utkRSTa avasthAnakAla kA pramANa hai| ava jaghanya avasthAnakAla' kA pramANa evaM yogasthAna-alpavahutvaprarUpaNA karate haiM / jaghanya kAla aura yogasthAna-alpabahutvaprarUpaNA egasamayaM jahannaM, ThANANappANi aTTha samayANi / ubhao asaMkhaguNiyANi samayaso UNa ThANANi // 13 // 1. aparyApta-avasthA (karaNa-aparyApta-avasthA) meM saba jIvoM ke yoga kI avazya vRddhi hotI hai| isaliye cAra Adi kI samaya-prarUpaNA paryApta sUkSma nigodiyA jIva ke jaghanya yogasthAna se kahI gaI hai| 2. avasthita arthAta eka jIva ko vahI yogasthAna itane kAla taka nirantara ho sakatA hai athavA usa yogasthAna meM jIva utane kAla taka raha sakatA hai, tadanantara avazya hI yogAntara ho jAtA hai| ..
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti zabdArtha--egasamayaM-eka samaya kA, jahannaM-jaghanya, ThANANappANi-(yoga)sthAna alpa, aTThasamayANi-ATha samaya vAle, ubhao-donoM ora ke, asaMkhaguNiyANi-asaMkhya guNa, samayaso--samaya se, UNanyUna, kama, tthaannaanni-sthaan| ___ gAthArtha-samasta yogasthAnoM kA jaghanya avasthAna kAla eka samaya mAtra kA hai, ATha samaya vAle.. yogasthAna alpa haiN| tatpazcAt donoM ora eka-eka samaya kama karate hue yogasthAna asaMkhyAta guNe haiN| vizeSArtha--'uparyukta samasta yogasthAnoM kA jaghanyataH avasthAnakAla eka samaya hai / jo aparyApta sUkSma nigodiyA samvandhI asaMkhyAta yogasthAna haiM, unakA jaghanyata: aura utkarSata: avasthAnakAla eka samaya kA hai| prazna--utkarSa se bhI una yogasthAnoM (aparyApta sUkSma nigoda sambandhI asaMkhyAta yogasthAnoM) kA avasthAna kAla eka samaya hone kA kyA kAraNa hai ? - uttara-isakA kAraNa yaha hai ki sabhI aparyApta jIvoM ke aparyApta avasthA meM rahate hue pratikSaNa asaMkhyAta guNI yogavRddhi hotI hai, aisA zAstravacana hai--'savvovi apajjattago paiyaNamasaMkhaguNAe jogavuDDhoe vaDDhaitti / ataeva dUsare samaya meM yoga kI asaMkhyAta guNI vRddhi hotI hai| ina aparyApta yogasthAnoM kA ajaghanya, utkRSTa avasthAna kAla eka samaya kA hai / - isa prakAra samaya-prarUpaNA kA kathana kiyA gayA / ava ThANANappANi......ityAdi pada se cAra Adi samaya vAle yogasthAnoM ke alpabahutva kA kathana prArambha karate haiM - 'ThANA . . . . samayANi' arthAt ATha samaya vAle yogasthAna sabase alpa hote haiN| unakI apekSA eka-eka samaya se kama jo sapta sAmayika Adi sthAna haiM, ve ubhayataH arthAt pUrvottara donoM pAzvoM meM asaMkhyAta guNe hote haiN| ve isa prakAra ki ATha samaya vAle yogasthAna cirakAla sthAyI hone se alpa hI prApta hote haiM, unase ubhayapArzvavartI sAta samaya vAle yogasthAna alpa sthiti vAle hone se asaMkhyAtaguNe hote haiM, kintu svasthAna meM ve donoM hI paraspara samAna saMkhyA vAle hote haiN| unase bhI ubhayapArzvavartI chaha samaya vAle yogasthAna asaMkhyAta guNe hote haiM, kintu svasthAna meM samAna, tulyasaMkhyaka hote haiN| unase bhI ubhayapArzvavartI pAMca samaya vAle yogasthAna asaMkhyAta guNe haiM, kintu svasthAna meM ve samAna haiM / unase bhI ubhayapArzvavartI cAra samaya vAle yogasthAna asaMkhyAta guNe hote haiM, kintu svasthAna meM ve tulya haiN| unase bhI tIna samaya vAle yogasthAna asaMkhyAta guNe hote haiM, unase bhI do samaya vAle yogasthAna asaMkhyAta guNe hote haiN| 1. adhika sthiti vAle yogasthAna alpa hote haiM aura nyana sthiti vAle yogasthAna adhika, isa apekSA ukta kathana samajhanA caahiye| 2. yogasthAnoM kI utkRSTa sthiti kA pUrvabhAga vRddhi kI apekSA cAra samaya se prArambha hotA hai aura hAni kI __ apekSA uttarabhAga do samaya taka kA hai| isaliye cAra samaya taka kI sthitiyAM to ubhayapArzvavartI haiM, kintu tIna .... aura do samaya kI sthitiyAM mAtra uttarapArzvavartI hI haiM, isalie ina donoM sthitiyoM meM ubhayapArzvavartIpanA evaM svasthAna meM tulyatA nahIM kahI hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 baMdhanakaraNa jIvabhedApekSA yogaviSayaka alpabahutva caturAdi samaya vAle yogasthAnoM ke alpabahutva kA kathana karane ke vAda aba una yogasthAnoM meM vartamAna (caudaha) jIvasthAnoM ke jaghanya-utkRSTa yogaviSayaka alpabahutva ko kahate haiM savvatthovo jogo sAhAraNa suhama paDhamasamayammi / bAyara bithatiyacauramaNasamnapajjattagajahanno // 14 // Aiduga kkoso si pajjattajahannageyare ya kmaa| ukkosajahanniyaro, asamattiyare asaMkhaguNo // 15 // amaNANuttaragevijja--bhogabhUmigaya tiytnnugesu| kamaso asaMkhaguNio sesesu ya jogu ukkosA // 16 // zabdArtha--savvatthovo-sabase alpa, jogo-yoga, sAhAraNa-sAdhAraNa (nigodiyA), suhuma-sUkSma, paDhamasamayammi-prathama samaya meM, bAyara-vAdara, biyatiyacauramaNa-dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya, sanna-saMjJI, apajjattaga-aparyAptoM kA, jahanno-jaghanya / ':,' Aiduga-Adi ke do jIvabhedoM kA, ukkoso-utkRSTa, si-inhIM donoM ke, pajjatta-paryApta, jahannageyare-jaghanya aura itara (utkRSTa), ya-aura, kamA-krama se, ukkosa-utkRSTa, jahanniyaro-jaghanya, itara (utkRSTa), asamattiyare-aparyApta aura paryApta meM, asaMkhaguNo-asaMkhyAta gunnaa| ___ amaNA-asaMjJI paMcendriya, aNuttara-anuttara vimAnavAsI, gevijja-veyaka (vimAnavAsI, bhogabhUmigaya-bhogabhUmiyA jIva, taiyataNugesuM-tIsare zarIra vAloM meM, kamaso-anukrama se, asaMkhaguNioasaMkhyAtaguNA, sesesu-zeSa rahe jIvoM meM, ya-aura, jogu-yoga, ukkosA-utkRSTa / gAthArtha-sabase alpa yoga sAdhAraNa (nigodiyA) sUkSma jIva ke prathama samaya meM hotA hai aura isase Age aparyApta bAdara ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya aura saMjJI paMcendriya jIvoM kA jaghanya yoga anukrama se uttarottara asaMkhyAta guNA hotA hai| usase Age Adi ke do jIvabhedoM kA utkRSTa yoga tathA inhIM donoM ke paryApta kA 'jaghanya aura utkRSTa yoga tathA zeSa rahe aparyApta jIvoM kA utkRSTa yoga tathA paryApta jIvoM kA jaghanya aura utkRSTa yoga anukrama se asaMkhyAta guNA hai| asaMjJI pacendriya, anuttara vimAnavAsI, veyakavAsI, bhogabhUmija aura tIsare zarIra vAle jIvoM kA anukrama se yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| ukta jIvoM se zeSa rahe hue jIvoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| . vizeSArtha--yahAM para asaMkhyAta guNa pada kA sambandha uttaravartI gAthA 15 meM Agata asaMkhaguNo pada se hai| isaliye 1: sAdhAraNa sUkSma labdhi-aparyAptaka avasthA meM vartamAna jIva kA prathama samaya meM jaghanya yoga savase kama hotA hai / 2. usase bAdara ekendriya labdhi-aparyAptaka ke prathama samaya meM vartamAna
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti jIva kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai| 3. usase dvIndriya labdhi-aparyAptaka ke prathama samaya meM vartamAna jIva kA javanya yoga asaMkhyAta guNA hai| 4. usase trIndriya labdhi-aparyAptaka ke prathama samaya meM vartamAna jIva kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai| 5. usase caturindriya labdhi-aparyAptaka ke prathama samatha meM vartamAna jIva kA jaghanya yoga asaMkhyAta gaNA hai| 6. usase asaMjJI paMcendriya labdhi-aparyAptaka ke prathama samaya meM vartamAna jIva kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai| 7. usase saMjJI paMcendriya labdhi-aparyAptaka ke prathama samaya meM vartamAna jIva kA jaghanya yoga asaMkhyAta gaNA hai| isake anantara Adidvika kA arthAt aparyApta sUkSma ekendriya jIva kA aura aparyApta vAdara ekendriya jIva kA utkRSTa yoga krama se asaMkhyAta gaNA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai--8. labdhi-aparyAptaka saMjJI paMcendriya jIva ke jaghanya yoga se sUkSma nigodiyA labdhi-aparyAptaka jIvoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 9. usase vAdara ekendriya labdhi-aparyAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| isake vAda punaH inhIM donoM ke paryAptakoM kA yAni paryAptaka sUkSma aura vAdara ekendriya jIvoM kA jaghanya aura utkRSTa yoga kama se asaMkhyAtagaNA jAnanA cAhiye / vaha isa prakAra ki 10. labdhi-aparyAptaka bAdara ekendriya ke utkRSTa yoga se sUkSma nigodiyA paryAptaka kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 11. usase bAdara ekendriya paryAptaka kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 12. usase sUkSma nigodiyA paryAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 13. usase vAdara ekendriya paryAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| isa prakAra ekendriya ke sUkSma, bAdara aura unake aparyApta, paryApta bhedoM meM yoga ke jaghanya evaM utkRSTa ke krama ko spaSTa karane ke anantara ava 'ukkosajahanniyaro, asamattiyare asaMkhaguNoM' pada kI vyAkhyA karate haiM-- asamatta-asamApta arthAt aparyApta dvIndriyAdi yaha pada samajhanA cAhiye ki unameM utkRSTa aura itara arthAt paryApta dvIndriyAdi meM jaghanya, utkRSTa yoga paripATI se-anukrama se asaMkhyAta guNA jAnanA cAhiye / vaha isa prakAra--14. paryApta vAdara ekendriya ke utkRSTa yoga se dvIndriya labdhi-aparyAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai / 15. usase trIndriya labdhi-aparyAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 16 . usase caturindriya labdhi-aparyAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| 17. usase asaMjJI paMcendriya labdhi-aparyAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 18. usase saMjJI paMcendriya labdhi-aparyAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 19. usase dvIndriya paryAptaka kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 20. usase trIndriya paryAptaka kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 21. uttase caturindriya paryAptaka kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai| 22. usase asaMjJI paMcendriya paryAptaka kA jaghanya yoga asaMkhyAta gaNA hotA hai| 23. usase saMjJI paMcendriya paryAptaka kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 24. usase dvIndriya paryAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| 25. usase vIndriya paryAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| 26. usase caturindriya paryAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| tadanantara amaNA arthAt asaMjJI paMcendriya jIva kA yAnI 27. caturindriya paryAptaka jIva ke utkRSTa yoga se asaMjJI paMcendriya paryAptaka jIvoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 28. usase anuttaropapAtika devoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 29. usase ameyakakAsI devoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| 30. usase
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa bhogabhUmija manuSya, tiryacoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai / 31. usase tIsare zarIradhArI arthAt AhAraka zarIradhArI jIvoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai / 32.. usase zeSa rahe deva, nAraka, tithaMca aura manuSyoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai|' yahAM sarvatra asaMkhyAta kA guNAkAra sUkSma kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezoM kI rAzi pramANa evaM paryAptaka kA artha sarvatra karaNa-paryApta jAnanA caahiye| jIva dvArA yogoM se kiyA jAne vAlA kArya vistAra se yoga-prarUpaNA karane ke bAda aba isase jIva dvArA kiye jAne vAle kArya kA kathana karate haiM johi tayaNurUvaM pariNamai gihiUNa paMcataNU / pAugge vAlaMbai, bhAsANumaNattaNe khaMdhe // 17 // zabdArtha-johi-yogoM dvArA, tayaNuruvaM-tadanurUpa (yogoM ke anurUpa), pariNamai-pariNamAtA hai, gihiUNa-grahaNa karake, paMcataNa-pAMca zarIra rUpa, pAugge-prAyogya, vA-tathA, AlaMbai-avalaMbana letA hai, bhAsANumaNataNe-bhASA, zvAsocchvAsa aura mana rUpa pariNata, khaMdhe-skandhoM se| gAthArtha--yogoM ke dvArA jIva yogoM ke anurUpa audArikAdi zarIra prAyogya pudgalaskandhoM ko grahaNa karake audArikAdi pAMca zarIra rUpa pariNamAtA hai tathA bhASA, zvAsocchvAsa, mana rUpa pariNamita hue pudgala skandhoM kA avalaMbana letA hai| .. vizeSArtha--pUrvokta lakSaNa vAle yogoM ke dvArA jIva tadanurUpa arthAt yogoM ke anurUpa pudgaloM ko grahaNa karatA hai / yAnI jaghanya yoga meM vartamAna jIva alpa pudgalaskandhoM ko, madhyama yoga meM vartamAna madhyama, anutkRSTa pudgaloM ko aura utkRSTa yoga meM vartamAna jIva prabhUta, adhika pudgalaskandhoM ko grahaNa karatA hai| isa prakAra tat-tat prAyogya arthAt audArikAdi zarIroM ke yogya skandhoM yAni pudgalaskandhoM ko grahaNa karake unheM pAMca zarIra rUpa se pariNamAtA hai| gAthA meM "paMcataNU" isa prakAra kA bhAvapradhAna nirdeza hone se usakA artha huA ki audArika Adi pAMca zarIra tathA bhASA, prANApAna (zvAsocchvAsa) aura mana ke yogya pudgalaskandhoM ko pahale grahaNa karatA hai, grahaNa karake bhASAdi rUpa se pariNata karatA hai aura pariNata karake unake nisarga kI kAraNabhUta sAmarthya vizeSa kI siddhi ke liye una pudgalaskandhoM kA avalaMbana letA hai / punaH unake avalaMbana se sAmarthyavizeSa vAlA hotA huA unheM chor3atA hai, usake binA nahIM chor3a sakatA hai| jaise-billI ko jaba Upara 1. anya jIvabhedoM kI taraha saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvoM ke utkRSTa yoga ke alpabahatva kA kathana sAmAnya rUpa se na karake apekSAkRta antara vAloM kA to pRthak-pRthak batAyA hai aura zeSa kA arthAt jinameM apekSAkRta alpabahutva nahIM hai, unakA sAmAnya se mAtra nAmollekha kara diyA hai| ........... 2. yoga sambandhI avibhAga-prarUpaNA Adi dasa prarUpaNAoM kA saMkSipta vivaraNa pariziSTa meM dekhiye| . 3. tulanA kIjiyejogANarUva jIvA pariNAmaMtIha giDi daliyaM / . . --paMcasaMgraha, baMdhanakaraNa 13
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 karmaprakRti kI ora chalAMga lagAne kI icchA hotI hai, taba vaha pahale apane aMgoM ko saMkucita karake unakA avalaMbana letI hai, yAnI sthira hokara unheM dhAraNaM ( saMtulita ) karatI hai / pazcAt usa avalaMbana se zaktivizeSa prApta karake apane aMgoM ko Upara kI ora uchAlane meM samartha hotI hai, anyathA vaisA karane meM sakSama nahIM ho pAtI hai| usI prakAra yahAM jAnanA caahiye| kyoMki 'dravyanimittaM vIrya saMsAriNAmupajAyata iti' - saMsArI jIvoM kA vIrya dravyasaMyoga ke nimitta se utpanna hotA hai-- isa vacana ko yahAM bhI pramANa rUpa se samajhanA cAhiye / paugalika vargaNAoM kA nirUpaNa Upara jo yaha kahA gayA hai ki jIva yogoM ke dvArA tat tat prAyogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai, so unameM se pudgalagrahaNayogya haiM aura kaunase agrahaNayogya ? ziSya kI isa jijJAsA ke samAdhAnArtha graMthakAra grahaNayogya aura agrahaNayogya pudgalavargaNAoM kA nirUpaNa karate haiM paramANu saMkha saMkhA'NaM tapasA abhavvaNaMtaguNA / siddhANaNaMtabhAgo, AhAragavaggaNA titaNU // 18 // aggahaNaMtariyAo, teyagabhAsAmaNe ya kamme ya / * dhuvaadhuva accittA sunnAcaaMtare suppi // 19 // pattegataNusu bAyara - sumanigoe tahA mahAkhaMdhe / guNaniSkana sanAmo, asaMkhabhAgaMgulavagAho // 20 // zabdArtha -- paramANu- paramANu rUpa, saMkha saMkhA'NaMtapaesA - saMkhyAta pradezI, asaMkhyAta pradezI, ananta pradezI abhavvaNaMtaguNA - abhavyoM se ananta guNe, siddhANaNaMtabhAgo - siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa, AhAragavaggaNA - grahaNa yogya vargaNA, titaNU-tIna zarIra rUpa / aggahaNaMtariyAo - agrahaNa vargaNA ke antara se teyagabhAsAmaNe - tejasa, bhASA, mana, ya-aura, kamme - kArmaNa, ya-tathA, dhuvaadhuvaaccittA-dhruvAcitta, adhruvAcitta, sunnAcau - cAra zUnya vargaNAyeM, aMtaresu - antaroM meM, uppi - Upara / pattetaNusu- pratyeka zarIrI, bAyarasuhamanigoe - bAdara nigoda, sUkSma nigoda, tahA-- tathA, mahAkhaMdhemahAskandha vargaNA, guNaniSpannasanAmo - guNaniSpanna nAmavAlI, asaMkhabhAga - asaMkhyAtaveM bhAga, aMgulavagAhoaMgula ke avagAha vAlI / gAthArtha - eka paramANu rUpa vargaNA, saMkhyAta pradezI vargaNA, asaMkhyAta pradezI vargaNA aura ananta pradezI vargaNA, ye saba vargaNAyeM jIva ke dvArA agrahaNayogya haiM-- grahaNa karane yogya nahIM hotI haiM, kintu abhavya jIvoM se anantaguNa aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa pradezoM kI vargaNAyeM tIna zarIra rUpa meM jIva dvArA grahaNa karane yogya hotI haiM /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 67 tathA taijasavargaNA, bhASAvargaNA, prANApAnavargaNA, manovargaNA aura kArmaNavargaNA---ye sabhI vargaNAyeM agrahaNa vargaNAoM se antarita haiN| tatpazcAt dhruvAcitta aura adhruvAcita vargaNAyeM haiM, tadanantara cAra zUnya vargaNAyeM haiM, jo antarAla se yukta haiM aura usake uupr| pratyekazarIrI, bAdaranigoda, sUkSmanigoda tathA mahAskandha ye. cAra vargaNAyeM haiN| ye sabhI vargaNAyeM guNaniSpanna nAmavAlI haiM tathA pratyeka vargaNA kA. avagAha aMgula ke - asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| vizeSArtha-vargaNAyeM eka-eka paramANu rUpa tathA saMkhyAta pradezI, asaMkhyAta pradezI aura ananta pradezI bhI hotI haiN| inameM eka-eka paramANu vAlI vargaNAyeM paramANuvargaNA kahalAtI haiN| yadyapi vargaNA zabda samudAya vAcaka hai, lekina yahA~ vargaNA kA yogyatA ko lekara artha karanA cAhiye / eka-eka paramANu meM vargaNA zabda aneka paryAyoM ke rUpa meM upanipAta kI apekSA arthAt samAhita hone kI apekSA jAnanA caahiye|' kyoMki yadi paramANuoM kI vargaNA (samudAya) paramANuvargaNA kahI jAya to jagata meM jitane bhI paramANu haiM, unakA samudAya paramANuvargaNA kahalAyegI aura aisA artha karane para Age kahe jAne vAle aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga avagAhanA ke kathana se virodha kA prasaMga AtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki eka-eka paramANu rUpa se samudAya ko prApta sabhI paramANu sampUrNa loka meM vyApta haiN| isaliye eka-eka paramANu hI paramANuvargaNA kahalAte haiM aura aisI paramANuvargaNAyeM ananta haiM evaM ve saMpUrNa loka meM vyApta haiN| do paramANuoM ke samudAya rUpa dvi-paramANuvargaNA hotI haiM, ve bhI ananta haiM aura sarvaloka meM vyApta haiN| isI prakAra triparamANuvargaNA Adi sabhI vargaNAyeM pratyeka ananta evaM samasta loka meM vyApta jAnanA caahiye| tIna paramANuoM ke samudAya rUpa triparamANuvargaNA hotI hai. aura isI prakAra uttarottara eka-eka paramANu kI vRddhi karate hue saMkhyAta paramANuoM kI samudAya rUpa saMkhyAta vargaNA kahanA caahiye| asaMkhyAta paramANuoM kI samudAya rUpa asaMkhyAta vargaNAyeM hotI haiM / kyoMki asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hote haiN| isI prakAra uttarottara vRddhi se ananta paramANuoM kI samudAyAtmaka ananta vargaNAyeM hotI haiN| kyoMki ananta ke ananta bheda hote haiN|.. 1. yahAM samAna jAtIya pudgale paramANuoM ke samudAya ko vargaNA kahate haiM, ke AdhAra ko lekara zaMkAkAra dvArA prastuta isa zaMkA kA-- 'paramANu svataH eka hone se unameM samudAyIpane kA abhAva hai, jisase samudAyavAcaka vargaNA zabda ko paramANu ke sAtha jor3anA anucita hai, to phira paramANuvargaNA- yaha kaise kahA jA sakatA hai ?' samAdhAna kiyA gayA hai ki paramANu ke svataH eka hone se usameM samudAyIpane kA abhAva hai| lekina aneka - skandhAdi paryAyoM ke AvirbhAva hone kI yogyatA kA usameM sadabhAva pAye jAne se vargaNA zabda ko paramANu ke sAtha saMyukta karake paramANuvargaNA kahA hai| - zrImad devendrasUri ne skandha rUpa aneka samudAyAtmaka paryAyoM ke AvirbhAva hone kI apekSA se paramANu ko paramANuvargaNA nahIM kahA hai| ve saba paramANuoM ke samudAya meM vargaNA zabda kA prayoga karate haiM-'iha samasta lokAkAzapradezeSu ye kecana ekAkinaH paramANavI vidyante tatsamudAya: sajAtIyatvAd ekAvargaNA / '--.. .............. .. -zataka, gAthA 75, TIkA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti jIva dvArA prAhmavargaNA kA parimANa .. ye sabhI vargaNAyeM arthAt mUla se eka pradezI vargaNA se lekara ananta pradezI vargaNAoM takaalpa paramANu evaM sthUla parimANa vAlI hone se jIvoM ke agrahaNayogya haiM / arthAta ye sabhI vargaNAyeM anantAnanta paramANuoM kI samudAyAtmaka hone para bhI jIvoM ke dvArA grahaNa karane yogya nahIM haiN| kintu jo vargaNAyeM abhavyoM se ananta guNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa paramANuoM kI samudAyAtmaka haiM, ve 'AhAragavaggaNA' arthAt AharaNa-grahaNa karane ke yogya vargaNA hotI haiN| 'AhAragavaggaNA' isa pada kA padaccheda isa prakAra hai-AharaNa karane arthAt grahaNa karane ko AhAra kahate haiM aura AhAra hI AhAraka kahalAtA hai| ataH AhAra arthAt grahaNa karane ke yogya jo vargaNAyeM hotI haiM, ve AhAra / AhAraka vargaNA kahalAtI haiN| ve kisa viSaya ko grahaNa karane vAlI haiM ? to isa bAta ko spaSTa karane ke liye gAthA meM .'titaNa' yaha pada diyA hai ki ve audArika, vaikriya aura AhAraka-ina tIna zarIra rUpa se pariNamita hone vAle paramANuoM ko grahaNa karane rUpa viSaya vAlI. haiN| . . . jIva grahaNa-prAyogya vargaNAyeM ye vargaNAyeM (audArika, vaikriya aura AhAraka vargaNAyeM) tathA tejasa, bhASA, prANApAna, mana aura karma viSayaka jo vargaNAyeM hotI haiM, ve agrahaNa-prAyogya vargaNAoM se antarita hotI huI grahaNaprAyogya hotI haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra haiaudArikazarIravargaNA .. . ... . ..... . abhavya jIvoM se ananta guNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa paramANuoM kI samudAya rUpa vargaNA audArika zarIra ke niSpAdana karane ke liye grahaNaprAyogya hotI hai, jo jaghanya vargaNA hai| usase eka paramANu adhika skandha rUpa dUsarI grahaNaprAyogya vargaNA hotI hai| usase do paramANuoM se adhika skandha rUpa tIsarI vargaNA hotI hai| isa prakAra eka-eka paramANa se adhika skandha rUpa vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki audArikazarIra-prAyogya utkRSTa grahaNavargaNA prApta hotI hai / audArikaprAyogya jaghanya grahaNavargaNA se utkRSTa grahaNavargaNA vizeSa adhika paramANuoM vAlI hotI hai| yaha vizeSa bhI usI vargaNA ( audArikaprAyogya ) ko jaghanya vargaNA ke paramANuoM kA anantavAM bhAga jitanA hai| - audArikazarIra-prAyogya utkRSTa grahaNavargaNA se eka paramANa adhika skandha rUpa vargaNA agrahaNaprAyogya vargaNA hotI hai| yaha agrahaNaprAyogya jaghanya vargaNA hai| usase do paramANu adhika skandha rUpa dUsarI agrahaNa-prAyogya vargaNA hotI hai| isI prakAra eka-eka paramANu adhika-adhika skandhoM kI agrahaNa vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa agrahaNa-prAyogya vargaNA prApta hotI hai| ye vargaNAyeM jaghanya kI apekSA anantaguNI haiN| yahA~ para guNAkAra kA tAtparya abhavyoM se anantaguNA aura siddhoM ke anantaveM bhAga rAzi pramANa jAnanA caahiye| jitanA hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 baMdhanakaraNa ___ ina vargaNAoM ko agrahaNa-prAyogya audArika zarIra ke prati bahuta paramANuoM dvArA niSpanna hone aura sUkSma pariNAma kI apekSA se aura vaikriya zarIra ke prati svalpa paramANu vAlI hone se aura sthUla pariNamana rUpa hone kI apekSA jAnanA caahiye| isI prakAra Age bhI samajha lenA caahiye| vaikriyazarIravargaNA isa pUrvokta agrahaNa-prAyogya utkRSTa vargaNA se eka paramANu adhika skandha rUpa vaikriyazarIra kI grahaNa-prAyogya jaghanya vargaNA hotI hai| usase do paramANu adhika skandha rUpa vaikriyazarIra grahaNa-prAyogya dUsarI vargaNA hotI hai| isa prakAra taba taka eka-eka paramANu adhika skandha rUpa vaikriyazarIra ke grahaNa karane yogya vargaNAyeM kahanA cAhiye, jaba taka ki vaikriyazarIra kI grahaNaprAyogya utkRSTa vargaNA AtI hai / ye vargaNAyeM bhI usI vaikriyazarIra kI grahaNa-prAyogya jaghanya vargaNA se vizeSAdhika haiM aura yaha vizeSAdhika usI kI jaghanya vargaNA ke paramANuoM kA anantavAM bhAga jAnanA caahiye| ukta vaikriyazarIra kI grahaNa-prAyogya utkRSTa vargaNA se eka paramANu [adhika rUpa jaghanya agrahaNa-prAyogya vargaNA hai| usase do paramANu adhika skandha rUpa dUsarI agrahaNa-prAyogya vargaNA hoto hai| isa prakAra eka-eka paramANu adhika skandha rUpa agrahaNa-prAyogya vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa agrahaNa-prAyogya vargaNA prApta hotI hai / ye vargaNAyeM jaghanya vargaNA se anantaguNI haiN| yahA~ para guNAkAra abhavya jIvoM se anantaguNA aura siddhoM ke anantaveM bhAga rAzi pramANa hai| AhArakazarIravargaNA isa utkRSTa agrahaNa-prAyogya vargaNA se eka paramANu adhika skandharUpa vargaNA AhArakazarIra ke grahaNaprAyogya hotI hai aura vaha jaghanya hai| usase do paramANu adhika skandha rUpa dUsarI AhArakazarIra grahaNa-prAyogya vargaNA hotI hai / isa prakAra eka-eka paramANu adhika skandha rUpa AhArakazarIra kI grahaNa karane yogya utkRSTa vargaNA prApta hotI hai| jaghanya vargaNA se utkRSTa vargaNA usake anantaveM bhAga se vizeSAdhika hotI hai| ___AhArakazarIra kI grahaNayogya utkRSTa vargaNA se eka paramANu adhika skandha rUpa agrahaNaprAyogya jaghanya vargaNA hotI hai| usase eka-eka paramANa adhika skandha rUpa agrahaNa-prAyogya vargaNA taba taka jAnanA cAhiye, jaba taka utkRSTa agrahaNaprAyogya vargaNA prApta hotI hai| isa agrahaNa-prAyogya jaghanya vargaNA se utkRSTa agrahaNaprAyogya vargaNA abhavya jIvoM se anantaguNI aura siddhoM se anantaveM bhAga rAzi pramANa se anantaguNo jAnanA caahiye| ... yahA~ cUrNikAra Adi kucha AcArya audArika, vaikriya aura AhAraka zarIra kI grahaNaprAyogya vargaNAoM ke antarAla meM agrahaNaprAyogya vargaNAyeM svIkAra nahIM karate haiM, kintu vizeSAvazyakabhASya Adi meM (zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa Adi saiddhAntika AcAryoM ne) agrahaNaprAyogya vargaNAyeM svIkAra kI haiN| isaliye unake mata se yahA~ para kahI haiN|' 1. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 633-637 taka dekhiye|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti tejasazarIravargaNA..... AhArakazarIra kI agrahaNa-prAyogya utkRSTa vargaNA se eka paramANu adhika skandhoM kI taijasazarIra ke grahaNayogya jaghanya vargaNA hotI hai / usase Age eka-eka paramANu adhika skandha rUpa vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki taijasa-grahaNa-prAyogya utkRSTa vargaNA prApta hotI hai| taijasazarIra kI grahaNayogya utkRSTa vargaNA se eka paramANu adhika hone para jaghanya agrahaNaprAyogya vargaNA prApta hotI hai| isase Age eka-eka paramANu adhika skandha rUpa agrahaNa-prAyogya vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa agrahaNa-prAyogya vargaNA prApta hotI hai / bhASAvargaNA - usa utkRSTa agrahaNaprAyogya vargaNA se eka paramANu adhika skandharUpa jaghanya bhASAprAyogya grahaNavargaNA prApta hotI hai| una pudgaloM ko grahaNa karake jIva satya Adi bhASA rUpa se pariNamita kara aura avalaMbana lekara chor3atA hai-prayoga karatA hai| isase Age eka-eka paramANu adhika skandha rUpa bhASAprAyogya vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa bhASAprAyogya grahaNavargaNA prApta hotI hai| isase Age eka paramANu adhika hone para agrahaNaprAyogya jaghanya vargaNA prApta hotI hai / isase Age eka-eka paramANu adhika skandharUpa vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki agrahaNa-prAyogya utkRSTa vargaNA prApta hotI hai| jaghanya se utkRSTa vizeSAdhika hai aura yaha adhikatA usI kI jaghanya vargaNA se anantavAM bhAga hai| zvAsocchvAsavargaNA .:: usa agrahaNa-prAyogya utkRSTa vargamA se Age eka paramANu adhika skandharUpa jaghanya prANApAna (zvAsocchvAsa)-prAyogya grahaNa vargaNA prApta hotI hai| una pudgaloM ko grahaNa karake prANI zvAsocchvAsa rUpa se pariNamita kara aura AlaMbana lekara chor3atA hai-prayoga karatA hai / isase Age eka-eka paramANu adhika skandharUpa vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye , jaba taka ki prANApAnaprAyogya utkRSTa grahaNavargaNA prApta hotI hai| isa prANApAnaprAyogya utkRSTa grahaNavargaNA se eka paramANu adhika hone para jaghanya agrahaNa-prAyogya vargaNA prApta hotI hai| usase eka-eka paramANu adhika skandharUpa vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa agrahama-prAyogya vargaNA prApta hotI hai| manovargaNA .. ..... . . isa agrahaNa-prAyogya utkRSTa vargaNA se eka paramANu adhika skandharUpa mana ke prAyogya jaghanya grahaNavargaNA prApta hotI hai / una pudgaloM ko grahaNa karake jIva satya Adi manorUpa se pariNamita kara aura AlaMbana lekara prayoga karatA hai| usase Age eka-eka paramANu adhika skandharUpa vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki manaHprAyogya utkRSTa grahaNavargaNA prApta hotI hai| isa utkRSTa manaHprAyogya grahaNavargaNA se eka paramANu adhika hone para jaghanya agrahaNa-prAyogya vargaNA prApta hotI hai| isase Age eka-eka paramANu adhika skandharUpa vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa agrahaNa-prAyogya vargaNA prApta hotI hai|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 71 kArmaNazarIravargaNA isa ( mana kI ) agrahaNa - prAyogya utkRSTa vargaNA se eka paramANu adhikaM skandharUpa karmaprAyogya jaghanya grahaNavargaNA prApta hotI hai / una pudgaloM ko grahaNa karake jIva jJAnAvaraNAdi rUpa se pariNamita karate haiM / usase Age eka-eka paramANu adhika skandharUpa vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka kiM karmaprAyogya utkRSTa grahaNavargaNA prApta hotI hai| yahA~ sarvatra utkRSTa grahaNa- prAyogya vargaNAyeM apanI jaghanya vargaNA ke anantaveM bhAga rUpa vizeSa se apanI-apanI jaghanya vargaNA kI apekSA adhika hotI haiM aura agrahaNaprAyogya utkRSTa vargaNAyeM apanI jaghanya vargaNA kI apekSA abhavyoM se anantaguNI aura siddhoM ke anantaveM bhAga rAzi pramANa se anantaguNI jAnanA cAhiye / 'bhAsAmaNe ya' isa vAkya meM paThita ca (ya) zabda anukta artha kA samuccayArthaka hai| isaliye bhASAvargaNA ke anantara agrahaNa-vargaNA se antarita prANApAna-vargaNA jAnanA cAhiye / prANApAna vargaNA kA kathana pUrva meM kara diyA hai / 'kamme ya' yahA~ paThita ca (ya) zabda sarvagAthokta artha kA samuccaya karatA hai / audArikAdi vargaNAoM ke varNAdi aba prasaMgavaza ina audArika Adi vargaNAoM ke varNa Adi kA nirUpaNa karate haiM- . ukta vargaNAoM meM se audArika, vaikriya, AhAraka zarIra kI vargaNAyeM pAMcoM varNa, donoM gaMdha, pAMcoM rasa aura AThoM sparza vAlI hotI haiM / yadyapi eka paramANu meM eka hI varNa, eka hI rasa, eka hI gaMdha aura avirodhI do sparza hote haiM, tathApi aneka paramANuoM ke samudAya rUpa skandha meM koI paramANu kisI bhI varNAdi se yukta hotA hai aura koI kisI se, isaliye samudAya meM pAMcoM varNa Adi kA pratipAdana karane meM koI virodha nahIM hai / taijasaprAyogya Adi vargaNAyeM ( karma vargaNA paryanta ) pAMcoM varNa, pAMcoM rasa aura donoM gaMdha vAlI jAnanA cAhiye, kintu sparza vicAra ke prasaMga meM unameM cAra sparza hote haiN| kyoMki unameM mRdu aura laghu rUpa do sparza to avasthita rUpa se pAye jAte haiM aura anya do sparza - snigdha-uSNa, snigdha zIta athavA rUkSa-uSNa aura rUkSa-zIta-- ye aniyata hote haiM / kahA bhI hai- paMcarasa paMcavarNo hi paritrayA aTThaphAsa dogaMdhA / javAhAragajaggA uphAsavisesiyA urvAra / / ' 9. yadyapi mUla gAthA meM zvAsocchvAsa vargaNA ke nAma kA ullekha nahIM hai, kintu pahale gAthA 17 ke 'bhAsANumaNattaNe baMdhe' pada meM ullekha kara diyA hai| isaliye yahA~ 'ya' kAra pada ke anuktasamuccayArthaka rUpa artha ke dvArA zvAsocchvAsavargaNA kA nAma sUcita kiyA hai| 2. paMcasaMgraha, baMdhanakaraNa gAthA 18
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti jIva ke dvArA grahaNa kI jAne vAlI vargaNAoM meM se AhAraka zarIra ke yogya vargaNAoM taka sabhI vargaNAyeM pAMca rasa, pAMca varNa, ATha sparza aura do gaMdha se pariNata hotI haiM, kintu isase Upara kI tejasa Adi vargaNAyeM cAra sparza se viziSTa hotI haiM / 72 audArika vargaNAyeM pradezagaNanA kI apekSA sabase kama haiM / " unase vaikriyazarIra ke yogya vargaNAyeM anantaguNI haiN| unase AhAraka zarIra ke yogya vargaNAyeM anantaguNI hotI haiN| isI prakAra taijasa, bhASA, prANApAna, mana aura karma ke prAyogya vargaNAyeM bhI uttarottara anantaguNI kahanA cAhiye / dhruva, adhruva Adi vargaNAoM kA varNana ava gAthokta dhruva, adhruva ityAdi padoM kA artha kahate haiM ki karmaprAyogya utkRSTa vargaNA ke anantara dhruva-acittadravyavargaNAyeM hotI haiM / tadanantara adhruva - acittadravyavargaNAyeM prApta hotI haiM / inake anantara 'sunnA cau' cAra zUnya vargaNAoM ke antarAla meM Age yathAkrama se pratyekazarIravargaNA, bAdaranigodavargaNA, sUkSmanigodavargaNA tathA mahAskandhavargaNA hotI haiM / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- prathama dhruvazUnyavargaNA ke Upara pratyekazarIrIvargaNA hotI hai / dvitIya dhruvazUnyavargaNA ke Upara vAdara nigodavargaNA, tIsarI dhruvazUnyavargaNA ke Upara sUkSmanigodavargaNA aura cauthI dhruvazUnyavargaNA ke Upara mahAskandhavargaNA hotI hai / inameM karmaprAyogya utkRSTa vargaNAoM ke anantara eka paramANu adhika skandharUpa jaghanya dhruva-acittadravyavargaNA hotI hai| usase eka-eka paramANu adhika skandharUpa dUsarI Adi dhruva-acittadravyavargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa dhruva-acitta dravyavargaNA prApta hotI hai / dhruva-atidravyavargaNA ve kahalAtI haiM jo loka meM sadaiva pAI jAtI haiN| jo isa prakAra samajhanA cAhie ki ina dhruva - acittadravyavargaNAoM ke madhya meM kaI anya vargaNAyeM utpanna hotI haiM aura kaI anya vargaNAyeM vinaSTa hotI haiM, phira bhI inakI yathAsthita saMkhyA kI kisI eka bhI vargaNA se loka kadAcit bhI rahita nahIM hotA hai aura ina vargaNAoM ko jIva ne kabhI bhI grahaNa nahIM kiyA hai, isaliye inakA acittapanA jAnanA cAhiye / jIva ke dvArA grahaNa karane se to audArikAdi vargaNAoMvat kathaMcit sacittapanA bhI sambhava ho jAtA hai / jaghanya dhruva - acittadravyavargaNA se utkRSTa vargaNa guNI hotI hai / guNAkAra sarva jIvoM se anantaguNI rAzi pramANa jAnanA cAhiye / 1. zeSa vaikriyazarIra Adi vargaNAoM se / 2. grahaNa- prAyogya utkRSTa vargaNAgata pradezarAzi se anantaguNa agrahaNa vargaNAyeM antarAla meM hone se audArikavargaNA kI apekSA vaikriyavargaNA meM anantaguNe pradeza hote haiN| isI prakAra anya vargaNAoM ke liye uttarottara krama se samajha lenA cAhiye / 3. isa kathana kA Azaya yaha hai jaise audArika Adi zarIra ko jIva ke saMbaMdha se kathaMcit sacittapanA hotA hai, parantu sarvathA sacittapanA nahIM hotA hai| usI prakAra ina vargaNAoM kA bhI yadi jIva ke sAtha sambandha ho to kathaMcit sacittapanA kahA jA sakatA hai / parantu jaba jIva kA inake sAtha sambandha hI nahIM hotA hai to kathaMcit sacittapanA bhI kaise saMbhava hai ? arthAt jIva ke sAtha inake sambandha kA abhAva hone se ye vargaNAyeM sarvadA acitta hI haiM /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa isase eka paramANu adhika skandharUpa jaghanya adhruva - acittadravyavargaNA hotI hai| usase Age eka-eka paramANu kI adhikatA se adhruva-acittadravyavargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa adhruva-acitta dravyavargaNA prApta hotI hai / jina vargaNAoM ke madhya meM kitanIhI vargaNAyeM loka meM kadAcit hotI haiM aura kadAcit nahIM hotI haiM, unheM adhruva - acitta dravyavargaNA kahate haiM aura isI kAraNa ye sAntara - nirantara vargaNAyeM' bhI kahI jAtI haiM--adhruvAcittadravyavargaNA nAma yAsAM madhye kAzcid vargaNAH kadAcilloke bhavanti, kadAcicca na bhavanti / sAntaraniraMtarA apyucyante / jaghanya kI apekSA utkRSTa vargaNA sarva jIvoM se anantaguNI rAzi pramANa se anantaguNI hotI hai / 73 isase Age eka paramANu adhikaM skandharUpa prathama jaghanya dhruva-zUnyavargaNA hotI hai / usase Age eka-eka paramANu kI adhikatA se prathamaM dhruvazUnyavargaNAyeM taba taka kahanI cAhiye, jaba taka ki utkRSTa prathama dhruvazUnyavargaNA prApta hotI hai / dhruvazUnya vargaNAyeM ve haiM jo loka meM kabhI bhI nahIM hotI haiM, lekina uparitana vargaNAoM kA bAhulya jAnane ke liye jinakI prarUpaNA kI jAtI hai -- dhruvazUnyavagaMgA nAma yAH kadAcanApi loke na bhavanti / kevalamuparitanavargaNAnAM bAhulyaparijJAnArthaM prarUpaNAmAtrameva kriyate / jaghanya vargaNA se utkRSTa vargaNA anantaguNI hotI hai / guNAkAra sarva jIvoM se ananta guNita rAzi pramANa hai / usase Age eka paramANu adhika skandharUpa jaghanya pratyekazarIrIdravyavargaNA prApta hotI hai / pratyeka zarIrIdravyavargaNA kise kahate haiM ? to isakA uttara yaha hai ki - 'pratyekazarIriNAM yathAsambhavamaudArikavaikriyAhArakartajasakArmaNesu zarIranAmakarmasu ye pratyekaM vizvasApariNAmenopacayamApannAH sarvajIvAnantaguNAH pudgalAste pratyekazarIridravyavargaNA - pratyeka zarIra vAle jIvoM ke yathAsambhava audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, kArmaNa nAmaka eka-eka zarIra nAmakarmoM meM vizrasA ( svAbhAvika ) pariNAma se upacaya ( hInAdhika saMkhyA vAle pradezoM ke samudAya) ko prApta sarva jIvoM se anantaguNe pudgala pratyekazarIrAdravyavargaNA kahalAte haiN|. isI prakAra zatakabRhat cUrNi meM bhI kahA hai- patteyavaggaNA iha patteyANaMtauralamAINaM / paMcaNhasarIrANaM taNukamma paesagA je OM // tatthekkekkapaese vIsasapariNAmauvaciyA huti / savvajiyAnaMtaguNA patteyA vaggaNA tAo // 1. ina vargaNAoM meM prApta hone vAlA ekottara rUpavRddhi kA krama kisI-kisI samaya vicchinna bhI ho jAtA hai| jisase vargAta ekottara vRddhi ke anukrama meM antara paDa jAtA hai / taba ye vargaNAyeM sAntara rUpa meM prApta hotI haiM /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti artha -- audArika Adi pAMcoM zarIroM ke pratyeka paramANu para jo sUkSma karmapradeza pAye jAte haiM, unheM pratyeka ( zarIrI) vargaNA kahate haiM / ina zarIroM ke eka-eka pradeza para vizrasA pariNAma se upacita hone vAlI sarva jIvoM ke pramANa se anantaguNI pratyekazarIrIdravyavargaNAyeM hotI haiM / isase Age eka-eka paramANu adhika skandharUpa dUsarI pratyekazarIrIdravyavargaNAyeM hotI haiN| isa prakAra eka-eka paramANu kI adhikatA se pratyekazarIrAdravyavargaNAyeM taba taka kahanI cAhiye, jaba taka ki utkRSTa vargaNA prApta hotI hai / jaghanya vargaNA se utkRSTa vargaNA asaMkhyAtaguNI hotI hai aura yaha guNAkAra sUkSma kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hai / yaha kaise kahA ki guNAkAra sUkSma kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hai ? to vaha isa prakAra samajhanA cAhiye ki jaghanya karmapradezoM ke saMcaya se jaghanya vaizvasikI pratyeka zarIrIdravyavargaNA hotI hai / jaghanya karmapradeza- saMcaya jaghanya yoga se aura utkRSTa karmapradeza-saMcaya utkRSTa yoga se hotA hai / jaghanya yogasthAna se utkRSTa yogasthAna sUkSma kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNita hI prApta hotA hai|' isaliye jaghanya karmapradeza - saMcaya se utkRSTa karmapradeza- saMcaya bhI utane pramANa rUpa hI hotA / isa prakAra jaghanya pratyekazarIrIdravyavargaNA se usakI utkRSTa vargaNA bhI tAvat pramANa siddha hotI hai| usa utkRSTa pratyekazarIrIdravyavargaNA ke anantara eka paramANu adhika skandharUpa jaghanya dUsarI dhruvazUnyavargaNA hotI hai| do paramANu adhika skandharUpa dUsarI dhruvazUnyavargaNA / isI prakAra eka-eka paramANu kI adhikatA rUpa skandhoM kI dUsarI dhruvazUnyavargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa dUsarI dhruvazUnyavargaNA prApta hotI hai / jaghanya se utkRSTa vargaNA asaMkhyAtaguNI hai / guNAkAra asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa jAnanA cAhiye / usase Age eka paramANu adhika skandharUpa jaghanya bAdaranigodadravyavargaNA AtI hai / bAdaranigodadravyavargaNA kise kahate haiM ? to isakA uttara yaha hai ki bAdaranigodajIvAnAmAdArikataijasa kArmaNesu zarIranAmakarmasu pratyekaM ye sarvajIvAnantaguNAH pudgalA vivasApariNAmenopacayamAyAnti te bAdaranigodadravyavagaMNA -- bAdara niMgodajIvoM ke audArika, taijasa, kArmaNa nAmaka zarIra nAmakarmoM meM jo pratyeka pradeza para vizrasA ( svAbhAvika ) pariNAma se upacaya ko prApta sarva jIvoM se anantaguNe pudgala ve bAdaranigodadravyavargaNA kahalAte haiM / yadyapi kucha kAla taka kitane hI bAdara nigodajIvoM ke vaikriya aura AhAraka zarIra nAmakarma bhI sambhava hai, tathApi 1. yaha asaMkhyavizeSa guNitapanA vIryazaktisambandhI hai, spardhakasambandhI nahIM hai| 2. isakA Azaya yaha hai ki nigodiyA jIvoM ke audArika, taijasa, kArmaNa ye tIna zarIra hote haiM / 3. jo jIva pahale vaikriyazarIra nAmakarma kA baMdha karane ke bAda maraNa hone para bAdara sAdhAraNa vanaspatikAya (bAdara nigoda) rUpa se utpanna hote haiM, una jIvoM ke bAdara nigodabhava meM bhI vaikriyazarIra nAmakarma kI sattA hotI hai| isI prakAra jisa apramattamuni ne apramattasaMyata guNasthAna meM AhArakazarIra nAmakarma kA baMdha kiyA ho aura punaH pramAdavaza hokara usa guNasthAna se gira kara prathama guNasthAna taka Akara aura usameM maraNa hone para bAdara nigoda meM utpanna ho to bAdara nigoda jIva meM bhI (aparyApta avasthA meM ) AhArakazarIra nAmakarma kI sattA saMbhava hai|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 75 ve janma lene ke prathama samaya se hI nirantara udvalanA' kiye jAne se atyanta asAra hai, isaliye unakI vivakSA nahIM kI gaI hai| . usa jaghanya bAdaranigodadravyavargaNA se do paramANu adhika skandharUpa dUsarI bAdaranigodadravyavargaNA hotI hai| isa prakAra eka-eka paramANu adhika skandharUpa vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka utkRSTa bAdaranigodadravyavargaNA prApta hotI hai| jaghanya se utkRSTa vargaNA kSetrapalyopama ke asaMkhyAtace bhAga rUpa guNAkAra se asaMkhyAta guNI hai| yahA~ para bhI guNAkAra kI yukti pratyekazarIrIdravyavargaNA ke samAna jAnanA caahiye| isase Age eka paramANu adhika skandharUpa jaghanya tIsarI dhruvazUnyavargaNA prApta hotI hai aura usase Age eka-eka paramANu adhika skandharUpa vargaNAyeM taba taka jAnanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa tIsarI dhruvazUnyavargaNA prApta hotI hai| jaghanya vargaNA se utkRSTa vargaNA asaMkhyAtaguNI hotI hai| yahA~ guNAkAra aMgulamAtra kSetra meM AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM sthita jitane samaya hote haiM, utane samayapramANa vargamUloM ke grahaNa karane para jo aMtima vargamUla AtA hai, usake asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza pradeza hote haiM, utane pradeza-pramANa vAlA jAnanA caahiye| ____isase Age eka paramANu adhika skandharUpa jo vargaNA prApta hotI hai, vaha jaghanya sUkSmanigodavargaNA hai| use bhI audArika zarIrAdi Azrita vizrasopacita pudgala rUpa bAdaranigodavargaNA ke -samAna binA kisI vizeSatA ke jAnanA cAhiye aura usI ke samAna eka-eka paramANu adhika karate hue utkRSTa sUkSmanigodavargaNA prApta hotI hai| jaghanya se utkRSTa vargaNA asaMkhyAta guNI hai aura guNAkAra AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, tAvat pramANa jAnanA caahiye| kyoMki sUkSmanigoda jIvoM kA utkRSTa yogasthAna jaghanya yogasthAna se AvalikA ke asaMkhyAta bhAga se guNita hI prApta hotA hai, adhika nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki karmapradezoM ke upacaya meM vRddhi honA yogAdhIna hai aura usake adhIna sUkSmanigodavargaNA hai-yogAdhonA ca karmapradezopacayavRddhiH, tadAdhInA ca sUkSmanigodavargaNeti / isase Age eka paramANu adhika skandharUpa jo vargaNA prApta hotI hai, vaha cauthI jaghanya dhruvazUnyavargaNA hai| usake Age eka-eka paramANu adhika skandharUpa vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa cauthI dhruvazUnyavargaNA prApta hotI hai| jaghanya se utkRSTa vargaNA asaMkhyAtaguNI hai| yahA~ guNAkAra pratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI asaMkhyAta zreNIgata AkAza kI. pradezarAzi pramANa hai| 1. yathArthatayA to AhArakasaptaka kI udvalanA aviratipane ke prathama samaya se hone lagatI hai| udvalanakAla ___palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANaM hone se bAdara nigoda meM pratipanna bhAva kI apekSA bhava ke prathama samaya se bhI kahA jA sakatA hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 karmaprakRti isase Age eka paramANu adhika skandharUpa jo vargaNA prApta hotI hai, vaha jaghanya mahAskandhavargaNA hai| jo pudgalaskandha svAbhAvika pariNamana se TaMka, kUTa, parvata' Adi ke Azrita hote hai, unheM mahAskandhavargaNA kahate haiM-mahAskandhavargaNA nAma ye pudgalaskandhA vizrasApariNAmena ttNkkuuttprvtaadismaashritaaH| usase Age do paramANu adhika skandharUpa dUsarI mahAskandhavargaNA hotI hai| isa prakAra eka-eka paramANu adhika skandharUpa mahAskandhavargaNAyeM taba taka kahanI cAhiye, jaba taka utkRSTa mahAskandhavargaNA prApta hotI hai| yahA~ jaghanya mahAskandhavargaNA se utkRSTa mahAskandhavargaNA asaMkhyAtaguNI hotI hai| yahA~ guNAkAra palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga rUpa jAnanA caahiye| ye mahAskandhavargaNAyeM trasakAyika jIvoM kI adhikatA hone para alpa aura trasakAyika jIvoM kI alpatA hone para bahuta pAI jAtI haiM, aisA yaha vastusvabhAva hai| zatakabRhatcUrNi meM bhI isI prakAra kahA hai mahakhaMdhavaggaNA TaMkakUDa taha pavvayAiThANesu / je poggalA. samasiyA mahakhaMdhA te u buccaMti // tattha tasakAyarAsI jammi ya kAlammi hoMti bahugo / mahakhaMdhavaggaNAo tammi ya kAle bhave thovA // jaM puNa hoi a kAle rAsI tasakAiyANa thovo u / mahakhaMdhavaggaNAo tahiM kAle hoMti bahugAo // artha--jo pudgala paramANu TaMka, kaTa tathA parvata Adi sthAnoM ke Azrita hote haiM, ve mahAskandha yA mahAskandhavargaNA kahalAte haiN| unameM se jisa kAla meM trasakAya rAzi adhika hotI hai, usa kAla meM mahAskandhavargaNAyeM thor3I hotI haiM aura jisa kAla meM trasakAya rAzi alpa, usa kAla meM mahAskandhavargaNAyeM bahuta hotI haiM / . paramANuvargaNA ko Adi lekara mahAskandhavargaNA paryanta kI ye sabhI vargaNAyeM guNaniSpanna nAmavAlI-'guNanipphannasanAmatti' arthAt guNAnurUpa nAmavAlI haiM / jaise ki eka-eka paramANu, paramANuvargaNA, do paramANuoM kA samudAya rUpa dvi-paramANuvargaNA, isa prakAra vargaNAoM ke nAmoM kI sArthakatA hai|' . aba 'asaMkhabhAgaMgulavagAho' isa pada ko spaSTa karate haiM / isa pada kA yaha artha hai ki sabhI vargaNAoM kA avagAhakSetra aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai / yadyapi sAmastyarUpa se ye pratyeka ananta parimANa vAlI haiM aura sampUrNa loka ke Azrita kahI gaI haiM, tathApi eka-eka vargaNA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kSetra kA avagAhana karake hI rahatI haiM tathA kArmaNazarIraprAyogya vargaNA se prArambha kara pazcAdvartI audArikazarIraprAyogya vargaNA taka jitanI vargaNAyeM haiM, unakA kSetrAvagAha pazcAnupUrvI ke anukrama se asaMkhyAtaguNA jAnanA cAhiye / 1. TaMka-choTe pahAr3a, TIle Adi, kUTa-zikhara, parvata-bar3e pahAr3a, jaise-himAlaya aadi| . 2. vargaNAoM ke vizeSa varNana evaM vizeSAvazyakabhASya gata vargaNAoM kI vyAkhyA kA vicAra pariziSTa meM dekhie|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa anukrama vargaNAoM ke varNana (gA 18,19,20) kA sArAMzadarzaka prArUpa isa prakAra hai-- svajaghanya vargaNA ke pradezoM se svotkRSTa vargaNA meM pradezoM kI adhikatA vargaNA nAma 1. agrahaNa 2. zradArika 3. agrahaNa 4. vaikriya 5. agraNa 6. AhAraka 7. agrahaNa 8. jasa 9. agrahaNa 10. bhASA 11 agrahaNa 12. zvAsocchvAsa 13. agraNa 14. mana 15. agraNa 16. kArmaNa 17. dhruvAcita 18. adhruvAcita ( sAntaraniraMtarA) 19. zUnya (1) 20. pratyekazarIrI 21. dhruvazUnya (2) antargata uttara vargaNAye ananta 19 17 " " " "" "1 21 " 11 "1 ny , d' uttara vargaNA saMkhyA pramANa abhavya se anantaguNa abhavya se anantaguNa abhavyAnantaguNa kA anantavo bhAga pramANa ananta bhAgAdhika abhavya se anantaguNa abhavya se anantaguNa ananta bhAgAdhika abhavyAnantaguNa kA anantavAM bhAga abhavya se anantaguNa abhavyAnantaguNa kA anantavA bhAga abhavya se anantaguNa abhayAnantaguNa kA anantavA bhAga abhavya se anantaguNa abhavyAnantaguNa kA anantavAM bhAga abhavya se anantaguNa abhavyAnantaguNa kA anantavAM bhAga abhavya se anantaguNa abhavyAnantaguNa kA anantathA bhAga abhavya se anantaguNa abhavyAnantaguNa kA anantavAM bhAga sarva jIva se anantaguNa "" svajaghanya vargaNA ke praveza ko sUkSma kSetrapalyo. ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNA karane para prApta, utanI svajanya vargaNA ke pradeza ko asaMkhya lokAkAza ke pradeza se guNA karane para prApta, utanI abhavya se anantaguNa ananta bhAgAdhika agrahaNa vidyamAna grahaNa agrahaNa grahaNa agrahaNa grahaNa agrahaNa grahaNa agrahaNa grahaNa agrahaNa grahaNa agrahaNa abhavya se anantaguNa ananta bhAgAdhika grahaNa agrahaNa abhavya se anantaguNa ananta bhAgAdhika grahaNa paraMjIva se anantaguNa apahaNa abhavya se anantaguNa ananta bhAgAdhika abhavya se anantaguNa ananta bhAga dhika abhavya se anantaguNa ananta bhAgAdhikaH sUkSma kSetra palyopama ke brahaNa agrahaNa prAyogya asaMkhyAtaveM bhAga guNa asaMkhya lokAkAza pradeza pramANa r " vidyamAna avidyamAna " 13 "1 33 11 " "1 31 21 13 11 " 77 "1 13 18 vidyamAnaavidyamAna dezata: avidyamAna vidyamAna avidyamAna 1. uttaravargaNAnoM meM se kinhIM vargaNAoM kA kisI samaya abhAva hotA hai, usa samayApekSA avidyamAna aura kisI samaya sarva vargaNAyeM vidyamAna rahatI haiM, usa samayApekSA vidyamAna kintu mUla vargaNA prabhAva kI apekSA to sadaiva vidyamAna haiN| 2. pratyekazarIrI jaghanya vargaNA se utkRSTa vargaNA asaMkhya guNa hone para bhI uttaravargaNAyeM ananta hI hotI haiN| kyoMki jaghanya vargaNAgata rAzi ananta hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 anukrama vargaNA nAma 22. bAdaranigoda 23. dhruvazUnya ( 3 ) 24. sUkSmanigoda 25. dhruvazUnya ( 4 ) * antargata uttara vargaNAyeM ananta 26. acitta mahAskandha "1 uttara vargaNA saMkhyA pramANa sva jaghanya vargaNA ke pradeza ko sUkSma kSetra palyo. ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNA karane para prApta, utanI svajaghanya vargaNA ke pradeza ko aMgula kSetra pradeza kA Avali kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa vargamUla karane para prApta carama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNA karane para prApta, utanI sva jaghanya vargaNA ke pradeza ko Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNA karane para prApta, utanI sva jaghanya vargaNA ke pradeza ko pratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI asaMkhya zreNI ke pradeza dvArA guNA karane para prApta, utanI sva jaghanya vargaNA ke pradeza kI patyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNA karane para prApta, utanI svajaghanya vargaNA ke pradezoM se sarvotkRSTa vargaNA meM pradezoM kI adhikatA sUkSma kSetra palyo: ke asaMkhyAtaveM bhAga guNa aMgula kSetra pradeza kA Avali kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa vargamUla karane para prApta carama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga guNa Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga guNa pratara asaMkhya bhAgavartI asaMkhya zreNIgata pradeza guNa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga guNa grahaNa agrahaNa prAyogya egamavi gahaNadavvaM, savappaNayAe jIvadesammi / savvaSNayA savvattha vAvi savve gahaNabaMdhe // 21 // karmaprakRti vidyamAna avidyamAna agrahaNa vidyamAna avidyamAna : vidyamAna avidyamAna vidyamAna salezya jIva kI yoga dvArA pudgala-grahaNa karane kI prakriyA yogazakti dvArA grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM ko jIva ekadeza se grahaNa karatA hai yA sarvAtmanA ? aisA prazna hone para granthakAra uttara dete haiM zabdArtha - egamavi gahaNadavvaM - eka bhI grahaNayogya dravya ko, savvaSpaNayAe - sarva pradezoM dvArA, jIvadesamma - jIva pradezAvagAhita savvappaNayA - sarvapradezoM dvArA, savvattha - sarva jIvapradezoM meM avagAhita, vA-aura, vi-bhI, savve - sabhI, gahaNabaMdhe - grahaNayogya skandhoM ko / San
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 79 gAthArtha ---- eka jIvapradeza meM avagAhita- avagAhanA ko prApta grahaNa karane yogya dravya ko bhI jIva sarvapradezoM se grahaNa karatA hai aura sarva jIvapradezoM meM avagAhita sabhI grahaNaprAyogya skandhoM ko bhI sarva AtmapradezoM dvArA grahaNa karatA hai / vizeSArtha -- jIva apane pradezoM meM avagAr3ha - avagAha ko prApta arthAt jina AkAzapradezoM para AtmA ke pradeza rahe hue haiM, unhIM AkAzapradezoM para rahe hue karmadalikoM ko grahaNa karatA hai, kintu anantara aura paramparAgata pradezoM para avagAr3ha rahe hue dravya ko grahaNa nahIM karatA hai / isa prakAra eka jIvapradeza' para avagAr3ha grahaNa karane yogya jo bhI karma-dalika hai, use bhI sarvAtmanA arthAt sabhI AtmapradezoM se grahaNa karatA hai / kyoMki sabhI jIvapradezoM kA sAMkala ke avayayaMtroM ke samAna paraspara saMbaMdhavizeSa pAyA jAtA hai / isalie eka pradeza meM apane kSetra - avagAr3ha grahaNaprAyogya dravya ke grahaNa karane ke lie vyApAra karane para sabhI AtmapradezoM kA anantara va paramparA se' usa dravya ko grahaNa karane ke liye vyApAra hotA hai / jaise hAtha ke agrabhAga ghaTa Adi ke grahaNa kiye jAne para bhI maNibaMdha ( pahuMcA ), kUrpara ( kohanI), aMsa (kaMdhA) Adi avayavoM kA bhI usa dravya ke grahaNa karane hetu anantara evaM paraMparA se vyApAra hotA hai tathA 'savvattha vAvi' sarvatra bhI arthAt sabhI jIvapradezoM meM jo avagAha ko prApta grahaNaprAyogya pudgalaskandha haiM, una sabako bhI sarvAtmapradezoM dvArA grahaNa karatA hai / kyoMki eka-eka pradeza para sthita skandha ko grahaNa karane meM sarva AtmapradezoM kA anantara va paraMparA vyApAra siddha hone se sarvatra sarvapradezoM kA vyApAra honA nyAyaprApta hai / snehaprarUpaNA isa loka meM pudgala dravyoM kA paraspara sambandha sneha guNa se hotA hai / ' ataH snehaprarUpaNA karanA cAhiye / vaha snehaprarUpaNA tIna prakAra kI hai- 1. snehapratyayaspardhaka prarUpaNA, 2. nAmapratyayaspardhaka prarUpaNA, aura 3 prayogapratyayaspardhaka prarUpaNA / inake lakSaNa kramaza: isa prakAra haiM 1. sneha-nimittaka spardhaka kI prarUpaNA ko snehapratyaya spardhaka prarUpaNA kahate haiM-- snehanimitasya spardhakasya prarUpaNA snehapratyayaspardhakaprarUpaNA / 2. zarIrabaMdhana nAmakarma ke udaya se paraspara baMdhe hue zarIrapudgaloM ke sneha kA Azraya lekara jo spardhakaprarUpaNA kI jAtI hai, vaha nAmapratyayaspardhaka prarUpaNA kahalAtI hai-- zarIrabaMdhananAmakarmodayataH parasparaM baddhAnAM zarIrapudgalAnAM snehamadhikRtya spardhakaprarUpaNA nAmapratyayaspardhaka prarUpaNA / isakA Azaya yaha hai ki nAmapratyaya arthAt baMdhananAmanimittaka zarIrapradezoM ke spardhaka kI prarUpaNA nAmapratyayaspardhaka prarUpaNA kahate haiM / 1. svarUpataH grahaNaprAyogya dravya asaMkhyAta pradezAvagAhI hai, parantu asaMkhya pradezoM meM se kisI eka pradeza kI vivakSA karanA cAhie / athavA grahaNaprAyogya dravya jitanI avagAhanA meM rahe hue Atma- pradeza samUha meM se bhI eka pradezarUpa vivakSA samajhanA cAhiye / 2. eka ke bAda eka, isa prakAra pratyeka Atmapradeza kA sambandha hone se / 3. snigdharUkSatvAd baMdhaH / -tattvArthasUtra, a. 5
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti 3. prakRSTa yoga ko prayoga kahate haiM, isa prayogapratyayabhUta, kAraNabhUta prakRSTa yoga ke dvArA grahaNa kiye gaye jo pudgala haiM, unake sneha kA Azraya karake jo spardhakaprarUpaNA kI jAtI hai, use prayogapratyayaspardhakaprarUpaNA kahate haiM--prakRSTo yogaH prayogastena pratyayabhUtena kAraNabhUtena ye gRhItAH pudgalAsteSAM snehamadhikRtya spardhakaprarUpaNA. pryogprtyysprdhkprruupnnaa|' . ukta tIna prarUpaNAoM meM se pahale snehapratyayaspardhakaprarUpaNA karane ke lie gAthAsUtra kahate haiM / snehapratyayaspardhakaprarUpaNA - nehappaccayaphaDDagamegaM avibhAgavaggaNA nnNtaa| hasseNa bahU baddhA asaMkhaloge duguNahINA // 22 // . zabdArtha-nehappaccaya-snehapratyaya, phaDDagaM-spardhaka, ega-eka, avibhAgavaggaNA-avibhAga vargaNA, gaMtA-ananta, hasseNa-alpa, bahU-adhika, baddhA-baMdhe hue (yukta), asaMkhaloge-asaMkhya lokAkAza pradeza pramANa, dugunnhiinnaa-dvignnhiin| gAthArtha-eka snehapratyayaspardhaka meM avibhAga vargaNAyeM ananta hotI haiM tathA alpa snehayukta pudgala adhika hai aura asaMkhya lokAkAza pradeza pramANa vargaNAoM kA atikramaNa karane para jo jo vargaNAyeM AtI haiM, unameM dviguNahIna, dviguNahIna pudgala hote haiN| vizeSArtha-snehapratyaya arthAt snehanimittaka eka-eka sneha avibhAga aMza se bar3hane vAlI pudgala vargaNAoM ke samudAya ko eka snehapratyayaspardhaka kahate haiM-snehapratyayaM, snehanimittamekaMkasnehAvibhAgavRddhAnAM pudgalavargaNAnAM samudAyarUpaM spardhakam / ' usa spardhaka meM avibhAga vargaNAyeM eka-eka sneha ke avibhAga aMza se adhika padagala paramANaoM ke samadAya rUpa ananta hotI haiN| unameM hrasva arthAta alpa sneha se jo padagala baddha haiM, ve bahata hote haiM aura bahata sneha se baMdhe hae pudgala alpa hote haiM tathA asaMkhyAta loka para duguNahIna paramANu pudgala hote haiN| isakA yaha artha hai ki AdivargaNa NA sa para (Age) asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa vargaNAoM ke ullaMghana karane para jo agalI vargaNA prApta hotI hai, usameM pudgala paramANu Adi vargaNA sambandhI pudgala paramANuoM kI apekSA duguNahIna arthAt Adhe hote haiN| isase Age punaH asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa vargaNAoM kA ullaMghana karane para prApta hone vAlI agalI vargaNA meM pudagala paramANa dviguNahIna prApta hote haiN| isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki Age kahI jAne vAlI asaMkhyAta bhAgahAni kI aMtima vargaNA prApta hotI hai| 1. snehapratyaya, nAmapratyaya aura prayogapratyaya prarUpaNAoM ke lakSaNa kramaza: isa prakAra haiM 1. lokavartI prathama agrAhya pudgala dravyoM meM snigdhapane kI taratamatA kahanA snehapratyayaprarUpaNA hai| 2. pAMca zarIra rUpa pariNamate pudgaloM meM snigdhapane kI taratamatA batAnA nAmapratyayaprarUpaNA hai aura 3. utkRSTa yoga se grahaNa hone vAle pudgaloM meM snigdhatA kI taratamatA kahanA prayogapratyayaprarUpaNA hai|... '2. snehapratyayaspardhaka-jisa spardhakaprarUpaNA meM mAtra sneha yahI nimittabhata hai, use snehapratyayaspardhaka kahate haiN| 3. yahA~ pudgala paramANuoM ko grahaNa karane kA kAraNa yaha hai ki snehAdi paryAya kI vaktavyatA eka-eka pradeza aura paramANu meM hI ho sakatI hai aura paramANu hI vastutaH pudgala dravya hai aura skandhAdi to paramANu pudgala ___ kI paryAya haiN| isaliye snehAvibhAgAdi kI vivakSA paramANu meM hI saMbhava hai|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa ukta kathana kA tAtpaya yaha hai ki sarvotkRSTa snehaguNa ko kevaliprajJArUpa zastra ke dvArA chedana kara-karake jo nivibhAga (aba aura anya vibhAga honA jisameM zakya na ho) aMza kiye jAte haiM, ve snehAvibhAga kahalAte haiM-yaH khalu sarvotkRSTasnehasya kevaliprajJAcchedanakena chidyate, chitvA chitvA ca nivibhAgA bhAgAH kriyante te snehAvibhAgAH / loka meM unameM se kitane hI paramANu eka snehAvibhAga se yukta hote haiM. unakA samudAya prathama vargaNA hai| do snehAvibhAgoM se yukta jo paramANu, unakA samudAya dUsarI vargaNA hai| isa prakAra saMkhyAta snehAvibhAgoM se yukta saMkhyAta vargaNAyeM kahanA cAhiye, asaMkhyAta snehAvibhAgoM se yukta paramANuoM kI asaMkhyAta vargaNA aura ananta snehAvibhAgoM se yukta paramANuoM kI ananta vrgnn| kahanA cAhiye / ina sabhI vargaNAoM kA samudAya rUpa eka spardhaka hotA hai / ' kyoMki krama se avibhAgI aMzoM se bar3hane vAlI ukta vargaNAoM ke antarAla meM eka-eka avibhAga kI vRddhi kA vyavaccheda nahIM hai| eka-eka avibhAga vRddhi kA vyavaccheda spardhaka ke aMta meM hotA hai| kahA bhI hai-- __rUvuttaravuDhDhIe cheo phddddgaannN| eka-eka aMza rUpa kI uttara vRddhi se spardhakoM kA cheda arthAt aMta prApta hotA hai| ina vargaNAoM (snehapratyayavargaNAoM) meM prarUpaNA do prakAra se hotI hai-1. anantaropanidhA se aura 2. paraMparopanidhA se| anantaropanidhA prarUpaNA-inameM se pahale anantaropanidhA prarUpaNA ko prastuta karate haiM--eka sneha-avibhAga vAle paramANuoM ke samudAya rUpa pahalI vargaNA meM jitane pudgala hote haiM, unakI apekSA dUsarI vargaNA meM asaMkhyAta bhAgahIna pudgala paramANu hote haiM, usase bhI tIsarI vargaNA meM asaMkhyAta bhAgahIna paramANu hote haiN| isa prakAra pratyeka vargaNA meM asaMkhyAta bhAgahAni se pudgala paramANu taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ananta vargaNAyeM prApta hotI haiN| usake anantara prApta hone vAlI vargaNA meM pudgala paramANu pahale vAlI vargaNAgata pudgala paramANuoM kI apekSA saMkhyAta bhAgahIna hote haiM / usase Age prApta hone vAlI vargaNA meM pudgala paramANu saMkhyAta bhAgahIna hote haiN| isa prakAra saMkhyAta bhAgahAni se ananta vargaNAyeM kahanA cAhiye / punaH usase uparitana vargaNA meM pudgala paramANu prAktana vargaNAgata pudgala paramANuoM kI apekSA saMkhyAta guNahIna hote haiM, punaH usase Age vAlI vargaNA meM pudgala paramANu saMkhyAta guNahIna hote haiN| isa prakAra saMkhyAta guNahAni ke dvArA bhI ananta vargaNAyeM kahanA cAhiye / usake bhI anantara prApta hone vAlI vargaNA meM pudgala paramANu prAktana vargaNAgata pudgala paramANuoM kI apekSA asaMkhyAta guNahIna hote haiN| usase Age prApta hone vAlI vargaNA meM pudgala paramANu asaMkhyAta guNahIna hote haiM / isa prakAra asaMkhyAta guNahAni se bhI ananta vargaNAyeM kahanA 1. ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki eka snehapratyayaspardhaka meM ananta vargaNAyeM hotI haiM aura vargaNA kA prArambha eka snehAvibhAga se hokara ve saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta snehAvibhAga vAlI ho sakatI haiN| arthAt eka snehAvibhAgayukta ananta paramANuoM kI pahalI vargaNA, do snehAvibhAgayukta ananta paramANuoM kI dUsarI vargaNA, isI prakAra tIna, cAra, pAMca yAvat saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta snehAvibhAga kI vRddhi karate-karate ananta snehAvibhAgayukta ananta paramANuoM kI anantI vargaNA hotI haiN| ina ananta vargaNAoM kA samudAya eka sneha-pratyayaspardhaka hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 karmaprakRti cAhiye / isase anantaravartI vargaNA meM pudgala paramANu prAktana vargaNAgata pudgala paramANuoM kI apekSA ananta guNahIna hote haiN| usake Age prApta hone vAlI vargaNA meM pudgala paramANu ananta guNahIna kahanA cAhiye / isa prakAra ananta guNahAni se ananta vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki sarvotkRSTa' vargaNA prApta hotI hai| . isa prakAra anantaropaniyA kI apekSA prarUpaNA jAnanA cAhiye / 2. aba paraMparopanidhA kI apekSA prarUpaNA karate haiM-- paraMparopanidhA prarUpaNA--Adi vargaNA se pare (Age) asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa vargaNAoM kA atikramaNa karane para jo vargaNA prApta hotI hai, usameM Adya vargaNAgata pudgala paramANuoM kI apekSA pudgala paramANu dviguNahIna (artha) pAye jAte haiN| tatpazcAt phira utanI hI (asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa) vargaNAoM kA atikramaNa karane para jo vargaNA prApta hotI hai, usameM pudgala paramANu Adhe hote haiM / isa prakAra punaH-punaH taba taka kahanA cAhiye, jaba taka asaMkhyAta bhAgahAnigata aMtima . vargaNA prApta hotI hai| isake Age saMkhyAta bhAgahAnigata saMkhyAta vargaNAoM ke atikramaNa karane ke anantara jo vargaNA prApta hotI hai, usameM asaMkhyAta bhAgahAnigata aMtima vargaNA ke pudgala paramANuoM kI apekSA Adhe pudgala hote haiM / isa prakAra puna:-puna: taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki saMkhyAta bhAgahAni meM bhI aMtima vargaNA prApta hotI hai| uparitana tInoM hI hAniyoM meM yaha duguNa hAnivAlI paraMparopanidhA saMbhava nahIM hai, kyoMki pahalI saMkhyAta guNahAni vargaNA meM pudgala paramANu prAktana vargaNA kI apekSA saMkhyAta guNahIna prApta hote haiM / saMkhyAta guNahIna paramANu jaghanya se bhI triguga yA caturguNa hIna grahaNa kiye jAte haiM. dviguNahIna nhiiN| ... ... 1. yahA~ sarvotkRSTatA snehA vibhAga kI apekSA hai, kintu pUdagalApekSA sarva jaghanyapanA hai| 2. snehapratyayaspardhaka kI anaMtaropanidhA prarUpaNA kA sArAMza yaha hai ki anukrama se sthApita kI huI vargaNAoM meM pUrva vargaNA ke bAda kI para vargaNA meM paramANuoM kA hInAdhikapanA batAnA anaMtaropanidhA kahalAtI hai| jo isa prakAra samajhanA cAhiyesnehapratyayaspardhaka kI Adi kI anaMta vargaNAyeM asaMkhyAta bhAgahIna, .. tadanantara kI " " saMkhyAta bhAgahIna, " . . . tadanantara.kI." " .. saMkhyAta ..guNahIna, .. . ". " tadanantara ko " " asaMkhyAta guNahIna, .... tadanantara kI " " ananta gnnhiin| isa prakAra snehapratyayaspardhaka kI ananta vargaNAyeM pAMca vibhAgoM meM vibhAjita haiM--1. asakhyAta bhAgahIna vibhAga, 2. saMkhyAta bhAgahIna vibhAga, 3. saMkhyAta guNahIna vibhAga, 4. asaMkhyAta guNahIna vibhAga, 5. ananta guNahIna, vibhaag| 3. digdarzana karAne ke uddezya se hI isakI prarUpaNA kI hai ki Adi vargaNA se Age asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa jo vargaNa yeM hotI haiM, unakI aMtima vargaNA meM Adya vargaNA se 'dviguNahIna (Adhe) pudgala paramANu hote haiN| 4. saMkhyAta guNahAni, asaMkhyAta guNahAni, ananta gunnhaani|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa kyoMki siddhate ya jattha-jattha saMkhejjagagahaNaM tattha-tattha ajahaNNamaNukkosayaM daTThavvaM / siddhAnta meM jahA~-jahA~ saMkhyAta kA grahaNa kiyA gayA hai, vahA~-vahA~ ajaghanya-anutkRSTa saMkhyAta? kA grahaNa karanA cAhiye, aisA anuyogadvAraNi kA vacana hai / ataH saMkhyAta kA ullekha Ane para prAyaH sarvatra hI ajaghanya-anutkRSTa saMkhyAta kA hI grahaNa kiyA jAtA hai / isalie Adi se lekara (Age kI vargaNAoM meM) anya prakAra se paraMparopanidhA kI apekSA anya prakAra se prarUpaNA kI jAtI hai, arthAt Age dvigaNahAni kA abhAva hone se dviguNahAni paraMparopanidhA saMbhava nahIM hai| ata: Age dviguNahAni kA abhAva hone se dviguNahAni paraMparopanidhA ke sivAya dUsare prakAra se paraMparopanidhA kahate haiM / jo isa prakAra hai 1. asaMkhyAta bhAgahAni meM prathama aura aMtima vargaNAoM ke antarAta meM prathama vargaNA kI apekSA kitanI hI vargaNAyeM (1) asaMkhyAta bhAgahIna, kitanI hI (2) saMkhyAta bhAgahIna, kitanI hI (3) saMkhyAta guNahIna, kitanI hI (4) asaMkhyAta guNahIna aura kitanI hI (5) ananta gaNahIna pAI jAtI haiN| isa prakAra asaMkhyAta bhAgahAni meM prathama vargaNA kI apekSA pAMcoM hI hAniyAM saMbhava hai|' ... 2. saMkhyAta bhAgahAni meM asaMkhyAta bhAgahAni ko chor3akara prathama vargaNA kI apekSA zeSa cAroM hAniyAM pAI jAtI haiN| 3. saMkhyAta guNahAni meM asaMkhyAta bhAgahAni aura saMkhyAta bhAgahAni ko chor3akara zeSa tIna hAniyAM pAI jAtI haiN| 4. asaMkhyAta guNahAni meM kitanI hI vargaNAyeM asaMkhyAta guNahIna aura kitanI hI ananta guNahIna pAI jAtI haiM / isaliye usameM do hI hAni saMbhava haiN| 5. ananta guNahAni meM to eka ananta guNahAni hI pAI jAtI hai / 1. do ko jaghanya saMkhyAta aura eka kama samasta saMkhyA ko utkRSTa kahate haiN| ina donoM ko chor3akara do se Upara ___tIna Adi yAvat do kama samasta saMkhyAoM ko ajaghanya-anutkRSTa saMkhyAta kahate haiN| 2. tAtparya yaha hai ki saMkhyAta bhAgagata aMtima vargaNA se Age bhI prathama vargaNA meM triguNAdihIna (saMkhyAta guNahIna) pudgala paramANu haiM, dviguNahIna nahIM haiN| jisase dviguNahIna paraMparopanidhA kA kathana kiyA jAnA saMbhava nahIM hai| 3. ina pAMcoM hAniyoM ko jAnane kI roti isa prakAra hai-- . prathama vargaNA kI apekSA dvitIya, tRtIya Adi asaMkhya vargaNAyeM asaMkhyAta bhAgahIna haiM, usase Age prathama dviguNahIna vargaNAM: . taka kI vargaNAyeM saMkhyAta bhAgahIna haiN| prathama dviguNahIna vargaNAnantara vargaNA se lekara saMkhyAtI vargaNAyeM saMkhyAta guNahIna, usase Age asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa vargaNAyeM asaMkhyAta guNahIna haiM aura usase Age kI . ananta guNahIna haiN| ..... 4. Adi se hI asaMkhyAta bhAgahAni kA abhAva hone se Age asaMkhyAta bhAgahAni saMbhava nahIM hai| isI prakAra Age kI hAniyoM ke liye bhI samajhanA caahiye|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti isa prakAra (mUla hAnipaMcaka aura uttara hAnipaMcaka, isa taraha do prakAra se) paraMparopanidhA prarUpaNA samajhanA caahiye|' aba inakA alpabahutva batalAte haiM / pAMca hAniyoM meM vargaNAoM kA alpabahutva 1. asaMkhyAta bhAgahAni meM vargaNAyeM saba se kama hotI haiM. 2. unase saMkhyAta bhAgadAni meM vargaNAyeM ananta guNI hotI haiM , 3. unase bhI saMkhyAta guNahAni meM vargaNAyeM ananta guNI hotI haiM, 4. unase bhI asaMkhyAta guNahAni meM vargaNAyeM ananta guNI hotI haiM, 5. unase bhI ananta guNahAni meM vargaNAyeM ananta guNI hotI haiN| hAniyoM meM vargaNAoM ke alpAdhikya kA pramANa to ukta prakAra hai aura paramANuoM kA alpabahutva isa prakAra samajhanA cAhiye ki (1) ananta guNahAni meM pudgala paramANu sabase kama haiM,2 (2) unase asaMkhyAta gaNahAni meM pudgala paramANu anantaguNe hote haiM,' (3) unase bhI saMkhyAta guNahAni meM pudgalaparamANu anantaguNe 1. snehapratyayaspardhaka kI paraMparopanidhAprarUpaNA kA sArAMza isa prakAra hai pUrva vargaNA kI apekSA bIca meM kucha vargaNAoM ko chor3akara Age kI vargaNA meM paramANuoM saMbaMdhI hInAdhikapanA kahanA paraMparopanidhA kahalAtI hai| usako isa prakAra samajhanA cAhiye-- 1.asaMkhyAta bhAgahAni vibhAga meM asaMkhyAta lokAtikramaNa hone para dviguNahAni, 2. saMkhyAta bhAgahAni vibhAga meM asaMkhyAta lokAtikramaNa hone para dviguNahAni tathA 3,4,5 saMkhyAta guNahAni vibhAga, asaMkhyAta guNahAni vibhAga, ananta guNahAni vibhAga, ina tIna vibhAgoM meM pahale se hI triguNAdihInapanA hone se dviguNahAni kA abhAva hai| yaha pUrvokta dviguNahAnirUpa paraMparopanidhA sarva vibhAgoM meM prApta na hone se dUsare prakAra se paraMparopanidhA kI prarUpaNA isa prakAra jAnanA cAhiyeasaMkhyAta bhAgahAni vibhAga meM prathama vargaNA kI apekSA kucha vargaNAyeM asaMkhyAta bhAgahIna, saMkhyAta bhAgahIna, saMkhyAta guNahIna, asaMkhyAta guNahIna, ananta guNahIna haiN| isI prakAra saMkhyAta bhAgahAni, saMkhyAta guNahAni, asaMkhyAta guNahAni aura ananta guNahAni vibhAga meM bhI apanI prathama vargaNA kI apekSA uttara vargaNAyeM bhI hIna samajhanA caahiye| kintu itanI vizeSatA hai ki yaha hInatA apane-apane nAma ke krama se prArambha karanA cAhiye / jaise ki saMkhyAta bhAgahIna vibhAga meM hInatAkrama saMkhyAta bhAgahIna se prAraMbha kreN| sArAMza yaha hai ki asaMkhyAta bhAgahAni meM prathama vargaNA kI apekSA Age 1. kitanI hI vargaNAyeM asaMkhyAta. bhAgahIna, 2. kitanI hI saMkhyAta bhAgahIna 3. kitanI hI saMkhyAta guNahIna, 4. kitanI hI asaMkhyAta guNahIna aura 5. kitanI hI ananta guNahIna, isa prakAra pAMcAM hAni vAlI hotI haiN| saMkhyAta bhAgahAni meM prathama vargaNA kI apekSA Age kitanI hI vargaNAyeM pUrva kI asaMkhyAta bhAgahAni ke binA bAda kI zeSa cAra hAniyoM vAlI hotI haiN| saMkhyAta guNahAni meM prathama vargaNA kI apekSA Age kI kitanI hI vargaNAyeM pUrva kI asaMkhyAta bhAga aura saMkhyAta bhAga, ina do hAniyoM ke binA bAda kI tIna hAniyoM vAlI, asaMkhyAta guNahAni meM prathama vargaNA kI apekSA Age kI kitanI hI vargaNAyeM pUrva kI asaMkhyAta bhAga, saMkhyAta bhAga aura saMkhyAta guNa, ina tIna hAniyoM ke binA uttara kI zeSa do hAniyoM vaalii| ananta guNahAni meM prathama vargaNA kI apekSA Age kI kitanI hI vargaNAyeM pUrvokta cAra hAniyoM ke binA eka hAnivAlI arthAt ananta guNahAni vAlI hotI haiN| ananta guNahAni meM ananta guNa bar3e-bar3e bhAgoM kI hAni hone se yahAM anantaguNa meM guNa zabda se ananta pudgala rAzi pramANa eka bhAga aise ananta bhAga samajhanA caahiye| parantu guNa zabda se guNAkAra jaisA bhAga nahIM samajhanA caahiye| ananta guNarUpa bhAga to saba bhAgoM kI apekSA bRhat pramANa vAlA hI hotA hai tathA jahAM-jahAM hAni kA prasaMga Aye vahAM guNa zabda se bhAga pramANa hI jAnanA cAhiye, kintu guNAkAra rUpa nhiiN| lekina vRddhi ke prasaMga meM guNa zabda kA guNAkAra Azaya samajhanA caahiye| 3. anantaH pudgala paramANu rAzi se asaMkhyAta pudgala paramANuoM kI rAzi alpa hone se hAni kama hotI hai, jisase pudgala paramANu adhika hote haiN|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa hote haiM, (4) unase bhI saMkhyAta bhAgahAni meM pudgala paramANu anantaguNe hote haiM, (5) unase bhI asaMkhyAta bhAgahAni meM pudgala paramANu anantaguNe hote haiN|' kahA bhI hai-- thovA u vaggaNAo paDhamahANIi uvarimAsu kamA / hoMti aNaMtaguNAo, aNaMtabhAgo paesANaM // arthAt prathama hAni meM vargaNAyeM sabase kama hotI haiM, usase Upara kI hAniyoM meM vargaNAyeM krama se anantaguNI hotI haiM aura pradeza anantaveM bhAga hote haiM / - isa prakAra snehapratyayaspardhakaprarUpaNA kA varNana jAnanA cAhiye / nAmapratyayaspardhaka aura prayogapratyayaspardhaka prarUpaNAyeM ava nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA aura prayogapratyayaspardhakaprarUpaNA karane ke liye Age gAthA kahate haiM nAmappaogapaccayagesu vi neyA anNtgunnnnaae| dhaNiyA desaguNA siM jahannajeThe sage kaTu // 23 // zabdArtha-nAmappaogapaccayagesu-nAmapratyaya aura prayogapratyaya spardhakoM meM, vi-bhI, neyA-jAnanA cAhiye, anantaguNaNAe-anantaguNe, dhaNiyA-saMgrahIta, desaguNA-snehAvibhAga, siM-unake, jahannajeThejaghanya aura utkRSTa (vargaNA) ko, sage-apanI-apanI, kaTu-sthApita karake / gAthArtha-nAmapratyayaspardhakoM aura prayogapratyayaspardhakoM meM bhI snehapratyayaspardhaka prarUpaNA ke samAna (avibhAga, vargaNA Adi kI) prarUpaNA jAnanA cAhiye / ina donoM meM kevala ananta guNita vRddhi hotI hai tathA ina tInoM prakAra ke spardhakoM kI jaghanya aura utkRSTa apanI-apanI vargaNAyeM pRthak-pRthak sthApita karake unameM saMgrahIta sakala pudgalagata snehAvibhAga anukrama se anantaguNa, anantaguNa rUpa se kahanA cAhiye / nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA vizeSArtha--sarva prathama nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA kA vicAra karate haiN| nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA meM chaha anuyogadvAra hote haiM / (1) avibhAgaprarUpaNA, (2) vargaNAprarUpaNA, (3) spardhakaprarUpaNA, (4) antaraprarUpaNA, (5) vargaNAgata pudgaloM ke snehAvibhAga ke saMpUrNa samudAya kI prarUpaNA aura (6) sthaanprruupnnaa| 1. avibhAgaprarUpaNA-audArikAdizarIrapaMcakaprAyogyAnAM paramANUnAM yo rasaH, sa kevaliprajJAchedanakena chidyate / chittvA ca nirvibhAgA bhAgAH kriyante, te'vibhAgAH-audArika Adi pAMca zarIroM ke yogya 1 hAni ke prasaMga meM guNa zabda kA artha bhAga rUpa lenA cAhiye / isakA spaSTIkaraNa Upara kiyA gayA hai| 2 paMcasaMgraha, baMdhanakaraNa 24
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti paramANaoM kA jo rasa hai, use kevalI ke prajJArUpa chedanaka ke dvArA chedA jAye aura uttarottara cheda karake jo nivibhAga bhAga kiye jAte haiM, unheM avibhAgapraticcheda' kahate haiN| ye guNaparamANu athavA bhAvaparamANu bhI kahalAte haiM / yaha avibhAgaprarUpaNA hai / 2. vargaNAprarUpaNA---eka snehAvibhAga se yukta pudgala paramANu zarIrayogya nahIM hote haiN| arthAt pandraha prakAra ke zarIrabaMdhana nAmakarma ke bhedoM meM se kisI bhI eka baMdhana ke yogya nahIM hote haiM / ' isI prakAra do snehAvibhAgoM se yukta pudgala paramANu zarIrayogya nahIM hai aura na tIna, cAra Adi saMkhyAta snehAvibhAgoM se yukta pudgala paramANu zarIrayogya haiM aura na asaMkhyAta aura ananta snehAvibhAgoM se yukta hI pudgala paramANu kisI bhI zarIra ke baMdhanayogya hote haiM, kintu sarva jIvoM se anantaguNapramANa, anantAnanta. snehAvibhAgoM se yukta pudgala paramANu hI zarIraprAyogya hote haiM / una saba anantAnanta snehAvibhAgoM kA samadAya prathama vargaNA hai aura vaha bhI jaghanya vargaNA hai| isake Age eka-eka avibhAga kI vRddhi se niraMtara vRddhi ko prApta hotI huI vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki unakA pramANa abhavyoM se ananta guNA aura siddhoM ke ana bhAga pramANa ho jAye / 3. spardhakaprarUpaNA-ina saba vargaNAoM kA samudAya eka spardhaka kahalAtA hai| isase Age eka, do Adi snehAvibhAgoM se adhika paramANa prApta nahIM hote haiM, kintu sarvajIvoM se anantaguNa pramANa anantAnanta rasAvibhAgoM se adhika paramANu prApta hote haiM, una sabakA samudAya dUsare spardhaka kI pahalI vargaNA hai / usameM snehAvibhAga prathama spardhaka kI prathama vargaNAgata snehAvibhAgoM se dugane hote haiN| tadanantara eka-eka snehAvibhAga kI vRddhi se nirantara vargaNAyeM taba taka kahanA cAhaye, jaba taka ki ve abhavyoM se ananta guNI aura siddhoM ke. anantaveM bhAga pramANa ho jAyeM / unakA samudAya dUsarA spardhaka hai| isake Age eka, do Adi snehAvibhAga se bar3hate hue paramANu prApta nahIM hote hai, kintu sarvajIvoM se anantAnanta snehAvibhAgoM se vRddhiMgata paramANu prApta hote haiM / unakA samudAya tIsare spardhaka kI prathama vargaNA hotI hai| usameM snehAvibhAga prathama spardhaka kI prathama vargaNA se tigune hote haiM / isase Age eka-eka snehAvibhAga kI vRddhi se pUrvokta pramANa arthAt abhavyoM se ananta guNI aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa vargaNAyeM kahanA cAhiye / una sabakA samudAya tIsarA spardhaka hai / isa prakAra jitanI saMkhyA vAle spardhaka kA vicAra kiyA - 'jAye, usakI Adi vargaNA meM prathama spardhaka kI prathama vargaNAgata snehAvibhAga se utanI-utanI hI 'saMkhyA se gaNita prApta hote haiN| ye saba spardhaka abhavyoM se ananta guNita aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa hote haiM / : 4. antaraprarUpaNA-ina spardhako ke antarAla, eka kama spardhaka kI saMkhyA ke samAna hote ' haiM / kyoMki cAra vastuoM ke antarAla tIna hI hote haiM tathA vargaNAoM meM anantara krama se do . 1... audArikA di pAMcoM zarIroM meM se kisI bhI zarIra rUpa pariNamita nahIM hote haiN| 2. deharUpa pariNamita hone vAle pudgalaskandhoM ke pratyeka pradeza meM kama-se-kama bhI sarva jIvarAzi se ananta guNe snehA vibhAga avazya hote haiN| ina jaghanya snehAvibhAga yukta jitane paramANu haiM, una sabakA samudAya prathama vargaNA hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaddhiyAM hotI haiM-eka-eka avibhAgavRddhi aura anantAnanta avibhAgavRddhi / inameM eka-eka avibhAgavRddhi eka spardhaka sthita vargaNAoM kI yathAkrama se hotI hai aura anantAnanta avibhAgavaddhi pAzcAtya spardhakagata carama vargaNA kI apekSA agrima spardhaka kI Adi vargaNA meM hotI hai evaM pAraMparya kI apekSA to prathama spardhaka kI prathama vargaNA kI apekSA chahoM vRddhiyAM jAmamA cAhiye / / isa prakAra vargaNAprarUpaNA, spardhakaprarUpaNA aura antaraMprarUpaNA jAnanA cAhiye / aba vargaNAgata pudgala paramANuoM ke snehAvibhAga ke samudAya kI prarUpaNA karate haiN| 5. vargaNAgata pudgala-snehAvibhAgasamudAyaprarUpaNA---prathama zarIrasthAna kI prathama vargaNA meM snehAvibhAga sabase kama hote haiN| usase dvitIya zarIrasthAna kI prathama vargaNA meM snehAvibhAga anantagaNe,2 usase bhI tIsare zarIrasthAna kI prathama vargaNA meM anantagaNe hote haiM / isa prakAra uttarottara anantagaNa zreNI se sabhI zarIrasthAna jAnanA cAhiye / ye zarIrasthAna Age kahe jAne vAle spardhakoM kI saMkhyA pramANa haiN| aba unake hI baMdhana yogya zarIra paramANuoM kA alpabahutva batalAte haiM ki audArika-audArikazarIrabaMdhanayogya pudgala paramANu sabase alpa hote haiM / unase audArika-taijasabaMdhanayogya pudagala paramANa anaMtaguNe haiM, unase bhI audArika-kArmaNabaMdhanayogya pudgala paramANu anantaguNe hote haiM, unase bhI - audArika-taijasakArmaNabaMdhanayogya pudgala paramANu anantagaNe hote haiN| isI prakAra vaikriya-vaikriyabaMdhanayogya pudgala paramANu sabase kama haiM / unase baiMkriya-taijasabaMdhanayogya pudgala paramANu anantaguNe haiM / unase bhI vaikriya-kArmaNabaMdhanayogya pudgala paramANu anantaguNe haiM / unase bhI vaikriya-taijasakArmaNabaMdhanayogya paramANu anantaguNe hote haiM / __AhAraka-AhArakabaMdhanayogya pudgala paramANu sabase kama haiM / unase AhAraka-taijasabaMdhanayogya pudgala paramANu anantaguNe haiM / unase bhI AhAraka-kArmaNabaMdhanayogya paramANu anantaguNe haiM / unase bhI AhAraka-taijasakArmaNabandhanayogya pudgala paramANu anantaguNe haiN| unase bhI tejasa-taijasabaMdhanayogya pudgala paramANu anantaguNe haiM, unase bhI tejasa-kArmaNabaMdhanayogya pudgala paramANu anantaNe aura unase bhI kArgaNa-kArmaNabaMdhanayogya pudgala paramANu ananta'Ne hote haiN|' ukta kathana kA darzaka prArUpa isa prakAra hai 1 audArika-audArika baMdhanayogya stoka .. 2 , tejasa - anantaguNa 3 , kArmaNa 4 , taijasakArmaNa , 1. ananta bhAgavRddhi, asaMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta guNavRddhi, asaMkhyAta guNavRddhi, ananta gunnvRddhi| 2. prathama sthAna kI prathama bargaNA tathA dUsare sthAna kI prathama vargaNA, ina donoM ke antarAla meM sarvajIvoM se ananta ____ guNe avibhAga yukta antarasthAna prApta hone se| 3. baMdhanayogya zarIra pudgaloM ke ukta alpabahutva ke kathana kA Azaya yaha hai ki audArika, vaikriya, AhAraka zarIroM se baMdhane vAle apane-apane nAma vAle baMdhanayogya pudgala paramANu to alpa haiM, unase kramaza: tejasa, kArmaNa aura taijasaphArmaNa baMdhanayogya paramANu anantaguNe, anantaguNe haiM tathA taijasa-jasa, tejasa-kArmaNa aura kArmaNa-kArmaNa baMdhanayogya paramANu kramaza: anantaguNe, anantaguNe hote haiN| .
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 1 vaikriya 2 3 4 " 31 13 1 AhAraka 2 3 4 1 taijasa " " "" 2 3 kArmaNa - 11 - 1 - vaikriya taijasa kArmaNa 'taijasakArmaNa AhAraka taijasa kArmaNa tejasakArmaNa taijasa kArmaNa kArmaNa baMdhanayogya stoka 31 " 11 11 " 11 " "1 11 11 anantaguNa "" " stoka anantaguNa 31 11 " 11 11 karmaprakRti 6. sthAnaprarUpaNA -- aba sthAnaprarUpaNA karane kA avasara prApta hai / usameM prathama spardhaka ko prArambha karake abhavyoM se ananta guNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa ananta spardhakoM ke dvArA eka arthAt pahalA zarIraprAyogyasthAna hotA hai| usase utane hI anantabhAga adhika spardhakoM se dUsarA zarIraprAyogyasthAna hotA hai / punaH utane hI anantabhAga adhika spardhakoM se yukta tIsarA zarIrasthAna hotA hai| isa prakAra lagAtAra nirantara pUrva - pUrva zarIrasthAna se uttarottara anantabhAga vRddhiyukta zarIrasthAna aMgula mAtra kSetra ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezarAzi pramANa kahanA caahiye| ina saba zarIrasthAnoM kA samudAya eka kaMDaka kahA jAtA hai / isa kaMDaka se Age jo anya zarIrasthAna prApta hotA hai, vaha prathama kaMDakagata aMtima zarIrasthAna kI apekSA asaMkhyAta bhAga vRddhi vAlA hotA hai / usa kaMDaka se Upara jo anya anya zarIrasthAna prApta hote haiM, ve aMgula mAtra kSetra ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezoM kI rAzi pramANa prApta hote haiM / ve saba yathottara ananta bhAgavRddhi vAle jAnanA cAhiye / ina saba zarIrasthAnoM kA samudAya dUsarA kaMDaka kahalAtA hai / isa dUsare kaMDaka se pare jo anya zarIrasthAna prApta hotA hai, vaha dvitIya kaMDakagata aMtima zarIrasthAna kI apekSA asaMkhyAta bhAga adhika vRddhi vAlA hotA hai / isase Age phira jo anya zarIrasthAna aMgula mAtra kSetra ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezarAzi pramANa prApta hote haiM, una sabako yathAkrama se ananta bhAgavRddhi vAle jAnanA cAhiye / ina saba zarIrasthAnoM kA samudAya tIsarA kaMDaka kahalAtA hai / isa prakAra asaMkhyAta bhAga se antarit arthAt eka-eka zarIrasthAna ke madhya meM asaMkhyAta bhAgavRddhi se antarAla ko prApta ananta bhAgavRddhi vAle kaMDaka taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki asaMkhyAta bhAga se adhika antara - antara vAle zarIrasthAnoM kA eka kaMDaka parisamApta hotA hai / usase - carama asaMkhya bhAga adhika sthAna se--pare yathottara ananta bhAgavRddhi vAle kaMDaka mAtra zarIrasthAna kahanA caahiye| usase Age eka saMkhyAta bhAgavRddhi vAlA zarIrasthAna prApta hotA hai / tadanantara mUla se AraMbha karake jitane zarIrasthAna pahale atikrAnta kiye jA cuke haiM, utane hI sthAna usI prakAra kaha karake phira eka saMkhyAta bhAgavRddhi vAlA sthAna kahanA cAhiye / ye saMkhyeya bhAgAdhika sthAna taba taka
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ba dhanakaraNa kahanA cAhiye, jaba taka kaMDaka pUrNa hotA hai / usake bAda ukta krama se puna: saMkhyeya bhAgAdhika sthAna ke badale saMkhye guNAdhika sthAna kahanA cAhiye / tadanantara punaH mUla se prAraMbha karake utane hI zarIrasthAna kahanA cAhiye / usase puna: eka saMkhyeya guNAdhika sthAna kaheM / ye saMkhyeya guNAdhika sthAna bhI taba taka kahanA cAhiye, jaba ve kaMDaka pramANa ho jAte haiM / usake bAda pUrva paripATI ke anusAra saMkhyeya kisthAna ke badale asaMkhyeya guNAdhika sthAna kheN| usase punaH mUla se AraMbha karake pUrva meM atikrAnta kiye gaye sthAna kahanA cAhiye / usase punaH eka asaMkhyeya guNAdhika sthAna kahanA cAhiye / isa prakAra asaMkhya guNAdhika sthAna kaMDaka mAtra kahanA caahiye| usake bAda pUrva paripATI ke anusAra asaMkhya guNAdhika sthAna ke badale ananta guNAdhika eka sthAna kahanA cAhiye / usake bAda pUrva meM atikrAnta Adi rUpa kathanAdi ke krama se anantaguNAdhika sthAna bhI kaMDaka pramANa kahanA caahiye| unase Upara paMcavRddhayAtmaka sthAna punaH kahanA cAhiye, jaba taka ki anantaguNavRddha sthAna prApta nahIM hotA hai, kyoMki isameM SaD sthAnoM kI samApti hotI hai| isa prakAra asaMkhyAta SaTsthAna zarIrasthAnoM meM hote haiM aura ye sabhI zarIrasthAna asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa hote haiN| isa prakAra nAmapratyayaspardhakaprarUpaNa jAnanA cAhiye / aba prayogapratyayaspardhakaprarUpaNA karate haiM / prayogapratyayaspardhakaprarUpaNA prayoga arthAt prakRSTa yoga ko prayoga kahate haiN| usake sthAna kI vRddhi dvArA jo rasa kevala yogapratyaya se baMdhane vAle karma paramANuoM meM spardhaka rUpa se bar3hatA hai, use prayogapratyayaspardhaka kahate haiM - prayogo yogaH prakRSTo yogaH iti vyutpatteH tatsthAnavRddhayA yo rasaH karmaparamANuSu kevalayogapratyayato badhyamAneSu parivardhate spardhakarUpatayA tatprayogapratyayaspardhakaM / isI prakAra paMcasaMgraha ( baMdhanakaraNa gAthA 36 ) meM bhI kahA gayA hai - hoI paogo jogo taTThANavivaddhaNAe jo u raso / parivaDDheI jIve payogaphaDDa tayaM beMti // 89 prakRSTa yoga kI sthAnavRddhi se jIva meM jo rasa bar3hatA hai, use prayogapratyayaspardhaka kahate haiM / yaha prayogapratyayaspardhakaprarUpaNA nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA ke samAna jAnanA cAhiye / jaisA ki kahA hai avibhAgavaggaphaDDaga aMtaraThANAI ettha jaha puvvi / ThANA vaggaNAo anaMtaguNaNAI gacchati // 1 isakA yaha artha huA ki avibhAgaprarUpaNA, vargaNAprarUpaNA, spardhakaprarUpaNA, antaraprarUpaNA, sthAnaprarUpaNAdi prarUpaNAyeM jaisI pUrva meM nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA meM kI gaI haiM, usI prakAra prayogapratyayaspardhakaprarUpaNA meM bhI karanA cAhiye / sthAnoM meM Adi vargaNA ananta guNita prApta hotI hai / vaha isa prakAra ki prathama sthAna kI prathama vargaNA meM saMpUrNa pudgalaparamANugata snehAvibhAga sabase kama hote haiN| unase dvitIya sthAna kI prathama vargaNA meM anantaguNe hote haiN| unase bhI tRtIya sthAna saMbaMdhI prathama 1. paMcasaMgraha, baMdhanakaraNa 37
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti ' vargaNA meM anantaguNe hote haiN| isa prakAra aMtima sthAna prApta hone taka kahanA caahiye| gAthAgata "ThAgAI" isa pada meM Agata Adi zabda se kaMDakAdi kA grahaNa karanA cAhiye / / aba alpabahutva batalAte haiM ki snehapratyayaspardhaka kI jaghanya vargagA meM sarva pudgalaparamANugata snehAvibhAga sabase kama hote haiN| usase usI snehapratyayaspardhaka kI utkRSTa vargaNA meM ve anantaguNe hote haiN| usase bhI nAmapratyayaspardhaka kI jaghanya vargaNA meM snehAvibhAga anantagaNe hote haiN| usase bhI usI kI utkRSTa vargaNA meM snehAvibhAga anantaguNe hote haiN| usase bhI prayogapratyayaspardhaka kI jaghanya vargaNA meM snehAvibhAga anantaguNe hote haiN| usase bhI usI kI utkRSTa vargaNA meM snehAvibhAga anantaguNe hote haiN|' kahA bhI hai tiNhaM pi phaDDagANaM jahaNNa ukkosagA kamA ThaviuM / . yANaMtaguNAo u vaggaNA haphaDDAo // arthAt tInoM hI prakAra ke spardhakoM kI jaghanya aura utkRSTa vargaNAyeM krama se sthApita kara una vargaNAoM ke snehaspardhaka ananta guNitakrama se jAnanA cAhiye / / aba mUla gAthA ke artha kA vivecana karate haiM--nAmapratyayaspardhakoM meM aura prayogapratyayaspardhakoM meM avibhAgaprarUpaNA, vargaNAprarUpaNA Adi pUrva ke samAna jAnanA caahiye| vaha isa prakAra ki snehapratyayaspardhaka kI taraha yahA~ bhI arthAt nAmapratyayaspardhaka aura prayogapratyayaspardhaka ina donoM prarUpaNAoM meM bhI avibhAgavaNA eka-eka snehAvibhAga se adhika paramANu vAlI vargaNAyeM ananta hotI haiM tathA alla sneha se baMdhe hue pudgala paramANu adhika hote haiM aura adhika sneha se baMdhe hue pudgala paramANu alpa-alpatara hote haiM tathA vahA~ asaMkhyAta lokAkAza pradezoM kA ullaMghana karane para dviguNahIna arthAt Adhe hote haiM, aisA jo kahA gayA hai, vaha krama yahA~ para saMbhava nahIM hone se usa artha kA yahA~ saMbaMdha nahIM karanA cAhiye / snehapratyayassarvaka meM bhI usakI yathAsaMbhava alpakAla taka hI yojanA karanA cAhiye, kintu sarvatra nahIM tathA "siM ti" isa snehapratyaya, nAmapratyaya aura prayogapratyaya ke spardhakoM kI apanI-apanI jaghanya aura utkRSTa vargaNAoM ko. buddhi se pRthak sthApita karake krama se una vargaNAoM meM "dhaNiyA desaguNAtti" arthAt nicita-saMgraha rUpa se ekatrita kiye gaye dezaguNa nirvibhAga-rUpa jo sakala pudga gata snehAvibhAga haiM, ve ananta guNitakrama se jAnanA caahiye| .. isa prakAra pudgala paramANuoM ke paraspara saMbaMdha kI kAraNabhUta snehaprarUpaNA jAnanA caahiye| 1. nAmapratyayaspardhaka aura prayogapratyayaspardhaka prarUpaNAoM kA Azaya saralatA se samajhane ke liye pariziSTa dekhiye| 2. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki snehapratyayaspardhaka meM. jo dviguNahAni batAI, vaha asaMkhyAta bhAgahAnirUpa prathama . vibhAga taka jAnanA cAhiye, usase Age saMkhyAta bhAgahAni Adi cAra hAni rUpa cAra. vibhAgoM meM dviguNahAni nahIM kahI hai| 3. ukta kthana kA Azaya yaha hai ki snehapratyayaspardhaka Adi tInoM prarUpaNAoM ke snehaspardhakoMgata prathama aura aMtima vargaNAgata snehAvibhAgoM kA alpabahutva nimna prakAra hai-snehapratyayaspardhaka kI prathama vargaNA meM alpa, usase usakI aMtima vargaNA meM annataguNe, usase nAmapratyayaspardhaka kI prathama vargaNA meM anantaguNe, usase usakI antima vargaNA meM anantaguNe, usase prayogapratyayaspardhava kI prathama vargaNA maiM anantaguNe, usase usakI antima vargaNA meM anantaguNe snehAvibhAga jAnanA caahiye|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1: prakRtibaMdha . .. . ....... . . ..............---- jIva aura karmapudgaloM kA sambandha snehapratyayika hai| yaha spaSTa ho jAne para jijJAsu ne apanI jijJAsA prastuta kI hai ki ve saMbaddha karmapudgala eka jaise hI rahate haiM yA unameM kucha vizeSatAeM A jAtI haiM aura yadi vizeSatAyeM utpanna hotI haiM, to ve kauna-sI haiM? isa jijJAsA kA samAdhAna karate hue AMcArya kahate haiM ki prakRtibheda se una karmapudgaloM ke mUla aura uttara vibhAga hote haiM-- mUluttarapagaINaM aNubhAgavisesao havai bheo| ....... avisesiyarasapagaio, pagaIbaMdho muNeyanvo // 24 // - zabdArtha--mUluttarapagaINaM-karma kI mUla aura uttara prakRtiyAM, aNubhAgavisesao-anubhAga, svabhAva vizeSa se, havaI-hotI haiN|. bheo-bheda, avisesiya -sAmAnya, rasa-rasa, pagaioprakRtyAdirUpa, pagaIbaMdho-prakRtibaMdha, muNeSanvo-jAnanA caahiye| gAthArtha---mla aura uttara prakRtiyoM kA bheda anubhAga (svabhAva) vizeSa se hotA hai| yahA~ para rasa arthAt anubhAga, prakRtyAdi rUpa kI vivakSA na karake prakRtibaMdha jAnanA caahiye| ......... vizeSArtha--yahA~ para prakRti -zabda bheda paryAya . kA. bhI vAcaka hai, arthAt yahA~ para prakRti zabda kA bheda aisA bhI artha hotA hai| jaisA ki bhASyakAra ne kahA hai--ahavA payaDI bheo| isalie mUla aura uttara prakRtiyoM ke arthAt karma sambandhI mUla aura uttara bheda anubhAgavizeSa. se yAnI - jJAna ko AvaraNa karane Adi lakSaNa vAle svabhAva kI vicitratA se hote haiM, anya prakAra se nhiiN| - yahA~ para anubhAga zabda svabhAva kA paryAyavAcaka. jAnanA caahiye| ..cUrNi meM isI prakAra kahA hai anubhAgo tti sahAvo / ' . isa baMdhanakaraNa meM prakRtibaMdha Adi pratyeka Age vistArapUrvaka kahe jaayegeN| - zaMkA-pratyeka karma meM jabaH prakRtibaMdha Adi saMkIrNa arthAt eka sAtha mile hue hote haiM to phira pratyeka kA bhinna varNana kaise ho sakatA hai ? yadi aisA kiyA jAyegA to koI manuSya vyAmoha ko prApta ho sakatA hai| . ............... samAdhAna--isa prakAra kI AzaMkA vyakta karane vAle ke vyAmoha ko dUra karane ke lie hI to gAthA. meM prakRtibaMdha' yaha pada diyA hai aura 'tu' zabda dvArA upalakSaNa se anya sthitibaMdha Adi vicitratA arthAt vibhinnatA ko spaSTa karate hue 'avisesiyarasapagaio' yaha pada kahA hai| - rasa, sneha aura anubhAga ye tInoM ekArthavAcaka haiM / usa rasa kI prakRti arthAt svabhAva jisameM avizeSita arthAt avivakSita ho yAnI jisameM rasa kI vivakSA na ho tathA upalakSaNa se sthiti 1. svabhAvabhedaM se vastu kA bheda hotA hai, jaise tRNa, dUdha Adi / usI prakAra yahAM para bhI samajhanA cAhiye ki karma rUpa se pudagaladalikoM kI samAnatA hone para bhI svabhAvabheda se antara, bheda ho jAtA hai| -
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti aura pradeza kI bhI vivakSA na ho, usa avizeSita rasaprakRtirUpa prakRtibaMdha jAnanA cAhiye' tathA gAthA meM paThita 'tu' zabda adhikArthasUcaka hai / ataH avivakSita hai rasa, prakRti aura pradeza jisameM aisA sthitibaMdha, avivakSita hai prakRti, sthiti, pradeza jisameM aisA rasabaMdha aura avivakSita hai prakRti, sthiti aura rasa jisameM aisA pradezabaMdha, yaha artha jAnanA caahiye| prakRtibaMdha meM jitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura jo inake baMdha ke svAmI haiM, yaha samasta varNana 'zataka' nAmaka graMtha se jAnanA caahiye| prakRtibaMdha aura pradezabaMdha yoga se hote haiN| jaisA ki kahA hai-jogA pyddipesN| inameM se prakRtibaMdha kA varNana kiyA jA cukA hai| 2. pradezabaMdha __aba pradezabaMdha ke varNana karane kA avasara prApta hai, ataH usakA kathana karate haiM ki ATha prakAra ke karmabaMdha karane vAle jIva ke dvArA vicitratAbhita eka hI adhyavasAya ke dvArA jo karmadalika grahaNa kiye jAte haiM, unake ATha bhAga hote haiN| sAta prakAra ke karmoM kA baMdha karane vAle jIva ke dvArA grahaNa kiye jAte dalikoM ke sAta bhAga, chaha prakAra ke karmabaMdha karane vAle jIva ke dvArA grahIta dalikoM ke chaha bhAga hote haiM tathA eka prakAra ke karmabaMdhaka jIva ke dvArA grahIta dalikoM kA eka hI bhAga hotA hai| isa prakAra jIva dvArA grahIta karmadalikoM ke mUla vibhAga jAnanA caahiye| aba uttara prakRtiyoM ke bhAga aura vibhAga ko batalAne ke liye kahate haiM jaM savvaghAipattaM, sagakammapaesaNaMtamo bhAgo / AvaraNANa cauddhA, tihA ya aha paMcahA vigghe // 25 // zabdArtha-jaM-jo, savvadhAipattaM-sarvaghAti ko prApta huA hai vaha, saga-sva-apane, kammapaesakarmapradeza kA, aNaMtamo-anantavAM, bhAgo-bhAga, AvaraNANa-AvaraNoM meM (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa meM) cauddhA-cAra bheda, tihA ya-aura tIna bheda, aha-aura, paMcahA-pAMca bheda, vigdhe-antarAya meN| 1. ThiibaMdhu dalassa ThiI paesabaMdho paesagahaNaM jN| tANa raso aNubhAgo tassamudAo pagaIbaMdho / . baddha dalikoM kI sthiti ko sthitibaMdha, pradezoM ke grahaNa ko pradezabaMdha aura vipAkavedana karAne vAle rasa-zakti ko anubhAgabaMdha aura ina sabake samudAya ko prakRtibaMdha kahate haiN| 2. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki yadyapi pratyeka karma-prakRti, prakRti, sthiti, rasa aura pradeza sahita hai, parantu jaba vivakSita prakRti ke prakRtibaMdha kA varNana kiyA jAtA hai, taba zeSa sthiti, rasa aura pradeza ina tIna aMzoM kI avivakSA (abhI tatsvarUpa kathana na karane kI icchA) jAnanA caahiye| isI prakAra sthitibaMdha ke varNana ke prasaMga meM prakRtibaMdha Adi zeSa tIna kI, rasabaMdha ke varNana meM zeSa prakRtyAdi tIna aMzoM kI aura pradezabaMdha ke varNana meM zeSa prakRti, sthiti, anubhAga aMzoM kI avivakSA samajhanA caahiye| sArAMza yaha ki varNya ko mukhya mAnakara zeSa aMzoM ko gauNa mAnanA caahiye| ina prakRtibaMdha Adi cAroM aMzoM ke svarUpa ko samajhAne ke lie AcArya malayagiri kRta TIkA meM diye gaye dRSTAnta kA sArAMza pariziSTa meM dekhiye| 3. jisa prakAra bhojana peTa meM jAne ke bAda kAlakrama se rasa, rudhira Adi rUpa ho jAtA hai, usI taraha vicitratA gabhita eka hI adhyavasAya ke dvArA jIva pratisamaya jina karmadalikoM ko grahaNa karatA hai, usI samaya ve utane hissoM meM baMTa jAte haiM, jitane karmoM kA baMdha usa samaya usa jIva ke hotA hai| tibaMdha kahate haiN| bhAra vipAkavedana karanA yapi pratyeka karma-
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 93 gAthArtha - sarvaghAti prakRtiyoM ko prApta hone vAle karmadalika svakarmapradeza ke anantaveM bhAga pramANa haiM aura zeSa dezaghAti karmadalika jJAnAvaraNa meM cAra bhAgoM, darzanAvaraNa meM tIna bhAgoM aura antarAya meM pAMca bhAgoM meM vibhAjita hote haiM / vizeSArtha -- jo karma dalika sarvaghAti prakRtiyoM ko prApta hotA hai, arthAt kevalajJAnAvaraNa Adi svarUpa vAlI karmaprakRtiyoM ko prApta huA hai, vaha apane mUla karma ko prApta karmadalikoM kA anantavAM bhAga hai / arthAt jJAnAvaraNa Adi mUla prakRti ko jo mUla bhAga prApta hotA hai, usakA anantavAM bhAga sarvaghAti prakRti ko prApta hotA hai / prazna -- isameM kyA yukti hai ki sarvaghAti prakRtiyoM ko anantavAM bhAga hI prApta hotA hai ? uttara - AThoM hI mUla prakRtiyoM ko prApta bhAgoM meM se jo ati snigdha paramANu hote haiM, ve sabase kama hote haiM aura ve apanI-apanI mUla prakRti ko prApta paramANuoM ke anantaveM bhAga mAtra hote haiM aura ve hI paramANu sarvaghAti prakRtirUpa se pariNamita hone yogya hote haiM / isIliye yaha kathana kiyA gayA hai ki sarvaghAti prakRti ko prApta dalika apanI mUla prakRti ke pradezoM ke ananta bhAga pramANa haiM / isa ananta bhAga ko mUla prakRti ke sarva dravya meM se kama karane para zeSa rahe karma dalika sarvaghAti prakRti se vyatirikta aura usa samaya baMdhane vAlI mUla prakRti ke avAntara bhedarUpa uttara prakRtiyoM meM vibhAjita ho jAte haiM / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- AvaraNa arthAt jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karmoM meM se pratyeka kA sarvaghAti prakRti nimitta anantavAM bhAga nikAla dene para zeSa rahe karmadalikoM ke yathAkrama se cAra bhAga aura tIna bhAga kiye jAte haiM aura unheM ( karmadalikoM ko ) zeSa dezaghAti prakRtiyoM ko diyA jAtA hai tathA vighna - antarAya karma ko jo mUla bhAga prApta hotA hai, vaha sabakA saba pAMca bhAgoM meM vibhAjita karake dAnAntarAya Adi pAMcoM prakRtiyoM ko diyA jAtA hai / ukta kathana kA yaha Azaya hai ki jJAnAvaraNa karma ko sthiti ke anusAra jo mUla bhAga prApta hotA hai, usakA anantavAM bhAga kevalajJAnAvaraNa ko diyA jAtA hai aura zeSa dravya ke cAra bhAga kiye jAkara unameM se eka-eka bhAga matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa aura mana:paryayajJAnAvaraNa ko diyA jAtA hai / darzanAvaraNa karma ko bhI jo mUla bhAga prApta hotA hai, usake anantaveM bhAga ke chaha bheda karake eka-eka bhAga pAMca nidrAoM aura kevaladarzanAvaraNa ina chahoM sarvaghAti prakRtiyoM ko diyA jAtA hai aura zeSa rahe dravya ke tIna bhAga kiye jAte haiM aura ve cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa aura avadhidarzanAvaraNa ko diye jAte haiM / aMtarAya karma ko jo mUlabhAga prApta hotA hai, usa sabake hI pAMca bhAga karake dAnAntarAya Adi pAMcoM antarAya karma ke bhedoM ko de diyA jAtA hai| antarAya karma meM sarvaghAtirUpa avAntara bheda kA abhAva hai| arthAt antarAya dezaghAti karma hai / jisase usakI koI bhI uttaraprakRti sarvaghAti nahIM hai, kintu sabhI prakRtiyAM dezaghAti haiM /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 mohe duhA cauddhA ya, paMcahA vA vi bajjhamANINaM / veyaNiyA uyagoesu, bajjhamANINa bhAgo siM // 26 // karmaprakRti zabdArtha - mohe - mohanIya karma meM, duhA- do vibhAga meM cauddhA cAra vibhAga meM, ya-aura, paMcahA - pAMca vibhAga meM, vA-aura, vi-bhI, bajjhamANINaM baMdhatI huI ( badhyamAna), drNiyAugosu - vedanIya, Ayu aura gotra karma meM, bajjhamANINa - vadhyamAna, bhAgo bhAga si- inakI / gAthArtha -- mohanIya karma meM badhyamAna prakRtiyoM ko do, cAra aura pAMca bhAgoM meM milatA hai tathA vedanIya, Ayu aura gotra karma meM unakA bhAga badhyamAna prakRtiyoM ko prApta hotA hai / vizeSArtha -- mohanIya karma ko sthiti ke anusAra jo mUla bhAga prApta hotA hai, usakA anantavAM bhAga jo sarvaghAti prakRtiyoM ke yogya hai, usake do bhAga kiye jAte haiN| usameM se eka ardhabhAga darzanamohanIya ko aura dUsarA ardhabhAga cAritramohanIya ko diyA jAtA hai| darzanamohanIya kA jo yaha bhAga hai, vaha saMpUrNa mithyAtva mohanIya ko milatA hai tathA cAritramohanIya ko prApta bhAga ke bAraha vibhAga kiye jAte haiM aura ve bAraha bhAga bAraha kaSAyoM ko diye jAte haiM / aba zeSa rahe dalikoM kI arthAt sarvaghAti ke anantaveM bhAga se avaziSTa rahe bhAga kI vibhAgavidhi batalAte haiM --- 'mohe duhA ityAdi' ki zeSa mUla bhAga ke do vibhAga kiye jAte haiM / unameM se eka bhAga kAyamohanIya kA hai aura dUsarA bhAga nokaSAyamohanIya kaa| inameM se kaSAyamohanIya. ko prApta bhAga ke punaH cAra bhAga kiye jAte haiM aura ve cAroM hI bhAga saMjvalana krodhAdi catuSka ko diye jAte haiM / nokaSAyamohanIya ko jo bhAga prApta hotA hai, usake pAMca bhAga kiye jAte haiM aura ve pAMcoM hI bhAga yathAkrama se tIna vedoM meM se baMdhane vAle kisI eka veda ko tathA hAsya- rati yugala aura arati-zoka yugala ina donoM meM se baMdhane vAle kisI eka yugala ke liye tathA bhaya evaM jugupsA ke liye diye jAte haiM, anya ke liye bhAga nahIM diyA jAtA hai| kyoMki usa samaya unakA baMdha nahIM ho rahA hai| isakA kAraNa yaha hai ki nava nokaSAyeM eka sAtha baMdha ko prApta nahIM hotI haiM, kintu yathokta krama se pAMva hI nokaSAyeM eka sAtha baMdha ko prApta hotI haiM / " vedanIya, Ayu aura gotra karma ko jo bhAga prApta hotA hai, vaha unhIM kI vadhyamAna ekaeka prakRti ko prApta hotA hai, kyoMki ina karmoM kI do prakRtiyoM kA eka sAtha baMdha nahIM hotA hai / " fisease batigANa, vaNNa-rasa-gaMdha-phAsANaM / savvAsi saMghAe, taNummi ya tige caukke vA // 27 // 1. ukta kathana kA yaha Azaya hai sAmAnya aura sthUla dRSTi se nahIM milatA hai| ki nava nokaSAyoM ko prApta dravya ke jo pAMca bhAga kiye gaye haiM, vaha samajhanA cAhiye / usakA matalaba yaha nahIM ki zeSa nokaSAyoM ko bhAga 2. isakA yaha artha hai ki baMdhate samaya jisa prakRti kI mukhyatA hai, usa samaya usako adhika bhAga milegA aura avadhyamAna prakRtiyoM ko svalpa mAtrA meM milegA, parantu bhAga: sabhI prakRtiyoM ko milemA avazya isI prakAra jahAM-jahAM bho sAmAnya rUpa se badhyamAnatA kI apekSA jina prakRtiyoM kA ullekha Aye, vahAM yahAM samajhanA cAhiye ki badhyamAna prakRti ko apekSA abadhyamAna prakRti ko bhAga alpa milatA hai /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa zabdArtha-piMDapagaIsu-piMDa prakRtiyoM meM, bajhaMtigANa-badhyamAna meM, vaNNarasagaMdhaphAsANaM-varNa, rasa, gaMdha aura sparza meM, savvAsiM-sarvabhedoM meM, saMghAe-saMghAta meM, taNummi-zarIra meM, ya-aura, tige-tIna bhAga meM, caukke-cAra bhAga meM, vaa-athvaa| gAthArtha-nAmakarma ko prApta mUla bhAga badhyamAna piMDa prakRtiyoM meM, varNa, rasa, gaMdha aura sparza meM, sabhI saMghAtanoM meM tathA tIna yA cAra zarIroM meM vibhAjita hotA hai| vizeSArtha-piMDaprakRtiyAM yAnI nAmakarma kI prkRtiyaaN| jaisA ki cUNikAra ne kahA hai-piMDapagaIo naampgio| unake madhya meM baMdhane vAlI kisI eka mati, jAti, zarIra, baMdhana, saMghAtana, saMhanana, saMsthAna, aMgopAMga aura AnupUrvI kA tathA varNa, gaMva, rasa, sparza, aMguru navu, upaghAta, parAghAta, ucchavAsa, nirmANa aura tIrthaMkara kA tathA Atapa, udyota, prazasta-aprazasta vihAyogati, vasa-sthAvara, bAdara-sUkSma, paryApta-aparyApta, pratyeka-sAdhAraNa, sthira-asthira, zubha-azubha, susvaraduHsvara, subhaga-durbhaga, Adeya-anAdeya, yazaHkoti-ayazaHkIti, ina yugaloM meM se kisI eka-eka meM prApta malabhAga kA vibhAga karake denA caahiye| lekina yahA~ jo vizeSa hai, use spaSTa karate haiM ki "vaNNetyAdi" varNa, gaMdha, rasa, sparzoM meM se pratyeka ko jo bhAga prApta hotA hai, vaha saba unake avAntara bhedoM ko vibhAga kara-karake diyA jAtA hai| jaise ki varNa nAmakarma ko jo bhAga prApta hotA hai, usake pAMca bhAga karake zakla Adi pAMcoM avAntara bhedoM ko vibhAga karake diyA jAtA hai| isI prakAra gaMdha, rasa aura sparzoM ke bhI jisake jitane avAntara bheda hai, usake utane vibhAga karake avAntara bhedoM ko denA cAhiye tathA saMghAtana aura zarIra nAmakarma meM pratyeka ko jo dalikabhAga prApta hotA hai, usake tIna yA cAra vibhaa| karake tIna yA cAra saMghAtanoM aura zarIroM ko diyA jAtA hai| arthAt audArika, tejasa, kArmaNa athavA vaikriya, tejasa, kArmaNa ina tIna zarIroM aura saMghAtanoM ko eka sAtha bAMdhate hue tIna bhAga kiye jAte haiM aura vaikriya, AhAraka, taijasa, kArmaNa rUpa cAra zarIra aura cAra saMghAtanoM ko bAMdho hue cAra bhAga kiye jAte haiN| sakAravigappA, baMdhaNa mANa malapagaINaM / uttarasagapagaINa ya, appabahuttA viseso si // 28 // zabdArtha--sattekkAravigappA-sAta athavA mAraha vikala, baMdhaNanAmANa-baMdhana nAmakarma kI, mUlapagaINaM-mUla prakRti ke dalikoM ke, uttarasagapagaINaM-sva-uttara prakRtiyoM kA, ya-aura, appabahuttA-alpabahutva kI, viseso-vizeSatA, si-imeM (mUtaprakRtiyoM meN)| ... gAthArtha-baMdhananAmakarma kI mala prakRti ko prApta dalikoM ke sAta athavA gyAraha vikalpa kiye jAte haiN| aba ina mUla prakRtiyoM meM apanI-apanI uttaraprakRtiyoM kA alpabahutva saMbaMdhI jo vizeSa bheda hai, usako kahate haiN| . vizeSArtha-baMdhananAmakarma ko jo dalikabhAga prApta hotA hai, usake sAta vikalpa arthAt sAta bheda athavA gyAraha vikalpa kiye jAte haiN| unameM se 1. audArika-audArika 2. audArika-taijasa, 3. audArika-kArmaNa, , . audArika-taMjasakArmaNa, 5. tejasa-taijasa, 6. tejasa-kArmaNa 7. kArmaNa
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti kArmaNa rUpa athavA vaikriyacatuSka evaM taijasatrika rUpa sAta baMdhanoM ko bAMdhate hue sAta bhAga kiye jAte haiM aura vaikriyacatuSka, AhArakacatuSka aura taijasatrika ' lakSaNa vAle gyAraha baMdhanoM ko bAMdhane para gyAraha bhAga kiye jAte haiN| pUrvokta prakRtiyoM ke atirikta zeSa prakRtiyoM ko jo-jo daliphabhAga prApta hotA hai, vaha punaH vibhAjita nahIM kiyA jAtA hai| kyoMki unake jo avAntara bheda haiM, unameM se do, tIna Adi bhedoM kA eka sAtha baMdha nahIM hotA hai, eka kA hI baMdha hotA hai| isalie unako vaha pUrA kA pUrA dalikabhAga prApta hotA hai| prApta dalikoM ke alpabahutva kA kathana yahA~ eka adhyavasAya kI mukhyatA se gRhIta karmadalika ke skandhoM kA vibhAga karake use mUla prakRtiyoM aura uttara prakRtiyoM meM denA batAyA gayA hai| parantu yaha nahIM batAyA gayA hai ki kisa prakRti ko utkRSTa yA jaghanya pada meM kitanA bhAga diyA gayA hai ? isaliye isa vizeSatA ko batAne ke liye gAthA meM 'mulapagaINaM' ityAdi pada kahA hai| usakA yaha artha hai ki ina mUlaprakRtiyoM ! aura uttaraprakRtiyoM kA paraspara bhAgasambandhI jo vizeSa bheda hai, use zAstrAntaroM meM kahe gaye alpabahutva se jAnanA caahiye| unameM se pahale mUlaprakRtiyoM kA alpabahutva batalAte haiM mUla karmoM ko unakI sthiti ke anusAra bhAga prApta hotA hai| arthAt jisa karma kI sthiti bar3I hotI hai, use bar3A bhAga milatA hai aura jisakI sthiti thor3I hotI hai, use thor3A (alpa) bhAga milatA hai| 2 isa dRSTi se Ayukarma ko sabase kama bhAga prApta hotA hai, kyoMki usakI saba karmoM se thor3I sthiti hai| 'Ayukarma kI sthiti utkarSa se tetIsa sAgaropama pramANa hai| Ayukarma kI apekSA nAma aura gotra karma ko adhika bar3A bhAga prApta hotA hai| kyoMki ina donoM karmoM kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa hotI hai| kintu ina donoM karmoM kA bhAga svasthAna meM paraspara tulya hotA hai| kyoMki ye donoM karma samAnasthiti vAle haiN| ina donoM karmoM se bhI adhika bar3A bhAga jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma ko prApta hotA hai| kyoMki 1. vaikriya-vaikriya, vaikriya-taijasa, vaikriya-kArmaNa aura vaikriya-taijasakArmaNa ko vaikriya-catuSka tathA taijasa-taijasa, taijasakArmaNa aura kArmaNa-kArmaNa ko tejasa-trika kahate haiM / AhAraka-catuSka bhI vaikriya-catuSkavat samajhanA cAhiye / sthiti ke anusAra alpAdhika bhAga milane ke prasaMga meM yaha vicAraNIya hai ki yaha kathana sthUla dRSTi se upayukta ho sakatA hai, parantu vastusthiti kI apekSA adhyavasAyoM se bhAgoM kA milanA adhika saMbaMdhita hai| kyoMki kAryamAtra ke prati adhyavasAyoM kI mukhyatA hai| kisI sthala para adhyavasAyoM ko gauNa kara kAlamaryAdA ko mukhyatA dI gaI ho to yaha mukhyatA jJAna karAne kI dRSTi se samajhanA caahiye| kyoMki adhyavasAyoM kI dhArA anusyUta rUpa se nirantara calatI rahatI hai| isa dRSTi se karmadalikoM meM bhAgoM kA vibhAjana bhI nirbhara karatA hai| isase adhyavasAyoM kI mukhyatA jyAdA upayukta pratIta hotI hai| isIliye pUrva meM (gAthA 24 kI TIkA meM) eka adhyavasAya kI vicitratA kA saMketa kiyA gayA hai| tadanusAra sarvatra adhyavasAya kI dRSTi mukhya rUpa se gRhIta hotI hai| jisakA phalitArtha yaha nikalatA hai ki adhyavasAyoM ke anupAta se karma-dalikoM kA milanA saMbhAvita hai, binA adhyavasAya ke sirpha sthiti ke anusAra hI prakRtiyoM ko unakA bhAga prApta ho, yaha upayukta pratIta nahIM hotA hai| isa viSaya meM vidvajjanoM ke vicAra AmaMtrita haiN| adhyavasAya kI dAma-dalikoM kA milanA upayukta pratIta nahIM hotA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa inakI utkRSTa sthiti tIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa hotI hai| kintu ye tInoM samAna sthiti vAle hone se svasthAna meM ina tInoM karmoM ko bhAga samAna hI prApta hotA hai| inase bhI mohanIya kA bhAga adhika bar3A hotA hai| kyoMki usakI utkRSTa sthiti sattara koMDAkoDI sAgaropama pramANa hotI hai| vedanIya karma yadyapi jJAnAvaraNa Adi karmoM ke sAtha samAna sthiti vAlA hai, tathApi usakA bhAga sarvotkRSTa hI jAnanA cAhiye, anyathA vaha apane sukha-duHkha rUpa phala ko spaSTatA ke sAtha anubhava nahIM karA sakatA hai|' utkRSTapada meM uttaraprakRtiyoM ke pradezAgnoM kA alpabahutva ___ aba (ina mUla prakRtiyoM kI) apanI-apanI uttara prakRtiyoM kA utkRSTapada aura jaghanyapada meM alpabahutva batalAte haiN| utkRSTapada meM isa prakAra jAnanA cAhiye-- 1. jJAnAvaraNakarma-kevalajJAnAvaraNa kA pradezAgra (pradezoM kA samUha) sabase kama hai| usase manaHparyayajJAnAvaraNa kA pradezAgra anantaguNA, usase avadhijJAnAvaraNa kA pradezAgra vizeSAdhika, usase zrutajJAnAvaraNa kA pradezAgra vizeSAdhika hai aura usase matijJAnAvaraNa kA pradezAgra vizeSAdhika hai| 2. darzanAvaraNakarma-utkRSTapada meM pracalA kA pradezAgra sabase kama hai, usase nidrA kA vizeSAdhika hai, usase bhI. pracalA-pracalA kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase bhI nidrA-nidrA kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase bhI styAnaddhi kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase bhI. kevaladarzanAvaraNa kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase bhI avadhidarzanAvaraNa kA pradezAgra anantaguNA hai, usase acakSudarzanAvaraNa kA pradezAgra vizeSAdhika hai aura usase bhI cakSudarzanAvaraNa kA pradezAgra vizeSAdhika hai| . 3. vedanIyakarma-utkRSTa pada meM asAtAvedanIya kA pradezAgra sabase kama hai| usase sAtAvedanIya kA pradezAgra vizeSAdhika hai| ... 4. mohanIyakarma-utkRSTa pada meM apratyAkhyAnAvaraNa mAna kA pradezAgra sabase kama hai| usase apratyAkhyAnAvaraNa krodha kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase apratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase apratyAkhyAnAvaraNa - lobha kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase pratyAkhyAnAvaraNa mAna kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase pratyAkhyAnAvaraNa krodha kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase pratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase pratyAkhyAnAvaraNa lobha kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase anantAnubaMdhI mAna kA pradezAgra vizeSAdhika, usase anantAnubaMdhI krodha kA pradezAgra vizeSAdhika, usase anantAnubaMdhI mAyA kA pradezAgra vizeSAdhika, usase anantAnubaMdhI lobha kA pradezAgra vizeSAdhika, usase mithyAtva kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase vedanIya karma ko adhika bhAga milane kA kAraNa yaha hai ki sukha aura duHkha ke nimitta se vedanIya karma kI nirjarA bahuta hotI hai| arthAt pratyeka jIva prati samaya sukha yA du:kha kA vedana karatA rahatA hai, ataH vedanIya karma kA udaya pratikSaNa hone se usakI nirjarA bhI adhika hotI hai| isI se usakA dravya sabase - adhika batAyA gayA hai| .. .. .! 2. usase pUrva meM batAI gaI prakRti kI apekSA / isI prakAra Age bhI 'usase kA artha samajhanA caahiye|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ jugupsA kA pradezAgra anantaguNA hai, usase bhaya kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase hAsya aura zoka kA pradezAgra vizeSAdhika hai, kintu svasthAna meM donoM kA hI pradezAgra paraspara tulya hai, usase rati-arati kA pradezAgra vizeSAdhika hai, kintu svasthAna meM donoM kA paraspara tulya hai, usase strIveda aura napuMsakaveda kA pradezAgra vizeSAdhika hai, kintu svasthAna meM donoM kA hI paraspara tulya hai, usase saMjvalana krodha kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase saMjvalana mAna kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase puruSaveda kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase saMjvalana mAyA kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase saMjvalana lobha kA pradezAgra asaMkhyAta guNA hai| 5. Ayukarma-utkRSTa pada meM cAroM AyuoM kA pradezAgra paraspara tulya hai| 6. nAmakarma-utkRSTa pada kI apekSA gati meM devagati aura narakagati kA pradezAgra sabase kama hai, usase manuSyagati kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase .tiyaMcagati kA pradezAgra vizeSAdhika hai| jAtinAmakarma meM dvIndriyAdi cAroM jAtinAmakarmoM kA utkRSTa pada meM pradezAgra sabase kama hai, kintu svasthAna meM unake pradezAgra paraspara tulya haiM / unase ekendriya jAtinAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai| zarIranAmakarma meM utkRSTa pada meM AhArakazarIra kA pradezAgra sabase kama hai, usase vaikriyazarIra nAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase audArikazarIra nAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase tejasazarIra nAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase bhI kArmaNazarIra nAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai| isI prakAra (zarIranAmakarma ke samAna) saMghAtananAmakarma kA bhI alpabahutva jAnanA caahiye| baMdhananAmakarma ke utkRSTa pada meM AhAraka-AhAraka baMdhananAmakarma kA pradezAgra sabase kama hai, usase AhAraka-taijasa baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika' hai, usase AhAraka-kArmaNa baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase AhAraka-taijasa-kArmaNa baMdhananAmakarma kA pradezAna vizeSAdhika hai, usase vaikriya-vaikriya baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase vaikriya-tejasa baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase vaikriya-kArmaNa baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase vaikriya-taMjasa-kArmaNa baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase audArika audArika baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase audArika-taijasa baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase audArika-kArmaNa baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase audArika-taijasa-kArmaNa baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai| usase tejasa-taijasa baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase taijasa-kArmaNa baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase kArmaNa-kArmaNa baMdhananAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai| ___ saMsthAnanAmakarma meM Adi (samacaturasrasaMsthAna) aura aMtima huMDasaMsthAna, ina do saMsthAnoM ko chor3akara madhya ke cAra saMsthAnoM kA utkRSTa pada meM pradezAgra sabase kama hai, kintu svasthAna meM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa unakA pradezAgra paraspara tulya hai| usase samacaturasasaMsthAna kA pradezAgra vizeSAdhika hai aura usase bhI huMDasaMsthAna kA pradezAgra vizeSAdhika hai| aMgopAMganAmakarma ke utkRSTa pada meM AhArakaaMgopAMganAmakarma kA pradezAgra sabase kama hai, usase vaikriyaaMgopAMganAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase bhI audArikaaMgopAMganAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai| saMhanananAmakarma meM Adi ke pAMca saMhananoM kA utkRSTa pada meM pradezAgra sabase kama hai, kintu svasthAna meM unakA pradezAgra paraspara samAna hai, usase sevArtasaMhanana kA pradezAgra vizeSAdhika hai| varNanAmakarma meM kRSNavarNa kA utkRSTa pada meM pradezAgra saba se kama hai, usase nIlavarNa kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase lohitavarNa kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase hAridravarNa kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase zuklavarNa kA pradezAgra vizeSAdhika hai / . gaMdhanAmakarma meM surabhigaMdha kA utkRSTa pada meM pradezAgra saba se kama hai, usase durabhigaMdha kA pradezAgra vizeSAdhika hai| rasanAmakarma meM kaTukarasanAmakarma kA utkRSTa pada meM pradezAgna sabase kama hai, usase tiktarasanAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase kaSAyarasanAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase AmlarasanAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai aura usase madhurarasa kA pradezAgra vizeSAdhika hai| sparzanAmakarma meM karkaza aura guru sparza nAmakarma kA utkRSTa pada meM pradezAgra sabase kama hai, kintu svasthAna meM donoM kA hI pradethAna paraspara samAna hai, unase mRdu aura laghu sparza nAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, kintu svasthAna meM donoM kA paraspara tulya hai, unase rUkSa aura zIta sparza nAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, kintu svasthAna meM to una donoM kA bhI pradezAgra paraspara samAna hai, unase bhI snigdha aura uSNa sparza nAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, kintu svasthAna meM to ina donoM kA pradezAgra paraspara tulya hai / AnupUrvInAmakarma meM devagati aura narakagati AnupUrvI kA pradezAgra utkRSTa pada meM sabase kama hai, kintu svasthAna meM to donoM kA paraspara samAna hai| usase manuSyagatyAnupUrvI kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase tiryaMcagatyAnupUrvI kA pradezAgra vizeSAdhika hai / vasanAmakarma kA utkRSTa pada meM pradezAgra sabase kama hai, usase sthAvaranAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai / paryAptanAmakarma kA pradezAgra sabase kama hai aura usase aparyAptanAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai / isI prakAra sthira-asthira, zubha-azubha, subhaga-durbhaga, Adeya-anAdeya, sUkSma-bAdara aura pratyeka-sAdhAraNa nAmakarma ke pradezAgra kA kathana karanA cAhiye /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti ayazaH kIrtinAmakarma kA pradezAgra sabase kama hai, usase yazaH kIrtinAmakarma kA pradezAgra saMkhyAtaguNA hai / inake atirikta zeSa rahI Atapa, udyota, prazasta aura aprazasta vihAyogati, susvara aura duHsvara prakRtiyoM kA pradezAgra utkRSTa pada meM paraspara samAna hai / " 100 * nirmANa, ucchvAsa, parAghAta, upaghAta, agurulaghu aura tIrthaMkara nAma kA alpabahutva nahIM hai / kyoMki yahA~ jo alpabahutva batalAyA hai, vaha sajAtIya prakRti kI apekSA se hotA hai / jaise ki kRSNa Adi varNanAmakarmoM kA zeSa varNoM kI apekSA athavA jaise subhaga- durbhaga kA pratipakSI prakRti kI apekSA se hotA hai / kintu ye prakRtiyAM paraspara sajAtIya nahIM haiN| kyoMki inameM eka mUla piMDaprakRtitva kA abhAva hai aura na ye prakRtiyAM paraspara virodhinI bhI haiM / kyoMki inakA eka sAtha baMdha saMbhava hai / 7. gotrakarma -- utkRSTa padaM meM nIcagotra kA pradezAgra sabase kama hai, usase uccagotra kA pradezAgra vizeSAdhika hai / 8. antarAyakarma - utkRSTa pada dAnAntarAya kA pradezAgra sabase kama hai, usase lAbhAntarAya kA "pradezAgra vizeSAdhika hai, usase bhogAntarAya kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase upabhogAntarAya kA pradezAgra vizeSAdhika hai aura usase vIryAntarAya kA pradezAgra vizeSAMdhika hai / isa prakAra utkRSTapaMda meM uttaraprakRtiyoM kA pradezAgra saMbaMdhI alpabahutva jAnanA cAhiye / jaghanyapada meM uttara prakRtiyoM ke pradezAnoM kA alpabahutva aba jaghanyapada meM sabhI uttaraprakRtiyoM ke pradezAgra saMbaMdhI alpabahutva kA nirUpaNa karate haiM- 1. jJAnAvaraNakarma - kevalajJAnAvaraNa kA jaghanyapada meM pradezAgra sabase kama hai, usase mana:paryayajJAnAvaraNa kA pradezAgra anantaguNA hai, usase avadhijJAnAvaraNa kA vizeSAdhika hai, usase zrutajJAnAvaraNa kA vizeSAdhika hai aura usase bhI matijJAnAvaraNa kA vizeSAdhika hai / 2. darzanAvaraNakarma -- jaghanyapada meM nidrA kA pradezAgra sabase kama hai, usase pracalA kA vizeSAdhika hai, usase nidrA-nidrA kA vizeSAdhika hai, usase pracalApracalA kA vizeSAdhika hai, usase styAnaddhi kA vizeSAdhika hai, usase kevaladarzanAvaraNa kA vizeSAdhika hai, usase avadhidarzanAvaraNa kA anantaguNA hai, usase acakSudarzanAvaraNa kA vizeSAdhika hai, usase cakSudarzanAvaraNa kA vizeSAdhika hai / 1. nAmakarma kI katipaya uttara prakRtiyoM kA utkRSTapada meM alpabahutva bhinna prakAra se kahA hai / vaha isa prakAra hai 1. zubha vihAyogati kA pradezAgra sabase alpa hai, usase azubha vihAyogati kA pradezAgra vizeSAdhika hai| 2. bAdaranAma kA pradezAgra alpa, usase sUkSmanAma kA vizeSAdhika / 3. susvaranAmakarma kA pradezAgra alpa, usase duHsvaranAma kA vishessaadhik| 4. yaza: kIrtinAmakarma kA pradezAgra alpa, usase ayazaH kIrtinAma kA vizeSAdhika / . 5. Atapa udyota kA pradezAgra alpa, kintu svasthAna meM tulya / ( yahAM alpabahutva kisakI apekSA hai ? yaha vicAraNIya hai ) / yahAM TIkAkAra AcArya ne Atapa Adi prakRtiyoM meM yugala vivakSA pragaTa nahIM kI hai, kintu zrImad devendrasUri kRta zataka TIkA ke anusAra yugalapUrvaka bhinna vivakSA karane meM koI virodha pratIta nahIM hotA hai /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 3. mohanIyakarma-jadhanyapada meM apratyAkhyAnAvaraNa mAna kA pradezAgra sabase kama hai, usase apratyAkhyAnAvaraNa krodha kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase apratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase apratyAkhyAnAvaraNa lobha kA pradezAgra vizeSAdhika hai| isI prakAra usase uttarottara ke krama se pratyAkhyAnAvaraNa mAna, krodha, mAyA, lobha aura anantAnubaMdhI mAna, krodha, mAyA, lobha kA pradezAgra vizeSAdhika kahanA caahiye| anantAnubaMdhI lobha se mithyAtva kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase jugupsA kA pradezAgra anantaguNA hai, usase bhaya kA vizeSAdhika hai, usase hAsya-zoka kA vizeSAdhika hai, kintu svasthAna meM una donoM kA paraspara samAna hai, usase rati-arati kA pradezAgra vizeSAdhika hai, kintu svasthAna meM una donoM kA bhI paraspara meM tulya hai / unase anyatara eka veda kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase saMjvalana mAna, krodha, mAyAM aura lobha kA pradezAgra uttarottara vizeSAdhika hai / 4. Ayukarma-jaghanyapada meM tiryaMca aura manuSyAyu kA pradezAgra sabase kama hai, usase deva aura narakAyu kA pradezAgra asaMkhyaguNA hai / 5. nAmakarma-isake gati bheda meM jaghanyapada meM tiyaMcagati kA pradezAgra sabase kama hai, usase manuSyagati kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase devagati kA pradezAgra asaMkhyaguNA hai, usase narakagati kA pradezAgra asaMkhyaguNA hai / ..... ___ jAtinAmakarma meM dvIndriyAdi cAra jAtinAmakarmoM kA pradezAgra sabase kama haiM, usase ekendriyajAti kA pradezAgra vizeSAdhika hai / zarIranAmakarma meM audArikazarIranAmakarma kA pradezAgra sabase kama hai, usase tejasazarIranAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase kArmaNazarIranAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase vaikriyazarIranAmakarma kA asaMkhyAta guNA hai, usase AhArakazarIra kA asaMkhyAta guNA hai / isI prakAra saMghAtananAmakarma meM bhI samajhanA caahiye| aMgopAMganAmakarma meM jaghanyapada meM audArikaaMgopAMganAmakarma kA pradezAgra sabase kama hai, usase vaikriyaaMgopAMganAmakarma kA pradezAgra asaMkhyAta guNA hai, usase AhArakaaMgopAMganAmakarma kA asaMkhyAta guNA hai tathA jaghanyapada meM narakagatyAnupUrvI aura devagatyAnupUrvI kA pradezAgra sabase kama hai, usase manuSyagatyAnupUrvI kA pradezAgra vizeSAdhika hai, usase bhI tiryaMcagatyAnupUrvI kA pradezAgra vizeSAdhika hai tathA vasanAmakarma kA pradezAgra sabase kama hai, usase sthAvaranAmakarma kA pradezAgra vizeSAdhika hai| isI prakAra bAdara-sUkSma, paryApta-aparyApta, pratyeka-sAdhAraNa nAmakarmoM kA alpabahutva jAnanA cAhiye / . ...... . ... .................. ukta prakRtiyoM ke atirikta nAmakarma kI zeSa prakRtiyoM kA alpabahutva nahIM hai / ' 1. sArAMza yaha ki ukta prakRtiyoM ke atirikta zeSa prakRtiyoM kA jaghanyapada saMbaMdhI alpabahutva nahIM hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti 67. vedanIya aura gotra karma-isI prakAra sAtAvedanIya, asAtAvedanIya kA tathA uccagotra, nIcagotra kA bhI alpabahutva nahIM hai| 8. antarAyakarma-antarAya karma meM jaisA alpabahutya utkRSTapada meM kahA hai, vaisA hI jaghanyapada meM bhI jAnanA cAhiye / utkRSTa, jaghanya pradezAgra honA kaba saMbhava hai ? / yahA~ yaha jAnanA cAhiye ki jaba jIva utkRSTa yogasthAna meM pravartatA hai aura jaba mUlaprakRtiyoM tathA uttaraprakRtiyoM kA alpatara baMdha karatA hai tathA jaba saMkramaNakAla meM anya prakRtiyoM ke dalikoM kA utkRSTa pradezasaMkramaNa hotA hai taba utkRSTa pradezAgna saMbhava hai| jisakA Azaya yaha hai ki (1) utkRSTa yoga meM vartamAna jIva utkRSTa pradeza grahaNa karatA hai tathA (2) jaba alpatara mUla prakRtiyoM kA aura uttara prakRtiyoM kA baMdha hotA hai taba zeSa abadhyamAna prakRtiyoM se prApta hone yogya bhAga bhI una badhyamAna prakRtiyoM ko prApta hotA hai tathA (3) jaba anya prakRtiyoM ke utkRSTa pradezasaMkramaNa ke samaya meM vivakSita badhyamAna prakRtiyoM meM bahuta karmapudgala praveza karate haiM / ataH itane kAraNoM ke hone para utkRSTa pradezAgra honA saMbhava hai aura isase viparIta dazA meM jaghanya pradezAgra hotA hai / ' . . . isa prakAra prakRtibaMdha aura pradezabaMdha kA kathana samApta huA / aba sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha ke vivecana kA avasara prApta hai| inameM bhI bahuvaktavya hone se sarvaprathama anubhAgabaMdha kI prarUpaNA karate hai| 3. anubhAgabaMdha anubhAgabaMdha kI prarUpaNA ke caudaha anuyogadvAra haiM, yathA- (1) avibhAgaprarUpaNA, (2) vargaNAprarUpaNA, (3) sparghakaprarUpaNA, (4) antaraprarUpaNA, (5) sthAnaprarUpaNA, (6) kaMDakaprarUpaNA, (7) SaTsthAnaprarUpaNA, (8) adhastanasthAnaprarUpaNA, (9) vRddhiprarUpaNA, (10) samayaprarUpaNA, (11) yavamadhyaprarUpaNA, (12) ojoyugmaprarUpaNA, (13) paryavasAnaprarUpaNA, (14) alpabahutvaprarUpaNA / inameM se pahale avibhAgaprarUpaNA kA kathana karate haiN| 1. avibhAgaprarUpaNA gahaNasamayammi jIvo, uppAeI guNaM spccyo| samvajiyANaMtaguNe, kammapaesesu savvesuM // 29 // 1. vivakSita prakRti meM anya prakRti ke dalikoM ke saMkramaNa ke smy| 2. mUla aura uttara prakRtiyoM meM pradezAgra alpabahutva darzaka sAriNI pariziSTa meM dekhiye| .. sthiti ke anusAra bhAga kI prApti mUla prakRtiyoM meM sambhava hai aura uttara prakRtiyoM meM hInAdhika bhAga kI prApti meM kvacit sneha, kvacit uskRSTapadarUpatA, kvacit jaghanyapada kI vaktavyatA jina prakRtiyoM meM bhinna-bhinna dikhatI hai, vahA~ utkRSTapada aura jaghanyapada rUpa saMyogoM kI prApti aura jahAM saMbhava vaktavyatA hai, vahAM sneha kI viSamatA rUpa hetu saMbhava hai| parantu mAtra rasa yA sthiti kI viSamatA se uttara prakRtiyoM kI bhAga prApti kI viSamatA saMbhava nahIM hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. zabdArtha-gahaNasamayammi-grahaNa ke samaya, jIvo-jIva, uppAeI-utpanna karatA hai, guNaMrasANuoM ko, sapaccayao-svapratyaya se, samvajiyANaMtaguNe-saba jIvoM se anantaguNe, kammapaesesukarmapradezoM meM, samvesaM-sarva / / ...gAthArtha-karmavargaNAoM ko grahaNa karate samaya jIva apane pratyaya se sarva karmapradezoM meM saba jIvoM se anantaguNe rasANuoM (rasa saMbaMdhI avibhAga aMzoM) ko utpanna karatA hai| vizeSArtha--anubhAgabaMdha ke kAraNa kASAyika adhyavasAya hai, kyoMki 'ThihamaNubhAgaM kasAyAo kubaI' sthiti aura anubhAga baMdha ko jIva kaSAya se karatA hai, aisA zAstravacana hai / ve kASAyika adhyavasAya do prakAra ke hote haiM-zubha aura azubha / inameM se zubha. adhyavasAyoM dvArA gRhIta karmapudgaloM meM dUdha, khAMDa ke rasa ke samAna Anandajanaka anubhAga prApta hotA hai aura azubha adhyavasAyoM dvArA gRhIta karmapudgaloM meM nIma, ghoSAtikI Adi ke rasa ke samAna duHkhajanaka kaTuka rasa utpanna hotA hai / / - ye zubha aura azubha kASAyika adhyavasAya pratyeka asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa hote haiM, kevala zubha adhyavasAya vizeSAdhika jAnanA cAhiye / jo isa prakAra haiM-krama se sthApita jina anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM ko saMklizyamAna jIva krama se nIce-nIce prApta karatA hai, unhIM adhyavasAyoM ko vizuddhayamAna jIva krama se Upara-Upara car3hatA huA prApta karatA hai| jaise prAsAda se nIce utarate hue jitane sopAnasthAna (sIr3hiyAM) hote haiM, car3hate hue bhI utane hI sopAna hote haiM / usI prakAra yahA~ para bhI saMklizyamAna jIva ke jitane azubha adhyavasAya hote haiM, utane hI vizuddhayamAna jIva ke zubha adhyavasAya hote haiN| kahA bhI hai kramazaH sthitAsu kASAyikoSa jIvasya bhAvapariSatiSu / avapatanotpatanAddhe saMklezAddhA vizodhyaddhe / krama se sthita kASAyikI bhAvapariNatiyoM meM jIva ke patanakAla meM saMkleza-addhA hotA hai aura utthAnakAla meM vizuddhi-addhA hotA hai / lekina kSapaka jIva jina adhyavasAyoM meM rahatA huA kSapakazreNI para car3hatA hai, unase punaH lauTatA nahIM hai / kyoMki kSapakaNi se pratipAta (patana) nahIM hotA hai / isa apekSA se zubha adhyavasAya vizeSAdhika hote haiM / - inameM se zubha yA azubha kisI eka adhyavasAya se, svapratyaya se arthAt apanI AtmA saMbaMdhI anubhAgabaMdha ke prati jo kAraNabhUta haiM, aise svapratyaya se jIva grahaNa samaya meM arthAt yogya 1. akASAyika adhyaksAya rasa ke kAraNa nahIM hone se yahAM unakI avivakSA hai| . ., azubha adhyavasAya to pragaTa rUpa se kaSAyajanya haiM aura zubha adhyavasAyoM meM kaSAya kI hInatA hai, to bhI kaSAyAnugata hone se kASAyika haiN| yahA~ kaSAya zabda se kaSAya kA udaya jAnanA cAhiye, parantu sattA nhiiN| '' 3. azubha se zubha adhyavasAya koI puSaka-pRthak nahIM haiN| saMklezavartI jIva kI apekSA jo adhyavasAya azubha haiM, vahI adhyavasAya vidyamAna jIva kI apekSAbha haiN| jaise-mithyAtvIko bomati-ajJAna hai, vahI samyaktva prApta karane para matijJAna rUpa ho jAtA hai|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 karmaprakRti pudgaloM ke AdAnakAla meM sarva karmapradezoM meM arthAt eka-eka karmaparamANu para guNoM arthAt rasa ke nirvibhAga pUrvokta svarUpa vAle avibhAgI aMzoM ko sarva jIvoM se anantaguNe utpanna karatA hai| ukta kathana kA Azaya yaha hai ki jIva dvArA grahaNa kiye jAne se pahale karmavargaNAantarvartI paramANu usa prakAra ke viziSTa rasa se yukta nahIM hote haiM, kintu prAyaH' nIrasa aura ekasvarUpa vAle hote haiM, lekina jaba ve jIva ke dvArA grahaNa kiye jAte haiM. taba usa grahaNakAla meM hI una karmaparamANaoM meM kASAyika adhyavasAya ke dvArA sarva jIvoM se bhI anantagaNe rasAvibhAga utpanna ho jAte haiM aura usI samaya unakA amuka bhAga jJAnAvaraNa, amuka bhAga darzanAvaraNa Adi rUpa vicitra svabhAvarUpatA ko prApta ho jAtA hai / kyoMki jIvoM kI aura pudgaloM kI zakti acintya hai aura yaha bAta asaMgata bhI nahIM hai, kyoMki vaisA dekhA jAtA hai / jaise ki zuSka tRNa Adi ke paramANu atyanta nIrasa hote hue bhI gAya Adi ke dvArA grahaNa kiye jAne para viziSTa dUdha Adi rasa rUpa aura sapta dhAtu rUpa se pariNata ho jAte haiM / zaMkA-jIva kyA sabhI karmaparamANuoM meM una rasa ke avibhAgoM ko samAna rUpa se utpanna karatA hai yA viSama rUpa se ? samAdhAna-viSama rUpa se utpanna karatA hai| arthAt kitane. hI paramANuoM meM alpa rasAvibhAgoM ko utpanna karatA hai, kitanoM meM hI unase adhika rasAvibhAgoM ko aura kitanoM meM aura bhI adhika rasAvibhAgoM ko utpanna karatA hai| jina paramANuoM meM sabase kama rasAvibhAgoM ko utpanna karatA hai, ve bhI sarvajIvoM se. anantaguNe hote haiM / lekina usase yaha jJAta nahIM hotA hai ki kina paramANuoM meM kitane rasAvibhAgoM ko utpanna karatA hai ? ataH isakA spaSTa Azaya pragaTa karane ke liye vargaNA Adi prarUpaNAoM kA kathana karate haiM / vargaNAprarUpaNA isa prakAra hai vargaNAprarUpaNA savvappaguNA te paDhama vaggaNA sesiyA visesuunnaa| avibhAguttariyAo siddhANamaNaMtabhAgasamA // 30 // zabdArtha-savvappaguNA-sabase alpa rasANu vAle, te-unakI (karma paramANuoM kI), paDhama-prathama, vaggaNA-vargaNA, sesiyA-zeSa, visesUNA-vizeSahIna-vizeSahIna, avibhAguttariyAo-eka-eka rasANu se bar3hatI huI, siddhANaM-siddhoM ke, aNaMtabhAgasamA-anantaveM bhAga jitanI / 1. uttara samaya meM jo rasa utpanna hone vAlA hai, pUrva samaya meM usa rasa kI yogyatA kA astitva batalAne ke liye yahAM 'prAyaH' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| 2. rasAvibhAga aura snehAvibhAga ke antara kA spaSTIkaraNa pariziSTa meM dekhiye| .' 3. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki karmaparamANa meM kaSAyajanita rasa ke (vipAkazakti ke) nivibhAjya aMza ko rasAvibhAga kahate haiM aura eka-eka karmaparamANu meM cAhe vaha sarva jaghanya rasayukta ho athavA sarvotkRSTa rasayukta ho, samasta jIva rAzi se ananta guNa rasAvibhAga vAle hote haiN| avibhAgaprarUpaNA dvArA yahI bAta spaSTa kI hai|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 105 gAthArtha--sabase alpa rasANu vAle karma paramANuoM kI prathama vargaNA hotI hai| usase zeSa vargaNAyeM eka-eka rasANu se bar3hatI huI siddhoM ke anantaveM bhAga jitanI vizeSahIna-vizeSahIna paramANu vAlI jAnanA cAhiye / vizeSArtha-jo paramANu anya samasta paramANuoM kI apekSA sabase kama rasAvibhAga (rasANu) yukta hote haiM, una sarvAlpa guNa vAle paramANuoM kA samudAya rUpa prathama vargaNA kahalAtI hai / isa prathama vargaNA meM karmaparamANu saba se adhika hote haiM / kintu isake bAda kI zeSa vargaNAyeM. karmaparamANuoM kI apekSA vizeSahIna, vizeSahIna hotI haiN| jisako isa prakAra samajhanA cAhiye--prathama vargaNA meM jitane karmaparamANu hote haiM, usakI apekSA dvitIya vargaNA meM karmaparamANu vizeSahIna hote haiM, usase bhI tRtIya vargaNA meM vizeSahIna hote haiM / isa prakAra sarvotkRSTa vargaNA prApta hone taka jAnanA cAhiye / ye vargaNAyeM kisa prakAra kI hotI haiM ? isa jijJAsA kA samAdhAna karane ke liye gAthA meM-'avibhAguttariyAo' yaha pada diyA gayA hai ki vargaNAyeM eka-eka rasAvibhAga se adhika hotI haiM / jaise--prathama vargaNA ke paramANuoM kI apekSA eka rasAvibhAga se adhika paramANuoM kA jo samudAya hai, vaha dUsarI vargaNA kahalAtI hai, unase bhI eka rasAvibhAga se adhika paramANuoM kA samudAya tIsarI vargaNA kahalAtI hai| isa prakAra eka-eka rasAvibhAga kI vRddhi se vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve abhavyoM se anantaguNI aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa hotI haiN| isa prakAra vargaNAprarUpaNA jAnanA cAhiye / 2 aba kramaprApta spardhaka Adi prarUpaNAoM kA kathana karate haiN| spardhaka, antara aura sthAna prarUpaNA phaDDagamaNaMtaguNiyaM, savvajiehi pi aMtaraM evaM / sesANi vaggaNANaM, samANi ThANaM paDhamamitto // 31 // zabdArtha--phaDDagaM-spardhaka, aNaMtaguNiya-anantaguNI, savvajiehi pi-sarva jIvoM se, aMtaraMantara, evaM-isa prakAra, sesANi-zeSa, vaggaNANaM-vargaNAoM kA, samANi-samAna, ThANaM-sthAna, paDhamaprathama, itto-isase (prathama spardhaka se)| gAthArtha-(abhavyoM se) anantaguNI vargaNAoM kA eka spardhaka hotA hai / prathama spardhaka ke pazcAt sarva jIvoM se anantaguNI vargaNAoM kA antara par3atA hai / isa prakAra se vargaNAoM ke samAna zeSa spardhaka aura antara hote haiM, taba prathama (anubhAgabaMdha) sthAna hotA hai / 1. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki pUrva vargaNA kI apekSA uttara vargaNA meM karmaparamANu hIna-hInatara hote jAte haiM; lekina paramANuoM kI hInatA se rasAvibhAgoM kI bhI hInatA hotI jAye, aisA nahIM samajhanA caahiye| rasAvibhAgoM kI to uttarottara vRddhi hotI jAtI hai| vargaNAprarUpaNA ke kathana kA sArAMza yaha hai ki samAna rasAvibhAga yukta karmaparamANu kA. samudAya vargaNA hai, sarvajaghanya rasAvibhAga yukta karmapradezoM kA samudAya yaha prathama vargaNA hai, usameM karmaparamANu sarvAdhika kintu rasANa alpa hote haiN| usase eka rasANu adhika karmapradezoM kA samudAya dvitIya vargaNA, usameM pUrva vargaNA kI apekSA karmaparamANu hIna / isa prakAra eka-eka rasAvibhAga se bar3hatI-bar3hatI aura paramANuoM se ghaTatI-ghaTatI vargaNAyeM jAnanA caahiye|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti ' vizeSArtha-abhavyoM se anantaguNI aura siddhoM ke anantaveM bhAga sadRza ananta vargaNAoM ke samudAya kA eka spardhaka hotA hai / yaha spardhakaprarUpaNA hai| ___ aba antara aura sthAna prarUpaNA kA kathana karate haiM * isa prathama spardhaka ke Upara (Age)' eka rasAvibhAga se adhika paramANu prApta nahIM hote haiM, na do se, na tIna se, na saMkhyAta se, na asaMkhyAta se aura na ananta rasAvibhAgoM se adhika hI paramANu prApta hote haiN| kintu anantAnanta arthAt sarva jIvoM se anantaguNita rasAvibhAgoM se adhika paramANu prApta hote haiN| unakA samudAya dvitIya spardhaka kI prathama vargaNA hotI hai / tadanantara eka rasAvibhAga se adhika paramANuoM ke samudAya rUpa dUsarI vargaNA hotI hai, punaH do rasAvibhAgoM se adhika paramANuoM kA samudAya tIsarI vargaNA / isa prakAra eka-eka rasAvibhAga kI vRddhi se vargaNAyeM taba taka kahanI cAhiye, jaba taka ki ve abhavyoM se ananta guNI aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa hotI haiN| ina vargaNAoM kA samudAya dvitIya spardhaka kahalAtA hai / punaH usase bhI Age eka rasAvibhAga se adhika paramANu prApta nahIM hote haiM, na do se, na tIna se, na saMkhyAta se, na asaMkhyAta se aura na ananta rasAvibhAgoM se yukta paramANu prApta hote haiN| kintu anantAnanta se arthAt sarva jIvoM se ananta guNe rasAvibhAgoM se yukta paramANa prApta hote haiM / unakA samudAya tIsare spardhaka kI prathama vargaNA hai / isase Age phira yathAkrama se eka-eka rasAvibhAga kI vRddhi se dvitIya Adi vargaNAyeM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki unakA pramANa abhavyoM se ananta guNA aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa prApta hotA hai| una sabakA samudAya tIsarA spardhaka kahalAtA hai / sArAMza yaha ki abhavyoM se anantaguNI aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa vargaNAoM kA eka spardhaka hotA hai| isa prakAra ke spardhaka taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve abhavyoM se anaMtaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa hote haiN| itane spardhakoM kA samudAya eka anubhAgabaMdhasthAna' kahalAtA hai / jaisA ki gAthA meM kahA hai-'aNataguNiyaM savvajiehi pi|' arthAt sarva jIvoM se anantaguNita sparSakoM kA samudAya rUpa eka anubhAgabaMdhasthAna hotA hai, ityaadi| prathama spardhaka kI aMtima vargaNA se dvitIya spardhaka kI prathama vargaNA kA aMtara bhI sarva jIvoM se ananta guNita' jAnanA cAhiye / yaha antaraprarUpaNA hai| isI prakAra zeSa spardhaka-antara pUrvokta pramANa jAnanA cAhiye / una spardhakoM ko eka-eka spardhaka meM vidyamAna vargaNAoM ke samAna arthAt abhavyoM se ananta guNita aura siddhoM ke anantaveM bhAga sadRza samajhanA caahiye| yaha eka, prathama sarvajaghanya anubhAgabaMghasthAna hai aura (mukhya) kASAyika adhyavasAya ke dvArA grahaNa kiye gaye karmaparamANuoM ke rasa1. prathama spardhakagata aMtima varmaNA ke rasAvibhAgoM se uupr| 2. eka samaya meM jIva dvArA grahaNa kiye karmaskandha ke rasa ke samudAya ko anubhAgabaMdhasthAna kahate haiN| . 3. yahAM anantaguNitapanA isa prakAra se jAnanA cAhiye-pUrva spardhaka kI aMtima vargaNA meM jitane rasAvibhAga haiM, unase para spardhaka kI prathama vargaNA meM sarva jIvoM se anantaguNa adhika rasAvibhAga haiN| 4. vastuta: yahAM antaraprarUpaNA samApta nahIM hotI hai aura Age bhI sarva spardhakoM meM prApta hotI hai| kintu antara jAnane kI vidhi samApta hone kI apekSA yaha antaraprarUpaNA hai, kahA jAtA hai|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhatere 107 spardhakoM ke samudAya rUpa parimANa ko anubhAgabaMghasthAna kahate haiM - anubhAgabaMdhasthAnaM nAmaikena kASAyikeNAdhyavasAyena gRhItAnAM karmaparamANUnAM rasaspardhakasamudAyaparimANaM / ' isa prakAra sthAnaprarUpaNA jAnanA cAhiye / aba Age kI gAthAoM meM kaMDaka Adi kI prarUpaNA karate haiM / kaMDaka aura SaTsthAna prarUpaNA eto aMtaratullaM aMtaramaNaMtabhAguttaraM biiyamevaM / aMgula asaMbhAgo bhAguttaraM kaMDa // 32 // bAda), zabdArtha -- etto - isase ( prathama sthAna ke aMtaraM - antara, anaMtabhAguttaraM - ananta bhAga se adhika, aMgulaasaMkhabhAgo-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, kaMDa-kaMDaka / aMtaratullaM - - ( spardhaka ) antara samAna hai, biiyaM - dUsarA sthAna, evaM isa prakAra, anaMtabhAguttaraM - anantaveM bhAga se bar3hatA huA, gAthArtha - isa prathama sthAna se dUsare sthAna ke antarAla meM antara spardhaka - jitanA hotA hai tathA dUsarA anubhAgabaMdhasthAna prathama anubhAgabaMdhasthAna kI apekSA anantaveM bhAga se adhika hotA hai / isa prakAra aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa anantabhAga vRddhi vAle anubhAgasthAnoM kA prathama kaMDaka hotA hai / vizeSArtha - - isa prathama sthAna se prAraMbha karake dvitIya sthAna se pahale jo antara hotA hai, vaha antaratulya arthAt pUrvokta pramANa vAle aMtara ke samAna jAnanA cAhiye / isakA abhiprAya yaha hai ki jaise prathama spardhaka kI aMtima vargaNA se dvitIya spardhaka kI Adi vargaNA kA aMtara sarva jIvoM se anantaguNA kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI prathama sthAna ke aMtima spardhaka kI aMtima vargaNA se dvitIya sthAna ke prathama spardhaka kI prathama vargaNA kA aMtara bhI sarva jIvoM se anaMtaguNA jAnanA cAhiye / yaha dvitIya anubhAgabaMghasthAna spardhakoM kI apekSA anantabhAgottara arthAt anantaveM bhAga se adhika hotA hai / arthAt prathama anubhAgabaMdhasthAna meM jitane spardhaka hote haiM unase anantaveM bhAga adhika spardhaka dvitIya anubhAgabaMghasthAna meM jAnanA cAhiye / isa prakAra pUrva meM dikhAye gaye prakAra se anantaveM bhAga se adhika vRddhi vAle sthAna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga gata AkAza pradezoM kI rAzi pramANa hote haiM / ina sabakA samudAya eka kaMDaka kahalAtA hai / 'anaMtabhAguttaraM ' arthAt anantabhAgottara anubhAgabaMdhasthAnoM kA samudAya rUpa hone se kaMDaka ko bhI anantabhAgottara kahA jAtA hai / isa prakAra kaMDakaprarUpaNA samajhanA cAhiye / aba SaTsthAnaprarUpaNA karate haiM 1. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki kisI bhI jIva ko eka samaya meM eka vargamA yA eka spardhA rUpa rasa kI prApti nahIM hotI hai, kintu aneka vargaNA aura spardhaka rUpa eka sthAna jitane rasa kI prApti hotI hai| una jIvapradezoM se saMbaMddha hone vAle sabhI karmaskandha samassAvibhAga yukta nahIM hote haiM / unameM hInAdhikapanA pAyA jAtA hai| aise ina saba rasAvibhAga ke samudAya ko eka anubhAgabaMdhasthAna jAnanA cAhiye /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti usa prathama kaMDaka se Age jo anya anubhAgabaMghasthAna prApta hotA hai, vaha pUrva sthAna ke spardhakoM apekSA asaMkhyAtaveM bhAga se adhika hotA hai, usase Age kaMDaka pramANa sthAna yathottara krama se anantaveM bhAga vRddhi vAle hote haiM, usase Age phira eka anya anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAtaveM bhAga se adhika hotA hai / tadanantara phira kaMDaka mAtra sthAna yathottara anantabhAga vRddhi vAle hote haiM / tatpazcAt phira eka anya anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAtabhAga se adhika hotA hai / tatpazcAt phira kaMDaka mAtra sthAna yathottara krama se anantabhAga vRddhi vAle hote haiM / tadanantara phira asaMkhyAtaveM bhAga se adhika eka anya sthAna prApta hotA hai / isa prakAra anantabhAgAdhika kaMDaka pramANa sthAnoM se vyavadhAna ko prApta asaMkhyabhAgavRddhi vAle sthAna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve bhI kaMDaka pramANa ho jAte haiM aura Agama kI paribhASA ke anusAra aMgula mAtra kSetra ke asaMkhyAtaveM bhAga gata pradezoM kI rAzi kI saMkhyA ke pramANa ko kaMDaka kahate haiM - kaMDakaM ca ( samayaparibhASayA ) aMgulamAtrakSetrAsaMkhyeyabhAgagata pradeza rAzisaMkhyApramANamabhidhIyate / 108 usa pUrvokta asaMkhyAta bhAgAdhika antima anubhAgabaMdhasthAna se Age yathAkrama se anantabhAgavRddhi vAle kaMDaka pramANa anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / taba ( usake Age) saMkhyA bhAga adhika eka anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / tadanantara mUla se prAraMbha karake jitane anubhAgabaMdhasthAna pahale atikrAMta ho cuke haiM, utane hI phira se usI prakAra se kahakara eka saMkhyAtabhAga adhika anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / isa prakAra ye saMkhyAtabhAga vRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve kaMDaka pramANa hote haiM / tatpazcAt ukta krama se phira saMkhyAtabhAga adhika sthAna ke badale saMkhyAta guNAdhika eka anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / isake bAda phira mUla se AraMbha karake jitane anubhAgabaMdhasthAna pahale atikrAnta ho cuke haiM, utane usI prakAra se kahanA cAhiye / tatpazcAt phira saMkhyAtaguNAdhika eka anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / isake bAda phira mUla se AraMbha karake jitane anubhAgabaMdhasthAna pahale atikrAnta ho cuke haiM, utane hI anubhAgabaMdhasthAna usI prakAra kahanA cAhiye / taba punaH eka saMkhyAtaguNAdhika sthAna kahanA cAhiye / isa prakAra se saMkhyAtaguNAdhika sthAna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve kaMDaka pramANa hote haiM / tatpazcAt pUrva paripATI se punaH saMkhyAtaguNAdhika sthAna ke badale asaMkhyAtaguNAdhika sthAna kahanA cAhiye / tadanantara phira mUla se AraMbha karake jitane anubhAgabaMdhasthAna pahale atikrAnta ho cuke haiM, utane hI usI prakAra phira se kahanA cAhiye / tadanantara phira eka asaMkhyAtaguNAdhika sthAna kahanA cAhiye / tatpazcAt phira mUla se AraMbha karake utane hI anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / taba punaH eka asaMkhyAtaguNAdhika anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye, isa prakAra ye asaMkhyAtaguNAdhika anubhAgabaMdhasthAna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve kaMDaka pramANa hote haiM / tatpazcAt pUrva paripATI se phira asaMkhyAtaguNAdhika sthAna ke badale anantaguNAdhika anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / tatpazcAt phira mUla se AraMbha karake jitane anubhAgabaMdhasthAna pahale kahe gaye haiM, utane hI usI prakAra se phira kahanA cAhiye / taba punaH anantaguNAdhika anubhAgabaMghasthAna kahanA cAhiye / tadanantara phira mUla se AraMbha karake utane hI sthAna usI prakAra
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 109 kahanA cAhiye / tatpazcAt phira eka anaMtaguNAdhika anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / isa prakAra anaMtaguNAdhika anubhAgabaMdhasthAna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve kaMDaka pramANa hote haiM / ' aba isI sUtra kA anusaraNa karake Age kahate haiM egaM asaMkhabhAge - NaNaMtabhAguttaraM puNo kaMDaM / evaM ..asaMkhabhAgu - ttarANi jA. puvvatullANi // 33 // .. erga saMkhejjattarametto tIyANa tithiyA bIyaM / tANa vi paDhamasamAI, saMkhejjaguNottaraM ekkaM // 34 // etto tIyANiaitthiyANi biiyamavi tANi pddhmss| .......... tullANasaMkhaguNiyaM, ekkaM tIyANa ekkassa // 35 // biiyaM tANi samAiM paDhamassANaMtaguNiyamagaM to| tIyANa itthiyANaM tANa vi paDhamassa tullAiM // 36 // . . . zabdArtha--egaM-eka (prathama kaMDaka se Age), asaMkhabhAgeNa- asaMkhyeyabhAgAdhika sthAna, aNaMtabhAguttaraM-anaMtabhAgAdhika sthAna kA, puNo-punaH phira, kaMDaM-kaMDaka, evaM-isI prakAra, asaMkhabhAguttarANi-asaMkhyabhAgAdhika sthAna, jA-yAvat, taka, puvvatullANi-pUrva ke tulya (kaMDaka prmaann)| ___ega-eka, saMkhejjuttaraM-saMkhyAtabhAga vRddhi kA sthAna, etto-tatpazcAt, tIyANa-atikramaNa karane ke, titthiyA- utane kA atikramaNa kara cuke taba , bIyaM-dUsarA, tANa vi- ve bhI (saMkhyAtabhAga vRddhi ke sthAna bhI ), paDhamasamAI-pahale ke samAna, * saMkhejjaguNottaraM-saMkhyeyaguNAdhika, ekka- ek| etto-usase Age, tIyANi-pahale se atikramaNa kara cuke utane, aitthiyANi-atikramaNa karake, biiyamavi-dUsarA bhI sthAna (saMkhyeyaguNAdhika kA dUsarA sthAna), tANi-vaha, paDhamassaprathama, tullANa-tulya, asaMkhaguNiyaM-asaMkhyAta guNAdhika, ekkaM-eka, tIyANa-pUrva sthAnoM kA atikramaNa karake, ekkss-ek|| biiyaM-dUsarA, tANi-ve, samAI-samAna, paDhamassa-prathama ke, aNaMtaguNiyaM-ananta guNAdhika, egaeka, to-usase Age, tIyANa-pUrvAtIta sthAnoM ke barAbara, itthiyANaM-ullaMghana karake, tANa vive bhI, paDhamassa-pahale ke, tullAiM-tulya samAna / - gAthArtha-prathama kaMDaka se Age asaMkhyabhAgAdhika eka anubhAgabaMdhasthAna AtA hai / usase Age punaH anantabhAgAdhika sthAna kA kaMDaka AtA hai / isa prakAra asaMkhyabhAgAdhika sthAna pUrva tulya arthAt kaMDaka pramANa hoM, vahA~ taka kahanA cAhiye / 1. eka SaTsthAna meM asaMkhya lokAkAza pradeza pramANa sthAna hote haiM aura aise SaTsthAna bhI asaMkhyAta haiN|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti - prathama saMkhyAtabhAgAdhika sthAna ke Age mUla se lekara jitane anubhAgabaMdhasthAna pUrva meM atikramaNa kara cuke haiM, utane hI anubhAgabaMdhasthAna usI prakAra se atikramaNa kara dUsarA saMkhyAtabhAgAdhika vRddhi vAlA sthAna kahanA cAhiye / yaha saMkhyAtabhAgAdhika sthAna bhI pahale batalAye gaye prakAra se kaMDaka pramANa hone taka kahanA cAhiye / isake Age pUrvokta krama se anubhAgabaMdhasthAna kI vRddhi karane para eka saMkhyAtaguNavRddhi vAlA sthAna kahanA caahiye| ' isase (saMkhyAtaguNAdhika anubhAgabaMdhasthAna se) Age mUla se AraMbha karake jitane anubhAgabaMdhasthAna pahale ullaMghana kara cuke haiM, utane hI anubhAgabaMdhasthAnoM kA ullaMghana karake dUsarA saMkhyeyaguNAdhika sthAna kahanA caahiye| punaH saMkhyAtaguNAdhika sthAna se Age utane hI pramANa sthAnoM kI vRddhi ke Age eka asaMkhyAtaguNAdhika vRddhi vAlA anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye, puna: usase Age pUrvokta vRddhi krama se eka asaMkhyAta guNa se adhika kahanA cAhiye / dUsarA asaMkhyAtaguNAdhika sthAna prathama kaMDaka ke samAna kahanA cAhiye / usase Age eka anantaguNAdhika sthAna kahanA cAhiye, usase Age pUrvAtIta sthAnoM kA ullaMghana kara punaH anantaguNAdhika sthAna kahanA caahiye| inako bhI prathama kaMDaka ke barAbara kahanA cAhiye / - vizeSArtha--usa prathama kaMDaka se Upara eka anubhAgabaMdhasthAna hotA hai, jise 'asaMkhabhAgeNaM' asaMkhyeya bhAga se adhika jAnanA cAhiye / isakA artha yaha huA ki pUrva anubhAgabaMdhasthAnagata spardhaka kI apekSA asaMkhyAtabhAgAdhika spardhakoM se yaha anubhAgabaMdhasthAna adhika hotA hai / tadanantara punaH 'aNaMtabhAguttaraM kaMDa'-yathAkrama se anantabhAga vRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAnoM kA kaMDaka prApta hotA hai| tatpazcAt punaH eka asaMkhyAtabhAgAdhika anubhAgabaMdhasthAna prApta hotA hai / isa prakAra anantabhAga vRddhi vAle kaMDaka ke vyavadhAna ko prApta asaMkhyAtabhAgAdhika anubhAgabaMdhasthAna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve pUrvatulya arthAt kaMDaka pramANa hote haiM / tadanantara punaH anantabhAga vRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAnoM kA kaMDaka kaha kara tatpazcAt eka saMkhyeya bhAgottara arthAt saMkhyeyabhAgAdhika eka anubhAgabaMdhasthAna jAnanA cAhiye / ___ tatpazcAt isa saMkhyAtabhAgAdhika sthAna se Age mUla se lekara jitane anubhAgabaMdhasthAna pahale bIta cuke haiM, unakA ullaMghana karake Age jAkara dUsarA saMkhyAtabhAga se adhika anubhAgabadhasthAna kahanA cAhiye / una saMkhyAtabhAga se adhika sthAnoM ko bhI Upara dikhAye gaye prakAra se tava taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve prathama samAna arthAt prathama kaMDaka ke barAbara pramANa hote haiM / isase bhI Age anubhAgabaMdhasthAnoM kI vRddhi pUrva paripATI ke anusAra kahanA cAhiye, kintu saMkhyAtabhAgAdhika anubhAgabaMdhasthAna ke badale saMkhyeyaguNottara arthAt saMkhyAta guNI vRddhi se adhika anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / isa saMkhyeyaguNottara anubhAgabaMdhasthAna se Age mUla se prAraMbha karake jitane anubhAgabaMdhasthAna pahale atikrAnta ho cuke haiM, utane hI anubhAgabaMdhasthAnoM kA ullaMghana karake dUsarA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakarama saMkhyAtaguNAdhika anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / ye saMkhyAtaguNa vaddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna bhI taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve prathama anantabhAga vRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna kaMDaka ke tulya hote haiM / tatpazcAt pUrva paripATI se punaH saMkhyAtaguNAdhika sthAna ke badale asaMkhyAtaguNAdhika anubhAgavRddhi vAlA eka sthAna kahanA caahiye| isake pazcAt mUla se prAraMbha karake jitane sthAna vyatIta hue, utane hI sthAnoM kA punaH atikramaNa karake dUsarA asaMkhyeyaguNAdhika vRddhi vAlA anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / - ye asaMkhyeyaguNAdhika anubhAgabaMdhasthAna prathama mUlabhUta anantabhAgavRddhi vAle anubhAgakaMDaka ke samAna hote haiN| tadanantara pUrva paripATI se anubhAga vRddhi karate hue phira asaMkhyeyamuNAdhika anubhAgavRddhi vAle baMdhasthAna ke sthAna para ananta guNita arthAt ananta guNI anubhAgavRddhi se adhika eka anubhAgabaMdhasthAna. kahanA cAhiye / tadanantara mUla se AraMbha karake jitane anubhAgabaMdhasthAna vyatIta hue haiM, utane hI sthAna ullaMghana karake dUsarA anantaguNAdhika vRddhi vAlA sthAna kahanA caahiye| isa prakAra ye anantaguNAdhika vRddhi vAle sthAna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve prathama anantabhAga vRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna kaMDaka ke samAna hote haiM / ' prazna-tatpazcAt pUrva paripATI se pAMca vRddhi ke anantara phira anantaguNAdhika anubhAgavRddhi vAlA sthAna utpanna hotA hai yA nahIM ? ___ uttara-SaTsthAnaka kI vRddhi samApta ho cukane se anantaguNAdhika anubhAgavRddhi vAlA sthAna utpanna nahIM hotA hai / yaha prathama SaTsthAnaka samApta huA / aba isa SaTsthAnaka meM (1) anantabhAga vRddhi, (2) asaMkhyeyabhAga vRddhi, (3) saMkhyeyabhAga vRddhi, (4) saMkhyeyaguNa vRddhi, (5) asaMkhyeyaguNa vRddhi aura (6) anantaguNa vRddhi, kisa pramANa vAle anantaveM bhAga se yA asaMkhyAtaveM bhAga se yA saMkhyAtaveM bhAga se adhika hotI hai athavA kisa pramANa vAle ananta, asaMkhyeya aura saMkhyeya guNAkAra se vRddhi hotI hai ? isa jijJAsA kA samAdhAna Age kI gAthA meM karate haiM / savvajiyANamasaMkhejjaloga saMkhejjagassa jeTussa / ___bhAgo tisu guNaNA tisu chaTThANamasaMkhiyA logA // 37 // zabdArtha-savvajiyANaM-sarva jIva pramANa se, asaMkhenjaloga-asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa se, saMkhejjagassa-saMkhyAta se, jeTThassa-utkRSTa, bhAgo-bhAgAkAra, tisu-prathama tIna vRddhi meM, guNaNA-guNAkAra, tisu-(aMtima) tIna vRddhi meM, chaTThANaM-SaTsthAna, asaMkhiyA-asaMkhyAta, logA-lokAkAza pradeza / 1. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki anantaguNa vRddhi rUpa jo sthAna prApta hotA hai, usako anantaMbhAga vRddhi kI rAzi pramANa jAnanA caahiye| 2. ukta kathana kA yaha Azaya hai ki pUrvokta SaTsyAnaka kI paripATI meM anantabhAga vRddhi, asaMkhyAtabhAga vRddhi, saMkhyAtabhAma vRddhi, saMkhyAtaguNa vRddhi aura asaMkhyAtaguNa vRddhi, ye pAMca vRddhiyAM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka kaMDaka se Upara anantaguNa vRddhi kahane kA sthAna AtA hai| kintu usa sthAna meM anantaguNa vRddhi nahIM kahanA caahiye|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 karmaprakRti gAthArtha-sarva jIva pramANa se, asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa se aura utkRSTa saMkhyAta se prathama tIna vRddhiyoM meM bhAgAkAra evaM aMtima tIna vRddhiyoM meM bhI guNAkAra ukta pramANa rUpa jAnanA cAhiye tathA ye SavRddhi vAle sthAna asaMkhya lokapradeza pramANa haiM / - vizeSArtha-Adi kI tIna vRddhiyoM meM (anantabhAgavRddhi, asaMkhyeyabhAgavRddhi, saMkhyeyabhAgavRddhi meM) ananta, asaMkhyAta aura saMkhyAta rAziyoM ko yathAkrama se sarva jIvoM ke, asaMkhyAta lokAkAza pradezoM ke aura utkRSTa saMkhyAta ke pramANa jAnanA cAhiye aura uttara tIna vRddhiyoM meM arthAt anantaguNavRddhi, asaMkhyAtaguNavRddhi aura saMkhyAtaguNavRddhi meM guNAkAra bhI yathAkrama se unhIM sarva jIvarAzi Adi rAziyoM ke pramANa kA jAnanA cAhiye / / - uparyukta kathana kA yaha abhiprAya hai ki prathama anubhAgabaMdhasthAna ke pramANa meM sarva jIvoM kI saMkhyA ke pramANa vAlI rAzi se bhAga dene para jo labdha prApta ho, vaha anantavAM bhAga yahA~ para grahaNa karanA cAhiye / usa anantaveM bhAga se adhika dUsarA anubhAgabaMdhasthAna hotA hai / punaH usa dUsare anubhAgabaMdhasthAna kI rAzi meM bhI sarva jIvoM kI saMkhyA pramANa rAzi se bhAga dene para jo labdha prApta ho, utane se adhika tIsarA anubhAgabaMdhasthAna hotA hai| isa prakAra uttara-uttara jo-jo anubhAgabaMdhasthAna anantabhAga vaddhi vAlA upalabdha hotA hai, vaha-vaha pUrva-pUrva ke anubhAgabaMdhasthAna ke pramANa meM sarva jIva saMkhyA pramANa vAlI rAzi se bhAga dene para jo labdharAzi prApta hotI hai, usa-usa anantaveM bhAga se adhika-adhika pramANa vAlA jAnanA cAhiye / asaMkhyAtabhAgAdhika vRddhi vAlA sthAna vaha hai jo pichale anubhAgabaMdhasthAna ke pramANa meM asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa rAzi vAle asaMkhyAta se bhAga dene para jo labdha prApta hotA hai, utane asaMkhyAtaveM bhAga se adhika ko prakRta meM grahaNa karanA cAhiye / . - saMkhyAtabhAgAdhika kA artha hai pichale anabhAgabaMdhasthAna ke pramANa meM utkRSTa saMkhyAta kA bhAga dene para jo bhAga prApta hotA hai, utanA saMkhyAtavAM bhAga prakRta meM iSTa hai, arthAt usa sakhyAtave bhAga se adhika vRddhi vAle sthAna ko saMkhyAtabhAga vaddhi vAlA anubhAgabaMdhasthAna jAnanA cAhiye / saMkhyAtaguNa vaddhi kA artha hai pichale anabhAgabaMdhasthAna ke pramANa ko utkRSTa saMkhyAta pramANa vAlI rAzi se guNA kiyA jAye aura gaNA karane para jitanI rAzi hotI hai, utanI rAzipramANa saMkhyAtaguNa vRddhi vAlA anubhAgabaMdhasthAna jAnanA cAhiye / asaMkhyAtaguNa vRddhi kA artha hai pichale anubhAgabaMdhasthAna ke pramANa ko asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM kI saMkhyA pramANa rAzi se guNA kiyA jAye aura gaNA karane para jitanI rAzi hotI hai, utanA pramANa asaMkhyaguNAdhika anubhAgabaMdhasthAna kA jAnanA cAhiye / isI prakAra anantaguNavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna kA bhI artha jAnanA cAhiye / - prathama SaTsthAnaka kI parisamApti hone para Upara arthAt Age jo dUsarA anubhAgabaMdhasthAna anantabhAgavRddhi vAlA prApta hotA hai, vaha dvitIya SaTsthAnaka kA prathama anubhAgabaMdhasthAna jAnanA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 113 cAhiye / isa prakAra uttarottara vRddhi karate hue pUrvokta krama se dUsarA SaTsthAnaka bhI pUrA kahanA cAhiye / isI prakAra zeSa SaTsthAnaka bhI kahanA cAhiye aura unheM taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki ve asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM kI rAzipramANa hote haiM / isI Azaya ko pragaTa karane ke liye gAthA meM 'chaTThANamasaMkhiyA logA' pada diyA hai / arthAt SaTsthAnavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna, asaMkhyAta lokAkAza pradezoM kA. jitanA pramANa hai, tatpramANa hote. haiM / . . prazna-Apane jo prathama anubhAgabaMdhasthAna ke pramANa ko sarva jIvarAzi ke pramANa vAlI rAzi se bhAga diyA hai, so vaha yahA~ para rasAvibhAga kI apekSA se athavA paramANuoM kI apekSA se athavA spardhakoM kI apekSA se diyA hai ?. inameM se rasAvibhAga kI apekSA kA. bhAga saMbhava nahIM hai / kyoMki prathama sthAna se, dvitIya sthAna meM bhI rasAvibhAga saMkhyAta Adi ke guNAkAra se prApta hote haiM / vaha isa prakAra-.. prathama sthAna ke prathama spardhaka kI prathama vargaNA meM rasAvibhAga ananta hote haiN| phira bhI asatakalpanA se cAra vargaNA kA eka spardhaka mAnA * jAye aura pahalI vargaNA meM rasAvibhAga kA pramANa yadi sAta (7) mAnA jAye to dUsarI vargaNA meM rasAvibhAga ATha (8), tIsarI vargaNA meM nau (9) aura. cauthI vargaNA - meM dasa (10) hoNge|' isa prakAra eka spardhaka (7+++9+ 10=34) cauMtIsa saMkhyA pramANa rasAvibhAga vAlA hotA hai| usase Upara eka-eka kI uttaravRddhi se rasAvibhAga . prApta nahIM hote haiM, kintu sarva jIvoM se anantaguNita adhika prApta hAta huuN| . . ........ ...... ................... . ___ unako asatkalpanA se satraha (17) saMkhyA mAnA jAye to utane rasAvibhAga dUsare spardhaka kI prathama vargaNA meM siddha hote haiM / usase Age usI dUsare spardhaka kI dUsarI vargaNA meM aThAraha (18), tIsarI vargaNA meM unnIsa (19) aura cauthI vargaNA meM bIsa (20) rasAvibhAga prApta hote haiM / yaha dUsarA spardhaka hai arthAt dUsare spardhaka meM rasAvibhAgoM kA pramANa (17+18+19+20 =74) cauhattara hotA hai / punaH isase bhI Age eka-eka kI uttaravRddhi se rasAvibhAga prApta nahIM hote hai, kintu sarvajIvoM ke pramANa se anantaguNita adhika prApta hote haiM / - - ___ unako yahA~ asatkalpanA se sattAIsa (27) jAnanA cAhiye / ye sattAIsa (27) saMkhyA pramANa rasAvibhAga tIsare spardhaka kI prathama vargaNA meM haiN| tadanantara dUsarI vargaNA meM aTThAIsa (28), tIsarI vargaNA meM unatIsa (29) aura cauthI vargaNA meM tIsa (30) rasAvibhAga prApta hote haiN| isa prakAra isa tIsare spardhaka meM (27+28+29+30 = 114) eka sau caudaha rasAvibhAga prApta hote haiM / isase Age phira eka-eka rasAvibhAga Adi kI adhika vRddhi se rasAvibhAga prApta nahIM hote haiM kintu sarva jIvoM se anantaguNita adhika hote haiM / 1. samAna jAtIya samasaMkhyaka pudgaloM kA samaha vargaNA kA lakSaNa hone se tathA eka ke anantara dUsarI hone ke krama se yahAM pahalI, dUsarI Adi vargaNAoM meM kramazaH eka-eka saMkhyAvRddhi kA saMketa kiyA hai / isI prakAra Age bhI samajhanA caahiye|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprati '' unako yadi asatkalpanA se saiMtIsa (37). mAnA jAye to ye cauthe spadhaMka kI prathama bargaNA ke haiN| dUsarI vargaNA meM ar3atIsa (38), tIsarI vargaNA meM unatAlIsa (39) aura cauthI bargaNA meM cAlIsa (40) prApta hote haiM, isa prakAra isa cauthe spardhaka meM (37+38+39+40=154) eka sau cauphna rasAvibhAga prApta hote haiM / ___isa prakAra asatkalpanA kI apekSA uparyukta cAra (4) spardhakoM vAlA prathama anubhAgabaMdhasthAna huaa|' isa prathama sthAna ke rasAvibhAgoM kI sarva saMkhyA kA yoga (34+74+114 +154 =376) tIna sau chihattara hotA hai| isase ( prathama anubhAgabaMdhasthAna se ) Age eka rasAvibhAga kI adhika vRddhi se rasAvibhAga prApta nahIM hote haiM, kintu sarva jIvoM se ananta guNe adhika hI prApta hote haiN| ___ unheM yadi asatkalpanA se saMtAlIsa (47) mAneM to ye dUsare anubhAgabaMdhasthAna ke prathama spardhaka kI prathama vargaNA meM hote haiM / isase Age dUsarI vargaNA meM ar3atAlIsa (48), tIsarI vargaNA meM unanacAsa (49) aura cIthI vargaNA meM pacAsa (50) rasAvibhAga prApta hote haiN| isa prakAra isa dvitIya sthAna ke prathama spardhaka meM (47+4+49+50=194) eka sau caurAnavai rasAvibhAga prApta hote haiM / isase Age eka-epha kI uttaravRddhi se rasAvibhAga prApta nahIM hote haiM, kintu sarva jIvoM se anantaguNe adhika rasAvibhAga prApta hote haiM / ____ unako asatkalpanA se sattAvana (57) mAneM to ye dUsare anubhAgabaMdhasthAna ke dUsare spardhaka kI prathama vargaNA ke rasAvibhAga haiN| isase Age dUsarI vargaNA meM aTThAvana (58), tIsarI vargaNA meM unasaTha (59) aura cauthI vargaNA meM sATha (60) rasAvibhAga hote. haiM / isa prakAra isa dvitIya sthAna ke dUsare spardhaka meM (57+58+ 59+ 60 =234) do sau cauMtIsa .rasAvibhAma. prApta hote haiN| isase Age. eka-eka kI uttaravRddhi se rasAvibhAga prApta nahIM hote haiM, kintu sarva jIvoM se anantaguNe adhika prApta hote haiN.| ... ... . unheM asatkalpanA se sar3asaTha (67) mAna liyA jaaye| ye sAr3asaTha dUsare anubhAgabaMdhasthAna ke tIsare spardhaka kI prathama vargaNA ke sAvibhAga haiN| isase mAjhe dUsarI vargaNA meM ar3asaTha (68), tIsarI vargaNA meM unahattara (69) aura cauthI vargaNA meM sattara (70) rasAvibhAga hote haiN| isa prakAra isa dUsare anubhAgabaMdhasthAna ke tIsare spardhaka meM (67+6+69+70 =274) do sau cauhattara rasAvibhAga prApta hote haiM / usase Age phira, eka-eka kI uttaravRddhi meM rasAvibhAga prApta nahIM hote haiM / kintu sarva jIvoM se anantaguNe adhika prApta hote haiN| .. ., .... unako- asaskalpanA se satattara (77) mAna leM / me dUsare, anubhAgabaMdhasthAna ke cauthe spardhaka kI prathama vargaNA ke rasamavibhAga haiN| isase Ame dUsarI karmaNA meM aThattara (78), tIsarI, 1. asatkalpanA se cAra vargaNA kA eka spardhaka aura cAra spardhanoM kA eka sthAna, isa taraha varmagA aura spardhaka kI samasaMkhyA rakhane kA kAraNa yaha hai ki vAstavika anubhAgasthAnoM meM bhI jitanI varmamAoM kA spardhaka hotA hai, utane spardhakoM kA eka anubhAgasthAna hotA hai| ataH vargaNA kora sparvakA kI samasaMkhyA kahI hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakAlna vargaNA meM unyAsI (79) aura cauthI vargaNA meM assI (80) rasAvibhAga hote haiM / isa prakAra isa dUsare anubhAgabaMdhasthAna ke cauthe spardhaka meM (7 7 +79+80=314) tIna sau caudaha rasAvibhAga prApta hote haiM / asatkalpanA se dUsare anubhAgabaMdhasthAna ke ina cAroM spardhakoM ke rasAvibhAga (194+234 + 274+314=1016) eka hajAra solaha siddha hote haiN| isa prakAra prathama anubhAgabaMdhasthAna ke sAvibhAgoM kI apekSA dUsare anubhAgabaMdhasthAna meM rasAvibhAga saMkhyAtaguNita hI prApta hote haiM / uttara-uttara ke anubhAgabaMdhasthAna meM pUrva-pUrva anubhAgabaMdhasthAna kI apekSA adhika aura adhikatama hI siddha hote haiM, kintu kahIM para bhI pUrvasthAna ke rasAvibhAga kI apekSA uttarasthAna ke rasAvibhAga anantabhAma se adhika prApta nahIM hote haiN| isI prakAra paramANuoM kI apekSA bhI anantabhAga ko adhikatA saMbhava nahIM hai, kyoMki jaise-jaise anubhAga bar3hatA jAtA hai, vaise-vaise hI pudgala paramANuA bhI alpa aura alpatara hote jAte haiN| isalie prAthamA anubhAgabaMdhasthAnagata paramAtroM kI apekSA dUsare anunAmabaMdhasthAna meM paramANu kucha kama hI prApta hote haiM, anantabhAga se adhika prApta nahIM hote haiN| isa prakAra Age-Ame ke anubhAgabaMdhasthAnoM meM pUrva-pUrva ke anubhAgabaMdhasthAnoM kI apekSA alpa alpatara pharamANu jAnanA cAhiye / ... sparvakoM kI apekSA bhI prathama anubhAmabaMdhasthAna Adi meM sarva jIvoM kI rAzi ke pramANa se bhAgAhAra saMbhava nahIM hai| kyoMki prathama sthAnAdigata spardhaka abhavyoM se anantamuNita aura siddhoM ke anantaveM bhAga kI kalpanA se atyanta alpa hote haiM / / ....... . uttara-yaha pAisthAnakaprarUpaNA saMyamaNI Adi saMbaMdhI sabhI SaTsthAnakoM meM vyApaka lakSaNa ke rUpa se kahI jAtI hai / ' isase yadyapi anantaguphI vRddhi vAle sthAnoM se pUrvavartI sthAnoM meM sarva jIva pramANa vAlI anantarAzi se spardhakoM kI apekSA bhAgAhAra saMbhava nahIM hai, to bhI Age-Age ke sthAnoM meM tathA anya bhI dvitIya Adi SaTsthAnoM meM aura sabhI saMyamazreNI Adi ke sthAnoM meM ukta bhAgAhAra kA honA saMbhava hai| isaliye praznakartA ke kathana se prakRta meM koI virodha nahIM AtA hai, kyoMki bahulatA se ukta kathana sarvatra saMbhava hai tathA-sarvajIvapramANena rAzimA bhAmohiyale arthAt sarvajIkoM pramANa vAlI rAzi ke dvArA bhAmAhAra kiyA jAtA hai, isa vacana se bhI anantaguNita vRddhi vAle sthAna se pUrva-pUrva ke sthAnoM kI apekSA uttara-uktara ke sthAnoM kI saMkhyA sabase kama anantabhAga se adhika jAnanA cAhiye / yadyapi pUrva-pUrka sthAnoM kI apekSA uttarauttara. ke sthAnoM meM kucha hIna, hInatara hI paramANu prApta hote haiM, tapApi, alpa, alpatara. paramANuoM vAlI vargaNA kA honA saMbhava hai| isaliye Upara kahe hue svarUpa vAle spardhakoM kI bahulatA. viruddha nahIM hai| isa prakAra SaTsthAnaprarUpaNA kA kathana jAnanA caahiye| aba adhastanasthAnaprarUpaNA kA 1. saMyamazreNI Adi sthAnoM meM jisa paddhati se sarva SaTsthAnaka kI prarUpaNA kI gaI hai, usI paddhati kA anusaraNa ___karake yaha anubhAga kI SaTsthAnarUpaNA bhI kI. hai| .. 2. SaTasthAnaprarUpaNA kA spaSTIkaraNa pariziSTa meM kiyA gayA hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 karmaprakRti adhastanasthAnaprarUpaNA'.. ........ . .. prazna-prathama asaMkhyAtabhAgavRddhi vAle sthAna se nIce kitane anantabhAgavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna hote haiM ? - uttara-kaMDakapramANa hote haiN| .. ... prazna-prathama saMkhyAtabhAgavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna se nIce kitane asaMkhyAtabhAgavRddhi vAle sthAna hote haiM ? uttara-kaMDakapramANa hote haiM / prazna-prathama saMkhyAtaguNavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna se nIce kitane saMkhyAtabhAgavRddhi | vAle sthAna hote haiM ?.. uttara-kaMDakapramANa hote haiM / . prazna-prathama' asaMkhyAtaguNavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna se nIce kitane saMkhyAtaguNavRddhi vAle sthAna hote haiM ? : .. uttara-kaMDakaMpramANa hote haiM / - 'prazna-prathama anantaguNavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna se nIce kitane asaMkhyAtaguNavRddhi vAle sthAna hote haiM ? uttara-kaMDakapramANa hote haiM / - yaha uttarottara sthAna se nIce-nIce ke sthAnoM kI adhastanasthAnamArgaNArUpa prarUpaNA hai / aba ekAntaritamArgaNA kA kathana karate haiM prazna--prathama saMkhyAtabhAgavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna se nIce kitane anantabhAgavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna hote haiM ? .. uttara-kaMDakavarga aura kaMDakapramANa hote haiN| ... prazna-prathama saMkhyAtaguNavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna se nIce kitane asaMkhyAtabhAgavRddhi vAle sthAna hote haiM ? ..... uttara--kaMDakavarga aura kaMDakapramANa hote haiM / prazna--prathama asaMkhyAtaguNavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna se nIce kitane saMkhyAtabhAgavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna hote haiM ? uttara-kaMDakavarga aura kaMDakapramANa hote haiM / .. prazna-prathama anantaguNavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna se nIce kitane saMkhyAtaguNavRddhi vAle anabhAgabaMdhasthAna hote haiM ? 1. rasasthAnoM meM vivakSita vRddhi ke sthAnoM kI apekSA nIce Ane para anantara vRddhi ke athavA ekAntarAdika vRddhi sthAnoM kI jo vicAraNA kI jAtI hai, use adhastanasthAnaprarUpaNA kahate haiN|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa uttara-kaMDakavarga aura kaMDakapramANa hota haiM / isI taraha pUrvokta prakAra se do antarita, tIna antarita aura cAra antarita anubhAgabaMdhasthAnoM kI mArgaNA bhI apanI buddhi se kara lenA cAhiye / isa prakAra adhastanasthAnoM kI prarUpaNA jAnanA cAhiye / ' aba kramaprApta vRddhiprarUpaNA kI jAtI hai-- vRddhiprarUpaNA vuDDhI hANI chakkaM, tamhA doNaM pi aMtamillANaM / aMtomuttamAvali asaMkhabhAgo u sesANaM // 38 // zabdArtha-vuDDhI hANI chakka-chaha prakAra kI vRddhi aura hAni hotI haiM, tamhA-isaliye, doNhaM pidonoM (hAni aura vRddhi) bhI, aMtamillANaM-anta kI, aMtomuhattaM-antarmuhUrta kI, Avali-Avali ke, asaMkhabhAgo-asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, u-aura, sesANaM-zeSa. kii| ___ gAthArtha-chaha prakAra kI vRddhi aura chaha prakAra kI hAni anubhAgavaMdhasthAna meM hotI hai| isaliye unake samaya kA kathana karate haiM ki inameM se aMtima donoM arthAt aMtima vRddhi aura aMtima hAni kA (utkRSTa) kAla antarmuhUrta hai aura zeSa pAMcoM vRddhi aura hAniyoM kA (utkRSTa) kAla AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / vizeSArtha-isa saMsAra meM jIva apanI pariNativizeSa se karma paramANuoM meM anubhAga kI uparyukta svarUpa vAlI chaha prakAra kI vRddhi aura hAni ko karate rahate haiM / isaliye kaunasI vRddhi aura hAni ko jIva kitane kAla taka karate rahate haiM ? yaha jAnane ke liye avazya hI kAla kA pramANa kahanA cAhiye / una chaha vRddhi aura hAniyoM meM aMtima do kA arthAt anantaguNavRddhi aura anantaguNahAni kA kAla antarmuhUrta jAnanA caahiye| isakA artha yaha hai ki antarmuhUrta kAla taka jIva niraMtara apane pariNAmavizeSa se pratisamaya pUrva-pUrva anubhAgabaMdhasthAna kI apekSA uttarauttara anubhAgabaMdhasthAnoM ko anantaguNI vRddhi rUpa se athavA anantaguNI hAni rUpa se bAMdhate haiM tathA zeSa arthAt Adi kI pAMca vRddhiyoM' kA aura pAMca hAniyoM kA kAla AvalikA kA 1. adhastanasthAnaprarUpaNA kA vizeSa spaSTIkaraNa pariziSTa meM dekhiye / ........ 2. vivakSita samaya meM jIva jisa anubhAgAdhyavasAyasthAna meM hai usase dUsare samaya meM ananta guNAdhika adhyavasAyasthAna meM, usase tIsare samaya meM anantaguNAdhika adhyavasAyasthAna meM ho, isa prakAra antarmuharta taka nirantara anantagaNAdhika rUpa se bar3hate-bar3hate hue adhyayasAya meM rahe, vaha antarmahUrta kAla pramANa kI anantaguNavRddhi jAnanA cAhiye / isI prakAra anantaguNahAni bhI samajha lenA cAhiye / 3. Adi kI pAMca vRddhiyAM isa prakAra haiM-(1) anantabhAga vRddhi (2) asaMkhyabhAga vRddhi (3) saMkhyabhAga vRddhi, (4) saMkhyaguNa vRddhi, (5)asaMkhyaguNa vRddhi / 4. Adi kI pAMca hAniyoM ke nAma isa prakAra haiM-(1) anantabhAgahAni, (2) asaMkhyAtabhAgahAni, (3) saMkhya bhAgahAni, (4) saMkhyaguNahAni, (5) asaMkhyaguNahAni /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 asaMkhyAtavAM bhAga mAtra jAnanA caahiye| isakA tAtparya yaha huA ki Adi kI pAMca vRddhi aura pAMca hAni ko jIva nirantara apane pariNAmavizeSa se pratisamaya AvalikA ke. asaMkhyAtaveM bhAva mAtra kAla taka bAMdhate haiN|' ____ yaha hAni aura vRddhi ke kAla kA nirUpaNa utkRSTa kI apekSA jAnanA cAhiye aura jaghanya se samasta vRddhi aura hAniyoM kA kAla eka yA do samaya pramANa samajhanA caahiye| aba ina anubhAgasthAnoM meM baMdha kA Azraya karake avasthAna kA kAla pramANa kahate haiMsamayaprarUpaNA caurAI jAvaTThA meto jAvaM durgatisamayAgaM / ThANAmaM unakoso jahamNayo sahi smyo||39|| zabdArtha-caurAI-cAra samaya se lekara, jAva-yAvata, taka, aTThagaM-ATha samaya, etto-yahAM se Age, jAvaM-yAvat, dugaMti-do, samayANaM-samaya pramANa, ThANANa-sthAnoM kA, ukkoso-utkRSTa, jahaNNaojaghanya se, sahi-sabakA, samao-eka samaya / gAthArtha-anubhAgasthAnoM kA cAra samaya se lekara ATha samaya taka aura yahA~ se (ATha samaya se) lekara do samaya pramANa utkRSTa kAla hai aura jaghanya se sabhI anubhAgasthAna eka samaya kI sthiti vAle haiN| vizeSArtha-cAra (kara kI saMkhyA) jisa vRddhi kI Adi meM ho use khaturAdi vRddhi kahate haiN| vaha caturAdi samaya pAlI vRddhi avasthita kAla kI niyAmaka rUpa se ATha samaya taka jAnanA cAhiye / punaH isase Aye samayoM kI hAni kahanA cAhiye aura vaha hAni do samaya taka kahanA caahiye| yaha caturAdi samaya vAlI vRddhi aura hAni anubhAgabaMdhasthAnoM kI utkRSTa rUpa se jAnanA cAhiye / jaghanya rUpa se to sabhI hAniyoM aura bRddhiyoM kA kAla eka samaya mAtra hai / ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki jina anubhAgabaMdhasthAnoM ko jIva punaH-punaH unheM hI cAra samaya taka bAMdhate haiM, ve anubhAgabaMdhasthAna catuHsAmayika kahalAte haiM / aise catuHsAyika anubhAgabaMdhasthAna mUla se AraMbha karake asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM kI rAzi pramANa hote haiM / unase bhI uparitana anubhAgabaMdhasthAna paMcasAmayika hote haiM, ve bhI asaMkhyApta lokAkAza pradeza 1. jIva jisa taraha ke anubhAgAdhyavasAya meM rahatA hai, tadanurUpa rasa vAle karmapradezoM kA baMdha karatA hai| isa bAta ko batAne ke lie yahA~ 'bAMdhate haiM' zabda kA prayoga kiyA hai| 2. yahAM caturAdi vizeSaNa sirpha vRddhi meM Ayojita karanA cAhiye arthAt vRddhi to RturAdi samaya gAvI jAnanA cAhiye aura hAni to aSTAdi vizeSaNa yukta svayaM samajha mevA vaahiye|...
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAzi pramANa hote haiM / unase bhI uparitna anubhAgabaMdhasthAna SaTsAmayika hote haiM, ve bhI asaMkhyAta lokAkAza pradezarAzi pramANa hote haiM / unase bhI uparitana anubhAgabaMdhasthAna saptasAmayika hote haiM, ve bhI asaMkhyAta lokAkAya ke pradezoM kI rAzi pramANa hote haiM / unase bhI uparitana anubhAgabaMdhasthAna aSTasAmayika hose haiM, ve bhI asaMkhyAta lokAkAza pradezarAzi pramANa hote haiM, unase bhI uparitana anubhAgabaMdhasthAna saptasAmayika hote haiM, ve bhI asaMkhyAta lokAkAza pradezarAzi pramANa hote haiM / unase uparitana anubhAgabaMdhasthAna SaTsAmayika hote haiM, ve bhI asaMkhyAta lokAkAza pradezarAzi pramANa hote haiM / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki dvisAmayika anubhAgabaMdhasthAna prApta ho / ' isa prakAra samayaprarUpaNA kI gaI / aba jisa vRddhi athavA hAni meM jo aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAna prApta hote haiM, unako kahate haiMpavamadhyaprarUpayA dusu javamAnaM thovA-Ni aSThasamayANi dosu pAsesu / / samaUNiyANi kamaso asaMkhaguNiyANi uppi ca // 40 // zabdArtha--dusu-do meM (anantaguNa vRddhi aura anantaguNa hAni meM), javamajha-yavamadhyarUpa, thovANialpa haiM, aTThasamayAzi-aSTasAmayika, dosu-donoM meM, pAsesu-pAryo (bAjuoM) meM, samaUNiyANi-samayasamaya alpa sthiti vAle, kamaso-kramazaH, asaMkhayuNiyAbhi-asaMkhyAtaguNa, uppi-Upara ke, ca-aura / gAthArtha anantaguNavRddhi aura anantaguNahAni-ina donoM meM yavamadhyarUpa aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAna alpa haiM, unase (aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAnoM se) yavamadhya ke donoM pArzvavartI saptasAmayika Adi eka-eka samayahIna anubhAmabaMdhasthAna kamazaH asaMkhyAta guNita hote haiM / yaha Upara ke tri aura dvi sAmayika anubhAgabaMdhasthAnoM meM bhI jAnanA cAhiye / . vizeSArtha--yavamadhya meM anantaguNavRddhi aura anantaguNahAni rUpa do vikalpa hote haiM / yava ke madhya ke samAna ko yamamadhya kahate haiM yAnI aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAna, * jisameM anantaguNavRddhi aura anantaguNahAmi hotI hai| vaha isa prakAra samajhanA cAhiye ki-jaise yava (jI) kA madhya bIca meM moTA hotA hai aura donoM bAjuoM meM hIna-hInatara hotA jAtA hai, vaise 1. samayaprarUpaNA kA sArAMza yaha hai ki sarva sthAnoM kA jaghanya kAla eka samayaM kA hai aura utkRSTa kAla nimna prakAra hai-jaghanya sthAna se asaMkhya lokAkAza pradeza pramANa sthAna cAra samaya kI sthiti vAle, usake bAda ke bhasaMkhya lokabhAza. pradeza pramANa. pAMca samaya kI sthiti vAle haiN| isI prakAra asaMkhya, asaMkhya lokAkAza pradeza pramANa sthAna avukrama se chaha, sAta, ATha samaya kI sthiti vAle haiN| usase Age samaya kI hAni kA kathana karanA cAhiye / arthAt tadanantara ke hAnigata asaMkhya lokAkAza pradeza pramANa, asaMkhya lokAkAza pradeza pramANa sthAna anukrama se sAta, chaha, pAMca, cAra, zrIna aura aMtima sthAna do samaya kI sthiti bAle jAnanA caahiye| .. 2. ukta kathana kA phabitArtha yaha hai ki aSTamapavika anuvAgammata Aroha kA carama sthAna aura avaroha ke prArambha hone kA prathama sthAna hai|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 karmaprakRti hI yahA~ para (anubhAgabaMdhasthAna meM) aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAna kAla kI apekSA pRthula (moTe) haiM aura ubhaya pArzvavartI saptasAmayika Adi anubhAgabaMdhasthAna kAla kI apekSA hIna-hInatara hote haiM / isaliye aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAna yava ke madhyabhAga ke samAna kAla kI apekSA pRthula hone se unakI yavamadhya saMjJA hai| una aSTasAmayika prathama anubhAgabaMdhasthAna se AraMbha karake sabhI asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM kI rAzi pramANa anubhAgabaMdhasthAna anantaguNavRddhi meM aura anantaguNahAni meM pAye jAte haiN| saptasAmayika antima anubhAgabaMdhasthAna se prathama aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAna anantaguNavRddhi vAlA hotA hai, usase Age ke zeSa sabhI saptasAmayika anubhAgabaMdhasthAna usakI apekSA anantaguNavRddhi vAle hote haiM tathA aSTasAmayika antima . anubhAgabaMdhasthAna se uparitana saptasAmayika anubhAgabaMdhasthAna bhI anantaguNavRddhi vAlA hotA hai| isaliye usakI apekSA. se pIche ke sabhI aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAna anantaguNa hAni vAle bhI hote haiN| isa prakAra aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAna, anantaguNavRddhi aura anantaguNahAni donoM meM pAye jAte haiM / aSTasAmayika yaha pada upalakSaNa rUpa hai / isaliye Adi ke catuHsAmayika anubhAgabaMdhasthAna aura sarva antima dvisAmayika anubhAgabaMdhasthAnoM ko chor3akara zeSa sabhI ubhaya pArzvavartI paMcasAmayika Adi anubhAgabaMdhasthAna pratyeka ukta prakAra se anantaguNavRddhi meM aura anantaguNahAni meM jAnanA cAhiye / __ Adi ke catuHsAmayika anubhAgabaMdhasthAna anantaguNahAni meM hI hote haiM / vaha isa prakAra--paMcasAmayika Adya anubhAgabaMdhasthAna catuHsAmayika antima anubhAgabaMdhasthAna kI apekSA anantaguNI vRddhi vAlA hotA hai aura usakI apekSA pIche ke catuHsAmayika sabhI anubhAgabaMdhasthAna anantaguNahAni meM hI pAye jAte haiN| dvisAmayika anubhAgabaMdhasthAna to anantaguNa vRddhi meM hI hote haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki trisAmayika antima anubhAgabaMdhasthAna se Adi kA dvisAmayika anubhAgabaMdhasthAna anantaguNavRddhi vAle hI hote haiM / isa prakAra yaha yavamadhyaprarUpaNA jAnanA cAhiye / ' aba catuHsAmayika Adi anubhAgabaMdhasthAnoM kA alpabahutva kahate haiM-- 'thovANi'-ityAdi arthAt yavamadhya vAle aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAna sabase alpa hote haiN| kyoMki ati cirakAla taka baMdha ke yogya sthAna alpa hI pAye jAte haiN| usase ubhaya pArzvavartI saptasAmayika anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / kyoMki ve alpatara baMdhakAla viSaya vAle haiM, kintu ubhaya pArzvavartI saptasAmayika anubhAgabaMdhasthAna paraspara meM samAna hote haiN| unase bhI ubhaya pArzvavartI SaTsAmayika anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM, kintu ve donoM ubhaya pArzva meM paraspara samAna hote haiN| usase bhI ubhaya pArzvavartI paMcasAmayika anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM, kintu ve donoM hI paraspara meM samAna hI haiN| unase bhI asaMkhyAta guNita ubhaya pArzvartI catuHsAmayika anubhAgabaMdhasthAna hote haiM, kintu svasthAna meM ve donoM hI paraspara samAna hote haiM / 1. yavamadhyaprarUpaNA ko saralatA se samajhane ke lie pariziSTa meM diye gaye anubhAgabaMdha vivecana saMbaMdhI 14 anuyogadvAroM ke saMkSipta sArAMza ko dekhiye|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 121 unase bhI asaMkhyAta guNita anubhAgavRddhi vAle trisAmayika anubhAgabaMdhasthAna hote haiM, unase bhI asaMkhyAta guNita vRddhi vAle dvisAmayika anubhAgabaMdhasthAna hote haiN| ' 'dosu pAsesu' iti arthAt aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAnoM se anantaravartI donoM pArzva vAle krama se eka-eka samaya hIna vAle saptasAmayika Adi anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta guNita anabhAgavaddhi vAle taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki catuHsAmayika anubhAgabaMdhasthAna prApta hote haiN| unase Upara trisAmayika aura dvisAmayika anubhAgabaMdhasthAna krama se asaMkhyAta guNita anubhAgavRddhi vAle kahanA caahiye| aba sabhI anubhAgabaMdhasthAnoM ke samudAya kA Azraya karake unakI vizeSa saMkhyA kA nirUpaNa karate haiM-- hamagaNi pavesaNayA, agaNikkAyA ya taisi kaaytthiii| .. kamaso asaMkhaguNiyANa (a) jjhavasANANi caNubhAge // 41 // zabdArtha--suhuma-sUkSma, agaNi-agnikAya meM, pavesaNayA-praveza karane vAle, agaNikkAyA-agnikAya rUpa, ya-aura, tesi-unakI, kAyaThiI-kAyasthiti, kamaso-anukrama se, asaMkhaguNiyANa-asaMkhyAta guNita, amavasANANi-adhyavasAya, ca-aura, aNubhAge-anubhAga meM / ___ gAthArtha-sUkSma agnikAya meM praveza karane vAle tathA agnikAya rUpa se sthita jIva evaM agnikAya kI kAyasthiti, ye tInoM anukrama se asaMkhyaguNita haiM aura unase bhI anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAtaguNita hote haiN| vizeSArtha--sUkSma agni meM arthAt sUkSma agnikAyika jIvoM meM pravezana (utpatti) jinakA ho rahA hai, ve sUkSma agnipravezaka jIva kahalAte haiM tathA jo jIva agnikAya rUpa se avasthita haiM, ve agnikAyika kahalAte haiM tathA una agnikAya vAle jIvoM kI kAyasthiti ko agnikAya-sthitikAla kahate haiN| ye tInoM anukrama se asaMkhyAta guNita haiM / isI prakAra jo adhyavasAya anubhAgabaMdha ke viSaya meM hote haiM, ve tathA kArya meM kAraNa ke upacAra rUpa se vyavasthita haiM, vaise adhyavasAya ke dvArA nivartyamAna arthAt Age anubhAgabaMdhasthAna rUpa se pariNamita hone vAle haiM, aise anubhAgabaMdhasthAna krama se asaMkhyAta guNita haiM / kahA bhI hai 1. catu:sAmayika Adi anubhAgabaMdhasthAnoM kA alpabahutva DamarUka ke AkAra ke samAna samajhanA cA AkAra pariziSTa meM dekhiye| usa AkAra meM aSTasAmayika vibhAga ke anantara ubhaya pArzvavartI saptasAmayika Adi catu:sAmayika vibhAga paryanta to paraspara tulya haiM, lekina usake bAda ke uttarapArzvavartI catuHsAmayika ke anantara ke tri aura dvi sAmayika meM apane se pUrva kI apekSA alpabahutva jAnanA caahiye|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ suhamaNipavisaMtA ciThThatA tekhi kaamtthiikaalo| kamaso asaMkhaguNimo slo aNubhAgaThANAI // ' sakSma agni meM praveza karane vAle, agnikAya meM avasthita aura unakA kAyasthitakAla krama se asaMkhyAta guNita pramANa vAlA hotA hai aura unase bhI anubhAgasthAna asaMkhyAta. guNita haiN| . isa kazcana kA graha bhAva hai ki jo jIva eka samaya meM sUkSma agnikAya ke madhya meM praveza kara utpanna hote haiM, ve sabase kama haiM, phira bhI ve asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiM / unase bhI ve jIva asaMkhyAta guNita haiM jo agnikAya rUpa se avasthita haiM aura unase bhI agnikAya kI sthiti kA kAla asaMkhyAta guNita hotA hai aura usase bhI anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| - aba ojoyugmaprarUpaNA karate haiM / ojoyugmaprarUpaNA ___oja viSamasaMkhyA ko aura yumma samasaMkhyA ko kahate haiN| unakI prarUpaNA isa prakAra hai ki yahA~ para kisI eka vivakSita rAzi ko sthApita karanA cAhiye aura usameM kali, dvApara, tretA aura kRta yaga saMjJA vAle cAra se bhAga denA cAhiye / bhAga dene para yadi eka zeSa rahatA hai to vaha rAzi pUrva puruSoM kI paribhASA ke anusAra 'kalyoja' kahalAtI hai, yathA-teraha (13) / yadi bhAga dene para do zeSa rahate haiM to vaha rAzi dvAparayugma' kahalAtI hai, jaise-caudaha (14) aura yadi bhAga dene para tIna zeSa rahate haiM to vaha rAzi catauna' kahalAtI hai, jaise-pandraha (15) aura jaba bhAga dene para kucha bhI zeSa nahIM rahatA hai, kintu saMpUrNa rAzi se vaha rAzi niHzeSa ho jAtI hai, taba 'kRtayugma' kahalAtI hai, jaise--solaha (16) / kahA bhI hai caudasa dAvarajummA, terasa kalioja taha ya kaDajummA / solasa tebhojo vasu, anarasevaM khu vineyA // - a-caudaha-yaha dvAparayugma rAzi hai, teraha-yaha kalyoja rAzi hai, solaha-kRtayugma rAzi aura pandraha-isa rAzi ko vetauja AnamA caahiye| aba inameM avibhAga Adi jisa prakAra kI rAzi rUpa meM haiM, usa prakAra kI rAzipramANa ko batalAne ke liye paryavasAnaprarUpaNA karate haiN| . 1. paMcasaMgraha, baMdhanakaraNa gAthA 57 2. viSamasaMkhyA (1, 3, 5 Adi) ko oja aura samasaMkhyA (2, 4, 6 Adi) ko yugma kahate haiN| jisa saMkhyA ko cAra se bhAga dene para 1 zeSa rahe, use kalyoja, 2 zeSa rahe use dvAparayugma, 3 zeSa rahe use tauja aura kucha bhI zeSana she use kRtayugma kahate haiN| jaise ki 4) 14 ( 3 4 )15 (3 4) 16 (4 12 . 12.. 1 kalyoja 2 dvAparayugma 3 tIja * kRtayugma
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 paryavasAnaprarUpamA kaDajummA avibhAgA, ThANANi ya kaMGagANi annubhaage| pajjavasANamaNaMta-guNAo upi na (a) gaMtaguNaM // 42 // zabdArtha--kaDajummA-kRtayugma saMkhyA, avibhAgA-avibhAga, ThANANi-sthAna, ya-aura, kaMDagANikaMDaka, aNubhAge-anubhAga meM, pajjavasANaM-paryavasAna (aMta), aNaMtaguNAo-anantaguNavRddhi se, upaUpara, na-nahIM, aNaMtaguNaM-anantaguNavRddhi / gAthArtha-isa anubhAga ke viSaya meM avibhAga, sthAna aura kaMDaka yaha kRtayugma rAzirUpa haiM / anantaguNavRddhi ke kaMDaka se Upara anantaguNavRddhi kA sthAna nahIM hai| isaliye anantaguNavRddhi rUpa sthAna SaTsthAnakavRddhi kA paryavasAna arthAt aMtima sthAna hai / vizeSArtha-anubhAga meM arthAt anubhAga ke viSaya meM avibhAga, sthAna aura kaMDaka kRtayugma rAzi rUpa jAnanA cAhiye / ' isa prakAra ojoyugmaprarUpaNA jAnanA caahiye| ___ aba paryavasAnaprarUpaNA karate haiM ki anantaguNa se arthAt anantaguNI vRddhi vAle kaMDaka se Upara paMcavRddhayAtmaka sabhI anubhAgabaMdhasthAna ullaMghana karake punaH anantaguNIvRddhi vAlA anubhAgabaMdhasthAna prApta nahIM hotA hai, kyoMki vahA~ para SaTsthAna kI samApti ho jAtI hai / isaliye vahI SaTsthAnaka kA paryavasAna-saba se aMtima sthAna hai / ' ___aba Age kI gAthA meM alpabahutvaprarUpaNA karate haiM / alpabahutvaprarUpaNA appabahumaNaMtarao, asNkhgunniyaannnnNtgunnmaaii| .. tavivarIyamiyaramao, saMkhejjakkhesu saMkhaguNaM // 43 // zabdArtha-appabaI-alpabahutva, aNaMtarao-anantaropaniSA meM, asaMkhaguNiyANa-asaMkhyAta guNita, gaMsaguNa-anantaguNavRddhi sthAnoM ko, AI-Adi meM, tandhivarodha-usase viparIta, iyaramo-ittara meM (paraMparopanidhA meM), saMkhejjakkhesu-saMkhyAtaguNa aura saMkhyAtabhAga vRddhi meM, sNkhgunnN-sNkhyaatgunn| - gAthArtha-anantagaNavRddhi sthAnakoM ko Adi meM karake pazcAnupUrvI se anantara-anantara vRddhi meM (arthAt anantaropanidhA meM) asaMkhyAta guNA alpabahutva kahanA cAhiye aura itara arthAt anantaropaniSA se dUsarI paraMparopaniyA meM viparIta krama jAnanA cAhiye tathA saMkhyAtaguNavRddhi evaM saMkhyAtabhAgavRddhi meM saMkhyAtaguNa rUpa alpabahutva kahanA cAhiye / 1. isakA Azaya yaha hai ki anubhAga ke sarva avibhAgoM meM se samasta antara vargaNAoM kI saMkhyA ko kama karane ke pazcAt jo avibhAga zeSa rahate haiM, usa ananta rAzi meM cAra se bhAga deM to zeSa meM zUnya hI rahatA hai| isI prakAra sabhI SaTsthAnoM ke kaMDaka bhI kRtayugmarAzirUpa haiN| anantaguNavRddhi ke kathana kI vivakSA chaha mUla vRddhi kI apekSA hai aura yaha sthAna usake kaMDaka meM kA aMtima sthAna jAnanA cAhiye, anyathA uttaravRddhi kI apekSA to sarvAtima sthAna anantabhAgAdhika hai|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 karmaprakRti vizeSArtha-yaha alpabahutvaprarUpaNA do prakAra se hotI hai- 1. anantaropanidhA aura 2. paraMparopanidhA rUpa se| inameM se pahale eka SaTsthAnaka meM antima sthAna' se prAraMbha karake pazcAnupUrvI se anantaropanidhA dvArA prarUpaNA karate haiM-- - anantaguNavRddhi rUpa sthAnoM ko Adi meM karake zeSa sthAnoM ko asaMkhyAta guNita kahanA cAhiye / jaise anantaguNavRddhi vAle sthAna sabase kama haiM, kyoMki unakA pramANa eka kaMDaka mAtra hai / 'unase asaMkhyAtaguNavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| prazna-yahA~ guNAkAra kyA hai ? uttara-kaMDaka aura eka kaMDakaprakSepa / prazna-yaha kaise jAnA jAtA hai ? uttara-yahA~ kyoMki eka-eka anantaguNavRddhi vAle sthAna ke nIce asaMkhyAtaguNavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna kaMDaka pramANa prApta hote haiM, isaliye kaMDaka kA guNAkAra kahA gayA hai tathA anantaguNIvRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna se kaMDaka ke Upara kaMDaka mAtra asaMkhyAtaguNIvRddhi vAle sthAna prApta hote haiM, kintu anantaguNIvRddhi vAlA anubhAgabaMdhasthAna prApta nahIM hotA hai, isaliye uparitana kaMDaka kA adhika prakSepa kiyA gayA hai| usase bhI asaMkhyAtaguNIvRddhi vAle sthAnoM se saMkhyAtaguNIvRddhi vAle sthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| unase bhI saMkhyAtabhAga adhika vRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / unase bhI asaMkhyAtabhAga adhika vRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / unase bhI anantabhAgavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / guNAkAra sarvatra hI kaMDaka aura usake Upara eka kaMDaka-prakSepa hai / vaha isa prakAra ki eka-eka asaMkhyAtaguNavRddhi vAle sthAna ke nIce pUrva saMkhyAtaguNavRddhi vAle sthAna kaMDaka mAtra prApta hote haiM / isaliye kaMDaka guNAkAra hai / asaMkhyAtaguNIvRddhi vAle kaMDaka se Upara kaMDaka pramANa saMkhyAtaguNIvRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna prApta hote haiM / tadanantara asaMkhyeyaguNAdhika nahIM kintu anantaguNIvRddhi vAlA hI anubhAgabaMdhasthAna hotA hai / prathama anantaguNIvRddhi vAle sthAna se nIce asaMkhyAtaguNIvRddhi vAle sthAnoM kI apekSA saMkhyAtaguNovRddhi vAle sthAnoM kA vicAra kiyA jAtA hai, usase Upara vAle sthAnoM kA nhiiN| isaliye Upara eka hI adhika kaMDaka kA prakSepa kiyA gayA hai| isI prakAra saMkhyAtabhAgavRddhi Adi anubhAgabaMdhasthAnoM kA bhI asaMkhyAta guNita karane meM guNAkAra kI bhAvanA jAnanA cAhiye / 1. yahAM para mUla chaha vRddhi kI apekSA hone se antima sthAna chaThA anantaguNavRddhirUpa sthAna jAnanA cAhiye, parantu sarvAMtima jo anantabhAgAdhika sthAna hai, vaha nhiiN| isIliye pazcAnupUrvI ke krama kA yahAM saMketa diyA hai| 2. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki kaMDaka se guNA karane para prApta rAzi meM eka kaMDaka ko jor3anA caahiye|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa isa prakAra anantaropanidhA se anubhAgabaMdhasthAnoM ke alpabahutva kI prarUpaNA jAnanA cAhiye / ' aba paraMparopanidhA se alpabahutva kI prarUpaNA karate haiM 125 'tavvivarIya miyarao-iti' - arthAt jisa krama se anantaropanidhA kI prarUpaNA kI gaI, usake viparIta krama se paraMparopanidhA kI prarUpaNA karanA cAhiye / yAni yahA~ Adi se hI prAraMbha karake alpabahutva kI prarUpaNA karanA cAhiye / vaha isa prakAra -- anantabhAgavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna sabase kama haiN| kyoMki unhIM anubhAgabaMghasthAna se AraMbha karake anantabhAgavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna eka kaMDaka pramANa hI prApta hote haiM, adhika nhiiN| unase bhI asaMkhyAta bhAgavRddhi vAle anubhAgabaMghasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / yaha kaise ? to isakA uttara yaha hai ki anantabhAgavRddhi kaMDaka pramANa anubhAgabaMghasthAna ke. Upara prathama asaMkhyAta bhAgavRddhi vAlA sthAna prApta hotA hai, jo ki pichale kaMDaka rUpa antima sthAna kI apekSA asaMkhyAtabhAga adhika hotA hai / isaliye uparitana anantabhAgavRddhi vAlA usakI apekSA apane Apa asaMkhyAtabhAgavRddhi vAlA hotA hai| anantabhAgavRddhi vAlA anubhAgabaMdhasthAna usase prathama hone vAle asaMkhyAta bhAgavRddhi vAle sthAna kI apekSA hotA hai, kintu anantabhAgavRddhi vAle kaMDaka saMbaMdhI antima anubhAgabaMdhasthAna kI apekSA to asaMkhyAta - bhAga se adhika hI hotA hai| isase uparitana anubhAgabaMdhasthAna vizeSa - vizeSatara rUpa se arthAt afar - adhikatara rUpa se asaMkhyAtabhAga adhika taba taka jAnanA cAhiye, jaba taka ki saMkhyAtabhAga se adhika vRddhi vAlA anubhAgabaMdhasthAna prApta nahIM hotA hai isa prakAra jisa prathama asaMkhyAta bhAgavRddhi vAle sthAna se AraMbha karake prathama saMkhyAtabhAgavRddhi vAle sthAna ke pUrva apAntarAla meM jitane anubhAgabaMdhasthAna prApta hote haiM, ve sabhI asaMkhyAta bhAgavRddhi vAle hI prApta hote haiM / usase anantabhAgavRddhi vAle sthAnoM se asaMkhyAta bhAgavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / - una saMkhyAta bhAgavRddhi vAle anubhAgabaMghasthAnoM se saMkhyAta bhAgavRddhi vAle sthAna saMkhyAta guNita haiM / yaha kaise jAnA jAye ? to isakA uttara yaha hai ki prathama saMkhyAta bhAgavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna meM pichale anantara sthAna kI apekSA saMkhyAtabhAgavRddhi prApta hotI hai / taba yadi pahale bhI saMkhyAtabhAgavRddhi vAle sthAna meM saMkhyAtabhAgavRddhi prApta hotI hai to usa prathama sthAna se uttaravartI anantabhAgavRddhi vAle aura asaMkhyAta bhAgavRddhi vAle sthAnoM kI apane Apa hI saMkhyAtabhAga vRddhi hotI hai / kyoMki anantabhAgavRddhi athavA asaMkhyAta bhAgavRddhi pUrva-pUrva ke anantaravartI sthAna apekSA hotI hai| prathama saMkhyAta bhAgavRddhi vAle sthAna se punaH pUrvavartI anantara sthAna kA Azraya karake sabhI anantabhAgavRddhi vAle aura asaMkhyAta bhAgavRddhi vAle anubhAgabaMdhasthAna uttarottara adhika 1. ananta ropanidhA se alpabahutvaprarUpaNA kA sArAMza isa prakAra hai ki anantaguNavRddhi ke sthAna sabase alpa (kaMDakamAtra) haiM / usase asaMkhyAta guNavRddhi ke asaMkhyAtaguNa, usase saMkhyAtaguNavRddhi ke asaMkhyAtaguNa, usase saMkhyAtabhAgavRddhi ke asaMkhyAtaguNa, usase asaMkhyAta bhAgavRddhi ke asaMkhyAtaguNa, usase anantabhAgavRddhi ke asaMkhyAtaguNa / guNAkAra kaMDaka guNa aura eka kaMDaka pramANa hai /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 karmaprakRti aura adhikatara saMkhyAtabhAgavRddhi vAle hote haiN| yaha adhikatara saMkhyAtabhAgavRddhi taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki mUla dvitIya saMkhyAtabhAga adhika anubhAgabaMdhasthAna prApta nahIM hotA hai| dvitIya mUla saMkhyAtabhAga adhika anubhAgasthAna do sAtireka saMkhyAtabhAga se adhika jAnanA caahiye| tIsarA mUla saMkhyAtabhAga adhika anubhAgasthAna tIna sAtireka saMkhyAtabhAgoM se adhika aura cauthA cAra sAtireka saMkhyAtabhAgoM se adhika jAnanA caahiye| isa prakAra isI krama se taba taka kahanA cAhiye, jaba taka utkRSTa saMkhyAta ke samAna antarAloM meM hone vAle mUla saMkhyAtabhAgavRddhi vAle sthAna hote haiN| antarAla meM ye jitane sthAna haiM ve sabhI saMkhyAta vRddhi vAle sthAna haiM kintu eka sarva antima sthAna se kama jAnanA cAhiye / kyoMki utkRSTa saMkhyAtavAM asaMkhyabhAgavRddhi vAlA sthAna saMkhyAta guNita hotA hai arthAta duganA hotA hai / isa kAraNa antima sthAna saMkhyAtabhAgavRddhi kI gaNanA meM chor3a diyA jAtA hai tathA yahA~ jitane asaMkhyAtabhAgavRddhi vAle anubhAgasthAna pahale kahe haiM, ve saba antara-antara meM hone vAle saMkhyAtabhAgavaddhi vAle sthAnoM ke antarAla meM prApta hote haiN| ye eka-eka ke antara meM hone vAle mUla saMkhyAtabhAgavRddhi vAle anubhAgasthAna prastuta anubhAgasthAnoM kI vicAraNA meM utkRSTa saMkhyAta ke samAna pramANa vAle grahaNa kiye jAte haiN| kevala vahIM eka sarva antima saMkhyAtabhAgavRddhi vAlA anubhAgasthAna chor3A jAtA hai| isaliye asaMkhyAtabhAgavRddhi vAle sthAnoM se saMkhyAtabhAgavRddhi vAle anubhAga baMdha sthAna saMkhyAta guNita hI hote haiM / :: unase bhI saMkhyAtagaNIvRddhi vAle anubhAgasthAna saMkhyAta guNita hote haiN| ve kaise ? to isa prazna kA uttara yaha hai ki prathama saMkhyAtabhAgavRddhi vAle anubhAgasthAna se pUrvavartI jo anantara sthAna hai, usakI apekSA Age antas-antara meM hone vAle mUla saMkhyAtabhAgavRddhi vAle anubhAga sthAna utkRSTa saMkhyAta ke tulya ullaMghana karake Age jAne para antima anubhAgasthAna kucha adhika dugunA pAyA jAtA hai, tatpazcAt phira utane hI sthAna jAkara ke antima anubhAgasthAna sAtireka tigunA prApta hotA hai| isI prakAra caturguNa sthAna bhI jAnanA cAhiye / isa prakAra utkRSTa saMkhyAtaguNIvRddhi prApta hone taka kahanA caahiye| tatpazcAt phira utkRSTa saMkhyAtatulya sthAna Age jAkara jo antima anubhAgasthAna eka guNa adhika hotA hai, vaha jaghanya asaMkhyAtaguNa vAlA sthAna kahalAtA hai| usase Age saMkhyAtabhAmavRddhi vAle sthAnoM se saMkhyAtaguNIvRddhi vAle sthAna saMkhyAta guNita hI hote haiM / isIliye gAthA meM kahA hai-saMkhejjakkhesu saMkhaguNaM-arthAt saMkhyAta meM yAnI saMkhyAtabhAgavRddhi vAle saMkhyAtaguNa rUpa anubhAvasthAnoM meM saMkhyeyaguNa arthAt anubhAga saMkhyAtaguNita kahanA caahiye| .. . ___ una saMkhyAtaguNIvRddhi vAle sthAnoM se bhI asaMkhyAtaguNIvRddhi vAle sthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / yaha kaise kahA ? to usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki pUrvokta anantaravartI jaghanya asaMkhyAta guNita anubhAgasthAna se pare sabhI anantabhAgavRddhi, asaMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi, asaMkhyAtaguNavRddhi vAle anubhAgasthAna asaMkhyAta guNita prApta hote haiN| isaliye saMkhyAtaguNIvRddhi vAle sthAnoM se asaMkhyAtaguNavRddhi vAle anubhAgasthAna asaMkhyAta
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa guNita hote haiM / unase bhI anantaguNIvRddhiH vAle sthAna asaMkhyAta muNita hote haiM / yaha kaise ? to isakA uttara hai ki yahA~ prathama anantagaNIvaddhi vAle sthAna se AraMbha. karake SaTsthAnaka ko samApti paryanta jitane sthAna hote haiM, ve samI anantaguNavRddhi vAle hote haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai--yadi prathama anantaguNIvRddhi vAlA anubhAgasthAna pichale antaravartI sthAna kI apekSA ananta guNoM se adhika hotA hai to usase uttaravartI anantabhAgavRddhi Adi vAle. anubhAgasthAna usakI apekSA svataH anantaguNavRddhi vAle hote haiN| jitane anubhAgasthAna pahale ullaMghana kiye jA cuke haiM, utane hI sthAnaH eka-eka anantaguNavRddhi vAle sthAnoM ke antara-antara meM hone vAle sthAnoM ke antarAla meM hote haiM / ve antarasthAna kaMDaka pramANa hote haiN| isaliye pahale kahe gaye asaMkhyAtaguNavRddhi vAle sthAnoM se anantaguNavaddhi vAle sthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / ___isa prakAra paraMparopanidhA se alpabahutva prarUpaNA kA kathana jAnanA cAhiye aura alpabahutva-- prarUpaNA karane ke sAtha hI anubhAgabaMdhasthAnoM kA vivecana bhI pUrNa hotA hai|' ... .. " aba ina anubhAgabaMdhasthAnoM meM niSpAdaka rUpa se jIva ksi rIti se rahate haiM, usakI prarUpaNA karane kA avasara prApta hai / isa viSaya meM nimnalikhita ATha anuyogadvAra haiM (1) pratyeka sthAna meM jIva pramANa-prarUpaNA, (2) antarasthAna-prarUpaNA, (3.) niraMtarasthAnaprarUpaNA, (4) nAnA jIva-kAlapramANa-prarUpaNA, (5) vRddhi-prarUpaNA, (6) yavamadhya-prarUpaNA, (7) sparzanA-prarUpaNA, (8) alpabahutva-prarUpaNA / ina ATha anuyogoM meM se prathama eka-eka sthAna meM nAnA jIvoM ke pramANa va antara kA nirUpaNa karate haiN| pratyeka sthAna meM jIvapramANa aura antara prakhpanA thAvarajIvANaMtA, ekkakke tasajiyA asNkhejjaa| logAsimasaMkhajjA, aMtaramaha zrAvara natyi // 44 // zabdArtha-thAvarajIvA-sthAvarajIva, aNaMtA-ananta, ekkakka-eka-eka adhyavasAyasthAna meM, tasajiyAtrasajIva, asaMkhejjA-asaMkhyAta, lomAtimasaMkhejjA-asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa, aMtaraM-antara, aha-tathA, thAvare-sthAvarayogya adhyavasAyoM meM, natthi-(aMtara) nahIM hai / gAthArtha---anubhAgabaMdha ke yogya eka-eka adhyavasAyasthAna para baMdhaka rUpa se sthAvara jIva ananta aura trasajIva asaMkhya pAye jAte haiN| punaH trasajIvaprAyogya adhyavasAyasthAnoM meM asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa kA antara rahatA hai tathA sthAvasprAyogya adhyavasAyasthAnoM meM antara nahIM rahatA hai / 1. paraMparopanidhA se alpabahuttvaprarUpaNA kA sAsaMbha yaha hai ki anantabhAgavRddhi ke sthAna sabase kama, usase asaMkhyAtabhAgavRddhi ke sthAna asaMkhyAtaguNa, usase saMkhyAtabhAgavRddhi ke sthAna saMkhyAtaguNa, Ase saMvayAtaguNavRddhi vAle sthAna saMkhyAtaguNa, usase asaMkhyAtaguNavRddhi vAle sthAna asaMkhbAtamuNa, usase mattagumbRddhi vAle sthAna asNkhyaatgunn| 2. anubhAgabaMdha-vivecana saMbaMdhI 14 anuyogadvAroM kA sArAMza pariziSTa meM dekhiin
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 karmaprakRti vizeSArtha-sthAvara jIvoM ke anubhAgabaMdha ke yogya eka-eka anubhAgabaMdhasthAna para ananta sthAvara jIva baMdhaka ke rUpa meM pAye jAte haiM, kintu trasa jIvoM ke baMdhayogya eka-eka anubhAgabaMdhasthAna para jaghanya se eka-do aura utkRSTa se asaMkhyAta arthAt eka AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ke jitane samaya hote haiM, unake pramANa asaMkhyAtaH trasa jIva prApta hote haiM / isa prakAra yaha eka-eka sthAna meM jIvoM ke pramANa kI prarUpaNA hai|' aba dUsarI aMtarasthAna prarUpaNA karate haiN| _. antarasthAna kI prarUpaNA 2 ke lie gAthA meM 'logAsimityAdi' pada kahA hai / jisakA artha yaha hai ki ina trasa jIvoM ke asaMkhyAta loka arthAt asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa anubhAgabaMdhasthAnoM kA antara hotA hai, arthAt itane anubhAgabaMdhasthAna trasa jIvoM ke baMdha ko prApta nahIM hote haiN| isa kathana kA tAtparya yaha hai ki usayogya arthAt trasa jIvoM ke baMdhayogya jitane anubhAgabaMdhasthAna haiM, ve sabhI baMdha ko prApta nahIM hote haiN| ve anubhAgasthAna jaghanyapada kI apekSA eka yA do aura utkRSTapada kI apekSA' asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa hote haiM aura sthAvara jIvoM ke baMdhane yogya anubhAgasthAnoM meM antara nahIM hai / kyoMki sabhI sthAna sthAvaroM ke yogya haiM, arthAt sthAvara jIvoM ke dvArA sadA hI apane yogya sabhI anubhAgasthAna bAMdhe jAte hue prApta hote haiM / yaha kaise jAnA? to isakA uttara yaha hai ki saMsAra meM sthAvara jIva ananta haiM kintu sthAvaroM ke baMdhayogya anubhAgasthAna asaMkhyAta hI haiM / isaliye unameM antara prApta nahIM hotA hai / yaha antaraprarUpaNA kA abhidheya hai|3. ___ isa taraha pratisthAna jIvoM ke pramANa aura antarasthAna kI prarUpaNA karane ke bAda Age kI gAthA meM nirantarasthAna aura nAnAjIvakAla prarUpaNA kA vivecana karate haiM / nirantarasthAna evaM nAnAjIvakAla prarUpaNA .......... Avali asaMkhabhAgo, tasA niraMtaraM ahegaThANammi / nANA jIvA evai-kAlaM egidiyA niccaM // 45 // ukta jIvapramANaprarUpaNA kA sArAMza yaha hai ki sthAvaraprAyogya eka-eka anabhAgabaMdhasthAna meM ananta sthAvara jIva pAye jAte haiN| unameM jaghanya, utkRSTa kA bheda nahIM hai aura trasaprAyogya eka-eka anubhAgabaMdhasthAna meM jaghanya se eka. do aura utkRSTa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa trasa jIva pAye jAte haiN| 2. paMkti rUpa meM sthApita adhyavasAyoM ke madhya meM jo baMdharahita sthAnoM kA antara par3atA hai usa paMktigata antara kI prarUpaNA karane ko antaraprarUpaNA kahate haiN| jaise 00000000.BOO isa sthApanA meM jo khule hue golAkAra zUnya haiM ve baMdharahita sthAna ke darzaka yAnI antara rUpa haiN| antaraprarUpaNA meM paMktibaddha antara ko grahaNa kiyA jAtA hai, kintu jude-jude bikhare hue baMdhazUnyasthAna ke samudAya kI apekSA antaraprarUpaNA nahIM samajhanA caahiye| 3. ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki sthAvaraprAyogya anu. sthAnoM meM antara nahIM hotA hai aura trasaprAyogya anu. sthAnoM meM jaghanya se 1,2 aura utkRSTa se asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa sthAnoM kA antara hotA hai, arthAt utane sthAna baMdhazUnya hote haiN|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zabdArtha-AvaliasaMkhabhAgo-AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga, tasA trasa jIva, niraMtara-niraMtara, aha-tathA, egaThANammi-eka sthAna meM, nANA-aneka, jIvA-vasa jIva, evai-itane hI, kAlaM-samaya, egidiyA-ekendriya jIva, nicca-nitya baMdhaka / / gAthArtha-vasa jIvoM dvArA nirantara badhyamAna sthAna AvalikA ke asaMkhyAta bhAga pramANa hai tathA aneka trasa jIvoM kI apekSA bhI eka sthAna kA baMdhakAla itanA hI hai aura sthAvaraprAyogya eka-eka anubhAgasthAna meM ekendriya jIva nitya yAnI sarvakAla baMdhaka rUpa se pAye jAte haiM / ..... vizeSArtha-yahA~ gAthA meM Agata 'tasA' yaha prathamAnta pada tRtIyA vibhakti ke artha meM hai| arthAt baMdha kA Azraya karake trasajIvoM ke dvArA nirantara badhyamAna sthAna AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla pramANa hote haiN| isakA abhiprAya yaha hai ki trasa jIvoM ke dvArA nirantara bAMdhe jAne vAle anubhAgabaMdhasthAna jaghanya rUpa se do yA tIna pAye jAte haiM aura utkRSTa rUpa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kAla taka pAye jAte haiN| yaha kaise jAnA jAye ? to isakA uttara yaha hai ki vasa jIva alpa haiM aura trasaprAyogya anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta haiM / isaliye trasa jIvoM ke dvArA sabhI sthAna krama se niraMtara bAMdhe jAne vAle ke rUpa meM prApta nahIM hote haiM / kintu utkarSa se bhI yathokta pramANa hI arthAt AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane pramANa hI pAye jAte haiM / yaha nirantarasthAnaprarUpaNA kA Azaya hai|' . aba nAnA jIvoM kI apekSA kAlaprarUpaNA karate haiN| isake liye gAthA meM 'ahegaThANammi' ityAdi pada kahA hai / arthAt eka-eka anubhAgabaMdhasthAna nAnA jIvoM ke dvArA bAMdhA jAtA. huA kitane kAla taka unase avirahita pAyA jAtA hai, aisA prazna hone para uttara dete haiM ki basaprAyogya eka-eka anubhAgabaMdhasthAna para nAnA prakAra ke trasa jIva jaghanya se eka samaya taka aura utkarSa se 'evaikAlaM' arthAt itane kAla taka jisakA ki svarUpa pahale kahA gayA hai, usa AdhalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kAla taka niraMtara baMdhaka rUpa se pAye jAte haiN| usase pare avazya hI vaha anubhAgabaMdhasthAna baMdhazUnya ho jAtA hai| ukta kathana kA abhiprAya yaha hai ki eka-eka vasaprAyogya anubhAgabaMdhasthAna anya-anya trasa jIvoM ke dvArA niraMtara bAMdhA jAtA huA jaghanya se eka samaya yA do samaya taka pAyA jAtA hai aura utkarSa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla taka pAyA jAtA hai / ... 'egidiyA niccaM' sthAvaraprAyogya eka-eka anubhAgabaMdhasthAna para nAnA prakAra ke ekendriya jIva nitya arthAt sarvakAla avirahita rUpa se baMdha karane vAle pAye jAte haiM arthAt sthAvaraprAyogya koI bhI anubhAgasthAna kadAcit bhI sthAvara jIvoM ke dvArA baMdhazUnya nahIM hotA hai / isa kathana kA 1. yahAM 'niraMtara' zabda badhyamAna sthAnoM ke anantarAnantaratva kA darzaka hai ki trasa jIva dvArA niraMtara bAMdhe jAve ... vAle anu0 sthAna kitane ho sakate haiM ? kintu kAlabodhaka nahIM hai| trasa jIva dvArA nirantara badhyamAna anu0 .. sthAna- jaghanya se eka, do aura utkRSTa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiN| mistarasthAna prarUpaNA kA vicAra trasa jIvoM meM saMbhava hai| sthAvara jIva to sadaiva eka jaisA baMdha karate rahate haiN|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 karmaprakRti abhiprAya yaha hai ki eka-eka sthAvaraprAyogya anubhAgabaMdhasthAna anya-anya sthAvara jIvoM ke dvArA niraMtara bAMdhA jAtA huA sarvakAla meM pAyA jAtA hai, kadAcit bhI baMdharahita nahIM hotA hai / ___isa prakAra nAnA jIvoM kA Azraya karake kAlaprarUpaNA kI gii|' aba vRddhiprarUpaNA kA avasara hai| vRddhiprarUpaNA ___ isa prarUpaNA ke do anuyogadvAra haiM, yathA-- 1. anantaropaniSA aura 2. paraMparopanidhA / isameM se pahale anantaropaniyA ke mAdhyama se vRddhiprarUpaNA karate haiM thovA jahannaThANe, jA javamajha visesao ahiaa| etto hoNA ukkosagaM ti jIvA aNaMtarao // 46 // ___zabdArtha-thovA-alpa, thor3e, jahannaThANe-jaghanya anubhAgasthAna meM vartamAna jIva, jA-yAvat, paryanta, taka, javamajha- yavamadhya, visesao-vizeSa, ahiyA-adhika, etto-yahA~ se, hoNA-hIna, ukkosagaM tiutkRSTa sthAna taka, jIvA-jIva, aNaMtarao-anantarapane se / ___.gAthArtha-jaghanya anubhAgabaMdhasthAna para jIva sabase kama hote haiM aura usase Age yabamadhya taka ke sthAnoM meM anantara rUpa se vizeSa-vizeSa adhika hote haiM / yahA~ se Age utkRSTa sthAna taka hIna-hInatara hote haiM / vizeSArtha-jaghanya anubhAgabaMdhasthAna para baMdhaka rUpa meM vartamAna jIva sabase thor3e hote haiM, usase dvitIya anubhAgabaMdhasthAna para jIva vizeSAdhika hote haiM, usase bhI tRtIya anubhAgabaMdhasthAna para vizeSAdhika hote haiN| isa prakAra yaha krama taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki 'javamajha' arthAt yavamadhya rUpa sarva anubhAgasthAnoM kA aSTasAmayika madhyabhAga prApta hotA hai| usase Upara punaH jIva anantara-anantara krama se vizeSahIna-vizeSahIna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka (hAni kI apekSA) utkRSTa dvisAmayika anubhAgabaMdhasthAna prApta ho| - isa prakAra anantaropanidhA se prarUpaNA kI gaI, aba paraMparopanidhA se prarUpaNA karate haiM... gaMtUNamasaMkhejje, loge duguNANi jAva javamajhaM / etto ya duguNahINA, evaM ukkosagaM jAva // 47 // zabdArtha-gaMtUNaM-ullaMghana, atikramaNa kara, asaMkhejje-asaMkhyAta, loge-lokapramANa, duguNANidugune, jAva-yAvat, taka ke; javamajha-yavamadhya, eto-isake bAda, ya-aura duguNahINA- dviguNa-dviguNahIna, evaM-isa prakAra, ukkosagaM-utkRSTasthAna, jaav-tk| 1. nAnA jIvApekSA kAlapramANaprarUpaNA kA yaha Azaya hai ki saprAyogya eka-eka anubhAgabaMdhasthAna anya-anya sa jIvoM dvArA jaghanya se nirantara eka yA do samaya aura utkRSTa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa " kAla taka nirantara rUpa se baMdhate haiM aura sthAvaraprAyogya anu0 sthAna anya-anya sthAvara jIva nirantara sadaiva bAMdhate rahate haiN|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa gAthArtha-asaMkhyAta lokapramANa sthAnoM kA ullaMghana kara jIva dugune pAye jAte haiN| yaha anantara-anantara kA krama yavamadhya taka jAnanA cAhiye / usake Age duguNahIna jIva prApta hote haiN| isa prakAra yaha krama utkRSTa anubhAgabaMdhasthAna taka jAnanA caahiye| vizeSArtha-jaghanya anubhAgabaMdhasthAna kA baMdha karane vAle se Age arthAt jaghanya anubhAgabaMdhasthAna se AraMbha karake asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa sthAnoM kA ullaMghana karake jo Age kA anabhAgabaMdhasthAna prApta hotA hai, usake baMdha karane vAle jIva 'dviguNavRddhA' dviguNavRddhi vAle yAnI dugune (dviguNa jitane adhika) hote haiN| tadanantara phira utane hI anubhAgabaMdhasthAnoM kA atikramaNa karake jo agrima anubhAgabaMdhasthAna prApta hotA hai, usake baMdhaka bhI dviguNavRddhi vAle hote haiN| isa prakAra yaha dviguNavRddhi taba taka kahanA cAhiye, jaba taka yavamadhya prApta hotA hai| usase Age asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa sthAnoM kA ullaMghana karake jo Age kA anubhAgabaMdhasthAna prApta hotA hai, usake baMdhaka jIva pichale kahe gaye jIvoM se dviguNahIna, arthAt Adhe hote haiN| tadanantara, phira utane hI sthAnoM kA ullaMghana karake prApta hone vAle Upara ke anubhAgabaMdhasthAna ke baMdhaka jIva dviguNahIna arthAt Adhe hote haiN| isa prakAra yaha dviguNahAni apane-apane yogya sarvotkRSTa anubhAgabaMdhasthAna prApta hone taka kahanA caahiye| _ aba dviguNa vRddhi-hAnirUpa sthAna kitane haiM, isako spaSTa karate haiM nANaMtarANi Avaliya asaMkhabhAgo tasesu iyresuN| egaMtarA asaMkhiya guNAiM ThANaMtarAI tu // 48 // zabdArtha--nANaMtarANi-nAnA prakAra ke antarasthAna, Avaliya-AvalikA ke, asaMkhabhAgo-asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, tasesu-trasajIvoM meM, iyaresuM-itara (sthAvara) jIvoM meM, egaMtarA-eka antara ke sthAnoM se, asaMkhiyaguNAI-asaMkhyAtaguNa, ThANaMtarAiM-antara vAle sthAna, tu-aur| - gAthArtha-vasakAya jIvoM meM AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa antara (vRddhi aura hAni ke apAntarAla meM vidyamAna) prApta hote haiM aura sthAvara jIvoM meM eka antara ke sthAnoM se asaMkhyAtaguNa antara prApta hote haiN| vizeSArtha-nAnA antara arthAt nAnA prakAra ke dviguNavRddhi aura dviguNahAni vAle apAntarAla rUpa jo sthAna haiM, ve trasakAya jIvoM meM AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane pramANa hote haiN|' prazna-AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hI anubhAgabaMdhasthAna vasa jIvoM ke dvArA nirantara badhyamAna prApta hote haiM, yaha pahale kahA gayA hai, taba phira basa jIvoM meM dviguNavRddhi aura dviguNa1. do dviguNavRddhi aura do dviguNahAni ke jo antarAla hote haiM, unameM asaMkhyalokapramANa anubhAgabaMdhasthAna haiM, vaise AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa antarAloM meM jitane anubhAgabaMdhasthAna haiM, ve saba trasa jIvaprAyogya haiN| 2. gAthA 45 meN|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 karmaprakRti hAni vAle sthAna yathokta pramANa arthAt AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kaise ho sakate haiM ? isa prakAra to eka bhI dviguNavRddhi athavA dviguNahAni prApta nahIM hotI hai|' uttara--isameM koI doSa nahIM hai| kyoMki pahale AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra sthAna trasa jIvoM ke dvArA nirantara badhyamAna rUpa se prApta hote haiM, yaha kahA gayA hai, kintu yahAM para to AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra sthAnoM se paravartI badhyamAna sthAna vartamAna meM prApta nahIM hote haiM, tathApi kadAcit prApta hote haiM aura una sthAnoM meM jIva utkRSTapada meM krama se vizeSAdhika pAye jAte haiM / isalie yathokta pramANa vAle dviguNavRddhi aura dviguNahAni vAle sthAna virodha ko prApta nahIM hote haiN| . itara arthAt sthAvara jIvoM meM trasakAyika saMbaMdhI eka antara se asaMkhyAta guNita nAnA rUpa antara arthAt dviguNavRddhi aura dviguNahAni vAle sthAna hote haiM / ukta kathana kA abhiprAya yaha hai ki vasakAyika jIvoM ke do dviguNavRddhi athavA do dviguNahAni ke eka apAntarAla meM jisane sthAna hote haiM, unase asaMkhyAta guNita dviguNavRddhi aura dviguNahAni vAle sthAna sthAvara jIvoM ke hote haiN| trasa jIvoM meM dviguNavRddhi aura dviguNahAni vAle sthAna alpa hote haiN| eka dviguNavRddhi athavA dviguNahAni ke apAntarAla se jo sthAna hote haiM, ve unase asaMkhyAtaguNita hote haiM / sthAvara jIvoM ke to do dviguNavRddhi athavA do dviguNahAni ina donoM ke hI apAntarAla meM jo sthAna hote hai, ve alpa haiM aura dviguNavRddhi tathA dviguNahAni vAle antarAla sthAna unase asaMkhyAta guNita hote haiM, yaha vRddhiprarUpaNA kI paraMparopanidhA kA abhiprAya hai| - isa prakAra vRddhiprarUpaNA kA vivecana kiyA gyaa| aba yavamadhyaprarUpaNA karate haiN| yavamadhyaprarUpaNA yavamadhya ke aSTasAmayika anubhAgabaMdhasthAna zeSa sthAnoM kI apekSA asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hote haiM tathA yavamadhya ke adhovartI sthAna alpa haiM aura unase yavamadhya ke uparivartI sthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| kahA bhI hai-- 1. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki yadi 45vIM gAthA ke anusAra trasa jIvoM meM anubhAgasthAnoM kI prApti mAneM to eka bhI antarAla prApta nahIM hogaa| kyoMki eka antarAla meM anubhAgasthAna to asaMkhyAtaloka pramANa kahe haiM aura pUrva meM sajIva meM AvalikA ke asaMkhyAtabhAgapramANa anubhAgasthAna kahe haiN| 2. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki trasakAyika jIvoM ke do dviguNavaddhi athavA do dviguNahAni ke eka antara meM ___jitane anubhAgasthAna haiM, unase asaMkhyAtaguNa antara sthAvarakAya jIvoM meM prApta hote haiN| ..... 3. ukta paraMparopanidhA ke vivecana kA sArAMza yaha hai ki jaghanya anubhAgasthAnabaMdhaka jIvoM kI apekSA usa * sthAna se asaMkhyAta lokAkAzapradezapramINa sthAna kA ullaMghana karane ke anantara prApta sthAna meM baMdhaka rUpa se pAye ... jAne vAle jIva dugane, usase Age utane sthAnoM kA atikramaNa karane ke bAda. dugane, isa prakAra yavamadhya ... (aSTasAmayiSasthAnoM) taka kahanA cAhiye aura usase Age utane-utane sthAnoM ke atikramaNa se dviguNahIna, dviguNahIna karate hue utkRSTa sthAna taka jaannaa| trasa jIvoM meM dviguNa hAni aura vRddhi ke sthAna AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura sthAvara jIvoM meM asaMkhyAta lokAkAzapradeza se asaMkhyAta guNa haiN|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa javamajhe ThANAiM, asaMkhabhAgo u sestthaannaannN| heThammi hoMti thovA, uvarimmi asaMkhaguNiyANi // ' . artha--yavamadhya meM anubhAgasthAna zeSa sthAnoM ke asaMkhyAtaveM bhAga hote haiM tathA yavamadhya se nIce ke sthAna alpa hote haiM aura Upara asaMkhyAtaguNita hote haiN| __ isa prakAra yavamadhyaprarUpaNA karane ke anantara aba sparzanA aura alpabahutva prarUpaNA karate haiN| sparzanA aura alpabahutva prarUpaNA phAsaNakAlA tIe, thovo ukkosage jahanne u| . hoi asaMkhajjaguNo, ya u kaMDage tattio ceva // 49 // javamajjha kaMDagovari, heTTho javamajhao asNkhgunno| kamaso javamajjhuriM, kaMDagaheTThA ya tAvaio // 50 // javamajhavari viseso, kaMDagaheTThA ya sahi cev| jIvappAbahumavaM, ajjhavasANesu jANejjA // 51 // ___ zabdArtha-phAsaNakAlo-sparzanAkAla, tIe- atItakAla meM, thovo-sabase kama, ukkosage-utkRSTa sthAna meM, jahanne u- aura jaghanya sthAna meM to, hoi-hotA hai, asaMkhejjaguNo-asaMkhyAta guNA, ya-aura, u-to, kaMDage-kaMDaka meM, tattio-utanA, cev-hii| javamajha-yavamadhya sthAna kA, kaMDagovari-kaMDaka ke Upara, heTTho-nIce ke, javamajjhao-yavamadhya se, asaMkhaguNo- asaMkhyAta guNa, kamaso-kramazaH, javamajhuri- yavamadhya se Upara, kaMDagaheTThA-kaMDaka se nIce ke, ya-aura, tAvaio-utane hii| javamajhuvari-yavamadhya se Upara ke, viseso-vizeSAdhika, kaMDagaheTThA-kaMDaka ke adhovartI, ya-aura, sahi-samasta sthAnoM kA, ceva-aura isa prakAra, jIvappAbahuM-jIvoM kA alpabahutva, evaM- isa taraha, amavasANesu-adhyavasAyoM meM, jANejjA-jAnanA caahiye| -------- gAthArtha--(eka jIva kI apekSA) atItakAla meM utkRSTa (dvisAmayika sthAnoM kA) sparzanAkAla sabase kama hai, usase jaghanya (arthAt Adya catuHsAmayika) sthAna kA sparzanAkAla asaMkhyAta guNA hai / usase kaMDaka meM ( uttaravartI catuHsAmayika ) sthAnoM kA sparzanAkAla utanA hI arthAt tulya hai| usa yavamadhya rUpa aSTasAmayika sthAna kA tathA kaMDaka ke uparivartI trisAmayika sthAna kA tathA yavamadhya ke pUrvavartI sapta, SaT aura paMca sAmayika sthAnoM kA sparzanAkAla anukrama se asaMkhyAta guNA hai| usase kaMDaka ke pUrvavartI aura yavamadhya ke uttaravartI sapta, SaT aura paMca sAmayika sthAnoM kA sparzanAkAla tulya hai| 1. paMcasaMgraha, baMdhanakaraNa gAthA 67
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti ___usase yavamadhya ke uttaravartI (saptasAmayika Adi sarva) sthAnoM kA sparzanAkAla vizeSAdhika hai| usase kaMDaka ke pUrvavartI sabhI arthAt uttara trisAmayika se pUrva catuHsAmayika taka ke sthAnoM kA eka jIva saMbaMdhI sparzanAkAla vizeSAdhika hai / isI prakAra adhyavasAyasthAnoM meM jIvoM kA alpabahutva bhI jAnanA caahiye| _ vizeSArtha-atIta kAla meM eka jIva ke utkRSTa arthAt dvisAmayika anubhAgabaMdhasthAna meM sparzanAkAla alpa hai| isakA Azaya yaha hai ki bhUtakAla meM paribhramaNa karate hue jIva ke dvArA dvisAmayika anubhAgabadhasthAna alpa hI sparza kiye gaye haiN| jaghanya anubhAgabaMdhasthAna meM arthAt prAthamika catuHsAmayika sthAnoM meM atItakAla meM sparzanAkAla asaMkhyAta guNA hai aura 'kaMDage tattio ceva'-kaMDaka meM bhI utanA hI hai, arthAt uparitana catuHsAmayika anubhAgabaMdhasthAna meM bhI utanA hI hai, jitanA ki Adya catuHsAmayika sthAnoM kA hai / isase yavamadhya meM arthAt aSTasAmayika anubhAgasthAnoM meM sparzanAkAla asaMkhyAta guNita hai| usase kaMDaka ke arthAt uparivartI catuHsAmayika sthAnoM ke samudAya rUpa sthAna ke uparivartI sthAnoM meM arthAt trisAmayika anubhAgabaMdhasthAnoM meM sparzanAkAla asaMkhyAta guNita hai / usase yavamadhya ke adhovartI paMcasAmayika, SaTsAmayika aura saptasAmayika anubhAgabaMdhasthAnoM meM sparzanAkAla asaMkhyAta guNA hai, kintu svasthAna meM sparzanAkAla paraspara samAna hai| isase Age kramazaH yavamadhya ke uparivartI catu:sAmayika sthAna ke samudAya rUpa kaMDaka ke adhovartI sabhI anubhAgabaMdhasthAnoM meM jaghanya catuHsAmayika paryanta sparzanAkAla samudita rUpa se vizeSAdhika hai / usase sabhI anubhAgabaMdhasthAnoM meM sparzanAkAla vizeSAdhika hai| ___ isa prakAra sparzanAprarUpaNA kA kathana jAnanA caahiye| saralatA se samajhane ke liye jisakA spaSTIkaraNa nimnalikhita prArUpa meM ki eka jIva bhI apekSA anubhAgasthAnoM kA sparzanAkAla krama sthAna kA nAma samaya krama sthAna kA nAma samaya 1. dvisAmayika sthAnoM kA sarvAlpa 8 yavamadhya se pUrva saptasAmayika kA pUrvatulya 2. prathama catuHsAmayika kA asaMkhyAta guNa 9 kaMDaka se pUrva ke paMcasAmayika kA , 3. kaMDaka (uttara catuHsAmayika)kA pUrvatulya 10 , SaTsAmayika kA 4. aSTasAmayika kA asaMkhya guNa 11 , saptasAmayika kA , trisAmayika kA 12 yavamadhya se uttara ke sarvasthAnoM kA vizeSAdhika - yavamadhya se pUrva paMcasAmayika kA 13 kaMDaka se pUrva ke sarvasthAnoM kA 7. yavamadhya se pUrva SaTsAmayika kA pUrvatulya 14 sarvasthAnoM kA aba alpabahutvaprarUpaNA karate haiM-jIvappAbahuM ityAdi / arthAt jisa prakAra sparzanAkAla kA alpabahutva kahA hai, usI prakAra anubhAgabaMdhasthAnoM ke nimittabhUta adhyavasAyoM meM vartamAna jIvoM kA bhI alpabahutva jAnanA cAhiye / vaha isa prakAra hai
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 135 dvisAmayika anubhAgabaMdha ke kAraNabhUta utkRSTa adhyavasAyoM ma vartamAna jIva alpa hote haiM / unase catuHsAmayika anubhAgabaMdha ke kAraNabhUta jaghanya arthAt Adi ke adhyavasAyoM meM jIva asaMkhyAta guNita hote haiM aura itane hI jIva uparivartI catu:sAmayika anubhAgabaMdhasthAna ke kAraNabhUta adhyavasAyoM meM hote haiM / usase bhI yavamadhya kalpa anubhAgabaMdhasthAnoM ke kAraNabhUta adhyavasAyoM meM vartamAna jIva asaMkhyAta guNita hote haiM / unase bhI trisAmayika anubhAgabaMdhasthAnoM ke nimittabhUta adhyavasAyoM meM vartamAna jIva asaMkhyAta guNita hote haiM / unase bhI Adi ke paMcasAmayika, SaTsAmayika aura saptasAmayika anubhAgabaMdhasthAnoM ke kAraNabhUta adhyavasAyoM meM vartamAna jIva asaMkhyAta guNita hote haiM aura itane hI uparivartI paMcasAmayika, SaTsAmayika aura saptasAmayika anubhAgabaMdhasthAnoM ke nimittabhUta adhyavasAyoM meM vartamAna jIva pAye jAte haiM / isase yavamadhya ke uparivartI samasta anubhAgabaMdhasthAnoM ke nimittabhUta adhyavasAyoM meM vartamAna jIva vizeSAdhika hote haiM / inase bhI uparivartI paMcasAmayika paryanta prAthamika catuHsAmayika Adi samasta anubhAgabaMdhasthAnoM ke kAraNabhUta adhyavasAyoM meM vartamAna jIva vizeSAdhika hote haiM / inase bhI sabhI anubhAgabaMdhasthAnoM ke kAraNabhUta adhyavasAyoM meM vartamAna jIva vizeSAdhika hote haiN|' ... isa prakAra anubhAgabaMdhasthAnoM meM aura unake kAraNabhUta adhyavasAyoM meM jisa prakAra se jIva pAye jAte haiM, usakI prarUpaNA karane ke bAda aba eka-eka sthitibaMdhasthAna ke adhyavasAya meM nAnA jIvoM kI apekSA kitane anubhAgabaMdhAdhyavasAya prApta hote haiM, isakA nirUpaNa karate haiM ekkekkammi kasAyo-dayammi logA asaMkhiyA hoMti / ThihabaMdhaTThANesu vi, amavasANANa ThANANi // 52 // zabdArtha-ekkakkammi-eka-eka, kasAyodayammi-kaSAyodaya meM, logA-loka, asaMkhiyA-asaMkhyAta, hoti-hote haiM, ThiibaMdhaTThANesu-sthitibaMdhasthAnoM meM, vi-bhI, ajamavasANANa-adhyavasAyoM ke, ThANANisthAna / . . ........... . ___gAthArtha--(sthitisthAna hetubhUta) eka-eka kaSAyodaya meM asaMkhyAta loka pramANa anubhAgabaMdha ke adhyavasAyasthAna hote haiM aura sarva sthitibaMdhasthAnoM meM bhI pratyeka ke Upara asaMkhyAta lokapramANa adhyavasAyasthAna prApta hote haiM / - vizeSArtha-sthitisthAna ke kAraNabhUta eka-eka kaSAyodaya meM nAnA jIvoM kI apekSA kRSNAdi lezyAjanita pariNAmavizeSarUpa anubhAgabaMdhAdhyavasAya asaMkhyAta lokapramANa hote haiM / arthAt 1. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki kisa prakAra ke anubhAgabaMdha meM vartamAna jIva alpAdhika hote haiM, usakI vicAraNA isa alpabahutvaprarUpaNA meM kI gaI hai / yaha alpabahutva sparzanAkAla ke alpabahutva ke samAna samajhanA cAhiye / arthAt dvisAmayika adhyavasAyoM meM vartamAna jIva alpa hote haiM, usase prathama catuHsAmayika adhyavasAyoM meM vartamAna asNkhyaatgunne| isI prakAra kramazaH uttarotara aMtima caudahaveM sthAna taka kathana karanA caahiye|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ asaMkhyAta lokAkAzapradezoM kA jitanA pramANa hotA hai, utane hI hote haiM, kyoMki zAstroM meM aisA kahA hai ki---- 'sakaSAyodayA hi kRSNAdilezyApariNAmavizeSA anubhAgabaMdhahetava:'--kaSAyodaya se hone vAle kRSNAdi lezyAoM ke pariNAmavizeSa anubhAgabaMdha ke kAraNa haiM tathA jaghanyasthiti se prAraMbha karake utkRSTasthiti taka jitane samaya hote haiM, utane hI sthiti ke sthAna hote haiM / vaha isa prakAra jAnanA cAhiye ki kisI bhI karma kI jo sarva jaghanyasthiti hotI hai, vaha eka sthitisthAna kahalAtA hai / vahI eka samaya adhika hone para dUsarA sthitisthAna kahalAtA hai / vahI do samaya adhika hone para tIsarA sthitisthAna kahalAtA hai / isa prakAra eka-eka samaya kI vRddhi karate hue utkRSTasthiti prApta hone taka sthitisthAna kahanA cAhiye / isa prakAra ye sthitisthAna asaMkhyAta hote haiM / una asaMkhya sthitisthAnoM meM pratyeka eka-eka sthitibaMdhasthAna meM tIvra, tIvratara aura maMda, maMdatara Adi kaSAyodayavizeSarUpa adhyavasAyasthAna asaMkhyAta lokAkAzapradeza pramANa hote haiM / anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM ko vRddhimArgaNA , ava anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI vRddhimArgaNA kA . vicAra karate haiM / vaha do prakAra kI hai-anantaropanidhA rUpa aura paraMparopanidhA ruup| inameM se pahale anantaropanidhA kI rIti se Age kI gAthA meM vRddhimArgaNA kA kathana karate haiM thovANi kasAudaye, ajjhavasANANi savvaDaharammi / biiyAi visesahiyA-Ni jAva ukkosagaM ThANaM // 53 // zabdArtha-yovANi-alpa, kasAudaye-kaSAyodaya meM, ajmavasANANi-adhyavasAya, savvaDaharammi-sarva jaghanya, biiyAi-dUsare, visasahiyANi-vizeSAdhika, jAva-taka, ukkosagaM-utkRSTa, ThANaM-sthAna / gAthArya-sarva jaghanya kaSAyodaya meM (anubhAgabaMdha) adhyavasAyasthAna alpa hote haiN| usase Age dUsare Adika kaSAyodayasthAnoM para vizeSAdhika-vizeSAdhika utkRSTa kaSAyodayasthAna prApta hone taka jAnanA cAhiye / vizeSArtha-'savvaDaharammi'-arthAt sarva jaghanya kaSAyodaya meM jo ki sthitibaMdha kA kAraNa hai, usameM kRSNAdi lezyAoM ke pariNAmavizeSarUpa anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna alpa prApta hote haiM, usase dUsare, tIsare Adi kaSAyodayasthAna para uttarottara vizeSAdhika-vizeSAdhika taba taka kahanA cAhiye, jaba taka utkRSTa sthitibaMdha kA adhyavasAyasthAna prApta hotA hai / isakA Azaya yaha hai ki sarva jaghanya prathama kaSAyodayasthAna kI apekSA dUsare kaSAyodayasthAna para anubhAgabaMdhAdhyabasAyasthAna. vizeSAdhika hote haiM, usase bhI tIsare para vizeSAdhika hote haiM, usase bhI cauthe para vizeSAdhika hote haiM / isa prakAra utkRSTa kaSAyodayaH rUpa, sthitibadhAdhyavasAyasthAna taka kahanA cAhiye / kahanA cAhiye .. . .. ..
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 baMdhamakaraNa isa prakAra anantaropanidhA se vRddhimArgaNA kA kathana karane ke bAda aba paraMparopaniyA se vRddhimArgaNA kA kathana karate haiM gaMtUNamasaMkhejje, loge duguNANi jAva ukkosN| ____ AvaliasaMkhabhAgo, nANAguNavuDDhiThANANi // 54 // _zabdArtha-gaMtUNaM-atikramaNa karane ke bAda, asaMkhejje-asaMkhyAta, loge-loka pramANa sthAna, duguNANi-dugune, jAva-paryanta, taka, ukkosaM-utkRSTa, AvaliasaMkhabhAgo--Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga, nANAguNavuDDi-nAnA guNavRddhi vAle, ThANANi-sthAna / / ... - gAthArtha-prathama kaSAyodaya se asaMkhyAta loka pramANa sthAnoM kA atikramaNa karane ke bAda jo Age kA kaSAyodayasthAna AtA hai, usameM anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna dugune ho jAte haiM / isa prakAra utkRSTa kaSAyodayasthAna taka kahanA cAhiye / isa prakAra ye nAnA guNavRddhi vAle sthAna AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiM / - vizeSArtha-jaghanya kaSAyodaya se AraMbha karake asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa kaSAyodayasthAnoM kA atikramaNa karake jo sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna prApta hotA hai, usa para anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna jaghanya kaSAyodayasthAna saMbaMdhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI apekSA dugune ho jAte haiN| isase Age phira utane hI kaSAyodayasthAnoM kA ullaMghana karake jo Upara sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna prApta hotA hai, vahA~ para anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna dugune ho jAte haiM / isa prakAra punaH-punaH vahA~ taka kahanA cAhiye, jahA~ utkRSTa kaSAyodayasthAna prApta hotA hai / ina sthAnoM ke antara-antara meM jo nAnA rUpa dviguNa-dviguNa vRddhi vAle sthAna hote haiM, ve kitane hote haiN| aisA pUchane para AcArya uttara dete haiM ki 'AvaliasaMkhabhAmo' AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga arthAt AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane pramANa ye dviguNavRddhi vAle sthAna hote haiM / -- - aba pUrvokta vRddhimArgaNA ko prakRtiyoM meM ghaTita karate haiM savvAsubhapagaINaM, subhapagaINaM vivajjayaM jaann| ThiibaMdhaTThANesu vi, AugavajjANa pagaDINaM // 55 // pallAsaMkhiyabhAgaM, gaMtuM duguNANi AugANaM tu| thovANi paDhamabaMdhe, ThiiyAi' asaMkhaguNiyANi // 56 // ............zabdArtha-savvAsubhapagaINaM-samasta azubha prakRtiyoM kI, subhapagaINaM-zubha prakRtiyoM kI, vivajjayaMviparIta, jANa-jAnanA cAhiye, ThiibaMdhaTThANesu-sthitibaMdhasthAnoM meM, vi-bhI, AugavajjANa-Ayukarma ke sivAya, pagaDINaM-prakRtiyoM kI / 1. 'biiyAI' iti, pAThAntara / yaha pAThAntara upayukta jJAta hotA hai|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pallAsaMkhiyabhAga-palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, gatuM-ullaMghana karane ke bAda, duguNANi-dugune, AugANaM-Ayukarma ke, tu-to, thovANi-alpa, paDhamabaMdhe-prathama sthitibaMdha meM, ThiiyAi-dvitIya Adi sthitibaMdha meM, asaMkhaguNiyANi-asaMkhyAta guNa / gAthArtha-(pUrvokta vRddhi) azubha prakRtiyoM kI apekSA kahI gaI hai aura zubha prakRtiyoM kI vRddhiprarUpaNA usase viparIta jAnanA cAhiye tathA Ayukarma ke sivAya sabhI zubhAzubha prakRtiyoM ke sthitibaMdhasthAnoM meM bhI vRddhiprarUpaNA kaSAyodayavat jAnanA cAhiye / ___palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitibaMdhasthAnoM kA ullaMghana karane ke anantara jo-jo sthitibaMdhasthAna prApta hote haiM, unameM dugune, dugunaM anubhAgabaMdhasthAna hote haiM tathA Ayukarma ke prathama sthitibaMdha meM anubhAgabaMdhasthAna alpa hote haiM aura dvitIya Adi sthAnoM meM asaMkhyAta guNita, asaMkhyAta guNita anubhAgabaMdhasthAna hote haiM / vizeSArtha--sabhI azubha prakRtiyoM meM arthAt jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, asAtAvedanIya, mithyAtva, solaha kaSAya, nau nokaSAya, narakAyu, paMcendriyajAti ko chor3akara zeSa cAra jAti, samacaturasra ko chor3akara zeSa pAMca saMsthAna, vajraRSabhanArAca ko chor3akara zeSa pAMca saMhanana, kRSNa, nIla varNa, durabhigaMdha, tikta, kaTu rasa, karkaza, guru, rUkSa, zIta sparza rUpa azubhavarNAdi navaka, naskagati, narakAnupUrvI, tiyaMcagati, tithaMcAnupUrvI, aprazasta vihAyogati, upaghAta, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azabha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaHkIti, nIcagotra aura aMtarAyapaMcaka, ina satAsI (87) pApa prakRtiyoM ke anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI vRddhimArgaNA pUrvokta anubhAgabadhAdhyavasAyasthAnoM kI vRddhimArgaNA ke samAna jAnanA cAhiye / tathA... 'subhapagaINaM' ityAdi, zubha prakRtiyoM kI arthAt sAtAvedanIya, tiryaMcAyu manuSyAyu, devAyu, devagati, manuSyagati, paMcendriyajAti, zarIrapaMcaka, saMghAtapaMcaka, baMdhanapaMcadazaka, samacaturasrasaMsthAna, aMgopAMgatraya, vajraRSabhanArAcasaMhanana, zubhavarNAdi ekAdaza,' devAnupUrvI, manuSyAnupUrvI, parAghAta, agurulaghu, ucchvAsa, Atapa, udyota, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaHkIti, nirmANa, tIrthaMkara, uccagotra, ina unahattara (69) prakRtiyoM kI vRddhimArgaNA viparIta jAnanA cAhiye / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- utkRSTa kaSAyodaya hone para anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna sabase kama hote haiM / dvicarama kaSAyodayasthAna para vizeSAdhika hote haiM, vicarama kaSAyodayasthAna para vizeSAdhika hote haiM, catuHcarama 1. zubha varNAdi ekAdaza ke nAma isa prakAra haiM- varNa-zveta, pIta, lohita, gaMdha-surabhigaMdha, rasa-kaSAya, Amla, madhura, sparza-laghu, mRdu, snigdha, ussnn|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 139 kaSAyodayasthAna para vizeSAdhika hote haiM / isa prakAra sarva jaghanya kaSAyodayasthAna prApta hone taka kahanA cAhiye / yaha anantaropanidhA se anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI vRddhimArgaNA kA kathana jAnanA cAhiye / aba paraMparopanidhA se vRddhimArgaNA ko spaSTa karate haiM utkRSTa kaSAyodayasthAna se AraMbha karake asaMkhyAta lokAkAzapradeza rAzi pramANa kaSAyodayasthAnoM kA adhobhAga meM atikramaNa karane ke anantara adhobhAga meM jo dUsarA kaSAyodayasthAna AtA hai, usameM anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna utkRSTa kaSAyodayasthAna saMbaMdhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna kI apekSA dugune ho jAte haiM / phira utane hI kaSAyodayasthAnoM kA atikramaNa karane ke anantara jo dUsarA adhovartI kaSAyodayasthAna prApta hotA hai, usameM anubhAgabaMdhAdhyasAyasthAna dugune hote haiM / isa prakAra punaH-punaH jaghanya kaSAyodayasthAna prApta hone taka kahanA caahiye| jo aMtara-aMtara meM nAnA prakAra ke dviguNavRddhi sthAna haiM ve AvalikA ke asaMkhyeyabhAga meM jitane samaya hote haiM, utane pramANa hote haiN| ye AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra zubha prakRtiyoM ke aura azubha prakRtiyoM ke pratyeka dviguNavRddhi sthAna alpa haiM aura inase bhI eka dviguNavRddhi ke apAntarAla meM rahe hue kaSAyodayasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / ___ isa prakAra sthitibaMdha ke kAraNabhUta adhyavasAyoM meM anubhAgabaMdha ke kAraNabhUta adhyavasAyoM kA nirUpaNa kiyA gayA / aba sthitibaMdhasthAnoM meM anubhAgabaMdha kI prarUpaNA karate haiM___ 'ThiibaMdhe' ityAdi arthAt sthitibaMdhasthAnoM meM bhI Ayukarma kI prakRtiyoM ko chor3akara zeSa sabhI prakRtiyoM ke kaSAyodayasthAnoM meM anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM ke samAna anubhAgabaMdhasthAna jAnanA cAhiye / isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki-- Ayuvarjita (narakAyu ko chor3akara) pUrvokta chiyAsI (86) azubha prakRtiyoM kI jaghanya sthiti meM anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta lokAkAzapradeza pramANa hote haiM / ve vakSyamANa sthAnoM kI apekSA sabase kama haiM / usase dvitIya sthiti meM anubhAgabaMdhasthAna vizeSAdhika haiM / usase bhI tRtIya sthiti meM anubhAgabaMdhasthAna vizeSAdhika haiM / isa prakAra utkRSTa sthiti prApta hone taka uttarottara vizeSAdhika anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye tathA pUrvokta unahattara (69) zubha prakRtiyoM meM se Ayutrika (tiyaMca, manuSya, deva Ayu) ko chor3akara zeSa 66 prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti meM anubhAgabaMdhasthAna yadyapi asaMkhyAta lokAkAzapradeza rAzi pramANa haiM tathApi ve vakSyamANa sthAnoM kI apekSA saba se kama haiN| unase eka samaya kama utkRSTasthiti meM anabhAgabaMdhasthAna vizeSAdhika hote haiN| unase bhI do samaya kama utkRSTasthiti meM anubhAgabaMdhasthAna vizeSAdhika hote haiM / isa prakAra isa vizeSAdhika krama se jaghanyasthiti prApta hone taka kahanA cAhiye / isa prakAra anantaropanidhA se sthitibaMdhasthAnoM meM anubhAgabaMdha kI vRddhimArgaNA kA kathana kiyA gayA / aba paraMparopanidhA se usakI vRddhimArgaNA kA kathana karate haiM
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 karmaprakRti pUrvokta * Ayuvajita chiyAsI (86) azubha prakRtiyoM kI jaghanya sthiti se AraMbha karake palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra sthitisthAnoM kA atikramaNa karake jo dUsarA sthitisthAna prApta hotA hai, usameM anubhAgabaMdhasthAna jaghanyasthiti saMbaMdhI anubhAgabaMdhasthAnoM se dugane hote haiM, usase phira utane hI sthitisthAna atikramaNa karake jo nayA sthitisthAna prApta hotA hai, usameM anubhAgabaMdhasthAna dugune hote haiM / isa prakAra punaH-punaH utkRSTa sthiti prApta hone taka kahanA cAhiye, tathA-- - pUrvokta Ayuvajita chiyAsaTha (66) zubha prakRtiyoM ko utkRSTa sthiti se AraMbha karake palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra sthitisthAnoM kA ullaMghana karake jo nayA adhovartI sthitisthAna prApta hotA hai, usameM anubhAgabaMdhasthAna utkRSTa sthitisthAna saMbaMdhI anubhAgabaMdhasthAnoM se duguna hote haiM / tadanantara puna: utane hI sthitisthAna nIce utara kara jo adhovartI nayA sthitisthAna prApta hotA hai, usameM anubhAgabaMdhasthAna dugane hote haiN| isI prakAra isI krama se jaghanya sthiti prApta hone taka kahanA caahiye| ye zubha prakRtiyoM ke aura azubha prakRtiyoM ke pratyeka ke dviguNavRddhisthAna AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane pramANa hote haiM tathA ye dviguNavRddhisthAna alpa hai / kyoMki unakA pramANa AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai / unase eka dviguNavaddhi ke apAntarAla meM sthitisthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| kyoMki unakA pramANa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hotA hai, tathA-- ___ cAroM AyukarmoM kI jaghanya sthiti meM anubhAgabaMdhasthAna saba se kama hote haiN| usase eka samaya adhika jaghanyasthiti meM anabhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta gaNita hote haiN| usase bhI dvisamaya adhika jaghanyasthiti meM anubhAgabaMdhasthAna asaMkhyAta gaNita hote haiM / isI prakAra isI krama se utkRSTa sthiti prApta hone taka asaMkhyAta guNita anubhAgabaMdhasthAna kahanA cAhiye / . isa prakAra paraMparopanidhA se sthitibaMdhasthAnoM meM anubhAgabaMdha kI vRddhimArgaNA kA kathana jAnanA cAhiye / . .... . ... aba anubhAgabaMdhasthAnoM ko tIvratA aura maMdatA kA jJAna karAne ke liye anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi kA nirUpaNa karate haiN| anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM ko anukRSTi ghAINamasubhavaNNarasagaMdhaphAse jahanna tthiibNdhe| jANajjhavasANAI tadegadeso ya annANi // 57 // pallAsaMkhiyabhAgo jAvaM biiyassa hoi biiyammi / A ukkassA evaM uvaghAe vA vi aNukaDDhI // 5 // zabdArtha-pAINaM-dhAti prakRtiyoM ke, asubhavaNNarasagaMdhaphAse-azubha varNa, gaMdha, rasa aura sparza, jahanna-jaghanya, ThiibaMdhe-sthitibaMdha meM, jANa-jAno, ajamavasANAI-anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna, tadegaveso-unakA eka deza, ya-aura, annANi-anya (anubhaambNdhaadhyvsaaysthaan)|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa pallAsaMkhiyabhAgo - palya ke asaMkhyAtaveM bhAga sthAna ke, hoI - hotI hai, biiyammi- dUsare sthAna meM taka, evaM isa prakAra, uvaghAe - upaghAta nAmakarma meM, 141 pramANa. jAvaM - taka, biiyassa - dUsare sthitaA ukkassA - isa taraha utkRSTa sthitisthAna vA-aura, vidhI, aNukaDDhI - anukRSTi / * gAthArtha - - ghAtiprakRtiyoM tathA azubha varNa, rasa, gaMdha aura sparza, ina prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna haiM, unakA eka deza tathA anya bhI anubhAga baMdhAdhyavasAyasthAna dvitIya sthitibaMdha meM jAnanA cAhiye / isa prakAra patyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitisthAnoM kA ullaMghana karane para prathama sthitisthAna ke adhyavasAyoM kI anukRSTi samApta hotI hai / tadanantara ( prathama sthitisthAna kI anukRSTi pUrNa hone ke bAda) dUsare sthitibaMdha ke anubhAgabaMghAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi dUsare sthAna meM samApta hotI hai / isa prakAra utkRSTa sthitisthAna taka kahanA cAhiye / upaghAta nAmakarma meM bhI isI prakAra anukRSTi jAnanA cAhiye / vizeSArtha ---- yahA~ para prAyaH graMthideza meM vartamAna abhavya jIva ke jo jaghanya sthitibaMdha hotA hai, vahA~ se sthiti kI vRddhi hone para kahI jAne vAlI anukRSTi kA anusaraNa karanA cAhiye / arthAt yahA~ jo sthiti kI vRddhi meM anukRSTi kahI jAyegI, vaha prAyaH graMthideza meM vartamAna abhavya jIva ke jaghanya sthitibaMdha se prArambha karake kahanA cAhiye / parantu nimnalikhita prakRtiyoM ke viSaya meM yaha vizeSatA hai ki- sAtAvedanIya, manuSyadvika, devadvika, tiryaMcadvika, paMcendriyajAti, tasa, bAdara, paryApta, pratyekaH zarIra, samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana, prazastavihAyogati, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaH kIrti, uccagotra, aura nIcagotra ina teIsa prakRtiyoM kI abhavyaprAyogya jaghanyaH sthitibaMdha se nIce bhI anukRSTi kA anusaraNa karanA cAhiye / 1. kucha eka prakRtiyoM kI anukRSTi abhavya ke javanya sthitibaMdha se bhI pahale ( hInatara sthitibaMdha se ) prArambha hotI hai, isI bAta ko spaSTa karane ke liye yahAM 'prAyaH' zabda rakhA hai| 2. prakRtiyoM ko cAra vargoM meM vibhAjita karake pratyeka varga meM anukRSTi, tIvramaMdatva aura svasthAna meM tulyatA kA vicAra kiyA hai -- 1. aparAvartamAna azubhaprakRti varga, 2. aparAvartamAna zubhaprakRti varga, 3. parAvartamAna zubhaprakRti varga, 4. parAvartamAna azubhaprakRti varga / ina vargoM meM grahIta prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM 1. aparAvartamAna azubha prakRti -- paiMtAlIsa ghAti prakRtiyAM, azubha varNAdi navaka, upaghAtanAma / kula pacavana prakRtiyAM / . 2. aparAvartamAna zubha prakRti-parAghAta, pandraha baMdhana, pAMca zarIra, pAMca saMghAtana, tIna aMgopAMga, zubhavarNAdi gyAraha, tIrthaMkara, nirmANa, agurulaghu, ucchvAsa, Atapa, udyota / kula chiyAlIsa prakRtiyAM / 3. parAvartamAna zubha prakRti -- sAtAvedanIya, sthirAdi SaTka, uccagotra, devadvika, manuSyadvika, paMcendriyajAti, samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana, prazastavihAyogati / kula solaha prakRtiyAM / 4. parAvartamAna azubha prakRti- asAtAvedanIya, sthAvaradazaka, narakadvika, aprazastavihAyogati, ekendriya Adi cAra jAtiyAM, prathama saMsthAna aura saMhanana ko chor3akara zeSa pAMca saMsthAna aura pAMca saMhanana / kula aTThAIsa prakRtiyA~
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 karmaprakRti jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, mithyAtva, solaha kaSAya, nava nokaSAya, antarAyapaMcaka ye ghAtikarma kI (45) prakRtiyAM tathA azubha gaMdha, varNa, rasa aura sparza arthAt kRSNa, nIla ye do azubha varNa, durabhigaMdha, tikta, kaTuka ye do azubha rasa, guru, karkaza, rukSa, zIta, ye cAra azubha sparza rUpa azubha varNAdinavaka, upadhAtu kula pacavana (55) prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA ekadeza dUsare sthitibaMdha meM bhI rahatA hai tathA anya bhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna rahate haiM / ___ ukta kathana kA abhiprAya yaha hai ki jaghanya sthitibaMdha ke prArambha meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara zeSa sabhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna dUsare sthitibaMdha ke prArambha meM pAye jAte haiM tathA anya bhI hote haiN| isI prakAra dUsare sthitibaMdha ke prArambha meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara zeSa sabhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna tRtIya sthitibaMdha ke prArambha meM pAye jAte haiM tathA anya bhI hote haiN| tRtIya sthitibaMdha ke prAraMbha meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara zeSa sabhI caturtha sthitibaMdha ke Arambha meM pAye jAte haiM tathA anya bhI hote haiM / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiN| yahA~ para arthAta palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyoM kA anta hotA hai, vahA~ jaghanya sthitibaMdha ke prArambha meM hone vAle anubhAgabaMdhAdhyavasAya sthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai| (aura jahA~ para jaghanya sthitibaMdha ke prAraMbha meM hone vAle anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta hotI hai-) usakaM anantara uparitana sthitibaMdha meM dvitIya sthitibaMdha ke prArambha meM hone vAle anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta hotI hai / isI bAta ko spaSTa karane ke liye gAthA meM kahA gayA hai ki-'biiyassa hoi biiyammi' yAnI dvitIya sthitibaMdha sambandhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi dUsare sthAna para arthAt jahA~ jaghanya sthitibaMdha ke prArambha meM hone vAle anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta hotI hai, usake anantaravartI sthAna para samApta ho jAtI hai| tIsare sthitibaMdha ke prArambha meM hone vAle anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi usake anantaravartI sthAna para samApta hotI hai| isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki Upara kahI gaI prakRtiyoM kI apanI-apanI utkRSTa sthiti prApta hotI hai / isI bAta ko batalAne ke liye gAthA meM 'A ukkasA evaM' yaha pada kahA hai| arthAta isI prakAra se ukta prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti prApta hone taka anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi jAnanA cAhiye tathA jisa prakAra se ghAtikarmoM kI prakRtiyoM kI anukRSTi kahI hai, usI prakAra upaghAta nAmakarma meM bhI anukRSTi jAnanA caahiye| 1. ye sabhI prakRtiyAM aparAvartamAna azubha prakRtivarga kI haiN| 2. 'anya' kA Azaya yaha hai ki prathama sthitibaMdhagata sarva anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM meM kA koI bhI anubhAga baMdhAdhyavasAyasthAna na ho kintu unase vyatirikta dUsare anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hoN| 3. karma prakRtiyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti Age sthitibaMdha prakaraNa meM batAI jA rahI hai|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMdhakaraNa anukarSaNa yA anuvartana ko anukRSTi kahate haiN| arthAt pUrva sthitisthAna sambandhI anabhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kA uttarasamayavartI sthitisthAnoM meM anavartana, prApaNa (pAye jAne ) ke sambandha meM vicAra karanA anukRSTi kahalAtA hai| ghAtikarma aura upaghAta nAmakarma prakRtiyoM meM anukRSTi kA vicAra karane ke bAda aba Age kI gAthAoM meM anya prakRtiyoM kI anukRSTi kA krama batalAte haiM paraghAujjoussAsAyavadhuvanAma taNuuvaMgANaM / paDilomaM sAyassa u ukkose jANi samaUNe // 59 // 2 // tANi ya annANevaM ThiibaMdho jA jahannagamasAe / hechajjoyasamevaM parittamANINa u subhANaM // 60 // - - zabdArtha-paraghAujjoussAsAyava-parAghAta, udyota, ucchvAsa, Atapa, dhuvanAma-nAmakarma kI dhruvabaMdhinI prakRtiyAM, taNu-pAMca zarIra Adi, uvaMgANaM-aMgopAMgavika, paDiloma-pratiloma (pazcAnupUrvI) se, sAyassa-sAtAvedanIya kI, u-tathA, ukkose-utkRSTa sthitisthAna meM, jANi-jitane, samaUNe-samayona (eka samaya km)| tANi-ve, ya-aura, annANi-anya, evaM-isa prakAra, ThibaMdho-sthitibaMdha, jA-taka, jahannagaMjaghanya sthitisthAna, asAe-asAtA vedanIya kI, heThThajjoyasama-nIce ke sthitisthAnoM meM udyota ke samAna, evaM-isa taraha, parittamANINa- parAvartamAna, u-aura, subhANaM-zubha prakRtiyoM ko| - gAthArtha-parAghAta, udyota, ucchvAsa, Atapa tathA nAmakarma kI dhruvabaMdhinI nau prakRtiyoM kI aura pAMca zarIra Adi, tIna aMgopAMga prakRtiyoM kI anukRSTi pratilomakrama (pazcAnupUrvIkrama) se jAnanA cAhiye tathA sAtAvedanIya kI anukRSTi utkRSTa sthiti se pAzcAtya sthitiyoM meM ve ! saba aura anya anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiN| isa prakAra kahanA caahiye| . isI prakAra asAtAvedanIya ke jaghanya sthitibaMdha taka 've saba aura anya sthAna'' isa prakAra kaha kara usase pUrva sthitiyoM meM udyotavat anukRSTi kahanA cAhiye tathA parAvartamAna sabhI zubha 1. asatkalpanA se prakRtiyoM meM anukRSTi kI sthApanA isa prakAra jAnanA cAhiye 10 " 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 isa sthApanA meM 10 samayAtmaka sthAna abhavyaprAyogya jaghanya sthitisthAna haiM, 11 se lekara Age 15 taka ke aMka palya ke asaMkhyAtabhAga pramANa sthitiyoM ke tathA yahI 11,12,13 Adi aMka dvitIya, tatIya, caturtha Adi sthitisthAna ke bhI darzaka haiM aura 10 samayAtmaka prathama sthitisthAna se uThI rekhA rUpa anukRSTi 15 samayAtmaka sthitisthAna taka Akara bindu rUpa meM samApta huii| arthAt vahA~ dasa samaya se prArambha huI anukRSTi samApta rUpa meM samApta huii| atasthAna se uThI rekhA rUpAya, tRtIya, caturtha Adi / isI prakAra sarvatra
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtiyoM kI anukRSTi sAtAvedanIya ke anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi ke samAna jAnanA caahiye| . ..' vizeSArtha-parAghAta, udyota, ucchvAsa, Atapa, zubhavarNAdi ekAdaza (11) evaM agurulaghu, nirmANa Adi rUpa nAmakarma kI dhruvabaMdhinI prakRtiyAM aura 'taNa uvaMgANaM' isa pada meM Aye hue tanu (zarIra) pada se zarIra, saMghAtana aura baMdhana bhI grahaNa kiye gaye haiM, isaliye pAMca zarIra, pAMca saMghAtana aura pandraha bandhana, ina paccIsa aura aMgopAMgatrika kula milAkara ina paiMtAlIsa prakRtiyoM kI anukRSTi pratilomakrama se kahanA cAhiye / ' jisakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai__uparyukta paitAlIsa prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdhasthAna ke prArambha meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unake asaMkhyAtaveM bhAga ko chor3akara zeSa sabhI sthAna eka samaya kama utkRSTa sthitibaMdha ke prArambha meM pAye jAte haiM tathA aura bhI anya sthAna prApta hote haiM / eka samaya kama utkRSTa sthitibaMdha ke prArambha meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA asaMkhyAtavA bhAga chor3akara zeSa sabhI sthAna do samaya kama utkRSTa sthitibaMdha ke Arambha meM pAye jAte haiM evaM anya bhI sthAna hote haiM / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyAM adho-adho bhAga meM atikrAnta hotI haiM / yahA~ para utkRSTa sthitibaMdha ke AraMbha meM hone vAle anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI pratyeka sthitisthAna para asaMkhyAtavAMasaMkhyAtavAM bhAga chor3ane se anukRSTi samApta ho jAtI hai| isake anantara adhovartI sthitisthAna meM eka samaya kama utkRSTa sthitibaMdha ke Arambha meM hone vAle anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai| usase bhI adhovartI sthitisthAna meM do samaya kama utkRSTa sthitibaMdha ke Arambha meM hone vAle anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka pUrvokta sabhI (45) prakRtiyoM kI apanI-apanI jaghanya sthiti prApta hotI hai| _ 'sAyassa u ukkose' ityAdi arthAt sAtAvedanIya ko utkRSTa sthiti ko bAMdhane vAle jIva ke jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, ve eka samayaH kama. utkRSTa sthitibaMdha ke prArambha meM bhI hote haiM aura anya bhI hote haiN| jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna eka samaya kama utkRSTa sthitibaMdha ke Arambha meM hote haiM, ve do samaya kama utkRSTa sthitibaMdha ke prArambha meM bhI hote haiM tathA anya bhI hote haiM / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka asAtAvedanIya kA jaghanya sthitibadha prApta hotA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki jitane pramANa vAlI 1. aparAvartamAna' zubha prakRtiyoM kI anakRSTi utkRSTa sthitisthAna se prArambha kara nIce jaghanya sthitisthAnoM meM samApta hotI hai, yaha pratiloma kA Azaya hai| 2. arthAt palyApama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kI sthitiyoM meM se antima sthitibaMdha meN| .... 3. asAtAvedanIya ke abhavya sambandhI jaghanya anubhAgabaMdhaprAyogya utkRSTa sthitibaMdha se sAtAvedanIya kI anukRSTi kA prArambha karake asAtA ke jaghanya anubhAgabaMdhaprAyogya jaghanya sthitibaMdha taka kahakara anukRSTi kA anukrama badalanA caahiye|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 sthitiyAM akhAlAvedanIya ke jaghanya anubhAgabaMdha ke yogya haiN| aura sAtAvedanIya ke sAtha parivartita parivartita hokara baMdhatI haiM, utane pramANa vAlI sAtAvedanIya kI sthitiyoM meM 've aura anya bhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna' hote haiM, isa krama kA anusaraNa karanA cAhiye tathA 'hechajjoyasamaM'. arthAt isake nIce udyotanAmakarma ke samAna kahanA cAhiye / isakA Azaya yaha huA ki jaisA pahale udyota ke anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kA kathana kiyA hai, usI prakAra yahA~ para bhI kahanA cAhiye aura vaha isa prakAra---asAtAvedanIya ke jaghanya sthitibaMdha se adhovartI sthitisthAna meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, ve kucha to uparitana sthitisthAna sambandhI hI hote haiM aura kucha anya hote haiM / usase bhI adhovartI sthitisthAna meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, ve kucha to pUrvavartI sthitisthAna sambandhI hote haiM aura kucha anya hote haiM / isa krama se nIce-nIce adhomukha rUpa se tava taka kahanA cAhiye, jaba taka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiM / vahAM para asAtAvedanIya ke jaghanya sthitibaMdha ke tulya sthitisthAnoM sambandhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta hotI hai| ... . isa samagra kathana kA sArAMza yaha hai ki asAtAvedanIya ke jaghanya sthitibaMdha ke samAna sthitisthAna vAle. anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM ke adho-adhovatI eka-eka sthitisthAna. meM asaMkhyAtavAM bhAga vicchinna karane para palyopama. ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa. sthitiyoM ke vyatIta hone para pUrNa rUpa se anukRSTi samApta ho jAtI hai / tadanantara asAtAvedanIya ke jaghanya baMdha ke tulya sthitisthAna se aghovartI sthitisthAna sambandhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi palyopameM ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra sthAna se adhovarto sthitisthAna para samApta ho jAtI hai / isa prakAra tava taka kahanA cAhiye, jaba taka sAtAvedanIya kI jaghanyasthiti prApta hotI hai tathA evaM parittamANINa u subhANa' arthAt jaise sAtAvedanIya kI anukRSTi kA kathana kiyA hai, usI prakAra manuSyadvika, devadvika, paMcendriyajAti, samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana, prazastabihAyogati. sthira, zabha, sabhaga, sasvara, Adeya, yaza kIrti aura uccagotra rUpa ina sabhI parAvartamAna pandraha zabha prakRtiyoM kI anakRSTi eka-eka prakRti kA nAmoccAraNa karake kahanA cAhiye / / ava asAtAvedanIya kI anukRSTi kA kathana karate haiM jANi asAyajahanne, udahipuhattaM ti tANi aNNANi / . . . . . .. AvaraNasamuppevaM,.....parittamANINamasubhANaM // 61 // . zabdArtha-jANi-jo, asAya-asAtAvedanIya, jahanne-jaghanya meM, udahipuhattaM ti-sAgaropama pRthaktva sthitisthAna taka, tANi-ve, annANi-anya, AvaraNasamuppa-Upara jJAnAvaraNa ke samAna, evaM-isa prakAra, parittamANoNaM-parAvartamAna asubhANaM-azubha prakRtiyoM kI / 1. zatapRthaktva sAgaropama prmaann| 2. sAtA aura asAtA vedanIya ye donoM prakRtiyAM parAvartamAna haiN| ata: sAtA kA baMdha karake. asAtA kA aura asAtA kA baMdha karake sAtA kA, isa prakAra inakA baMdhakrama calatA rahatA hai| 3. asAtAvedAya ke jaghanya anubhAgaprAyogya sthitibaMdha ke pazcAta 4. arthAt jaghanya anubhAgaprAyogya jitane sthitisthAna haiM, utane prmaann|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti __gAthArtha-asAtAvedanIya ke jaghanya sthitibaMdha se zatapRthaktvasAgaropama pramANa sthitibaMdhasthAna taka 've saba aura anya' isa krama se aura usase Upara jJAnAvaraNa ke samAna anukRSTi jAnanA tathA jaise asAtAvedanIya kI anukRSTi hai, usI taraha samasta parAvartamAna azubha prakRtiyoM kI bhI anukRSTi jAnanA cAhiye / vizeSArtha--asAtAvedanIya kI jaghanya sthitibaMdha ke prArambha meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, ve eka samaya adhika jaghanya sthitibaMdha ke Arambha meM bhI hote haiM aura anya bhI hote haiN| jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna eka samaya adhika jaghanya sthitibaMdha ke Arambha meM hote haiM, ve do samaya adhika jaghanya sthitibaMdha ke Arambha meM bhI hote haiM aura anya bhI hote haiM / isa prakAra isI krama se sAgaropamazatapRthaktva' pramANa sthitibaMdha prApta hone taka kahanA cAhiye / jitanI sAtAvedanIya kI sthitiyoM meM 've hI aura anya' anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi kA krama kahA hai, usI krama se utane hI pramANa vAlI asAtAvedanIya kI sthitiyoM meM bhI jaghanya sthiti se Arambha karake 've hI aura anya' anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi kahanA cAhiye / itanI hI sthitiyAM sarva jaghanya anubhAgabaMdha ke yogya hotI haiN| kyoMki itanI sthitiyAM sAtAvedanIya se parivartita ho-hokara baMdhatI haiN| parAvartamAna pariNAma prAyaH maMda hotA hai, isaliye sthitiyoM meM jaghanya anubhAgabaMdha saMbhava hai / isake Upara to jIva kevala asAtAvedanIya ko hI bAMdhatA hai aura vaha bhI tIvratara pariNAma se / ataeva vahA~ para jaghanya anubhAgabaMdha sambhava nahIM hai / aba jaghanya anubhAgabaMdha se Upara kI sthitiyoM kI anukRSTi ko spaSTa karate haiM ki 'AvaraNasamuppi ti' arthAt isase Age kI sthitiyoM kA jaisA krama jJAnAvaraNAdi kA kahA hai, usI prakAra 'tadekadeza' aura anya' isa prakAra se hI kahanA cAhiye / vaha isa prakAra-asAtAvedanIya kI jaghanya anubhAgabaMdha ke yogya sthitiyoM kI jo carama sthiti hai, usake baMdha ke Arambha meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA ekadeza usase uparivartI sthitibaMdha ke Arambha meM rahatA hai evaM anya bhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM / puna: usase bhI uparitana sthitibaMdha ke Arambha meM prAktana sthitisthAna saMbaMdhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kA ekadeza rahatA hai aura anya bhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiM / yahA~ para jaghanya anubhAgabaMdha ke yogya antima sthiti sambandhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai / tadanantara usase bhI uparitana sthitibaMdha meM jaghanya anubhAgabaMdha ke yogya dUsarI sthiti saMbaMdhI anubhAgabaMdhAdhyaksAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai| isI prakAra asAtAvedanIya kI utkRSTa sthiti prApta hone taka kahanA caahiye| 1. pRthaktva zabda kA Azaya bahutvavAcaka mAnakara saikar3oM sAgaropama yaha artha karanA cAhiye--aisA upayukta pratIta hotA hai| yahAM pRthaktva zabda kisa prayojana se prayukta huA hai, yaha spaSTa nahIM hai| kyoMki pRthaktva zabda 2 se 9 taka kI saMkhyA ke liye prayoga kiyA jAtA hai| vizeSa spaSTIkaraNa vijJajana karane kI kRpA kreN| 2. tadekadeza arthAt una anubhAgAdhyavasAyasthAnoM meM se eka asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara zeSa sarva anubhAgA jyvsaaysthaan|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa . aba zeSa parAvartamAna azabha prakRtiyoM kI anukRSTi ke bAre meM saMketa karate haiM 'evaM parittamANoNamasubhANaM' arthAt jisa prakAra asAtAvedanIya ke anubhAgAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi kahI, usI prakAra zeSa narakadvika, paMcendriyajAti ko chor3akara zeSa ekendriya Adi cAra jAti, prathama saMsthAna ko chor3akara zeSa pAMca saMsthAna, prathama saMhanana ko chor3akara zeSa pAMca saMhanana, aprazastavihAyogati, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa, aparyApta, asthira, azabha, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura ayazaHkIrti-ina sattAIsa (27) parAvartamAna azubha prakRtiyoM kI eka-eka kA nAmoccAraNa karake anukRSTi kahanA caahiye| ava tiryacadvika aura nIcagotra kI anukRSTi kA kathana karate haiM sekAle sammattaM, paDivajjaMtassa sattamakhiIe / jo ThiibaMdho hasso, itto AvaraNatullo ya // 62 // jA abhaviyapAuggA, uppimasAyasamayA u aajetttthaa| esA tiriyagatidge, nIyAgoe ya anukaDDhI // 63 // - zabdArtha--sekAle-usa anantara samaya meM, sammattaM-samyaktva, paDivajjatassa-prApta karanevAla, sattamakhiIe-saptama pRthvI ke nAraka kA, jo ThiibaMdho-jo sthitibaMdha, hasso-lasva, jaghanya, iso-usase, AvaraNatullo-jJAnAvaraNa ke samAna, y-aur| .. . jA-taka, abhaviyapAuggA-abhavyaprAyogya, uppi-Upara, asAyasamayA-asAtAvedanIya ke samAna, u-aura, A jeTThA-utkRSTa paryanta, esA-yaha, tiriyagatidurga-tiyaMcagatidvika, nIyAgoe-nIcagotra kI, ya-aura, anukaDDho-anukRSTi / . - gAthArtha--anantara samaya meM samyaktva prApta karane vAle saptama naraka pRthvI ke jIva ke jo jaghanya sthitibaMdha hotA hai, usa sthitibaMdha se prArambha karake abhavyaprAyogya jaghanya sthitibaMdha taka to tiryaMcadvika aura nIcagotra kI anukRSTi jJAnAvaraNAdivat aura usase Upara utkRSTa sthitibaMdha taka kI anukRSTi asAtAvedanIyavat kahanA caahiye| . vizeSArtha--saptama pRthvI meM vartamAna nAraka jIva jo anantara samaya meM samyaktva ko prApta karane vAlA hai, usake jo jaghanya sthitibaMdha hotA hai, usase Upara kA sthitibaMdha anukRSTi kI apekSA AvaraNa arthAt jJAnAvaraNa ke samAna jAnanA cAhiye aura vaha taba taka, jaba taka ki abhavyaprAyogya jaghanya sthitibaMdha ho| inameM pahale tiryaMcagati kI anukRSTi kA vicAra karate hai-- saptama pRthvI meM vartamAna aura samyaktva prApta karane ke abhimukha nArakI ke tiyaMcagati kI jaghanya sthiti ko bAMdhate hue jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara anya sabhI sthAna dvitIya sthitibaMdha ke Arambha meM hote haiM tathA anya bhI hote haiN| 1. abhavyaprAyogya jaghanya sthitibaMdha taka ke saba sthitibaMdha anukRSTi kI apekSA AvaraNatulya haiM, arthAt utane sthitisthAnoM kI anukRSTi AvaraNavat samajhanA caahiye| .. .....
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 karmaprakRti dvitIya sthiti ko bAMdhate hue jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara anya sabhI sthAna tRtIya sthitibaMdha ke Arambha meM hote haiM aura anya bhI hote haiN| isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiM / yahA~ para jaghanya sthiti saMbaMdhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAto hai / isase uparitana sthitibaMdha ke Arambha meM dvitIya sthitisthAna sambandhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai, isase bhI uparitana sthitibaMdha ke Arambha meM tRtIya sthiti sambandhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai / isa prakAra isI krama se abhavya jIvoM ke yogya jaghanya sthitibaMdha prApta hone taka kahanA cAhiye / tadanantara 'uppimasAyasamayA u A jeTTA' arthAt isase Upara abhavyaprAyogya jaghanya sthitibaMdha se Arambha karake utkRSTa sthiti prApta hone taka asAtAvedanIya ke samAna anukRSTi jAnanA cAhiye / isakA abhiprAya yaha huA ki abhavya jIvoM ke yogya jaghanya sthitibaMdha meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, ve saba aura dUsare bhI usase uparitana sthiti meM hote haiN| isa Upara kI sthiti meM jo anubhAgAdhyavasAyasthAna hai ve saba aura anya bhI anubhAgAdhyavasAyasthAna usase Upara kI sthiti meM hote haiM / isa prakAra isI krama se sAgaropama zatapRthaktva taka kahanA cAhiye / ye prAyaH abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha viSayaka sthitiyAM haiN| ye sthitiyAM manuSyagati rUpa pratipakSI prakRti ke sAtha parAvartita, parAvartita hokara baMdhatI haiM, parAvartita hokara baMdhate samaya prAya: pariNAma maMda hote haiM / isaliye ye sthitiyAM jaghanya anubhAgabaMdha viSayaka haiM / ..... ___ina sthitiyoM kI carama sthiti meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara zeSa sabhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna usase uparitana sthitibaMdha ke prArambha meM hote haiM tathA anya bhI hote haiN| vahAM para bhI jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA, asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara zeSa sabhI sthAna usase uparitana sthitibaMdha ke Arambha meM pAye jAte haiM aura anya bhI pAye jAte haiM / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiM / yahA~ para jaghanya anubhAgabaMdha viSayaka carama sthiti sambandhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai / isase. uparitana sthitibaMdha meM jaghanya anubhAgabaMdha viSayaka carama sthiti ke anantara kI sthiti vAle anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai / isa prakAra isI krama se utkRSTa sthiti prApta hone taka kahanA cAhiye / / ..'esA tiriya . . . . 'iti' arthAt yaha kahI gaI anukRSTi tiyaMcagati, tiyaMcAnupUrvI rUpa tiryaggatidvika aura nIcagotra meM jAnanA cAhiye / yAnI jaise tiyaMcagati meM anukRSTi kA vicAra kiyA, usI prakAra tiryaMcAnupUrvI aura nIcagotra meM svayameva samajha lenA cAhiye / aba vasAdicatuSka kI anukRSTi kA kathana karate haiM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ banakaraNa tasabAyarapajjattagapattayagANa paracAyatullAu / jAva hArasakoDAkoDI heTThA ya sAeNaM // 64 // zabdArtha-tasabAyarapajjattagapattayagANa-trasa, bAdara, paryApta aura pratyeka kI, paraghAyatullAuparAghAta ke tulya, jAva-taka, dvArasakoDAkoDI-aThAraha koDAkoDI, heDhA-nIce kI, ya-aura, sAeNaMsAtAvedanIya ke tuly| gAthArtha-vasa, bAdara, paryApta aura pratyeka nAmakarma kI utkRSTa se aThAraha koDAkoDI sAgaropama taka parAghAta nAmakarma ke tulya aura usase nIce kI sthitiyoM kI anukRSTi sAtAvedanIya kI anukRSTi ke samAna kahanA caahie| vizeSArtha-vasa, bAdara, paryApta aura pratyeka nAmakarma kI anukRSTi parAghAta nAmakarma ke samAna jAnanA cAhiye / vaha anukRSTi uparitana sthitisthAna se Arambha karake nIca-nIce utarate hue aThAraha koDAkoDI sAgaropama sthiti prApta hone taka jAnanA aura usake nIce sAtAvedanIya ke samAna anukRSTi kahanA cAhiye / isa prakAra sAmAnya se kathana karane ke pazcAt vasanAmakarma kI anukRSTi kA. vicAra karate haiM vasanAmakarma ke utkRSTa sthitibaMdha ke Arambha meM jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA asaMkhyAtavAM bhAga chor3a kara zeSa sabhI sthAna eka samaya kama utkRSTa sthitibaMdha ke Arambha meM pAye jAte haiM tathA anya bhI hote haiN| eka samaya kama utkRSTa sthitibaMdha ke Arambha meM bhI jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA asaMkhyAtavAM bhAga chor3a kara zeSa sabhI sthAna do samaya kama utkRSTa sthitibaMdha ke Arambha meM bhI pAye jAte haiM tathA anya bhI hote haiN| isa prakAra isI krama se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyAM vyatIta hone taka kahanA caahiye| yahAM para utkRSTa sthiti sambandhI - anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai| usase bhI aghovartI sthitisthAna meM eka samaya kama utkRSTa sthiti sambandhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai| usase bhI aghovartI sthitisthAna meM do samaya kama utkRSTa sthiti sambandhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai| isa prakAra nIce-nIce utarate hue taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki nIce aThAraha koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti rahatI hai|' usase Age aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI carama sthiti meM jo, anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, ve saba usase adhovartI sthitibaMdha ke Arambha meM hote haiM aura anya bhI hote haiM aura jo aghovartI sthitibaMdha ke Arambha meM anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, ve sabhI usase bhI adhovartI sthitibaMdha ke Arambha meM hote haiM evaM anya bhI hote haiN| isa prakAra isI krama se taba taka kahanA cAhiye, jaba taka abhavyaprAyogya jaMghanya anubhAgabaMdha viSayaka sthAvara nAmakarma sambandhI sthiti ke pramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiN| isake anantara adhastana sthitisthAna meM prAktana anantara sthitisthAnasambandhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kA asaMkhyAtavAM bhAga 1. arthAt 18 sAgaropama taka sAtAvedanIyavat anukRSTi kahanA caahiye| .:
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 chor3a kara zeSa sabhI sthAna hote haiM aura anya bhI hote haiN| usase bhI adhastanatara sthitibaMdha meM prAktana anantara sthitisthAna sambandhI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kA asaMkhyAtavAM bhAga chor3a kara zeSa sabhI sthAna hote haiM, anya bhI hote haiN| ise taba taka kahanA cAhiye, jaba taka poSama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiM / yahAM para jaghanya anubhAgabaMdhaviSayaka sthAvaranAmakarma sambandhI sthiti ke pramANarUpa ..... sthita sthitiyoM kI prathama sthiti ke jo anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna haiM, unakI anukRSTi samApta ho jAtI hai| usase adhovartI sthitisthAna meM dvitIya sthitisthAna sambandhI anubhAgadhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi samApta ho jAtI hai| isa prakAra isI krama se jaghanya sthiti * prApta hone taka kahanA cAhiye / isI prakAra bAvara, paryApta aura pratyeka nAmakarmoM kI anukRSTi kI vivecanA karanA cAhiye / aba tIrthakara nAmakarma kI anukRSTi evaM anubhAgabaMdha sambandhI tIvramaMdatA batalAte haiN| anubhAgabaMdha sambandhI tIvramaMdatA taNutullA titthayare, aNukaDDhI tivvamaMdayA etto / savvagaINa neyA, jahannayAI anaMtaguNA // 65 // zabdArtha -- taNutullA - zarIra nAmakarma ke samAna, titthayare - tIrthaMkara nAmakarma meM, aNukaDhIanukRSTi, timaMdayA- tIvramaMdatA, eto-ava savva gaINa- sarva prakRtiyoM kI, neyA- jAnanA cAhiye, jahannayAI - jaghanyAdi sthitiyoM meM, anaMtaguNA - anantaMguNa / gAthArtha -- tIrthaMkara nAmakarma ke anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM meM zarIranAmakarma ke samAna -anukuSTi jAnanA cAhiye / aba sarva prakRtiyoM ke anubhAga kI tIvratA - maMdatA kahate haiN| jo jaghanya se lekara uttarottara sthitiyoM meM anantaguNa hotA hai / * vizeSArtha -- pUrva meM jaise zarIra nAmakarma meM anukRSTi kahI hai, usI prakAra tIrthaMkara nAmakarma meM anukRSTi jAnanA cAhiye / ' aba anubhAga kI tIvramaMdatA kA kathana karate haiM ki- sabhI prakRtiyoM kI apane-apane jaghanya anubhAgabaMdha se Arambha karake utkRSTa anubhAgabaMdha taka pratyeka sthitibaMdha meM anantaguNI tIvratA-maMdatA kahanI caahiye| jisakA spaSTIkaraNa yaha haiuttarottara sthitibaMdha meM anubhAga ananta guNA hotA hai| isameM azubha prakRtiyoM kA anubhAga jaghanya sthiti se Arambha karake UrdhvamukhI krama se anantaguNA kahanA cAhiye tathA zubha prakRtiyoM kA anubhAga utkRSTa sthiti se Arambha karake avomukha rUpa se jaghanya sthiti prApta hone taka anantaguNA 1. sugamatA se samajhane ke liye anukRSTiprarUpaNA kA spaSTIkaraNa pariziSTa meM dekhiye / -
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahanA caahiye| yaha sAmAnya rUpa se tIvratA-maMdatA ko kathana kiyA / aba vistAra se usakA vivecana karate haiM ___ghAtikarmoM aura aprazasta varNa, gaMdha, rasa, sparza tathA upaghAta nAma, ina pacapana prakRtiyoM kI sthiti meM jaghanya anubhAga sabase alpa hotA hai, usase dvitIya sthiti meM jaghanya anubhAga ananta guNA hotA hai, usase bhI tIsarI sthiti meM jaghanya anubhAga ananta guNA hotA hai| isa prakAra nivartanakaMDaka prApta hone taka kahanA caahiye| jahAM para jaghanya sthitibaMdha ke Arambha meM hone vAle anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnoM kI anakRSTi samApta hotI hai, vahAM taka ke mUla se Arambha karake palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyoM ko nivartanakaMDaka kahate haiM-nivartanakaMDakaM nAma yatra jaghanyasthitibaMdhArambhabhAvinAmanubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnAnAnukRSTiH parisamAptA tatparyantA mUlata Arabhya sthitayaH palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtrapramANA ucyante / arthAt ina sthitiyoM ke samudAya ko nivartanakaMDaka jAnanA caahiye| nivvattaNA u ekkikkassa, heTThori ta jetthtthiyre| caramaThiINukkoso, parittamANINa u visesA // 66 / / zabdArtha-nivvattaNA-nivartanakaMDaka se, ekkikkassa-eka-eka, heTThori-nIce Upara kI, tuaura, jeTiyare-utkRSTa aura itara (jaghanya), caramaThiINukkoso-aMtima sthitiyoM meM carama utkRSTa, parittamANINa-parAvartamAna, u-aura, visesA-vizeSa / gAthArtha-nivartanakaMDaka se eka nIce kI aura eka Upara kI sthiti meM utkRSTa aura jaghanya anubhAga ananta guNA utkRSTa sthiti taka kahanA cAhiye aura aMtima nivartanakaMDaka kI sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga ananta guNita hI kahanA caahiye| parAvartamAna prakRtiyoM meM kucha vizeSatA hai| vizeSArtha-nivartanakaMDaka kI carama sthiti meM jaghanya anubhAga se jaghanya sthiti meM utkRSTa anubhAga ananta guNA hotA hai| usase kaMDaka ke Upara kI prathama sthiti meM jaghanya anubhAga anaMta guNA hotA hai, usase dvitIya sthiti meM utkRSTa anubhAga ananta guNA hotA hai / usase nIce kI tRtIya sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai, usase kaMDaka ke Upara kI tRtIya sthiti kA jaghanya anubhAga ananta guNA hotA hai| isa prakAra eka nIce kI sthiti aura eka Upara kI sthiti meM yathAkrama se utkRSTa aura jaghanya anubhAga anantaguNa rUpa se taba taka kahanA cAhiye, jaba taka utkRSTa sthiti meM jaghanya anubhAga ananta guNA prApta hotA hai / - kaMDaka pramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga abhI bhI anukta hai, zeSa sabhI kaha diyA gayA hai| aba kaMDaka pramANa sthitiyoM ke utkRSTa anubhAga ko batalAte haiM ki usa sarvotkRSTa sthiti ke jaghanya anubhAga se kaMDaka pramANa sthitiyoM kI prathama sthiti meM utkRSTa anubhAga ananta guNA kahanA caahiye| usase bhI anantaravartI uparitana sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai| isa prakAra nirantara krama se utkRSTa anubhAga anantaguNa rUpa se utkRSTa sthiti prApta hone taka kahanA caahiye| isI bAta ko batalAne ke lie gAthA meM 'caramaThiINakkoso' yaha pada diyA hai| jisakA artha
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti yaha hai ki kaMDaka pramANa jo carama sthitiyAM haiM aura jinakA pramANa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai, unakA utkRSTa anubhAga nirantara ananta guNa rUpa se jAnanA caahiye| zubha prakRtiyoM ke anubhAga kI tIvramaMdatA ... aba zubha prakRtiyoM ke anubhAga kI tIvramaMdatA kahane kA avasara prApta hai| jise parAghAta prakRti ko adhikRta karake batalAte haiM / / parAghAta prakRti kI utkRSTa sthiti ke jaghanya pada meM jaghanya anubhAga sabase kama hotA hai, usase eka samaya kama utkRSTa sthiti meM jaghanya anubhAga ananta guNA hotA, usase bhI do samaya kama utkRSTa sthiti meM jaghanya anubhAga ananta guNA hotA hai| isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiM, arthAt nivartanakaMDaka atikrAMta hotA hai| usase utkRSTa sthiti meM utkRSTa anubhAga ananta guNA hotA hai| usase nivartanakaMDaka ke nIce kI prathama sthiti meM jaghanya anubhAga ananta guNA hotA hai, usase eka samaya kama utkRSTa sthiti meM anubhAga ananta guNA hotA hai, usase nivartanakaMDaka se nIce kI dvitIya sthiti meM jaghanya anubhAga ananta guNA hotA hai| isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka parAghAta kI jaghanya sthiti meM jaghanya anubhAga ananta guNA prApta hotA hai| kaMDaka pramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga abhI bhI anukta hai, jise ava batalAte haiM usase-jaghanya sthiti se-Arambha karake Upara kaMDaka pramANa sthitiyoM kA atikramaNa karake carama sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA kahanA caahiye| usase adhastana sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hai| isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka jaghanya sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA prApta hotA hai| ... . isI prakAra pAMca zarIra, pAMca saMghAta, pandraha bandhana, tIna aMgopAMga, prazasta varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi gyAraha, agurulaghu, ucchvAsa, Atapa, udyota, nirmANa aura tIrthakara, ina paitAlIsa prakRtiyoM ke anubhAga kI bhI tIvra-maMdatA jAnanA cAhiye / .. aba parAvartamAna prakRtiyoM ke anubhAga kI tIvratA-maMdatA meM jo vizeSatA hai, use batalAte haiMparittamANINa u viseso / vaha isa prakAra jitanI sthitiyoM ke anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna 've hI hote haiM aura anya bhI hote haiM, isa prakAra se jo anukRSTi kahI jAtI hai, utanI sabhI sthitiyoM kA bhI jaghanya anubhAga utanA hI jAnanA cAhiye aura usase Age 'vaha tathA anya' isa prakAra ke anukRSTi viSayaka anubhAga se pare jaghanya anubhAga yayottara krama se anantaguNA-anantaguNA taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki kaMDaka ke asaMkhyAta bahubhAga vyatIta hote haiM aura eka bhAga zeSa rahatA hai / ' isI bAta ko graMthakAra Age kI gothA meM spaSTa karate hai-- 1. asatkalpanA ke sAtha tulanAtmaka spaSTIkaraNa yathAsthAna Age dekhiye|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa tANannaNi tti paraM, asaMkhamAgAhiM kaMDagekkANa / ukkosiyarA neyA, jA takkaMDakovari samatto // 67 // 153 zabdArtha -- tANannANi tti - ve saba aura anya isa anukRSTi se, paraM-Age, asaMkhabhAgAhiMasaMkhyAta bhAga jAne ke bAda, kaMDagekkANa - eka kaMDaka kA, ukkosiyarA - utkRSTa aura jaghanya, neyAjAnanA cAhiye, jA-taka, takkaMDakovari - usa Upara ke kaMDaka kI, samatI - pUrNatA, samApti hotI hai / gAthArtha - ' ve saba aura anya anubhAga hote haiM' isa prakAra kI anukRSTi se Age eka kaMDaka ke asaMkhyAta bhAga vyatIta ho jAne taka kaMDaka pramANa sthitiyoM kI eka-eka sthiti kA yathAkrama se utkRSTa aura jaghanya anubhAga anaMtaguNA jAnanA cAhiye, jahA~ taka Upara ke kaMDaka kI pUrNatA hotI hai / vizeSArtha - - ' ve saba aura anya anubhAga hote haiM - isa prakAra kI anukRSTi se Aye kaMDaka ke asaMkhyAta bhAgoM se Upara kaMDaka pramANa sthitiyoM kI eka-eka sthiti kA yathAkrama se utkRSTa aura jaghanya anubhAga anantaguNA jAnanA cAhiye / isa kathana kA tAtparya yaha hai ki- ve saba aura anya anubhAga rUpa anukRSTi se Age jaghanya anubhAga uttarottara anantaguNA taba taka kahanA cAhiye, jaba taka kaMDaka pramANa sthitiyoM ke asaMkhyAta bahubhAga vyatIta hote haiM aura eka bhAga - zeSa rahatA hai / tatpazcAt jisa sthiti se Arambha karake 've saba aura anya' isa prakAra kI anukRSTi Arambha huI hai, vahA~ se lekara kaMDaka pramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga uttarottara anantaguNa rUpa se kahanA cAhiye, tatpazcAt jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kaha kara nivRtta hue, usase parivartI sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNa jAnanA cAhiye / isa prakAra eka-eka sthiti ke jaghanya anubhAga aura utkRSTa anubhAga kI tIvratA-maMdatA ko eka- eka kaMDaka ke prati taba taka kahanA cAhiye, jaba taka jaghanya anubhAga viSayaka sthitiyoM kI 've saba aura anya anubhAga rUpa anukRSTi se pare kaMDaka pUrNa hotA hai / utkRSTa anubhAga sAgaropamazatapRthaktva tulya hote haiM / usase Upara jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usake pazcAt eka utkRSTa anubhAga, usake pazcAt eka jaghanya anubhAga, usake bAda eka utkRSTa anubhAga, isa krama se taba taka kahanA cAhiye, jaba taka jaghanya anubhAga viSayaka sabhI sthitiyAM samApta hotI haiM / utkRSTa anubhAga viSayaka kaMDaka pramANa sthitiyAM abhI anukta haiM, zeSa sabhI kaha dI gaI haiM / isaliye unakA utkRSTa anubhAga uttarottara anantaguNa kahanA caahiye| isa bAta ko batalAne ke liye 'jA takkaMDakovari samasI' yaha pada diyA gayA hai| isakA artha yaha hai ki taba taka una jaghanya anubhAgoM ko jo kaMDaka ke uparivartI haiM, unakI samApti taka isI krama se kahanA cAhiye / jisakA spaSTIkaraNa yaha hai anukrama se anantaguNa, anantaguNa rUpa se kahI gaI jaghanya anubhAga viSayaka sthitiyoM ke kaMDaka se Upara eka-eka utkRSTa anubhAga se antarita jaghanya anubhAga taba taka kahanA cAhiye,
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 karmaprakRti jaba taka una sabakI samApti hotI hai / taba jo kaMDaka pramANa utkRSTa anubhAga kevala avaziSTa rahate haiM, ve bhI uttarottara ananta guNita krama se taba taka kahanA cAhiye, jaba taka una sabakI samApti hotI hai / isa prakAra yaha gAthA kA artha sampUrNa huaa| aba sAtA aura asAtAvedanIya ke anubhAga kI tIvratA aura maMdatA kA vicAra karate haiM sAtAvedanIya kI utkRSTa sthiti meM jaghanya anubhAga savase alpa hai / usase eka samaya .. kama utkRSTa sthiti meM jaghanya anubhAga utanA hI hai, do samaya kama utkRSTa sthiti meM bhI jaghanya anubhAga utanA hI hai / isa prakAra nIce-nIce utara kara taba taka pUrva tulya jaghanyAnubhAga kahanA cAhiye, jaba taka sAgaropamazatapRthaktvapramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiM / usase adhovartI sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usase bhI adhovartI sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka kaMDaka ke asaMkhyAta bahubhAga vyatIta hote haiM aura eka bhAga zeSa rahatA hai| ye saba asaMkhyAta bhAgahIna kaMDakapramANa sthitiyAM sAkAropayoga isa saMjJA se vyavahRta kI jAtI haiM, kyoMki inakA baMdha sAkAropayoga se hI hotA hai / isase Age utkRSTa sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNa kahanA cAhiye / usase eka samaya kama utkRSTa sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai| usase bhI do utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / isa prakAra nIce-nIce anantaguNA taba taka kahanA cAhiye, jaba taka kaMDakapramANa sthitiyAM samaya kama utkRSTa sthiti meM utarate hue utkRSTa anubhAga vyatIta hotI haiM / tadanantara jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kahakara nivRtta hue, usase adhovartI sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai / tatpazcAt pUrvokta utkRSTa anubhAga viSayaka sthitiyoM hat is pramANa sthitiyoM meM utkRSTa anubhAga krama se anantaguNA kahanA cAhiye / tatpazcAt jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kaha kara nivRtta hue, usase adhovartI sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNA kahanA cAhiye / tatpazcAt phira kaMDaka pramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / isa prakAra eka-eka sthiti kA jaghanya anubhAga aura kaMDaka pramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga anantaguNa rUpa se taba taka kahanA cAhiye, jaba taka jaghanya anubhAga viSayaka - eka-eka sthitiyoM kI 've saba aura anya' isa prakAra kI anukRSTi se pare kaMDaka pUrNa hotA hai aura utkRSTa anubhAga viSayaka sthitiyAM sAgaropamazatapRthakatvapramANa hotI haiN| usase Age kI eka sthiti kA jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai / usa sAgaropamazatapRthaktva se aghovartI sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / tatpazcAt phira pUrvokta sthitisthAna se adhovartI sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai / usa sAgaropamazatapRthaktva se agho dvitIya sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai| isa prakAra eka-eka jaghanya aura utkRSTa anubhAga ko ananta guNita rUpa se kahate hue sarva jaghanya sthiti prApta hone taka kahanA cAhiye / 1 arthAt jisa sthitisthAna meM jadhanya anubhAga kahakara nivRtta hue, usase nIce /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...... kaMDakapramANa sthitiyoM ke utkRSTa anubhAga abhI bhI anukta hai| zeSa sabakA kathana kara diyA gayA hai| unake liye bhI yaha samajha lenA cAhiye ki nIce-nIce ke krama se unako ananta guNita tava taka kahanA cAhiye, jaba taka sarva jaghanya sthiti prApta hotI hai| " / isI prakAra manuSyagati, manuSyAnupUrvI, devagati, devAnupUrvI, paMcendriyajAti, samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana, prazastavihAyogati, sthira, zubha, subhagaM, susvara, Adaya, yaza-kIrti aura uccagotra, ina pandraha prakRtiyoM kI tIvramaMdatA bhI samajha lenA cAhiye / aba asAtAvedanIya ke anubhAga kI tIvratA-maMdatA kA kathana karate haiM-- asAtAvedanIya kI jaghanya sthiti meM jaghanya anubhAga sabase kama hai| dvitIya sthiti meM jaghanya anubhAga utanA hI hotA hai| tRtIya sthiti meM bhI jaghanya anubhAga utanA hI hotA hai| isa prakAra sAgaropamazatapRthaktvaM taka kahanA cAhiye / usase uparitana sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usase dvitIya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka kaMDaka ke asaMkhyAta bahubhAga vyatIta hote haiM aura eka zeSa rahatA hai| usase asAtAvedanIya kI jaghanya sthiti meM utkRSTa pada meM utkRSTa anubhAga- anantaguNA hotA hai, usase bhI dvitIya sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai, usase bhI tRtIya sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / isa prakAra tava taka kahanA cAhiye, jaba taka kaMDakapramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiN| tatpazcAt jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kahakara nivRtta hue usase uparitana sthitisthAna meM jaghanya anubhAga ananta guNA hotA hai / tatpazcAt pUrvokta utkRSTa anubhAga viSayaka kaMDaka se Upara prathama sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai, usase bhI dvitIya sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA usase bhI tRtIya sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka phira kaMDakapramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiN| tadanantara jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kahakara nivRtta hue, usake uparitana sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA haiN| tatpazcAt phira pUrvokta do kaNDakoM se Upara kaMDakapramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga uttarottara anantaguNA kahanA cAhiye / isa prakAra eka-eka sthiti kA jaghanya anubhAga aura kaMDakapramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga anantaguNa rUpa se taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki jaghanya anubhAga viSayaka eka-eka sthiti kA 've saba aura anya' isa prakAra kI anukRSTi se pare kaMDaka pUrNa hotA hai / ___ yahA~ utkRSTa anubhAga viSayaka sthitiyAM sAgaropamazatapRthaktva pramANa haiN| unase Upara eka sthiti kA jaghanya anubhAga anantaguNa kahanA cAhiye, usake pazcAt sAgaropamazatapRthaktva' se uparitana sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNa hotA hai / tatpazcAt phira pUrvokta sthitisthAna se uparitana sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNa hotA hai / tadanantara sAgaropamazatapathaktva se Upara dvitIya sthiti meM utkRSTa anabhAga anantagaNa hotA hai| isa prakAra eka-eka "jaghanya aura utkRSTa anubhAga ko anantaguNa taMba taka kahate jAnA cAhiye, jaba taka ki aMsAtAvedanIya kI sarvotkRSTa sthiti prApta hotI hai / kaMDaka pramANa sthitiyoM ke utkRSTa anubhAMga abhI
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI anukta haiM aura zeSa kA kathana kiyA jA cukA hai / ataeva ve bhI uttarottara ananta guNita krama se utkRSTa sthiti prApta hone taka kahanA cAhiye / __isI prakAra (asAtAvedanIya ke anubhAga kI tIvratA-maMdatA ke anurUpa) narakagati, narakAnupUrvI, paMcendriyajAti ko chor3a kara zeSa cAra jAti, prathama saMsthAna aura prathama saMhanana ko chor3akara zeSa pAMca saMsthAna aura pAMca saMhanana, aprazastavihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura ayazaHkIrti, ina sattAIsa prakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA kahanA cAhiye / ... aba tiyaMcagati ke anubhAga kI tIvratA-maMdatA kA kathana karate haiM saptama pRthvI meM vartamAna nArakI ke sarva jaghanya sthitisthAna ke jaghanya pada meM jaghanya anubhAga sabase kama hotA hai, usase dvitIya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usase tRtIya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, isa prakAra nivartanakaMDaka vyatIta hone taka kahanA cAhiye / usase jaghanya sthiti ke utkRSTa pada meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai, usase nivartanakaMDaka ke UparaM prathama sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usase dvitIya sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai| usase kaMDaka ke Upara dvitIya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai / usase tRtIya sthiti meM utkRSTa anubhAga ananta guNA hotA hai| isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha ke nIce carama sthiti prApta hotI hai| ' abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha ke nIce kaMDakapramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga abhI bhI anukta hai aura zeSa kaha diyA gayA hai / aba usa anukta anubhAga kA kathana karate haiM, usase. abhavyaprAyogya jaghanya anubhAga viSayaka prathama sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA * hotA hai, dvitIya sthiti meM jaghanya anubhAga utanA hI hotA hai, tRtIya sthiti meM bhI jaghanya anubhAga utanA hI hotA hai / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka sAgaropamazatapRthaktva pramANa sthitiyAM vyatIta hotI hai / ina sthitiyoM kA pUrva puruSoM ne 'parAvartamAnajaghanyaanubhAgabaMdhaprAyogya' yaha nAma diyA hai / ina sthitiyoM ke Upara prathama sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usase bhI dvitIya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai / usase bhI tRtIya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai| isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka nivartanakaMDaka ke asaMkhyAta bahubhAga vyatIta hote haiM aura eka bhAga zeSa rahatA hai / -- tatpazcAt jisa sthitisthAna se utkRSTa anubhAga kahakara nivRtta hue the, usase uparitana sthitisthAna meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai, usase bhI uparitana dvitIya sthitisthAna meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai, usase bhI tRtIya sthitisthAna meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka abhanyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha ke nIce kI carama sthiti prApta hoto. hai / . .. . ..
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. tatpazcAt jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kahakara nivRtta hue, usase uparitana sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usase abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha viSayaka prathama sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / usase bhI dvitIya sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka kaMDakapramANa sthitiyAM vyatIta hotI haiN| tatpazcAt jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kahakara nivRtta hue, usase uparitana sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNA hai, usase bhI abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha ke viSaya meM kaMDaka se Upara phira kaMDakapramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga uttarottara anantaguNA kahanA caahiye| isa prakAra eka sthiti kA jaghanya anubhAga aura kaMDakapramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga kahate hue taba taka kathana karanA cAhiye, jaba taka abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha ke viSaya meM carama sthiti prApta hotI hai / tadanantara jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kahakara nivRtta hue, usase uparitana sthitisthAna meM jaghanye anubhAga anantaguNA hotA hai / usase abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha ke Upara prathama sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai, usase Upara pUrvokta jaghanya anubhAgabaMdha sambandhI sthitiyoM se uparitana dvitIya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usase pUrvokta utkRSTa anubhAga se uparitana sthitisthAna meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / isa prakAra eka sthiti ke jaghanya aura eka sthiti ke utkRSTa anubhAga ko taba taka kahanA cAhiye, jaba taka utkRSTa sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA prApta hotA hai / kaMDaka pramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga abhI bhI anukta hai aura zeSa saba kaha diyaa| ataH usa utkRSTa anubhAga ko jAnane ke liye tadanantara ve anubhAga uttarottara ananta guNita taba taka kahanA cAhiye, jaba taka utkRSTa sthiti prApta hotI hai / isI prakAra tiyaMcAnupUrvI aura nIcagotra ke anubhAga kI tIvratA-maMdatA kA. bhI kathana karanA cAhiye / ava vasanAmakarma ke anubhAga kI tIvratA-maMdatA kahate haiM- basanAmakarma kI utkRSTa sthiti ke jaghanyapada meM jaghanya anubhAga sabase kama hotA hai, usase eka samaya kama utkRSTa sthiti kA jaghanya anubhAga anantagaNA hotA hai, usase bhI do samaya kama utkRSTa sthiti kA jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai / isa prakAra nIce-nIce utarate hue jaghanya anubhAga guNita rUpa se taba taka kahanA cAhiye, jaba taka kaMDakapramANa sthitiyAM vyatIta ho jAtI haiM / usase utkRSTa sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / / tatpazcAt kaMDaka se nIce prathama sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai| usase eka samaya kama utkRSTa sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai, usase kaMDaka ke adhovartI dvitoya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usase do samaya kama utkRSTa sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / isa prakAra aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI uparikSana
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti sthiti prApta hone taka kahanA cAhiye / aThAraha koDAkoDI. sAgaropama ke Upara kaMDakapramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga abhI bhI anakta hai, zeSa saba kaha diyA / aba usako bhI yahA~ spaSTa karate haiM / ... tatpazcAt usase aThAraha koDAkoDI sAgaropama sambandhI utkRSTa sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usase eka samaya kama utkRSTa sthiti meM jaghanya anubhAga utanA hI hotA hai, do samaya kama utkRSTa sthiti meM jaghanya anubhAga utanA hI hotA hai / isa prakAra nIce-nIce utarate hue taba taka kahanA cAhiye, jaba taka abhavyaprAyogya jaghanya sthitibaMdha prApta hotA hai / usase adhovartI prathama sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usase dvitIya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai| isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka kaMDaka ke asaMkhyAta bahubhAga vyatIta hote haiM aura eka bhAga zeSa rahatA hai / . tadanantara aThAraha koDAkoDI sAgaropamoM se Upara kaMDakapramANa sthitiyoM kI carama sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai, usase dvi-carama samayasthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai, usase tri-carama samayasthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai| isa prakAra nIce-nIce utarate hue tava taka kahanA cAhiye, jaba taka kaMDaka vyatIta hotA hai| arthAt aThAraha koDAkoDI sAgaropamoM ke Upara anantaravartI sthiti vyatIta hotI hai / ... tatpazcAt jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kahakara nivRtta hue, usase adhastana sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai / tatpazcAt phira aThAraha koDAkoDI sAgaropama sambandhI antima sthiti se Arambha karake noce kaMDakapramANa sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga anantaguNA kahanA cAhiye / tatpazcAt jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kahakara nivRtta hue, usase adhovartI sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai / tadanantara phira pUrvokta kaMDaka se nIce kaMDakapramANa sthitiyoM kA nIce-nIce utkRSTa anubhAga krama se anantaguNaH kahanA cAhiye / isa prakAra eka sthiti ke jaghanya anubhAga ko aura kaMDakapramANa sthitiyoM ke utkRSTa anubhAgoM ko taba taka kahanA cAhiye, java taka abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha ke viSaya meM jaghanya sthiti prApta hotI hai / tadanantara jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kahakara nivatta hue the, usase adhastana 'sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai| usase abhavyaprAyogya anubhAgabaMdha sambandhI 'sthAna se nIce prathana sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai / tatpazcAt pUrvokta jaghanya 'anubhAga se nIce kI sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hotA hai, usase bhI abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdhasthiti se nIce dvitIya sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNA hotA hai| isa prakAra eka sthiti ke jaghanya anubhAga aura eka sthiti ke utkRSTa anubhAga ko kahate hue taba taka nIce-nIce utaranA cAhiye, jaba taka jaghanya sthiti prApta hotI hai / kaMDakapramANa sthitiyoM ke , utkRSTa anubhAga abhI anukta haiM, zeSa savakA kathana kiyA jA cukA hai| isaliye. ve bhI nIce-nIce krama..se anantaguNita rUpa se tava taka kahanA cAhiye, jaba taka jaghanya sthiti prApta hotI hai /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ - isI prakAra vAdara, paryApta aura pratyeka nAmakarma ke anubhAga kI bhI tIvratA-maMdatA kahanA caahiye| ___ isa prakaraNa meM (zubhAzubha prakRtiyoM ke anubhAgoM meM) sAdi-anAdiprarUpaNA, svAmitva, ghAtisaMjJA, sthAnasaMjJA, zubhAzubhaprarUpaNA, pratyayaprarUpaNA aura vipAkaprarUpaNA jisa prakAra zataka meM kahI gaI hai, tadanurUpa yahA~ kahanA caahiye| isa prakAra anubhAgabaMdha kA kathana samApta hotA hai| aba sthitibaMdha ke nirUpaNa kA avasara prApta hone se usakA vicAra prArambha karate haiN| 4 sthitibaMdha isameM cAra anuyogadvAra haiM--(1) sthitisthAnaprarUpaNA, (2) niSekaprarUpaNA, (3) avAdhAkaMDakaprarUpaNA, (4) alpabahutvaprarUpaNA / inameM se pahale sthitisthAnaprarUpaNA karate haiM ThiibaMdhaTThANAI, suhumaapajjattagassa thovAiM / bAyarasuhameyarabiti-caridiya amaNasannINaM // 6 // . saMkhenajaguNANi kamA, asamattiyare ya biMdiyAimmi / .. navaramasaMkhejjaguNAI saMkilesAiM .(ya) savvattha // 69 // . zabdArtha-ThiibaMdhaTThANAI--sthitibaMdhasthAna, suhama-sUkSma, apajjatagassa-aparyApta ke, thovAI-alpa, bAyarasuhameyara-vAdara, sUkSma aura itara, biticaridiya-dIndriya, trIndriya aura caturindriya, amaNasannINaM-asaMjJI aura saMjJI / ___saMkhejjaguNANi-saMkhyAtaguNa, kamA-anukrama se, asamattiyare-aparyApta aura paryApta, ya-aura, biMdiyAimmi-dvIndriya meM, navaraM-parantu, asaMkhejjaguNAI-asaMkhyAta guNa, saMkilesAI-saMklezasthAna, smvtth-srvtr| gAthArtha--sUkSma aparyAptaka jIva ke sthitisthAnaka savase alpa hote haiM, usase bAdara aparyApta, sUkSma paryApta , bAdara paryApta, dvIndriya aparyApta, dvIndriya paryApta, trIndriya aparyApta, trIndriya paryApta, caturindriya aparyApta, caturindriya paryApta, asaMjJI paMcendriya aparyApta, asaMjJI paMcendriya paryApta, saMjJI paMcendriya aparyApta, saMjJI paMcendriya paryApta-ke sthitisthAna krama se saMkhyAta guNita hote haiM / parantu vAdara aparyApta ekendriya se dvIndriya aparyApta jIva ke sthitisthAna asaMkhyAta guNita hote haiM tathA ukta sava bhedoM (jIvasamAsoM) meM saMklezasthAna sarvatra uttarottara asaMkhyAta guNita jAnanA cAhiye / vizeSArtha--isa prakaraNa meM jaghanya sthiti se Arambha karake utkRSTa sthiti taka jitane samaya hote haiM, utane pramANa hI sthitisthAna hote haiM / jisakA abhiprAma, yaha hai1. asatkAlpanA se samajhane ke liye tIvatA-maMdattA kI sthApanA kA prArUpa pariziSTa meM dekhipe /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti jaghanya sthiti kA eka pahalA sthAna hai, vahI eka samaya adhika hone para dvitIya sthitisthAna hotA hai / do samaya adhika hone para tIsarA sthitisthAna hotA hai / isa prakAra utkRSTa sthiti prApta hone taka kahanA cAhiye / 1 w'' ye sthitisthAna sUkSma aparyAptaka jIva ke sabase kama hote haiM ( 1 ) / unase aparyApta bAdara ke saMkhyAtaguNe hote haiM (2) / unase sUkSma paryAptaka ke saMkhyAta guNita hote haiM (3) / unase paryApta bAdara ke saMkhyAta guNita haiM ( 4 ) / ye sabhI sthAna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane pramANa jAnanA cAhiye / paryApta bAdara jIva ke sthitisthAnoM se aparyApta dvIndriya jIva ke sthitisthAna asaMkhyAta guNita hote haiM (5) / yaha kaise jAnA jAye to isakA uttara yaha hai ki aparyApta dvIndriya jIvoM ke sthitisthAna patyopama ke saMkhyeya bhAgagata samaya pramANa hote haiM aura pAzcAtya arthAt paryApta bAdara ke sthitisthAna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgagata samaya pramANa hote haiM / isaliye una paryApta bAdara jIvoM ke sthitisthAnoM se dvIndriya aparyAptaka jIvoM ke sthitisthAna asaMkhyAta guNita hI siddha hote haiM / aparyApta dvIndriya jIvoM ke sthitisthAnoM se paryApta dvIndriya jIvoM ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM ( 6 ) / unase trIndriya aparyAptaka ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM (7) / unase trIndriya paryApta ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM (8) / unase caturindriya aparyAptaka ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM (9) / unase caturindriya paryAptaka ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM . (10) / unase asaMjJI paMcendriya aparyApta jIva ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM ( 11 ) / unase asaMjJI paMcendriya paryAptaka jIva ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM ( 12 ) / unase saMjJI paMcendriya aparyApta ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM (13) / unase saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvoM ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM (14) / isa prakAra 'asamattiyare ya' arthAt asamAptaaparyApta aura itara arthAt paryApta bAdara Adi jIvoM ke sthitisthAna krama se saMkhyAta guNita kahanA cAhiye / kevala ekendriyoM ke sthitisthAna kahane ke anantara dvIndriya ke aparyApta rUpa prathama bheda meM sthitibaMdhasthAna asaMkhyAta guNita kahanA cAhiye aura asaMkhyAta guNita hone kA kAraNa pahale spaSTa kiyA jA cukA hai / .. jIvabhavoM meM saMklezasthAna * aba pUrvokta caudaha bher3oM meM saMklezasthAnoM ko batalAte haiM 'saMkilesAiM savvatya' arthAt uparyukta sabhI caudaha jIva bhedoM meM saMklezasthAna asaMkhyAta guNita kahanA cAhiye 1 dvIndriya ke aparyApta lakSaNa vAle prathama bheda meM hI sthitisthAna asaMkhyaguNa kahanA
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa cAhiye, usakA yahAM kathana nahIM kiyA hai / parantu yahAM to sarva bhedoM meM saMklezasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM, yaha gAthAgata 'ya' cakAra kA Azaya hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- (1) sUkSma aparyAptaka ke saMklezasthAna savase kama hote hai| (2) usase bAdara aparyApta ke saMklezasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / (3) usase paryApta sUkSma jIva ke saMklezasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / (4) usase paryApta vAdara jIvoM ke saMklezasthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| (5) usase dIndriya aparyApta ke saMklezasthAna asaMkhyAta gaNita hote haiN| isI prakAra paryApta dvIndriya, aparyApta evaM paryApta trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya aura saMjJI paMcendriya ke saMklezasthAna krama se uttarottara asaMkhyAta guNita jAnanA cAhiye / prazna--yaha kaise samajheM ki sarva jIva bhedoM meM saMklezasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM ? uttara--isakA kAraNa yaha hai ki sUkSma aparyAptaka ke jaghanya sthitibaMdha ke Arambha meM jo saMklezasthAna hote haiM, unameM eka samaya adhika jaghanya sthitibaMdha ke Arambha meM saMklezasthAna vizeSAdhika hote haiM, unase bhI do samaya adhika jaghanya sthitibaMdha ke Arambha meM saMklezasthAna vizeSAdhika hote haiM, isa prakAra tava taka kahanA cAhiye, jaba taka usI jIva kI utkRSTa sthiti prApta hotI hai aura usa utkRSTa sthitibaMdha ke Arambha meM saMklezasthAnaM jaghanya sthiti samvandhI saMklezasthAnoM kI apekSA asaMkhyAta guNita pAye jAte haiM / java yaha sthiti hai, taba. apane Apa hI aparyApta bAdara jIva ke saMklezasthAna aparyApta sUkSma jIva sambandhI saMklezasthAnoM kI apekSA asaMkhyAta guNita hote haiM / vaha isa prakAra ki aparyApta sUkSma jIva sambandhI sthitisthAna kI apekSA vAdara aparyApta jIva ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM aura sthitisthAna kI vRddhi hone para saMklezasthAna kI vRddhi hotI hI hai / isaliye java sUkSma aparyApta jIva ke ati alpa bhI sthitisthAnoM meM jaghanya sthitisthAna sambandhI saMklezasthAnoM kI apekSA utkRSTa sthitisthAna meM saMklezasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM, tava bAdara aparyApta jIvoM ke sthitisthAnoM meM sUkSma aparyApta jIva ke sthitisthAnoM kI apekSA asaMkhyAta guNita svayameva hote haiM / isI prakAra Age bhI sabhI jIvabhedoM meM saMklezasthAnoM kA' asaMkhyAta guNatva jAna lenA caahiye| jaise saMklezasthAna asaMkhyAta guNita krama se hote haiM, usI prakAra uttarottara jIvabhedoM meM vizuddhisthAna bhI jAnanA cAhiye / jisakA saMketa Age kI gAthA meM 'emeva visohIo'-pada se kiyA gayA hai / jisakA kAraNa sahita vizeSa spaSTIkaraNa vahA~ gAthA kI vyAkhyA ke prasaMga meM kiyA jA rahA hai / saralatA se samajhane ke liye jIva bhedoM meM sthitisthAna, saMvalezasthAna, vizuddhisthAna kA prArUpa isa prakAra hai-- 1. sthitibaMdha ke hetubhUta jo kASAyika adhyavasAyasthAna haiM, ve saMklezasthAna kahalAte haiN| jIvabhedoM meM saMklezasthAnoM kI taraha vizuddhisthAna haiM, parantu vizuddhisthAna sthitibaMdha meM hetubhUta na hone se unakI yahAM vivakSA nahIM kI hai, mAtra saMklezasthAnoM ko hI vivakSA kI hai|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 krama jIvabheda 1. sUkSma aparyApta 2. bAdara aparyApta 3. sUkSma paryApta 4. bAdara paryApta 5. dvIndriya aparyApta 6. paryApta 7. trIndriya aparyApta 8... paryApta. 9. caturi. aparyApta 10. paryApta 11. asaMjJI paMce. aparyApta " 31 11 12. paryApta 13. saMjJI paMce. aparyApta 14. paryApta 11 17 sthitisthAna patyApana ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sarvastokaH usase saMkhyAta guga usase saMkhyAta guNa usase saMkhyAta guNa usase asaMkhyAta guNa usase saMkhyAta guNa usase usase usase usase usase usase usase usase: prakRtiyoM ko utkRSTa aura jaghanya sthiti 33 31 27 77 " saMklezasthAna sabase alpa asaMkhyAta guNa emeva visohIo vigghAvaraNesu koDikoDIo | udahI tIsamasAte addhaM thImaNuyadugasAe || 70 / / vizuddhisthAna sabase alpa asaMkhyAta guNa 11 " 33 dz karmaprakRti 11 31 11 zabdArtha -- emeva - isI taraha, visohIo - vizuddhisthAna, vigdhAvaraNesu - antarAya aura AvaraNadvika kI, koDikoDIo - koDAkoDI, udahI-sAgaropama, tIsa-tIsa, asAte - asAtAvedanIya kI, arddha- ardha, zrImadugasAe - strIveda, manuSyadvika aura sAtAvedanIya kI / gAthArtha -- vizuddhisthAna bhI isI prakAra jAnanA cAhiye / antarAya, AvaraNadvika tathA asAtAvedanIya kI utkRSTa sthiti tIsa koDAkoDI sAgaropama hai tathA strIveda, manuSyadvika aura sAtAvedanIya kI AdhI arthAt pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai / vizeSArtha - - ' emeva visohIo tti arthAt jaise saMklezasthAna asaMkhyAta guNita krama se pahale kahe jA cuke haiM, usI prakAra asaMkhyAta guNita rUpa se vizuddhisthAna bhI kahanA cAhiye / kyoMki saMkleza ko prApta hone vAle jIva ke jo saMklezasthAna haiM, ve hI vizuddhi ko prApta hone vAle jIva ke vizuddhisthAna hote haiM / isake liye pUrva meM vistAra se kahA jA cukA hai, isaliye yahA~
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa punarAvRtti nahIM karate haiM / ataeva pUrvokta caudaha jIvabhedoM meM sarvatra vizuddhisthAna bhI saMklezasthAnoM ke samAna asaMkhyAta guNita kahanA cAhiye / prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ____ aba utkRSTa aura jaghanya sthiti kA pratipAdana karane ke liye mAthA meM 'viggha tti' Adi pada kahe gaye haiM / jinakA artha yaha hai ki antarAya aura AvaraNadvika arthAt jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa / inameM antarAya karma kI pAMcoM prakRti, pAMcoM jJAnAvaraNa prakRti, nau darzanAvaraNa prakRti aura asAtAvedanIya, ina bIsa (20) prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti tIsa koDAkoDI sAgaropama hotI hai|' prastuta meM do prakAra kI sthiti jAnanA cAhiye- 1. karmarUpatAvasthAnalakSaNA' 2. aura anubhvyogyaare| inameM se karmarUpa se avasthAna lakSaNa vAlI sthiti ko adhikRta karake yahA~ jaghanya aura utkRSTa pramANa vAlI sthiti kA kathana jAnanA cAhiye aura jo anubhavaprAyogya sthiti hotI hai, vaha abAdhAkAla se hIna hotI hai| jina karmoM kI sthiti jitane ,koDAkoDI, sAgaropama hotI hai, unakA abAdhAkAla utane hI varSazatapramANa hotA hai| jaise--matijJAnAvaraNa karma kI utkRSTa sthiti tIsa koDAkoDI sAgaropama hai, to usakA utkRSTa avAdhAkAla tIsavarSazata arthAt tIna hajAra varSa jAnanA cAhiye / kyoMki jo matijJAnAvaraNa karma utkRSTa sthiti kA bAMdhA ho to vaha tIna hajAra varSa taka apane udaya se jIva ko koI bhI bAdhA utpanna nahIM karatA hai / avAdhAkAla se rahita jo zeSa sthiti hotI hai, utanI sthiti meM karmadalikoM kA niSeka hotA 1. yahAM graMthakAra ne uttara prakRtiyoM ko lekara utkRSTa sthiti batalAI hai| inameM jisa uttaraprakRti kI sabase adhika sthiti ho, vahI usa mUla karmaprakRti kI utkRSTa sthiti samasamA cAhiye / isa dRSTi se mUla karmaprakRtiyoM kI utkRSTa sthiti nimna prakAra hai-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya, ina cAra karmoM kI utkRSTa sthiti 30 koDAkoDI sAgaropama, Ayu kI tetIsa sAgaropama aura mohanIya kI 70 koDAkoDI sAgaropama aura nAma, gotra kI 20 koDAkoDI sAgaropama pramANa hai| 2. baMdhane ke bAda jaba taka karma AtmA ke sAtha ThaharatA hai, utane kAla ke parimANa ko karmarUpatAvasthAnalakSaNAsthiti kahate haiN| 3. abAdhAkAla se rahita udayonmukhI sthiti anubhavayogyAsthiti kahalAtI hai| 4. abAdhAkAla meM karmadalikoM kI nirjarA na hone se usameM niSekaracanA nahIM hotI hai / kisI-kisI karma kI abAdhAkAla ke antargata rahate hue bhI udvartanA Adi se hone vAlI prakriyA bhI abAdhAkAla kI prakriyA meM hotI hai| jisakA yahAM grahaNa nahIM kiyA hai| prabuddha pAThaka usakA anusaMdhAna kara leN| 5. abAdhAkAla ke bAda eka-eka samaya meM udaya Ane yogya dravya ke pramANa ko niSeka kahate haiN| Ayakarma ke atirikta zeSa sAta karmoM kI apanI-apanI utkRSTa sthiti meM se una-unakA abAdhAkAla ghaTA kara jo zeSa rahatA hai, utane kAla ke jitane samaya hote haiM, utane hI usa karma ke niSeka jAnanA caahiye| lekina Ayakarma kI abAdhA pUrva bhava meM vyatIta ho jAne se navIna bhaba ke prArambha se niSeka-racanA hotI hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 karmaprakRti hai, arthAt abAdhAkAla se rahita zeSa sthiti hIM anubhava ke yogya hotI hai / isI prakAra zrutajJAnAvaraNa Adi prakRtiyoM kA aura zeSa uparyukta prakRtiyoM kA avAdhAkAla aura abAdhAkAlahIna karma dalikaniSeka jAnanA cAhiye / strIveda, manuSyadvika ( manuSyagati, manuSyAnupUrvI), sAtAvedanIya kI pUrvokta sthiti pramANa kI AdhI utkRSTa sthiti jAnanA cAhiye / arthAt strIvedAdi cAroM prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ( 30 Prasaranii AdhI ) pandraha (15) koDAkoDI sAgaropama jAnanA cAhiye / ina cAroM prakRtiyoM kA abAdhAkAla pandrahasau ( 1500 ) varSa hai aura avAdhAkAla se hIna zeSa sthiti karmadaliniSeka rUpa hotI hai / ' tivihe mohe sattari, cattAlIsA ya vIsaI ya kamA / dasa purise hAsaraI, devaduge khagaiceTThAe / 71 / / zabdArtha - - tivihe - trividha, tInoM prakAra ke mohe - mohanIya kI, sattari-sattara, cattAlIsA - cAlIsa, ya - aura, vIsaI- bIsa, ya-aura kamA- anukrama se, dasa-dasa, purise - puruSaveda, hAsaraI - hAsya aura rati, devaduge - devadvika, khagaiceTTAe - zubhavihAyogati / gAthArtha -- tInoM prakAra ke mohanIya karma kI utkRSTa sthiti anukrama se sattara, cAlIsa aura bIsa koDAkor3I sAgaropama tathA puruSaveda, hAsya, rati, devadvika aura prazasta (zubha) vihAyogati kI utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama hotI hai / vizeSArtha -- trividha mohanIya kI arthAt mithyAtva rUpa darzanamohanIya, solaha kaSAya rUpa kaSAyamohanI tathA napuMsakaveda, arati, zoka, bhaya, jugupsA rUpa nokaSAyamohanIya kI utkRSTa sthiti yathAkrama se sattara (70), cAlIsa (40) aura bIsa (20) koDAkoDI sAgaropama hotI hai / inakA avAdhAkAla bhI yathAkrama se sAta hajAra ( 7000), cAra hajAra (4000 ) aura do hajAra (2000) varSa pramANa hotA hai| inakA karmadalika niSeka apane-apane abAdhAkAla se hIna hotA hai / isa gAthA meM puruSaveda, hAsya aura rati prakRti kA pRthak rUpa se sthitibaMdha kahA gayA hai tathA strIveda kA pUrva gAthA meM utkRSTa sthitibaMdha kaha diyA gayA hai, isaliye yahA~ para nokaSAya mohanI ke grahaNa se napuMsaka veda, arati, zoka, bhaya aura jugupsA prakRti kA hI grahaNa karanA cAhiye / 'dasa purisetyAdi' arthAt puruSaveda, hAsya, rati, devagati, devAnupUrvI rUpa devadvika aura khagaticeSTA arthAt prazastavihAyogati ina chaha ( 6 ) prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama hotI hai / ina karma prakRtiyoM kA abAdhAkAla dazavarSazata arthAt eka hajAra ( 1000 ) varSa hai aura isa avAghAkAla se hIna zeSa sthiti karmadalikaniSeka rUpa jAnanA cAhiye / 1. yahAM aura Age kI gAthAoM meM karma prakRtiyoM kI jA utkRSTa sthiti batalAI hai, usakA baMdha kevala paryAptaka sajJI jIva hI kara sakate haiM / ataH yaha sthiti paryApta saMjJI jIvoM kI apekSA samajhanA cAhiye / zeSa jIva usa-usa sthiti meM se kitanI - vitanI sthiti bAMdhate haiM, isakA nirdeza yathAsthAna Age kiyA jA rahA hai|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa thirasubhapaMcaga ucce, cevaM saMThANasaMghayaNamUle / ...... tabbIyAi bivuDDhI, aTThArasa suhumavigalatige // 72 // . titthagarAhAraduge, aMto vIsA saniccanAmANaM / tettIsudahI suranArayAu, sesAu pallatigaM // 73 // . . . zabdArtha--thirasubhapaMcaga ucce-sthira, zubhapaMcaka, uccagotra kI, ca-aura, evaM-isI prakAra, saMThANasaMghayaNamUle-mUla (prathama) saMsthAna aura saMhanana kI, tabbIyAi-unake dvitIyAdika bichuDDhIdo-do kI vRddhi, aTThArasa-aThAraha, suhumavigalatige-sUkSmatrika aura vikalatrika kii| titthagarAhAragaduge--tIrthaMkara aura AhArakadvika ko, aMto-aMtaHkoDAkoDI sAgaropama, bIsAbIsa, saniccanAmANaM-nIcagotra sahita zeSa nAmakarma prakRtiyoM kI, tettIsudahI-tetIsa sAgaropama, suranArayAU-deva aura narakAyu kI, sesAu-zeSa do Ayu kI, pallatigaM-tIna palya / ___gAthArtha-sthira, zubhapaMcaka , uccagotra, prathama saMsthAna aura prathama saMhanana, ina nau prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai tathA dvitIyAdi saMsthAna aura saMhananoM meM kramazaH do-do koDAkoDI sAgaropama kI vRddhi rUpa utkRSTasthiti hai aura sUkSmatrika evaM vikalatrika kI utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama pramANa hai / tIrthaMkara aura AhArakadvika kI utkRSTa sthiti antaHkoDAkoDI sAgaropama hai| nAmakarma kI zeSa prakRtiyoM aura nIcagotra kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDoM sAgaropama pramANa hai / devAyu aura narakAyu kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama aura tiryaca va manuSyAyu kI tIna palyopama pramANa hotI hai / __vizeSArtha--'thira tti'-sthiranAma, zubha, subhaga, susvara, Adeya yazaHkIrti rUpa zubhapaMcaka, uccagotra tathA 'saMThANasaMghayaNamUle tti' mUla arthAt samacaturasra nAmaka prathama saMsthAna aura prathama vajraRSabhanArAcasaMhanana kI utkRSTa sthiti isI prakAra arthAt pUrvokta dasa koDAkoDI sAgaropama' pramANa jAnanA cAhiye / ukta prakRtiyoM kA avAdhAkAla dasavarSazata arthAt eka hajAra varSa hai / inakA karmadalikaniSeka avAdhAkAla hIna zeSa sthiti pramANa hai / - tatpazcAt 'tabbIyAi bivuDDhI' arthAt una saMsthAnoM aura saMhananoM ke madhya meM jo dvitIya, tRtIya Adi saMsthAna aura saMhanana haiM, unameM kramazaH do-do sAgaropama kI vRddhi rUpa utkRSTa sthiti jAnanA cAhiye / jisakA Azaya yaha hai ki dUsare saMsthAna (nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna) aura saMhanana (RSabhanArAcasaMhanana) kI utkRSTasthiti bAraha (12) koDAkoDI sAgaropama pramANa hai tathA bAraha 1. palyApama aura sAgaropama ke bAre meM zAstroM meM kahA hai ki cAra kosa ke laMbe, caur3e aura gahare kueM meM yagaliyA jIvoM ke kezoM ke asaMkhya khaNDa karake unheM khUba dabA-dabA kara bharA jAye aura phira sau-sau varSa bAda eka-eka khaNDa nikAlA jAye, nikAlate-nikAlate jaba vaha kuAM khAlI ho jAye taba eka palyopama kAla hotA hai| (isameM asaMkhya varSa lagate haiM) aura dasa koDAkoDI palyopama kA eka sAgaropama kAla hotA hai| vizeSa spaSTIkaraNa pariziSTa meM kiyA gayA hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti sau varSa avAdhAkAla hai evaM abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / tIsare saMsthAna (sAdisaMsthAna) aura saMhanana (nArAcasaMhanana) kI utkRSTa sthiti caudaha koDAkoDI sAgaropama kI hai, inakA abAdhAkAla caudahasau varSa kA hai aura abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / cauthe saMsthAna (vAmanasaMsthAna) aura saMhanana (ardhanArAcasaMhanana) kI utkRSTa sthiti solaha koDAkoDI sAgaropama kI hai / inakA abAdhAkAla solahaso varSa hai aura avAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai| pAMcaveM saMsthAna (kujjasaMsthAna) aura saMhanana (kolikAsaMhanana) kI utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai / inakA abAdhAkAla aThArahasau varSa hai aura abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / chaThe saMsthAna (huMDakasaMsthAna) aura saMhanana (sevArtasaMhanana) kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa hai aura inakA avAdhAkAla do hajAra varSa hai tathA avAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / _ 'aTThArasa suhumavigalatige' arthAt sUkSma, aparyApta aura sAdhAraNa rUpa sUkSmatrika tathA dvIndriya, vIndriya, caturindriya jAti rUpa vikalatrika kI utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama pramANa hai / ina kA abAdhA kAla aThAraha sau varSa hai tathA avAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / -. 'titthagarAhAraduge tti' arthAt tIrthaMkaranAma aura AhArakazarIra, AhArakaaMgopAMga rUpa AhArakadvika ko utkRSTa sthiti antaHkoDAkoDI' sAgaropama pramANa hotI hai aura inakA : avAdhAkAla antarmuhUrta hotA hai tathA avAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / . 'vIsA saniccanAmANa' arthAt nIcagotra evaM nAmakarma kI jo prakRtiyAM zeSa rahI huI hai, yathA-narakagati, narakAnupUrvI, tiryaMcadvika (tiryaMcagati, tithaMcAnupUrvI) ekendriyajAti, paMcendriyajAti, taijasa, kArmaNa, audArika, vaikriya zarIra nAmakarma2 audArika aMgopAMga, vaikriya aMgopAMga, varNa, gaMdha, rasa, sparza' agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchavAsa, Atapa, udyota, 1. antaHkoDAkoDI-dezona kADAkoDI (ekaH koDAkoDI meM se kucha nyUna) / eka karor3a ko eka karor3a se guNA karane para prAptarAzi ko koDAkoDI kahate haiN| 2.baMdhana aura saMghAta nAmakarma ke avAntara bhedoM kI sthiti apane apane nAma vAle zarIranAma kI sthiti ke barAbara samajhanA cAhiye-sthityudayabaMdhakAlA: saMghAtabaMdhanAnAM svazarIratulyA jnyeyaa| -karmaprakRti, yazo. TIkA 3. karmaprakRti meM to varNacatuSka ke avAntara bhedoM kI sthiti nahIM batalAI hai, parantu paMcasaMgraha meM isa prakAra spaSTa kiyA hai-- . sukkilasurabhImahurANa dasa u taha subha cunnhphaasaannN| aDDhAijjapavuDDhI ambilahAsiddapuyANaM / / -utkRSTa sthitibaMdhadvAra 33 zuklavarNa, surabhigaMdha, madhurarasa, madu, snigdha, laghu, uSNa sparzoM kI dasa koDAkoDI sAgaropama utkRSTa sthiti hai| Age pratyeka varNa aura pratyeka rasa kI sthiti aDhAI koTi-koTi sAgaropama adhika-adhika jAnanA caahiye| arthAt haritavarNa aura Amlarasa nAma kI utkRSTa sthiti sAr3he bAraha koDAkoDI sAgara pramANa hai| lAlavarNa aura kaSAyarasa nAma kI utkRSTa sthiti pandraha koDAkoDI sAgara pramANa hai| nIlavarNa aura kaTuka rasa nAma kI utkRSTa sthiti sAr3he satraha koDAkoDI sAgara pramANa hai aura inake atirikta zeSa bhedoM, kRSNavarNa, tiktarasa, durgandha, guru, karkaza, kakSa, zIta sparza nAma kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgara pramANa hai|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 167 aprazastavihAyogati, trasa, sthAvara, bAdara, paryApta, pratyeka, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaHkIrti aura nirmANa, kula milAkara chattIsa (36) prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama hotI hai / inakA avAdhAkAla do hajAra varSa hai aura abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai| tettIsudahI suranArayAu' arthAt devAyu aura narakAyu kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama hotI hai / jo pUrvakoTi varSa ke vibhAga se adhika hai / inakA abAdhAkAla pUrvakoTi kA vibhAga hai aura abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai| saMsAu pallatigaM' arthAt zeSa rahI jo manuSyAyu aura tiryaMcAyu haiM, unakI utkRSTa sthiti pUrvakoTi ke vibhAga se adhika tIna palyopama hotI hai| inakA abAdhAkAla pUrva'koTi kA tribhAga hai aura abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / yaha pUrvakoTi kI adhikatA cAroM gatiyoM meM gamana ke yogya utkRSTa sthiti bAMdhane vAle tiryaMca aura manuSyoM kI apekSA jAnanA cAhiye / kyoMki inakA hI Azraya karake yaha Upara kahI gaI utkRSTa sthiti aura pUrvakoTi kA tribhAga rUpa avAdhAkAla prApta hotA hai / baMdhaka jIvoM ke Azraya se Ayukarma kI utkRSTa sthiti . .. aba asaMjJI paMcendriya Adi baMdhaka jIvoM ke Azraya se Ayukarma kI utkRSTa sthiti kA pratipAdana karate haiM Aucaukkukkoso, pallAsaMkhejjabhAgamamaNesu / sesANa puvakoDi, sAutibhAgo abAhA si // 74 // zabdArtha--Aucaukkukkoso--AyucatuSka kA utkRSTa baMdha, pallAsaMkhejjabhAga-palya kA asaMkhyAtavAM bhAga, amaNesu-asaMjJI paMcendriya jIvoM meM, sesANa-zeSa jIvoM kA, puvakoDI-pUrvakoTivarSa, sAutibhAgo-sva-sva Ayu kA tIsarA bhAga, abAhA-avAdhA, si-inake / gAthArtha-asaMjJI paMcendriya jIva cAroM Ayu karmoM kI utkRSTa sthiti kA baMdha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura zeSa jIva parabhava kI Ayu kA utkRSTa sthitibaMdha apane-apane bhava sambandhI Ayu ke tribhAga se adhika pUrvakoTivarSa pramANa karate haiM / vahIM unake vartamAna . bhava kA tribhAga abAdhAkAla hotA hai / - vizeSArtha--amanaska arthAt asaMjJI paMcendriyaM paryApta jIva yadi parabhava sambandhI cAroM Ayu prakRtiyoM ko utkRSTa sthiti kA baMdha karate haiM to unakI vaha utkRSTa sthiti pUrvakoTi ke tribhAga se adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hotI hai / unakA abAdhAkAla pUrvakoTi kA tribhAga hai aura abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / zeSa paryApta aura aparyApta ..1. jyotiSka raNDaka 63 meM pUrva kA pramANa isa prakAra batalAyA hai puvassa u parimANaM sayarI khalu hoti sbshssaaii| chappaNaM ca sahassA boddhavvA vAsakoDoNaM / / / arthAta 70 lAkha, 56 hajAra karoDa varSa kA eka pUrva hotA hai|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 karmaprakRti ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya jIvoM kA aura aparyApta asaMjJI paMcendriya jIva yadi parabhava sambandhI utkRSTa sthiti kA baMdha karate haiM, to unakA vaha utkRSTa sthitibaMdha apane-apane bhava ke vibhAga se adhika pUrvakoTivarSa pramANa jAnanA cAhiye / inakA abAdhAkAla apaneapane bhava kA tribhAga hai aura abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / karmoM ke utkRSTa abAdhAkAla kA parimANa vAsasahasramabAhA, koDAkoDIda sagassa sesANaM / aNuvAo aNuvaTTaNagAusu chammAsigukkoso // 75 // zabdArtha - - vAsasahassaM - eka hajAra varSa, abAhA - avAdhA, koDAkoDI - koDAkoDI, dasa-da sAgaropama kI, sesANaM - zeSa kI, aNuvAo - anupAta se, aNuvaTTaNagAusu - su-anapavartanIya Ayu kI chammAsigukkoso-chaha mAsa kI utkRSTa / gAthArtha -- dasa koDAkoDI sAgaropama sthiti kA avAdhAkAla eka hajAra varSa hotA hai / isI anupAta se zeSa sthitiyoM kA abAdhAkAla jAnanA cAhiye / anapavartanIya Ayu vAle jIvoM kI Ayu kA avAdhAkA utkRSTa chaha mAsa hotA hai / vizeSArtha - ava Ayukarma ko chor3akara zeSa saba karmoM ke AbAdhAkAla ke parimANa kA pratipAdana karate hai / dasa koDAkoDI sAgaropama pramANa sthitiyoM kA abAdhAkAla eka hajAra ( 1000 ) varSa hotA hai / zeSa vAraha, caudaha, pandraha, solaha, aThAraha, bIsa, tIsa, cAlIsa aura sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa sthitiyoM kA abAdhAkAla isI anupAta se arthAt rAzika rIti se jAnanA caahiye| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- jaba dasa koDAkoDI sAgaropama vAlI sthitiyoM kA abAdhAkAla eka hajAra varSa kA prApta hotA hai, taba bAraha koDAkoDI sAgaropama vAlI sthitiyoM kA abAdhAkAla vArahaso (1200) varSa aura caudaha koDAkoDI sAgaropama vAlI sthitiyoM kA avAdhAkAla caudahaso ( 1400 ) varSa prApta hotA hai / isI prakAra sabhI sthitiyoM ke utkRSTa avadhAkAla ko samajha lenA cAhiye / 'aNuvaTTaNagAusu ti' arthAt anapavartanIya' Ayu vAle jo deva, nAraka aura asaMkhyAta varSa kI 1. Ayu ke do prakAra haiM- apavartanIya, anapavartanIya / bAhyanimitta se jo Ayu kama ho jAtI hai, use apavartanIya Ayu kahate haiM / tAtparya yaha hai ki jala meM DUbane, zastraghAta, viSapAna Adi bAhya kAraNoM se apanI baMdhI huI Ayu ko antarmuhUrta meM bhoga lenA, Ayu kA apavartana hai| aisI Ayu ko akAlamRtyu bhI kahate haiM / jo Ayu kisI bhI kAraNa ye kama na ho, jitane kAla taka ke liye bAMdhI gaI hai, utane kAla taka bhogI jAye, vaha anapavartanIya Ayu hai / upapAta janma vAle nAraka, devoM ke atirikta tadbhavamokSagAmI, uttama puruSa (tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva, baladeva Adi) aura asaMkhyAta varSa jIvI manuSya tIsa akarmabhUmiyoM, chappana aMtadvIpoM meM aura karmabhUmiyoM meM utpanna yugalika haiM aura asaMkhyAta varSa jIvI tiyaMca ukta kSetroM ke alAvA DhAI dvIpa ke bAhara dvIpa, samudroM meM bhI pAye jAte haiN| ye sabhI apanI Ayu vAle haiM aura zeSa apavartanIya Ayu vAle haiN|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa Ayu vAle tiryaMca, manuSya haiM, unake parabhava kI Ayu ke utkRSTa baMdha meM parabhava kI Ayu kI utkRSTa abAdhA chaha mAsa pramANa jAnanA caahiye|' __ kitane hI AcArya yugaladharmI (yugalika), bhogabhUmija manuSya, tiryaMcoM kA abAdhAkAla palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa mAnate haiM / jaisA ki kahA hai paliyAsaMkhijjaMsaM jugadhammANaM vayaMtaNNe / / arthAt anya AcArya yugalarmiyoM kI AyuSya kA abAdhAkAla palyopama kA asakhyAtavAM bhAga kahate haiM / isa prakAra saba karmoM kI utkRSTa sthiti kA kathana kiyA jA cukA hai| aba unakI jaghanya sthiti ko batalAte haiM / karmaprakRtiyoM kI jaghanya sthiti bhinnamuhuttaM AvaraNa-vigchadasaNacaukkalomaMte / bArasa sAyamuhuttA, aTTha ya jasakittiuccesu // 76 // do mAsA addhaddhaM, saMjalaNe pUrisa aTTha vAsANi / bhinnamuhuttamabAhA, savvAsi sahi hasse // 77 // zabdArtha-bhinnamuhattaM-bhinnamuhUrta arthAt antarmuhUrta, AvaraNa-jJAnAvaraNa, vigdhaM-antarAya, saNacaukkaM-darzanAvaraNacatuSka, lobhaMte-antima (saMjvalana) lobha, bArasa-vAraha, sAya-sAtAvedanIya, muhuttA-muhUrta, aTTha-ATha, ya-aura, jasakitti-yazaHkIti, uccesu--uccagotra / 1. Ayukarma kI abAdhA ke sambandha meM eka bAta dhyAna rakhane yogya hai ki abAdhA ke liye jo niyama batAyA gayA hai ki eka pUrva koDAkoDI sAgara kI sthiti meM sau varSa abAdhAkAla hotA hai, vaha niyama Ayukarma ke sivAya zeSa sAta karmoM kI hI abAdhA nikAlane ke liye hai| Ayukarma kI abAdhA sthiti ke anupAta para avalaMbita nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki anya karmoM kA baMdha to sarvadA hotA rahatA hai| kintu Ayukarma kA baMdha amuka-amuka kAla meM hI hotA hai / gati ke anusAra ve amuka-amuka kAla nimna prakAra haiM--manuSya aura tiryaMcagati meM jaba bhujyamAna Ayu ke do bhAga bIta jAte haiM, taba parabhava kI Ayu ke baMdha kA kAla upasthita hotA hai| jaise kisI manuSya kI Ayu 99 varSa kI hai to usameM se 66 varSa bItane para vaha manuSya parabhava kI Ayu bAMdha sakatA hai / usase pahale usake Ayukarma kA baMdha nahIM ho sakatA hai| isI se karmabhUmija manuSya aura tiryacoM ke badhyamAna Ayukarma kA abAdhAkAla eka pUrvakoTi kA tIsarA bhAga hai| kyoMki karmabhUmija manuSya, tiryaMca kI Ayu eka pUrvakoTi kI hotI hai aura usake vibhAga meM parabhava kI Ayu baMdhatI hai / lekina bhogabhUmija manuSya aura tiryaMca tathA deva aura nAraka apanI-apanI Ayu ke chaha mAsa zeSa rahane para parabhava kI Ayu bAMdhate haiM / isI se graMthakAra ne anapavartanIya Aya vAloM kA badhyamAna Ayu kA abAdhAkAla chaha mAsa batAyA hai| 2. paMcasaMgraha, paMcama dvAra gA. 41 . 3. AyubaMdha aura usakI abAdhA ke sambandha meM matabheda ko darzAte hue paMcasaMgraha meM paMcama dvAra gAthA 37-41 taka rocaka carcA kI hai| jisako pariziSTa meM dekhiye /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 karmaprakRti domAsA-do mAsa, addhaddhaM-ardha-artha, saMjalaNe-saMjvalanatrika kI, purisa-puruSaveda, advavAsANiATha varSa kI, bhinnamuhuttaM-antarmuhUrta, abAhA-avAdhA, savvAsiM-sarva prakRtiyoM kI, sahi-samasta, hasse-jaghanya sthitibaMdha meN| ___ gAthArtha--jJAnAvaraNapaMcaka, antarAyapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka aura aMtima (saMjvalana) lobha kI jaghanya sthiti antarmuhUrta hai tathA sAtAvedanIya kI bAraha mahurta evaM yazaHkIti aura uccagotra kI ATha muhUrta hai| saMjvalana krodha ko do mAsa aura zeSa mAna, mAyA kI ardha-ardha nyUna aura puruSaveda kI ATha varSa kI jaghanya sthiti hai aura sarva prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha meM abAdhA antarmuhUrta hai| __vizeSArtha-bhinnamuhuttaM . . . .'arthAt pAMcoM jJAnAvaraNa, pAMcoM antarAya, cakSu, acakSu, avadhi, kevala ina cAroM darzanAvaraNa aura sabase aMtima lobha arthAt saMjvalana lobha kI jaghanya sthiti bhinnamuhUrta arthAt antarmuhUrta hotI hai / inakA abAdhAkAla bhI antarmuhUrta hai / abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hai| sAtAvedanIya kI jaghanya sthiti bAraha muhUrta hai' aura antarmuhUrta abAdhAkAla hai evaM avAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / yahA~ para kaSAyayukta sAtAvedanIya kI jaghanya sthiti kA pratipAdana abhISTa hai / isaliye bAraha muhUrta jaghanya sthiti kahI hai| anyathA to sAtAvedanIya kI jaghanya sthiti sayogikevalI Adi meM do samaya pramANa bhI pAI jAtI hai / ___ yazaHkIti aura uccagotra kI jaghanya sthiti ATha muhUrta hai / avAdhAkAla antarmuhUrta hai aura abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai| saMjvalana kaSAyoM kI jaghanya sthiti do mAsa aura isake bAda ardha-ardha hotI hai / isa kathana kA tAtparya yaha hai ki saMjvalana krodha kI do mAsa jaghanya sthiti hai, saMjvalana mAna kI jaghanya sthiti usase AdhI arthAt eka mAsa hotI hai aura saMjvalana mAyA kI jaghanya sthiti usase AdhI arthAt ardhamAsa--eka pakSa hai| puruSaveda kI jaghanya sthiti ATha varSa kI hai| ina sabhI prakRtiyoM kA avAdhAkAla antarmuhUrta hai aura abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / __ abAdhAkAla kA pramANa pratipAdana karane ke liye 'bhinnetyAdi' pada kahA gayA hai / .. usakA artha yaha hai ki pUrvokta aura Age vakSyamANa: sabhI prakRtiyoM ke sabhI jaghanya sthitibaMdha meM abAdhAkAla bhinnamahurta jAnanA cAhiye / jo ki pahale pratipAdita kiyA gayA hai aura Age bhI kahA 1. uttarAdhyayana 33/20 meM sAtAvedanIya kI jaghanya sthiti antarmuhUrta pramANa kahI hai| 2. gyAraha, bAraha aura teraha, ina tIna guNasthAnoM meM sAtAvedanIya prathama samaya baMdhatI hai, dUsare samaya meM anubhava kI jAtI hai aura tIsare samaya meM nirjarA ho jAtI hai| isaliye baMdha aura anubhava ke do samaya sattArUpa mAne jAte haiN| nirjarA ke samaya ko karma kI sattA nahIM kahA jAtA hai| isI daSTi se sAtAvedanIya kI jaghanya sthiti do samaya bhI kahI gaI hai|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa jAyegA / arthAt abhI taka jina prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha batAyA hai aura Age bhI jinakA vatalAne vAle haiM, una sabakA abAdhAkAla bhinnamahUrta samajhanA cAhiye / ' ava Ayukarma ke bhedoM aura anya prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kA pratipAdana karate hai-- khuDDAgabhavo Ausu, uvavAyAusu samA dasasahassA / ukkosA. saMkhejjA-guNahINa ... AhAratitthayare // 7 // zabdArtha-khuDDAgabhavo-kSudrakabhava pramANa, Ausu-manuSya, tiryacAyu kI, uvavAyAusu-upapAta AyuvAloM (deva-nAraka ) kI, samA-varSa, dasasahassA-dasa hajAra, ukkosA-utkRSTa se, saMkhejjAsaMkhyAta, guNahINa-guNahIna, AhAratitthayare-AhArakadvika aura tIrthaMkara nAma kI / gAthArtha--manuSya aura tiryaMcAyu kI jaghanya sthiti kSudrakabhava (kSullakabhava)pramANa hai| aupapAtika deva aura nArakiyoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI aura AhArakadvika evaM tIrthaMkara prakRti kI jaghanya sthiti utkRSTa sthiti se saMkhyAta guNahIna hotI hai| .. vizeSArtha--'khuDDAgabhavo tti'-arthAt tiryaMcAyu aura manuSyAyu kI jaghanya sthiti kSullakabhava pramANa hai| kSullakabhava kA kyA pramANa hai ? to usakA pramANa kucha adhika do sau chappana (256 ) AvalikA pramANa hai| aba isI bAta kA spaSTIkaraNa karate haiM--eka muhUrta do ghaTikA pramANa hotA hai, usameM hRSTa-puSTa aura niroga jIva ke tIna hajAra sAta sau tihattara (3773) prANApAna 1. yahAM jaghanya abAdhA antarmuhurta pramANa batAI hai| jaghanya sthitibaMdha meM jo abAdhAkAla hotA hai, use jaghanya abAdhA aura utkRSTa sthitibaMdha meM jo abAdhAkAla hotA hai, use utkRSTa abAdhA kahate haiN| kintu yaha paribhASA Ayu ke atirikta zeSa sAta karmoM taka sImita hai, jinakI abAdhA sthiti ke pratibhAga ke anusAra hotI hai| lekina Ayukarma kI to utkRSTa sthiti meM bhI jaghanya abAdhA ho sakatI hai aura jaghanya sthiti meM bhI utkRSTa abAdhA ho sakatI hai| kyoMki usakA abAdhAkAla sthiti ke pratibhAga ke anusAra nahIM hotA hai, jaisA ki Upara saMketa kiyA hai| ataH Ayukarma kI abAdhA ke cAra vikalpa hote haiM-1. utkRSTa sthitibaMdha meM utkRSTa abAdhA, 2. utkRSTa sthitibaMdha meM jaghanya abAdhA, 3. jaghanya sthitibaMdha meM utkRSTa abAdhA aura 4. jaghanya sthitibaMdha meM jaghanya abAdhA / ina vikalpoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-jaba koI manuSya apanI pUrvakoTi kI Ayu meM tIsarA bhAga zeSa rahane para tetIsa sAgara kI Ayu bAMdhatA hai, taba utkRSTa sthitibaMdha meM utkRSTa abAdhA hotI hai aura yadi antarmuhUrta pramANa Ayu zeSa rahane para tetIsa sAgara kI sthiti bAMdhatA hai to utkRSTa sthitibaMdha meM jaghanya abAdhA hotI hai tathA jaba koI manuSya eka pUrvakoTi varSa kA tIsarA bhAga zeSa rahate hue parabhava kI jaghanya sthiti bAMdhatA hai jo antarmaharta pramANa bhI ho sakatI hai, taba jaghanya sthiti meM utkRSTa abAdhA hotI hai aura yadi antamaharta pramANa sthiti zeSa rahane para parabhava kI antarmuharta pramANa sthiti bAMdhatA hai, to jaghanya sthiti meM jaghanya abAdhA hotI hai| ata: Ayurma kI utkRSTa sthiti meM bhI jaghanya abAdhA ho sakatI hai aura jaghanya sthiti meM bhI utkRSTa abAdhA ho sakatI hai|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 karmaprakRti (zvAsocchvAsa) hote haiM aura eka prANApAna meM kucha adhika satraha kSullakabhava' aura eka muhUrta meM 65,536 kSullakabhava hote haiN| yahA~ para bhI 'savvahiM hasse' isa vacana ke anusAra sabhI prakRtiyoM kA antarmuhUrta abAdhAkAla hotA hai aura avAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai / upapAta Ayu vAle deva aura nArakoM ke AyuSya kI jaghanya sthiti dasa hajAra (10,000) varSa pramANa hai aura abAdhAkAla antarmuhurta hai tathA abAdhAkAla se hIna karmadalikaniSeka hotA hai| __ aba tIrthaMkara aura AhArakadvika kI jaghanya sthiti batalAne ke lie kahate haiM-'ukkosetyAdi' arthAt tIrthaMkaranAma aura AhAraka zarIra, AhArakaaMgopAMga nAmakarma kI jo utkRSTa sthiti antaHkoDAkoDI sAgaropama pramANa pahale kahI gaI hai, vahI saMkhyAta guNita hIna jaghanya sthiti hotI hai, phira bhI vaha antaHkoDAkoDI sAgaropama pramANa hI hotI hai / zaMkA--tIrthakara nAmakarma tIrthaMkarabhava kI prApti se pUrva tIsare bhava meM baMdhatA hai, jaisA ki kahA hai-- bajmai taM tu ya bhayavao taiyabhavo sakkaittANaM / ' arthAt bhagavAn tIrthaMkara prakRti ko tIna bhava pUrva vAMdhate haiM / isaliye isa vacana ke anusAra tIrthaMkara prakRti kI jo jaghanya sthiti antaHkoDAkoDI sAgaropama pramANa kahI hai, vaha kaise sambhava hai ? samAdhAna--Agama kA abhiprAya nahIM samajhane ka kAraNa ukta kathana ayogya hai / kyoMki 'vajjhai taM tu' ityAdi kathana nikAcanA kI apekSA kiyA gayA hai / anyathA tIna bhava se pahale bhI tIrthaMkara prakRti bAMdhI jA sakatI hai / jaisA ki vizeSaNavatI graMtha meM kahA hai-- koDAkoDIayarovamANa titthayaranAmakammaThiI / bajmai ya taM aNaMtarabhavammi taiyammi niddiLeM // arthAt antaHkoDAkoDI sAgaropama pramANa jo tIrthaMkara nAmakarma kI sthiti anantara arthAt pichale tIsare bhava meM baMdhatI hai, aisA kahA gayA hai, so vaha kaise sambhava hai ? isakA samAdhAna karate hue usI sthAna para kahA hai ki jaM bajmaitti bhaNiyaM tattha nikAijjai ti niyamo'yaM / tadavaMzaphalaM niyamA bhayaNA anikAiyAvatthe // 1. Avazyaka TIkA meM kahA hai ki kSullakabhavagrahaNa vanaspatikAya meM sambhava hai| 2. eka muhurtagata 65,536 kSullakabhava rAzi meM mahurtagata prANApAna rAzi 3773 se bhAga dene para jo labdha prApta hotA hai, utane eka prANApAna meM kSullakabhava hote haiM / bhAga dene para 17 to pUre aura 1395 zeSa rahate haiN| isIliye yahAM eka prANApAna meM kucha adhika satraha kSullakabhava hone kA saMketa kiyA hai| 3. Avazyaka niyukti 180 4. vizeSaNavatI (jinabhadragaNi kSamAzramaNa), gA. 78 5. vizeSaNavatI, gA. 80
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa arthAt anantara tIsare bhava meM baMdhatI hai, esA jo kahA gayA hai, vaha baMdha kI apekSA nahIM kintu nikAcanA kI apekSA kahA hai, aisA yaha niyama hai aura isI artha ko grahaNa karanA cAhiye / nikAcita karane ke pazcAt nizcaya se vaha abaMdhyaphala arthAt avazya vipAkaphala detI hai| kintu anikAcita avasthA meM jo jinanAmakarma kA baMdha hai, usake phala kA niyama nahIM hai / __ isa prakAra vizeSaNavatI graMtha meM ukta zaMkA kA samAdhAna kiyA hai / zaMkA--yadi tIrthaMkara nAmakarma kI jaghanya sthiti bhI antaHkoDAkoDI sAgaropama pramANa hotI hai to utanI sthiti ko pUrA karanA tiryaMcabhavoM meM paribhramaNa kiye vinA zakya nahIM hai aura tiryaMcagati meM tIrthaMkaranAmakarma kI sattA vAlA jIva kitane kAla taka rahegA ? yadi vaha antaHkoDAkoDI sAgaropama pramANa rahatA hai to aisA mAnane meM Agama se virodha AtA hai / kyoMki Agama meM tIrthaMkara prakRti kI sattA vAle jIva kA tiryaMcagati meM hone kA niSedha kiyA gayA hai / samAdhAna--yaha koI doSa nahIM hai / kyoMki nikAcita kiye gaye tIrthaMkara nAmakarma kI sattA kA hI Agama meM niSedha kiyA gayA hai / jaisA ki kahA hai jamiha nikAiyatitthaM, tiriyabhave taM nisehiyaM saMtaM / iyarammi natthi doso, uvvaTTovaTTaNAsajme // ' isa gAthA kA artha isa prakAra hai ki isa pravacana meM jo tIrthaMkara nAmakarma nikAcita arthAt avazya vedana karane rUpa se sthApita kiyA gayA hai, usa svarUpa se vidyamAna kA hI tiryaMcagati meM niSedha kiyA gayA hai| kintu itara arthAt anikAcita tIrthakara nAmakarma kA jo ki udvartanA aura apavartanA karaNa ke yogya hai, usakA tiryaMcabhava meM pAye jAne meM bhI koI doSa nahIM hai / isa tIrthaMkara nAmakarma kA abAdhAkAla bhI antarmuharta hai, usase pare dalikaracanA sambhava hone se pradezodaya avazya hI sambhava hai / (vipAkodaya to terahaveM guNasthAna meM hI sambhava hai)| aba pUrvokta prakRtiyoM se zeSa rahI prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kA nirUpaNa karate haiM vaggukkosaThiINaM, micchattukkosageNa jaM laddhaM / sesANaM tu jahanno, pallAsaMkhejjageNUNo // 79 // zabdArtha--vagukkosaThiINaM-apane varga kI utkRSTa sthiti ko, micchattukkosageNa-mithyAtva kI utkRSTa sthiti dvArA bhAga dene para, jaM-jo, laddhaM-labdha prApta ho, sesANaM-zeSa prakRtiyoM kI, tu-aura, jahanno-jaghanya, pallAsaMkhejjageNUNo-palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kama / 1. paMcasaMgraha, paMcamadvAra gA.44 2. jinanAmakarma ke pradezodaya se aizvarya Adi kI prApti hotI hai| jinanAma kA baMdha manuSyagati meM hI hotA hai /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprati gAthArtha-sva varga kI utkRSTa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti se bhAga dene para jo labdha prApta hotA hai, usameM se palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karane para vaha zeSa prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha hai / vizeSArtha--'vaggukkosa tti' arthAt yahA~ jJAnAvaraNa karma kI prakRtiyoM ke samudAya ko jJAnAvaraNavarga kahate haiN| isI prakAra darzanAvaraNa karma ke prakRtisamudAya ko darzanAvaraNavarga, vedanIya ke prakRtisamudAya ko vedanIyavarga, darzanamohanIya ke prakRtisamudAya ko darzanamohanIyavarga, cAritramohanIya ke prakRtisamudAya ko cAritramohanIyavarga, nokaSAyamohanIya prakRtisamudAya ko nokaSAyamohanIyavarga, nAmakarma ke prakRtisamudAya ko nAmakarmavarga, gotrakarma ke prakRtisamudAya ko gotrakarmavarga aura antarAya ke prakRtisamudAya ko antarAyakarmavarga kahate haiN| ina vargoM ko jo apanI-apanI tIsa koDAkoDI sAgaropama Adi rUpa utkRSTa sthiti hai, usameM mithyAtva kI sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti se bhAga dene para jo labdha prApta ho, usameM se palya kA asakhyAtavAM bhAga kama karane para pahale kahI gaI prakRtiyoM meM se zeSa rahI prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kA pramANa jAnanA caahiye| jaise ki-- darzanAvaraNa aura vedanIya kI utkRSTa sthiti tIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa hai, usameM mithyAtva kI sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti se bhAga dene para aura 'zUnyaM zUnyena pAtayet' isa vacana ke anusAra zUnya ko zUnya se kATa dene para 3/7 sAgaropama labdha prApta hotA hai, usako palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna karane para pAMcoM nidrAoM (darzanAvaraNa karma kI prakRtiyoM) aura asAtAvedanIya kI jaghanya sthiti ho jAtI hai / isI prakAra mithyAtva kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hona 7/7 bhAga hai, arthAt palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se kama eka sAgaropama pramANa hai / saMjvalanakaSAyacatuSka ko chor3akara zeSa bAraha kaSAyoM kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se nyUna 4/7 sAgaropama hotI hai tathA nokaSAyamohanIya kI, nAmakarma aura gotrakarma kI apanI-apanI bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa rUpa utkRSTa sthiti meM mithyAtva kI sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa utkuSTa sthiti se bhAga dene para jo 2/7 sAgaropama bhAga labdha prApta hotA hai, usameM palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna karane para vahI bhAga puruSaveda ko chor3akara zeSa ATha nokaSAyoM kI tathA devadvika, narakadvika, vaikriyadvika, AhArakadvika, yazaHkIti aura tIrthakara nAmakarma ko chor3akara zeSa nAmakarma' kI prakRtiyoM kI evaM nItragotra kI jaghanya sthiti hai / 1. zeSa nAmakarma ko prakRtiyoM meM varNacatuSkA bhI hai| unakI sAmAnya se 2/7 sAgara jaghanya sthiti batalAI hai| isakA kAraNa yaha hai ki baMdha avasthA meM varNAdi cAra liye jAte haiM, unake apane-apane avAntara bheda nahIM liye jAte haiN| nAmakarma kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgara hotI hai, ataH cAroM kI jaghanya sthiti sAmAnya se 2/7 sAgara hI samajhanA caahiye| inake avAntara bhedoM kI apekSA pratyeka kI jaghanya sthiti kA pramANa paMcasaMgraha, paMcamadvAra gAthA 48 kI dIkA meM spaSTa kiyA gayA hai| .....
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 vaikriyaSaTka arthAt devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, vaikriyazarIra, vaikriyaaMgopAMga kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna aura sahasraguNita 2/7 sAgaropama jaghanya sthiti hotI hai / kyoMki isa vaikriyaSaTka kI jaghanya sthiti kA baMdha karane vAle asaMjJI paMcendriya jIva hote haiM aura ve hI ukta pramANa vAlI jaghanya sthiti ko bAMdhate haiM, jaisA ki kahA hai- baMdhanakaraNa asoorchakke taM sahassatADiyaM jaM asaNNiNo tesi / paliyAsaMkhaM sU Thii abAhUNiyanigo || ' isakA artha yaha hai ki vargotkRSTa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti se bhAga dene rUpa gaNita ke isa karaNasUtra se jo 2/7 labdha hotA hai, use sahasratAr3ita arthAt eka hajAra ( 1000) se guNA karake phira use palyopama ke asaMkhyAtaveM aMza arthAt bhAga se kama kareM taba jo pramANa hotA hai, vaha ukta svarUpa vAle vaikriyaSaTka kI jaghanya sthiti kA pramANa jAnanA cAhiye | aisA kyoM ? to isakA uttara yaha hai ki jisa kAraNa se ina vaikriyaSaTka lakSaNa vAle karmoM kI asaMjJI paMcendriya hI jaghanya sthiti kA baMdha karate haiM aura ve itanI hI jaghanya sthiti ko bAMdhate haiM, isase kama nahIM bAMdhate haiM / ukta karmoM kA avadhAkAla antarmuhUrta pramANa hai aura avAdhAkAla se hIna jo karmasthiti hai, tatpramANa karmadalikaniSeka hotA hai / " ekendriyAdi jIvoM kI jaghanya, utkRSTa sthiti va sthitibaMdha kA alpabahutva esegidiyaDaharo, savvAsi UNasaMjuo jeTTho / paNavIsA pannAsA, sayaM sahassaM ca guNakAro // 80 // kamaso vigala asanINa, pallasaMkhejjabhAgahA iyaro / virae desajaiduge samma ukke ya saMkhaguNo // 81 // sannIpajjattiyare, abbhitarao ya koDikoDIo / samjhiesa, hoI pajjattagasseva // 82 // oghukkaso zabdArtha - - esa -- yaha pUrvakti, egidiyaDaharo - ekendriya kA jaghanya, savvAsi - sarva prakRtiyoM kA, U saMjuo-nyUna kI sthiti saMyukta karane se, jeTThI- utkRSTa, paNavIsA - paccIsa, pannAsA-pacAsa, sayaMsau, sahassaM - hajAra, ca aura guNakAro - guNAkAraM / kamaso- kramazaH, vigala asanINa - vikalendriya aura asaMjJI kA, pallasaMkhejjabhAgahA - palyopama ke saMkhyAtaveM bhAgahIna, iyaro - itara ( jaghanya ), virae - sarvavirata kA, desajaiduge - dezaviratadvika kA, sammacaukke - samyaktva catuSka kA ya-aura, saMkhaguNo-saMkhyAta guNa / 1. paMcasaMgraha, paMcamadvAra gA0 49 2. saralatA se sArAMza samajhane ke liye mUla evaM uttara prakRtiyoM ke sthitibaMdha aura unakI abAdhA kA prArUpa pariziSTa meM dekhiye /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 karmaprakRti sannIpajjattiyare-sajJI paryApta aura aparyApta kA, abhitarao-abhyantara, andara, ya-aura, koDikoDIo-koDAkoDI ke, oghukkoso-ogha se utkRSTa pramANa, sannissa-saMjJo kA, hoi-hai, pajjattagasseva-paryApta kA / gAthArtha--pUrva meM jo sthitibaMdha kahA hai, vaha ekendriya jIvoM kA jaghanya sthitibaMdha jAnanA cAhiye tathA palyopama kA jo asaMkhyAtavAM bhAga kama kiyA jAtA hai, usase saMyukta sthiti unakI utkRSTa hotI hai / usako krama se paccIsa, pacAsa, sau aura hajAra se guNA karane para-- yathAkrama se vikalendriya aura asaMjJI jIvoM kI utkRSTa sthiti hotI hai aura usameM se palya kA saMkhyAtavAM bhAga kama karane para unakI itara (jaghanya) sthiti hotI hai / sarvavirata, dezaviratadvika, samyaktvacatuSka meM sthitibaMdha kramazaH saMkhyAta guNita hai / saMjJI paryApta aura aparyApta kA sthitibaMdha saMkhyAta gaNA hai aura yahA~ taka ke saba sthitibaMdha eka koDAkoDI sAgaropama ke abhyantara hai arthAt antaHkoDAkoDI sAgaropama pramANa haiM aura saMjJI paryAptaka kA utkRSTa sthitibaMdha ogha se utkRSTa pramANa hai| vizeSArtha-vaikriyaSaTka, AhArakadvika aura tIrthakara prakRti ko chor3akara zeSa sabhI prakRtiyoM kA pUrvokta 'vaggukkosa . . . . . . . 'paliovamAsaMkhejjabhAgeNUNo' ityAdi lakSaNa vAlA sthitibaMdha ekendriyoM kA' 'Dahara' arthAt jaghanya jAnanA cAhiye / jisakA spaSTa Azaya isa prakAra hai __ jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, antarAya ina karmoM kI jo utkRSTa sthiti tIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa hotI hai, usameM mithyAtva kI sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti se bhAga dene para sAgaropama ke 3/7 bhAga labdha hote haiM, unheM palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna karane para jo pramANa prApta hotA hai, utanI jaghanya sthiti ekendriya jIva jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka. asAtAvedanIya aura aMtarAyapaMcaka kI bAMdhate haiM, usase kama nhiiN| isI prakAra se ve hI ekendriya jIva mithyAtva kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna sAgaropama pramANa aura kaSAyamohanIya kI 47 sAgaropama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hIna bAMdhate haiM / nokaSAyoM kI tathA vaikriyaSaTka, AhArakadvika aura tIrthaMkara prakRti ko chor3akara zeSa nAmakarma kI prakRtiyoM kI aura gotrakarma kI donoM prakRtiyoM kI jaghanya sthiti ekendriya hI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna sAgaropama ke 2/7 bhAga bAMdhate haiM aura 'UNasaMjuo jeTTha tti' arthAt usa jaghanya sthitibaMdha meM kama kiye gaye palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko saMyukta kiye jAne para vahI ekendriyoM kA utkRSTa sthitibaMdha jAnanA cAhiye / jaise--jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, asAtAvedanIya aura antarAyapaMcaka ina bIsa prakRtiyoM kA sAgaropama kA 3/7 bhAga paripUrNa utkRSTa sthitibaMdha hotA hai| 1. sarva prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha kahane ke prakaraNa meM ekendriyAdika ke jaghanya, utkRSTa sthitibaMdha ___ko kahane kA kAraNa yaha hai ki ekendriyAdika ke jaghanyotkRSTa sthitibaMdha ko batalAne meM hI sAmAnyApekSA prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha kA bhI antargata rUpa se aura vizeSApekSA yathAprasaMga ekendriyAdika jIvoM ke sthitibaMdha kA bhI kathana ho jAtA hai|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 177 isa prakAra ekendriyoM ke jaghanya aura utkRSTa sthitibaMdha kA kathana jAnanA cAhiye / ' aba vikalendriyoM ke jaghanya aura utkRSTa sthiti ke baMdha kA vicAra karate haiM- 'guNA 'paNavIsetyAdi' arthAt ekendriyoM kA jo utkRSTa sthitibaMdha hai, vahI paccIsa Adi ke kAra se guNita kiye jAne para kramazaH dvIndriya, trIndriya, caturindriya lakSaNa vAle vikalendriyoM kA aura asaMjJI paMcendriyoM kA utkRSTa sthitibaMdha jAnanA cAhiye / vaha isa prakAra hai ekendriyoM kA jo utkRSTa sthitibaMdha hai, use paccIsa se guNA karane para dvIndriyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai / ekendriyoM kA vahI utkRSTa sthitibaMdha pacAsa se guNA karane para trIndriyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai, sau se guNA karane para caturindriyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai aura hajAra se guNA karane para asaMjJI paMcendriyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai| tathA 'pallasaMkhejjabhAgahA iyaro' arthAt dvIndriya Adi jIvoM kA apanA-apanA jo utkRSTa sthitibaMdha hai vaha patyopama ke saMkhyAtaveM bhAga se hIna karane para itara arthAt jaghanya sthitibaMdha jAnanA cAhiye / sthitibaMdha kA alpabahutva aba sabhI jaghanya aura utkRSTa sthitibaMdhoM ke alpabahutva kA vicAra karate haiM ---- 1. sUkSmasaMparAya yati kA jaghanya sthitibaMdha sabase kama hotA hai / 2. usase bAdara paryAptaka kA jaghanya sthitibaMdha asaMkhyAta guNA hotA hai / 3. usase bhI sUkSma paryAptaka kA jaghanya sthitibaMdha vizeSAdhika hai / 1. ekendriya ke utkRSTa aura jaghanya sthitibaMdha ke bAre meM karmaprakRti aura paMcasaMgraha ke mata meM antara hai / jahA~ taka prakRtiyoM kI jaghanya sthiti prApta karane ke liye unakI utkRSTa sthiti meM bhAga dene kA sambandha hai, vahAM taka to donoM meM samAnatA hai| lekina usake bAda antara A jAtA hai| karmaprakRti meM to yaha batAyA hai ki apane-apane varga kI utkRSTa sthiti meM mithyAtva kI 70 koDAkoDI sAgara kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene para jo labdha AtA hai, vaha ekendriya kI apekSA utkRSTa sthitibaMdha hai aura usameM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karane para jaghanyasthiti hai| lekina paMcasaMgraha ke matAnusAra varga meM nahIM, kintu pratyeka prakRti kI apanI-apanI utkRSTa sthiti meM bhAga dene para jo labdha AtA hai, vaha ekendriya kI apekSA se jaghanya sthiti hotI hai aura usameM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga jor3ane para usakI utkRSTa hotI hai / isI bAta ko batAne ke liye upAdhyAya yazovijaya jI ne karmaprakRti kI 'vaggukko saThiINa. (gA. 79 ) kI TIkA meM paMcasaMgraha ke mata kA ullekha karate hue likhA hai -- paMcasaMgrahe tu vargotkRSTa sthitivibhajanIyatayA nAbhipretA' kintu 'sesANukkosAo micchattaThiIha jaM laddhaM' (paMcamadvAra, gA. 48) iti graMthena 'svasvotkRSTasthitimithyAtvotkRSTasthityA bhAge hRte yallabhyate tadeva jaghanya sthitiparimANamukta' arthAt paMcasaMgraha meM to apane-apane varga kI utkRSTa sthiti meM bhAga nahIM diyA jAtA hai, kintu apanI-apanI utkRSTa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti se bhAga dene para jo labdha AtA hai, vahI jaghanya sthiti kA parimANa hotA hai|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprati 4. usase bhI aparyAptaka bAdara kA jaghanya sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 5. usase bhI aparyApta sUkSma kA jaghanya sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 6. usase bhI usI kA (aparyApta sUkSma kA) utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 7. usase bhI aparyApta bAdara kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 8. usase bhI sUkSma paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 9. usase bhI vAdara paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 10. usase bhI dvIndriya paryApta kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 11. usase usI ke (dvIndriya ke) aparyApta kA jaghanya sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 12. usase bhI usI dvIndriya aparyApta kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 13. usase bhI dvIndriya paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 14. usase bhI vIndriya paryApta kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai / 15. usase bhI usI trIndriya aparyApta kA jaghanya sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 16. usase bhI tIndriya aparyApta kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 17. usase bhI trIndriya paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 18. usase caturindriya paryApta kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 19. usase bhI aparyApta caturindriya kA jaghanya sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 20. usase bhI aparyApta caturindriya kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 21. usase bhI paryApta caturindriya kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 22. usase asaMjJI paMcendriya paryApta kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 23. usase bhI asaMjJI paMcendriya aparyApta kA jaghanya sthitibaMdha vizeSAdhika hai / 24. usase bhI asaMjJI paMcendriya aparyApta kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 25. usase bhI asaMjJI paMcendriya paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai| 26. usase saMyata kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 'virae' ityAdi virata arthAt saMyata ma jaghanya aura utkRSTa sthitibaMdha kaha hI diyA hai| usase (saMyata ke utkRSTa sthitibaMdha se dezayatidvika arthAt dezavirata ke jaghanya aura utkRSTa sthitibaMdha tathA samyaktvacatuSka arthAt avirata samyagdRSTi ke paryApta aura aparyApta aura pratyeka ke jaghanya aura utkRSTa sthitibaMdha karane vAloM kA sthitibaMdha yathAkrama saMkhyAta guNA kahanA caahiye| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai27. saMyata ke utkRSTa sthitibaMdha se dezavirata kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hotA hai| 28. usase dezavirata kA hI utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| ..
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 29. usase paryApta avirata samyagdRSTi kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 30. usase bhI aparyApta avirata samyagdRSTi kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 31. usase bhI aparyApta avirata samyagdRSTi kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 32. usase bhI paryApta avirata samyagdRSTi kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAtaguNA hai| 33. pUrvokta avirata samyagdRSTi paryAptaka ke utkRSTa sthitibaMdha se saMjJI paMcendriya paryAptaka kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 34. usase bhI saMjJI paMcendriya aparyAptaka kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai / 35. usase bhI saMjJI paMcendriya aparyAptaka kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai tathA 'abhitarao yaM tti' arthAt saMyata ke utkRSTa sthitibaMdha se lekara aparyApta saMjJI paMcendriya taka kA utkRSTa sthitibaMdha, yaha saba eka koDAkoDI sAgaropama ke bhItara hI jAnanA cAhiye aura ekendriya Adi ke saba jaghanya aura utkRSTa sthitibaMdha kA parimANa pUrva meM hI pRthak-pRthak kaha diyA hai / tathA-- 36. usase arthAt aparyApta saMjJI paMcendriya ke utkRSTa sthitibaMdha se saMjJI paMcendriya paryAptaka kA utkRSTa sthitibaMdha jo pahale ogha-sAmAnya se kahA gayA hai, vahI jAnanA caahiye|' ___ ina jIvabhedoM meM sthitibaMdha ke pramANa aura alpavahutva ko nimnalikhita prArUpa dvArA saralatA se samajhA jA sakatA hai-- krama jIvabheda kA nAma baMdhaprakAra sthitibaMdha kA pramANa alpabahutva jaghanya 1. sUkSmasaMparAya yati 2. bAdara paryApta 3. sUkSma paryApta 4. bAdara aparyApta 5. sUkSma aparyApta sabase alpa asaMkhya gaNa" vizeSAdhika antarmuhUrta 1sAgaropama, palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hIna sAgaropama, palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hIna sAgaropama, palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hIna sAgaropama, palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hIna sAgaropama sAgaropama sAgaropama sAgaropama 34 sAgaropama, palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga hIna, utkRSTa 7. bAdara aparyApta 8. sUkSma paryApta 9. bAdara paryApta 10. dvIndriya paryApta jaghanya (25-) saMkhyAta guNA 1. bIsa koDAkoDI sAgaropama. 70 koDAkoDI sAgaropama ityAdi oSa (sAmAnya) sthitibaMdha kahA hai| tatpramANa jAnanA caahiye|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 krama jIvabheda kA nAma 11. ndriya aparyApta 12. 13. drondriya paryApta 14. trIndriya paryApta 15. aparyApta 16. 17. 18. caturi 19. caturi 20. 11 " 11 rz 36.3 25. 26. saMvata 27. dezavirata " 17 21 paryApta " 28. 33 29. avi. samya. paryApta aparyApta 37 11 11 30.11 31. 11 32. abhi. samya paryApta 33. mithyAtvI paryApta 34.ce aparyApta 35. 21. caturi. paryApta 22. asaMjJI paMce. paryApta 23. aparyApta 11 24. asaMjJI paMce. aparyApta utkRSTa paryApta 11 " baMdhaprakAra 31 paryApta jaghanya utkRSTa jaghanya (50) uSTa " 11, jaghanya (100) utkRSTa jaghanya (1000-) 11 11 11 jaghanya utkRSTa jaghanya " utkRSTha 17 jaghanya utkRSTa 13 sthitibaMdha kA pramANa 34 sAgaropama palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga hona 2 sAgaropama 3 sAgaropama OM sAgaropama patyopama ke saMkhyAtaveM bhAga hIna 7 sAgaropama, palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga hIna 7 sAgaropama 7 sAgaropama 14 sAgaropama, palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga hIna 14 sAgaropama, patyopama ke saMkhyAtaveM bhAga hIna 14 sAgaropama 14 sAgaropama 142 u sAgaropama, palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga hIna 142 sAgaropama, palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga hIna 142 sAmaropama 142 sAgaropama antaH koDAkoDo sAgaropama 11 " 31 "" " " 37 11 13 31 11 11 11 11 13 " " 71 31 17 11 11 11 10 koDAkoDI sAgaropama 21 31 11 31 " 11 11 13 karmaprakRti alpabahutva vizeSAdhika saMkhyAtaguNa vizeSAdhika saMkhyAtaguNa vizeSAdhika " " saMkhyAtaguNa vizeSAdhika 11 33 saMkhyAtaguNa "" "1 " 31 71 27 11 11 31 " noTa - 1. yahA~ sthitibaMdha evaM alpabahutva usI prakRti kI apekSA batAyA hai, jisakI utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgara pramANa hai| anya prakRti kI apekSA utkRSTa sthitibaMdha pRthaka-pRthaka hogA /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMdhanakaraNa 181 . 2. dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya ke sthitibaMdha meM jo saMkhyA kI adhikatA vatalAI hai, vaha ekendriya ke utkRSTa sthitibaMdha meM kramazaH paccIsa, pacAsa, sau aura hajAra se guNA karane para prApta rAzi jAnanA caahiye| 3. yahA~ saMyata kA utkRSTa sthitibaMdha batAyA hai aura jaghanya sthitibaMdha sUkSmasaMparAya yati jitanA jAnanA caahiye| 4. 'saMyata' se saMjJI paMcendriya ke sthitibaMdha kA krama prArambha hotA hai / saMyama aura dezavirati paryApta avasthA meM dhAraNa kara sakate haiN| ataH unameM paryApta-aparyApta kA vikalpa nahIM hai| 5. gAthA meM saMjJI paMcendriya paryApta-aparyApta kA utkRSTa sthitibaMdha oghavat kahA hai| lekina yahA~ saralatA se samajhane ke liye pRthak-pRthak spaSTa kara diyA hai| niSekaprarUpaNA - isa prakAra sthitibaMdhaprarUpaNA kI gaI / aba kramaprApta niSekaprarUpaNA kA vicAra karate haiN| usameM do anuyogadvAra haiM--anantaropanidhA aura paraMparopanidhA / inameM se pahale anantaropanidhA kI prarUpaNA karate haiM--- motUNa sagamabAhe, paDhamAe Thiie bahutaraM davvaM / etto visesahINaM, jAvukkosaM ti savesi // 3 // / ..zabdArtha-motUNa-chor3akara, sagamabAhe-apanI abAdhA, paDhamAe Thiie-prathamaH sthiti meM, bahutaraM-adhika, davvaM-dravya, etto-isase Age, visesahINaM-vizeSa hIna-hIna, jAvukkosaM ti-utkRSTa sthiti paryanta, sarvesi-saba prakRtiyoM meN| gAthArtha--jIva saba prakRtiyoM meM unakI abAdhA ko chor3akara prathama sthiti meM bahuta dravya detA hai, isase Age ke sthitisthAnoM meM vizeSa hIna-hIna utkRSTa sthiti paryanta jAnanA caahiye| vizeSArtha-sabhI badhyamAna karmoM meM apanI-apanI abAdhAkAla ko chor3akara usase Upara dalikanikSepa (niSekaracanA) karatA hai| usameM se eka samaya lakSaNa vAlI prathama sthiti meM bahuta adhika karmadalika kA nikSepa karatA hai aura 'etto visesahINaM ti' arthAt isa prathama sthiti se Upara dvitIya Adi eka-eka samaya pramANa vAlI sthitiyoM meM vizeSahIna-vizeSahIna karmadalika kA nikSepa karatA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- . prathama sthiti se dvitIya sthiti meM vizeSahIna karmadalikoM kA prakSepa karatA hai, usase bhI tRtIya sthiti meM vizeSahIna prakSepa karatA hai, usase bhI caturtha sthiti meM vizeSahIna prakSepa karatA hai|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 karmaprakRti isa prakAra vizeSahIna- vizeSahIna nikSepa karane kA krama taba taka kahanA cAhiye, jaba taka usa samaya meM bAMdhe jAne vAle karmoM kI utkRSTa sthiti kA carama samaya prApta hotA hai / ' isa prakAra anantaropanighA kI prarUpaNA jAnanA cAhiye / aba paraMparopanidhAprarUpaNA karate haiMpallasaMkhiya bhAgaM, gaMtuM dugu NamevamukkosA / nANaMtarANi pallassa, mUlabhAgo asaMkhatamo // 84 // zabdArtha -- pallAsaMkhiya bhAgaM - palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga, gaMtuM - atikramaNa karane para, buguNaM - dviguNahIna, evaM - isa prakAra, ukkosA - utkRSTa sthiti, nANaMtarANi - nAnA antara jAnanA, pallassa. palyopama ke, mUlabhAgo - vargamUla ke asaMkhatamo - asaMkhyAtaveM bhAga pramANa / gAthArtha -- palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyoM kA atikramaNa karane para dviguNahAnisthAna tathA nAnA aMtara palyopama ke vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiM / vizeSArtha --- abAdhAkAla se Upara prathama sthiti meM jo karmadalika niSakta- nikSipta kiye jAte haiM, unakI apekSA samaya-samaya rUpa dvitIya, tRtIya Adi sthitiyoM meM vizeSahIna - vizeSahIna dalikoM kA nikSepaNa karate hue patyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyoM ke atikrAnta ho jAne para nikSipyamANa dalika 'duguNUNaM' dviguNahIna arthAt Adhe ho jAte haiM / tatpazcAt isase bhI Upara ukta sthAna kI apekSA vizeSahIna, vizeSahInatara nikSipyamANa dalika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyoM ke atikrAnta hone para Adhe ho jAte haiN| isa prakAra ardha- ardha hAni se taba taka kahanA cAhiye, jaba taka utkRSTa sthiti prApta hotI hai / arthAt sthiti kA carama samaya AtA hai| isa prakAra ye dviguNahAni vAle sthAna kitane hote haiM ? isako batalAne ke liye kahA hai'nANatarANi pallasa' arthAt nAnA prakAra ke jo antara yAnI antara - antara se dviguNahAni ke sthAna utkRSTa sthitibaMdha meM palyopama sambandhI prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane samaya pramANa hote haiM / kahA bhI hai- 1. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki abAdhAkAla samApta hone ke anantara pahale samaya meM karmadalikoM kA niSeka kiyA jAtA hai, unakA pramANa adhika hotA hai, dUsare samaya meM usase kama / isI prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka baddha vaHmaMdalikoM kI sthiti pUrNa hotI hai| isako asatkalpanA se isa prakAra samajhA jA sakatA haijaise 25 samaya sthitibaMdha vAle karma ke 1050 paramANu baMdhe haiM / unakA pAMca samaya kA abAdhAkAla hai / kAla bItane ke bAda pahale samaya meM arthAt chaTThe samaya meM 100, sAtaveM samaya meM 95, AThaveM samaya meM 90, isa prakAra yAvat paccIsaveM samaya meM 5 pAMca paramANu udaya meM Akara vaha karma niHsattAka hotA hai / 2. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki utkRSTa sthitibaMdha taka athavA usake antya samaya taka meM palyopama ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga ke samaya jitane dviguNahAni sthAna hote haiM / jaise ki 20 koDAko sAgaropama, 70 koDAkoDI sAgaropama ityAdi jisa karma kA jo utkRSTa sthitibaMdha hai, usa utkRSTa sthitibaMdha meM pUrvokta pramANa vAlI hAni hotI hai, parantu jaghanya sthitibaMdha athavA kitane hI madhyama sthitibaMdha meM pUrvokta pramANa vAlI hAniyAM saMbhava nahIM haiM /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa paliovamassa malA, asaMkhabhAgammi jattiyA smyaa| tAvaiyA hANIo, ThiibaMdhukkosae neyaa|| ___ arthAt palyopama ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utanI hI dviguNahAniyAM utkRSTa sthitibaMdha meM jAnanA caahiye| prazna-mithyAtva mohanIya kI utkRSTa sthiti sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa hone se dviguNahAniyAM bhale hI sambhava hoM, kintu Ayukarma kI sthiti to tetIsa sAgaropama mAtra hone se itanI hAniyAM kaise sambhava haiM ? / / uttara--yahA~ asaMkhyAtavAM bhAga bhI asaMkhya bheda rUpa hotA hai| kyoMki asaMkhyAta ke bhI asaMkhyAta bheda hote haiM, isaliye palyopama ke vargamUla kA asaMkhyAtavAM bhAga Ayukarma meM atIva alpatara grahaNa kiyA gayA hai| isaliye isameM koI virodha nahIM hai| ye saba dviguNahAni ke sthAna alpa hote haiM aura eka dviguNahAni ke antarAla meM niSekasthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| isa prakAra se niSekaprarUpaNA kA kathana jAnanA cAhiye / ' aba abAdhAkaMDakaprarUpaNA karate haiM -- abAdhAkaMDakaprarUpaNA mottUNa AugAI, samae samae abaahhaanniie| pallAsaMkhiyabhAgaM, kaMDaM kuNa. appabahumesi // 8 // zabdArtha-mottUNa-chor3akara, AugAI-Ayukarma ko, samae-samae-samaya-samaya, abAhahANIeavAdhAhAni hone para, pallAsaMkhiyabhAga-palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, kaMDaM kuNa-kaMDakakaMDaka hIna, appabahuM-alpabahutva, esiN-inkaa| gAthArtha-Ayakarma ko chor3akara zeSa sAta karmoM meM abAdhA eka-eka samaya hIna hone para utkRSTa sthiti meM se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa kaMDaka-kaMDaka pramANahIna hote haiN| inameM alpabahutva isa prakAra hai| . vizeSArtha-mottUNa tti-arthAt cAroM Ayukarma ko chor3akara zeSa sabhI karmoM kI abAdhA / meM eka-eka samaya kI hAni hone para palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa kaMDaka utkRSTa sthiti se / lagAkara hIna-hIna kiyA jAtA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai utkRSTa abAdhA meM vartamAna jIva pUrI utkRSTa sthiti ko bAMdhatA hai, athavA eka samaya kama utkRSTa sthiti ko bAMdhatA hai, athavA do samaya kama utkRSTa sthiti ko bAMdhatA hai, athavA tIna samaya kama ityAdi isa prakAra eka-eka samaya kama karate hue palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se 1. sthitibaMdha, abAdhA aura niSekaracanA kA spaSTIkaraNa pariziSTa meM dekhiye /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 karmaprakRti hIna utkRSTa sthiti ko bAMdhatA hai aura yadi punaH eka samaya kama utkRSTa abAdhA hotI hai to vaha niyama se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kaMDaka se hIna hI utkRSTa sthiti ko bAMdhatA hai aura eka samayahIna athavA do samayahIna ityAdi krama se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa kaMDakahIna utkRSTa sthiti ko bAMdhatA hai| yadi utkRSTa abAdhA punaH do samaya se hIna ho to niyama se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa vAle do kaMDakoM se hIna utkRSTa sthiti ko bAMdhatA hai aura use bhI vaha eka samayahIna athavA do samayahIna yAvat palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna sthiti ko bAMdhatA hai| isa prakAra jitane samayoM se hIna avAdhA hotI hai, utane hI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga lakSaNa vAle kaMDakoM se kama sthiti jAnanA caahiye| isa prakAra yAvat eka ora jaghanya avAdhA hoto hai aura dUsarI ora jaghanya sthiti prApta hotI hai, vahA~ taka yaha vivakSA jAnanA cAhiye / isa prakAra abAdhAgata eka-eka samaya kI hAni se sthiti ke kaMDakahAni kI prarUpaNA jAnanA caahiye| - alpabahutva kI prarUpaNA ke liye gAthA meM 'appabahumesiM' yaha pada diyA hai| arthAt ina vakSyamANa padoM kA alpabahutva kahanA cAhiye / lekina kina padoM kA alpabahutva kahanA cAhiye ? aisA pUchane para kahate haiM-- baMdhAbAhANukkasiyaraM, kaMDaka abAhabaMdhANaM / ThANANi ekkanANaMtarANi attheNa kaMDaM ca // 86 // zabdArtha-baMdhAbAhANa-sthitibaMdha, abAdhA, ukkasiyara-utkRSTa, itara (jaghanya), kaMDakakaMDakasthAna, abAha-abAdhAsthAna, baMdhANaM-sthitibaMdha ke, ThANANi-sthAna, ekkanANaMtarANi-eka nAnA antara, attheNa kaMDaM-arthakaMDaka kA. c-aur| gAthArtha-utkRSTa aura jaghanya sthitibaMdha, abAdhA, kaMDakasthAna, avAdhAsthAna, sthitibaMdhasthAna, eka nAnA aMtara, dviguNahAnisthAna aura arthakaMDaka, inakA (alpabahutva kahanA cAhiye ) / .: vizeSArtha--baMdhAbAhANakkasiyaraM ti--arthAt 1. utkRSTa sthitibaMdha, 2. jaghanya sthitibaMdha, 3. utkRSTa abAdhA, 4. jaghanya abAdhA, 5. kaMDakasthAna, 6. avAdhAsthAna, 7. sthitibaMdhasthAna, 8. eka dviguNahAni ke bIca kA antara , 9. dviguNahAnisthAna rUpa antara aura 10. arthakaMDaka, ina dasa ke alpabahutva kA kathana karanA cAhiye / arthakaMDaka kA lakSaNa isa prakAra hai--jaghanyA'bAdhAhInayA utkRSTA'bAdhayA jaghanyasthitihInAyA utkRSTasthitarbhAga hate sati yAvAn bhAgo labhyate tAvAn arthena kaMDakamityucyate ityAmnAyikA vyAkhyAnayanti--jaghanya abAdhA se 1. asatkalpanA se ukta kathana kA spaSTIkaraNa yaha hai ki jaise 100 samaya sthitika karma kI 10 samaya abAdhA hai, to 100, 99, 98, 97, 96, 95, 94, 93, 92 aura 91 samaya ke sthitibaMdha meM avazya hI 10 samaya kI abAdhA hogI, tadanantara 90, 89 Adi 81 taka kI 10 sthitiyoM kA baMdha ho, vahAM taka 9 samaya kI abAdhA hogii| isI taraha 10 se 1 samaya taka sthiti meM 1 samaya rUpa jaghanya abAdhA hogI /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa hIna utkRSTa abAdhA ke dvArA jaghanya sthiti se hIna utkRSTa sthiti meM bhAga dene para jitanA bhAga prApta hotA hai, utanA vaha bhAga arthakaMDaka' kahalAtA hai, aisA AmnAyikoM (karmasiddhAntavAdiyoM) kA kathana hai| ... paMcasaMgraha meM isa arthakaMDaka ke sthAna para abAdhAkaMDaka sthAna pada prayukta kiyA hai| vahAM para mUla TIkAkAra ne isa pada kI vyAkhyA isa prakAra kI hai-'abAdhA ca kaMDakAni cAbAdhAkaMDakaM, tasya sthAnAni abAdhAkaDakasthAnAni' arthAt avAdhA aura kaMDaka ina donoM kA samAhAra abAdhAkaMDaka hai aura usake sthAna avAdhAkaMDakasthAna kahalAte haiM / arthAt abAdhA aura kaMDaka ina donoM ke sthAna kI saMkhyA abAdhAkaMDakasthAna jAnanA cAhiye / ____ aba ina dasoM sthAnoM kA alpabahutva kahate haiM saMjJI paMcendriya paryApta-aparyApta kA Ayu vyatirikta sAta karmoM meM sthitibaMdha Adi kA alpabahutva 1. saMjJI paMcendriya paryAptaka yA aparyAptaka baMdhaka jIvoM meM Ayu ko chor3akara zeSa sAta karmoM ko jaghanya abAdhA sabase kama hai| jo antarmuhUrta pramANa hotI hai| 2.3. usase abAdhAsthAna aura kaMDakasthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| kintu ye donoM paraspara samAna hote haiN| jisakA Azaya isa prakAra hai---jaghanya avAdhA ko Adi karake utkRSTa abAdhA ke aMtima samaya ko vyApta kara jitane samaya prApta hote haiM, utane abAdhAsthAna hote haiN| jaise-jaghanya avAdhA yaha eka sthAna hai, eka samaya adhika vahI jaghanya abAdhA dvitIya abAdhAsthAna kahalAtA hai| do samaya adhika abAdhA tRtIya avAdhAsthAna hai / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka utkRSTa avAdhA kA aMtima samaya prApta hotA hai| itane ho abAdhAkaMDaka hote haiN| kyoMki jaghanya abAdhA se Arambha karake samaya-samaya eka kaMDaka prApta hotA hai| yaha bAta pUrva meM kahI jA cukI hai| 4. una abAdhAkaDakoM se utkRSTa abAdhA vizeSAdhika hotI hai, kyoMki usameM jaghanya abAdhA kA praveza ho gayA hai| 5. usa utkRSTa abAdhA se dalikaniSekavidhi meM dviguNahAnisthAna asaMkhyAta guNita hote haiM, kyoMki ve palyopama ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga gata samaya pramANa hote haiN| 6. unase eka dviguNa hAni ke antara meM niSekasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM, kyoMki unakA parimANa asaMkhyAta palyopama vargamUla pramANa hotA hai| . . . . lA lA 9 ...... 7. unase bhI arthakaMDaka asaMkhyAta guNita hotA hai| .. 1. ukta kathana kA Azaya yaha hai ki abAdhAsthAnoM dvArA sthitisthAnoM ko bhAga dene para jo eka abAdhA kaMDakavartI sarva sthitipramANa bhAga prApta ho, use arthakaMDaka kahate haiN| athavA arthakaMDaka arthAt eka abAdhAkaMDaka /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti 8. usase jaghanya sthitibaMdha asaMkhyAta guNA hotA hai, kyoMki usakA pramANa antaHkoDAkoDI sAgaropama hai| kyoMki zreNI para nahIM car3hane vAle bhI saMjJI paMcendriya jIva jaghanya rUpa se bhI antaHkoDAkoDI sAgaropama pramANa hI sthitibaMdha karate haiN| 9. usa jaghanya sthitibaMdha se bhI sthitibaMdhasthAna saMkhyAta guNita haiN| unameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya ke sthitibaMdhasthAna kucha adhika unatIsa (29) guNita hote haiM, mithyAtvamohanIya ke sthitibaMdhasthAna kucha adhika unahattara (69) guNita hote haiM aura nAma va gotra ke sthitibaMdhasthAna kucha adhika unnIsa (19) guNita hote haiM / 10. unase utkRSTa sthiti vizeSAdhika hotI hai, kyoMki usameM jaghanya sthiti aura abAdhA kA praveza ho jAtA hai| saralatA se samajhane ke liye jinakA prArUpa isa prakAra hai-- krama sthAna kA nAma alpabahutva pramANa - alpa, usase asaMkhyAta guNA antarmuhUrta pramANa utkRSTa se antarmuhUrtahIna 7000 varSa samayapramANa 1. jaghanya abAdhA 2. abAdhAsthAna 3. kaMDakasthAna 4. utkRSTa abAdhA abAdhA sthAna pramANa vizeSAdhika 5. dviguNahAnisthAna asaMkhyAta guNa , " 6. niSekasthAna (eka dviguNahAni meM) 7. arthakaMDaka 8. jaghanya sthitibaMdha 9. sthitibaMdhasthAna 10. utkRSTa sthitibaMdha 7000 varSa pramANa, kyoMki usameM jaghanya abAdhA kA praveza ho gayA hai palyopama ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga samayapramANa asaMkhyAta palyopama vargamUla pramANa palyo0 kA asaMkhyAtavAM bhAga antaHkoDAkoDI pramANa (zreNirahita) antarmahartahIna 70 koDAkoDI sAgaropama pramANa 70 koDAkoDI sAgaropamapramANa saMkhyAta guNa vizeSAdhika saMjI-asaMjJI paMcendriya kA Ayukarma meM utkRSTa sthitibaMdhAdi sthAnoM kA alpabahutva1. saMjJI paMcendriya aura asaMjJI paMcendriya paryAptakoM meM pratyeka ke Ayu kI jaghanya abAdhA sabase kama hai| 2. usase jaghanya sthitibaMdha saMkhyAtaguNA hai, jo kSullakabhava rUpa hotA hai|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 187 . 3. usase abAdhAsthAna saMkhyAta guNita haiM, kyoMki ve jaghanya abAdhA se rahita pUrvakoTi ke vibhAga pramANa hote haiN| 4. unase bhI utkRSTa abAdhA vizeSAdhika hai, kyoMki usameM jaghanya abAdhA kA bhI praveza ho jAtA hai| 5. usase dviguNahAnisthAna asaMkhyAta guNita hote haiM, kyoMki ve palyopama ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAgagata samayapramANa hote haiN| 6. usase bhI eka dviguNahAni ke antara meM niSekasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / isa viSayaka ukti kA pUrva meM saMketa kiyA jA cukA hai| 7. unase sthitibaMdhasthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| 8. unase bhI utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hotA hai, kyoMki usameM jaghanya sthiti aura abAdhA kA praveza ho jAtA hai| spaSTatA se samajhane ke liye jisakA prArUpa isa prakAra hai krama sthAnanAma alpabahutva pramANa usase 1. jaghanya abAdhA 2. jaghanya sthitibaMdha alpa, saMkhyAtaguNa 3. abAdhAsthAna 4. utkRSTa abAdhA 5. dviguNahAnisthAna 6. niSekasthAna vizeSAdhika asaMkhyAtaguNa asaMkhyAta samayapramANa antarmuhUrta kSullakabhava (256 AvalI) jaghanya abAdhAhIna pUrvakoTitribhAga pUrvakoTitribhAga palyopama ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa asaMkhyAta palyopama vargamUla pramANa (palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga) kSullakabhavahIna 33 sAgaropama pramANa 33 sAgaropama 7. sthitisthAna 8. utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika saMjJo-asaMjJI paryApta rahita zeSa 12 jIvabhedoM kA Ayukarma meM sthitibaMdha Adi kA alpabahutva1. paMcendriya saMjJI, asaMjJI aparyAptakoM meM aura caturindriya, trIndriya, dvIndriya, bAdara-sUkSma ekendriya paryAptaka-aparyAptakoM meM pratyeka ke Ayu kI jaghanya abAdhA sabase kama hai| 2. usase jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hotA hai, kyoMki vaha kSullakabhava rUpa hai| 3. usase abAdhAsthAna saMkhyAta guNita hote haiN| 4. unase bhI utkRSTa abAdhA vizeSAdhika hotI hai|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 karmaprati 5. usase bhI sthitibaMdhasthAna saMkhyAta guNita hote haiM, kyoMki ve jaghanya sthiti se kama pUrva koTi pramANa hote haiN| 6. usase utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hotA hai, kyoMki usameM jaghanya sthiti aura abAdhA kA : praveza ho jAtA hai| inakI spaSTatA ke liye prArUpa nimnaprakAra hai tA hai| krama sthAnanAma alpabahutva pramANa 1. jaghanya abAdhA 2. jaghanya sthitibaMdha 3. abAdhAsthAna 4. utkRSTa abAdhA 5. sthitibaMdhasthAna 6. utkRSTa sthitibaMdha sarvastoka, usase saMkhyAta guNa , __, , , vizeSAdhika saMkhyAta guNita ,, vizeSAdhika antarmaharta pramANa (kuchaeka AvalIpramANa) kSullakabhava (256 AvalIpramANa) antarmuhUrtahIna 73333 varSa 73333 varSa antarmuhUrtahIna pUrvakoTi pramANa pUrvakoTipramANa saMjIdvikahIna zeSa 12 jIvabhevoM kA Ayu rahita sAta karmoM meM sthitibaMdha Adi kA alpabahutva-- 1.2. asaMjJI paMcendriya, caturindriya, trIndriya, dvIndriya, sUkSma-bAdara ekendriya paryAptaka-aparyAptakoM ___ meM Ayukarma ko chor3akara zeSa sAta karmoM ke pratyeka ke abAdhAsthAna aura kaMDaka sabase kama ....hote haiM / kintu ve paraspara samAna haiN| ve AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga samayapramANa ____ hote haiN| 3. unase jaghanya abAdhA asaMkhyAta guNI hotI hai, kyoMki isakA pramANa antarmuhurta hai| 4. usase bhI utkRSTa abAdhA vizeSAdhika hai, kyoMki usameM jaghanya abAdhA kA bhI praveza hai| 5. usase dviguNahAnisthAna asaMkhyAta guNita haiN| 6. usase eka dviguNahAni ke antara meM niSekasthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| 7. unase arthakaMDaka asaMkhyAta guNA hai| 8. usase bhI sthitibaMdhasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM, kyoMki unakA pramANa; palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga gata samayapramANa hai| 9. unase bhI jaghanya sthitibaMdha asaMkhyAta guNA hai / 10. usase bhI utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai, kyoMki vaha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se adhika hai|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 189 saralatA se samajhane ke liye jisakA prArUpa isa prakAra haikrama sthAnanAma alpabahutva pramANa alpa AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga ke samaya pramANa pUrvavat (arthAt alpa) usase AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga ke samaya pramANa asaMkhyAtaguNa , antarmuhUrta pramANa vizeSAdhika asaMkhyAtaguNa , 1. abAdhAsthAna 2. kaMDakasthAna 3. jaghanya abAdhA 4. utkRSTa abAdhA 5. dviguNahAnisthAna 6. niSekasthAna 7. arthakaMDaka 8. sthitisthAna 9. jaghanya sthitibaMdha 10. utkRSTa sthitibaMdha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgagata samayapramANa sAgaropama, palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hIna vizeSAdhika arthAta palyopama 1sAgaropama yAvat 1000 sAgaropama ke asaMkhyAtaveM bhAga se adhika isa prakAra jIvabhedoM meM alpavahutva kA kathana samajhanA caahiye| ina prArUpoM meM Agata arthakaMDaka asaMkhyAta guNA kaise hotA hai, samajha nahIM sake haiN| vidvajjanoM se isakI spaSTatA kI apekSA hai| 12 jIvabhedoM ke prArUpoM meM mukhyatayA ekendriya kI apekSA alpabahutva samajhanA caahiye| sthitibaMdha ke adhyavasAyasthAnoM kI prarUpaNA aba sthitibaMdha ke adhyavasAyasthAnoM kI prarUpaNA karate haiN| usameM tIna anuyogadvAra haiN| ve isa prakAra haiM-(1) sthitisamudAhAra' (2) prakRtisamudAhAra' aura (3) jIvasamudAhAra / pratipAdana, vyAkhyA karane ko samudAhAra kahate haiN| inameM se bhI sthitisamudAhAra meM tIna anuyogadvAra hote haiM, yathA-(1) pragaNanA' (2) anukRSTi aura (3) tIvramaMdatA / inameM se pahale pragaNanA kI prarUpaNA karate haiM-- ... . .. 1. sthitisthAnoM ke viSaya meM sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna sambandhI vyAkhyA karane ko sthitisamudAhAra kahate haiM / .... 2. karmaprakRtiyoM ke viSaya meM sthitibaMdhAdhyavasAyoM kI prarUpaNA karanA prakRtisamudAhAra hai / ... . 3. jIva ke viSaya meM sthitibaMdhAdhyavasAyoM kI vyAkhyA karanA jIvasamudAhAra kahalAtA hai / .. 4. pratyeka sthitisthAna meM sthitibaMdhAdhyavasAyoM kI gaNanA karanA pragaNanA hai| 5. kauna se sthitisthAna meM kisa sthitisthAnasambandhI kitane sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna kitane sthitisthAnoM meM (kaba taka) vibhakta kiye jAte haiM, use anukRSTi kahate haiM / 6. kina sthitisthAnoM ke viSaya meM sthitibaMdhAdhyavasAyoM kI paraspara tIvatA-maMdatA kitanI gaNI kahanA, use tIvamaMdatA kahate haiN| 2 7 - .
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 karmaprakRti pragaNanAprarUpaNA ThiibaMdhe ThitibaMdhe, annavasANANasaMkhayA logaa| hassA visesavuDDhI, AUNamasaMkhaguNavuDDhI // 7 // zabdArtha-ThiibaMdhe ThitibaMdhe-sthitibaMdha, sthitibaMdha meM, anjhavasANANasaMkhayA-adhyavasAyasthAna asaMkhyAta, logA-lokAkAza pradeza, hassA-jaghanya, alpa, visesavuDDhI-vizeSavRddhi, AUNaM-Ayu meM, asaMkhaguNavuDDhI-asaMkhyAtaguNa vRddhi| gAthArtha-sthitibaMdha, sthitibaMdha arthAt pratyeka sthitibaMdha meM adhyavasAyasthAna' asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa hote haiN| ve jaghanya sthitibaMdha meM sabase kama hote haiM aura usake bAda Age ke dvitIyAdi sthitisthAnoM meM vizeSavRddhi tathA Ayukarma meM asaMkhyAta guNavRddhi hotI hai| vizeSArtha-yahA~ sabhI karmoM kI jaghanya sthiti se pare utkRSTa sthiti ke carama samaya taka jitane samaya hote haiM, utane sthitisthAna jaghanya sthiti sahita pratyeka karma ke hote haiN| eka-eka sthitisthAna ke bAMdhe jAne meM usake baMdha ke kAraNabhUta kASAyika adhyavasAya nAnA jIvoM kI apekSA asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa jAnanA caahiye| yahAM do prakAra kI prarUpaNA hai-anantaropanidhA rUpa aura paraMparopanidhA ruup| inameM se pahale anantaropanidhA se prarUpaNA karate haiM _ 'hassA visesavuDDhI' arthAt Ayukarma ko chor3akara zeSa karmoM ke hrasva-jaghanya sthitibaMdha se pare dvitIyAdika sthitisthAnabaMdhoM meM vizeSavRddhi yAnI vizeSAdhika vRddhi jAnanA caahiye| jaise-jJAnAvaraNa kI jaghanya sthiti meM usa baMdha ke kAraNabhUta adhyavasAya nAnA jIvoM kI apekSA asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa hote haiN| ve anya kI apekSA sabase kama hote haiN| unase dvitIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiM, unase bhI tRtIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiN| isa prakAra , utkRSTa sthiti prApta hone taka kahanA caahiye| isI prakAra sabhI karmoM meM bhI kahanA caahiye| lekin| 'AUNamasaMkhaguNavuDDhI' arthAta Ayakarma ke cAroM bhedoM meM jaghanya sthiti se lekara pratyeka sthitibaMdha para asaMkhyAta guNI vRddhi kahanA caahiye| jaise-Ayu kI jaghanya sthiti meM usake baMdha ke kAraNabhUta adhyavasAya asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa hote haiM, jo sabase kama haiN| unase dvitIya sthiti meM asaMkhyAta guNita hote haiN| unase bhI tatIya sthiti meM asaMkhyAta guNita hote haiN| isa prakAra utkRSTa sthiti taka kahanA caahiye| .isa prakAra anantaropaniSA se prarUpaNA kii| aba paraMparopanidhA se unakI prarUpaNA karate haiM1. yahA~ adhyavasAya zabda kA artha sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna samajhanA cAhiye, kintu anubhAgabaMdhAvyavasAyasthAna nahIM /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa pallAsaMkhiyabhAgaM gatuM duguNANi jAva ukkosA / nANaMtarANi aMgula - mUlaccheyaNamasaMkhatamo // 88 // 191 zabdArtha -pallAsaMkhiyabhAgaM - palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, gaMtuM atikramaNa karane para, guNANi dviguNavRddhisthAna, jAva - paryanta, ukkosA- utkRSTa, nANaMtarANi - nAnA antara ( dviguNavRddhisthAna ), aMgula aMgula ke, mUlaccheyaNaM - vargamUla ke ardhaccheda ke, asaMkhatamo - asaMkhyAtaveM bhAga pramANa / gAthArtha -- jaghanya sthitisthAna se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyoM kA ullaMghana karane para dviguNavRddhisthAna prApta hotA hai| isa prakAra utkRSTa sthiti paryanta jAnanA cAhiye / isa prakAra ke nAnA aMtara- dviguNavRddhisthAna aMgula ke vargamUla ke ardhacchedoM ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiM / vizeSArtha - Ayukarma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI jaghanya sthiti meM jitane adhyavasAyasthAna hote haiM, unase palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyoM kA ullaMghana karane para dUsare - anantara sthitisthAna meM adhyavasAyasthAna dugune hote haiN| unase bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitisthAnoM kA ullaMghana karane para prApta anantaravartI sthitisthAnoM meM adhyavasAyasthAna dugune hote haiM / isa prakAra yaha dviguNavRddhi tava taka kahanA cAhie, jaba taka ki utkRSTa sthiti prApta hotI hai| eka dviguNavRddhi ke antarAla meM sthiti ke sthAna palyopama ke vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiM aura nAnA dviguNavRddhisthAna aMgulavargamUla ke chedanaka ke asaMkhyatama bhAga pramANa hote haiM / isa kathana abhaya yaha hai ki aMgula pramANa kSetragata pradezarAzi kA jo prathama vargamUla hai, vaha manuSyoM kI rAzi pramANa lAne kI' kAraNabhUta chiyAnave (96) kI rAzi kI chedanavidhi se (bhAgavidhi, bhAgAkAra karane kI rIti se) taba taka chedana kiyA jAtA hai, jaba taka ki usakA dUsarA bhAga nahIM hotA hai / una chedanakoM ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane chedanaka hote haiM, utane meM jitane AkAzapradezoM kI rAzi hotI hai, utane pramANa nAnA dviguNa ( vRddhi ) sthAna hote haiM / " isa prakAra pragaNanA kA kathana jAnanA cAhiye / anukRSTivicAra aba anukRSTi kA vicAra karate haiN| vaha yahA~ nahIM hotI hai / jisakA kAraNa yaha hai ki jJAnAvaraNakarma ke jaghanya sthitibaMdha meM jo adhyavasAyasthAna kAraNabhUta hote haiM, unase dvitIya sthiti1. manuSya kI saMkhyA lAne ke liye 2 ke aMka kA 96 bAra guNAkAra karane se manuSya kI saMkhyA prApta hotI hai / jaise 2x2x2x2x2x2 isa prakAra 96 bAra do ke aMkoM ko likhakara guNAkAra karane para 29 aMka rUpa manuSyasaMkhyA prApta hotI hai / isaliye yahA~ 96 aMka ko manuSyasaMkhyA kA hetu kahA haiM / 2. asatkalpanA se 92160000000000 ke vargamUla 9600000 ko 96 se bhAga dene para 100000, usakA asaMkhyAta rUpa 100 se bhAga dene para 2000 dviguNavRddhisthAna hote haiM /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 karmaprakRti baMdha meM anya hote haiM, unase bhI tRtIya sthitibaMdha meM anya hote haiM / isa prakAra utkRSTa sthiti prApta hone taka kahanA cAhiye / isI prakAra sabhI karmoM ke adhyavasAyasthAna jAnanA cAhiye / aba tIvramaMdatA kahane kA avasara prApta hai / lekina usakA kathana Age kiye jAne se abhI use sthagita karate haiM / isa prakAra sthitisamudAhAra kA vicAra pUrNa huA / prakRtisamudAhAra aba prakRtisamudAhAra kA kathana karate haiN| isameM do anuyogadvAra hote haiM -- pramANAnugama aura alpabahutva / inameM se pramANAnugama meM jJAnAvaraNa karma ke sarvasthitibaMdhoM meM kitane adhyavasAyasthAna hote haiM ? to isa prazna ke uttara meM batalAte haiM ki asaMkhyAta lokAkAza pradezoM kA jitanA pramANa hotA hai, utane adhyavasAyasthAna hote haiM / isI prakAra sabhI karmoM ke adhyavasAyasthAna cAhiye / aba alpabahutva kA kathana karate haiM ki -- jAnanA foratory kamaso, asaMkhaguNiyANaNaMtaguNaNAe / paDhama jahaNNukkosaM bitiya jahannAiyA caramA // 89 // zabdArtha -- ThiidIhayAe- sthiti kI dIrghatA meM kamaso- anukrama se, asaMkhaguNiyANa - asaMkhyAta guNe, taguNaNA- anantaguNa, paDhama- prathama, jahaNNukkosaM - jaghanya, utkRSTa, bitiya - dvitIya, tRtIya, jahannAiyA - jaghanyAdi, caramA carama sthAna taka / gAthArtha-- sthiti kI dIrghatA meM krama se adhyavasAyasthAna asaMkhyAtaguNa, asaMkhyAtaguNa hote haiM aura jaghanya adhyavasAya se utkRSTa adhyavasAya anantaguNA hotA hai / isa prakAra jaghanya sthiti se Arambha karake dvitIya, tRtIya Adi antima sthitisthAna taka pratyeka sthAna meM jaghanya se utkRSTa adhyavasAya anantaguNA tathA prathama sthiti ke utkRSTa adhyavasAya se dvitIya sthiti kA jaghanya adhyavasAya anantaguNA hotA hai / isa prakAra utkRSTa sthiti taka jAnanA cAhiye / vizeSArtha -- sthiti kI dIrghatA ke krama se adhyavasAyasthAna asaMkhyAta guNita kahanA cAhiye / jisa karma kI sthiti jisa krama se dIrgha hotI hai, usa krama se usa karma ke adhyavasAyasthAna asaMkhyAta guNita kahanA caahiye| jisakA Azaya isa prakAra hai ki Ayukarma ke sthitibaMghAdhyavasAyasthAna sabase kama hote haiM, inase bhI nAma, gotra ke sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / zaMkA -- yaha pUrva meM batAyA gayA hai ki Ayukarma ke sthitisthAnoM meM yathottara krama se asaMkhyAta guNI vRddhi hotI hai aura nAma, gotra ke sthitisthAnoM meM vRddhi vizeSAdhika hotI hai, tava Ayuka apekSA nAma aura gota ke adhyavasAyasthAna asaMkhyAta guNita kaise sambhava haiM ? samAdhAna- Ayukarma kI jaghanya sthiti meM adhyavasAyasthAna atIva alpa hote haiM / kintu nAma aura gotra kI jaghanya sthiti meM adhyavasAyasthAna bahuta adhika hote haiM tathA Ayukarma ke sthitisthAna alpa hote haiM aura nAma, gotra ke sthitisthAna bahuta adhika hote haiM / isaliye koI doSa (virodha) nahIM hai /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa nAma, gotra karmoM ke sthitibaMdhAdhyavasAyasthAnoM se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, antarAya karmoM ke sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna asaMkhyAta gaNita hote haiN| yaha kaise hote haiM ? to isakA uttara na karmoM meM palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyoM ke ullaMghana karane para dvigaNavRddhi pAI jAtI hai aura aisA hone para eka-eka palyopama ke aMta meM asaMkhyAta gaNita sthitibaMdhAdhyavasAya kyoM nahIM pAye jAyeMge? phira to dasa koDAkoDI sAgaropama kI kyA bAta ? arthAt avazya pAye jaayeNge|' ukta jJAnAvaraNa Adi karmoM ke sthitibaMdhAdhyavasAyasthAnoM se kaSAyamohanIya ke sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| unase bhI darzanamohanIya ke sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna asaMkhyAta guNita hote haiN| isa prakAra prakRtisamudAhAra kA kathana jAnanA caahiye| aba sthitisamudAhAra meM jo pahale tIvramaMdatA nahIM kahI gaI thI, usakA kathana karate haiM-- 'aNaMtetyAdi' arthAt prathama sthiti meM jo jaghanya sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna hotA hai, usase usI sthiti meM jo utkRSTa sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna hai, vaha ananta guNita anubhAga vAlA hotA hai, usase dvitIya sthiti meM jaghanya sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna ananta guNA hotA hai| isa prakAra carama arthAt utkRSTa sthiti meM carama sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna ukta krama se ananta guNA kahanA caahiye| jaise jJAnAvaraNa karma kI jaghanya sthiti meM jo jaghanya sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna hai, vaha sabase manda anubhAga vAlA hotA hai, usase usI jaghanya sthiti kA utkRSTa adhyavasAyasthAna anantaguNA hotA hai| usase bhI dvitIya sthiti meM jaghanya sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna anantaguNA hotA hai, usase bhI usI dvitIya sthiti meM utkRSTa adhyavasAyasthAna anantaguNA hotA hai| isa prakAra pratyeka sthiti meM jaghanya aura utkRSTa sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna anantaguNita rUpa se tava taka kahanA cAhiye, jaba taka ki utkRSTa sthiti meM carama sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna anantaguNA prApta hotA hai| ___ isa prakAra sthitisamudAhAra aura prakRtisamudAhAra kA pUrNa rUpa se kathana kiyA gyaa| aba jIvasamudAhAra kA kathana karate haiM / jIvasamudAhAra baMdhatI dhuvapagaDI, parittamANigasubhANa tivihrsN| cau tiga biTThANa garya, vivarItigaM ca asubhANaM / / 90 // zabdArtha-baMdhatI-bAMdhate hue, dhuvapagaDI-dhruvabaMdhinI prakRtiyoM, parittamANiga-parAvartamAna, subhANa-zubha prakRtiyoM kA, tiviharasaM, trividha rasa, cautigabiTThANagayaM-catuH-tri- dvisthAnika, vivarIyatigaM-viparIta krama se trika, ca-aura, asubhANaM-azubha prakRtiyoM kaa| . ... 1. nAma aura gotra kI utkRSTa sthiti 20 koDAkoDI sAgaropama aura jJAnAvaraNAdi cAra karmoM kI 30 koDAkoDI sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai, isa prakAra nAma, gotra se jJAnAvaraNAdi kI sthiti 10 koDAkoDI sAgara adhika hai / ata: usa adhika sthiti ke kAraNa nAma, gotra se pAnAvaraNAdi pAra karmoM ke adhyavasAyoM kA asaMkhyAtaguNatva honA svAbhAvika hI hai| . . : .,
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti : gAthArtha--dhruvabaMdhinI prakRtiyoM ko bAMdhate hue parAvartamAna zubha prakRtiyoM kA catuHsthAnika, visthAnika aura dvisthAnika rasa bAMdhatA hai aura azubha prakRtiyoM kA viparIta krama se trika arthAt dvisthAnika, tristhAnika aura catuHsthAnika rasa bAMdhatA hai| - vizeSArtha--jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, mithyAtva, solaha kaSAya, bhaya, jugupsA, tejasa, kArmaNa, varNa, gaMdha, rasa, sparza, agurulaghu, upaghAta, nirmANa, antarAyapaMcaka ina saiMtAlIsa (47) dhruvabaMdhinI prakRtiyoM ko vAMdhate hue jIva sAtAvedanIya, devagati, manuSyagati, paMcendriyajAti, vaikriya, AhAraka, audArika zarIra, samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana, aMgopAMgatrika, manuSyAnupUrvI, devAnupUrvI, parAghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, prazastavihAyogati, sadazaka, tIrthakara, narakAyu ko chor3akara zeSa Ayutrika, uccagotra rUpa cauMtIsa parAvartamAna zubha prakRtiyoM kA tIna prakAra kA, yathA catuHsthAnagata, tristhAnagata aura dvisthAnagata rasa-anubhAga bAMdhate haiN| yahA~ zubha prakRtiyoM kA rasa kSIra Adi ke rasa ke samAna aura azubha prakRtiyoM kA rasa ghoSAtikI, nIma Adi ke rasa ke samAna jAnanA caahiye| jaisA ki kahA hai-ghosADainiMbuvamo asubhANa subhANa khIrakhaMDuvamo / ... . kSIra Adi kA jo svAbhAvika rasa hai, vaha ekasthAnika rasa kahalAtA hai| do karSa pramANa rasoM ko auTAne para jo eka karSa pramANa rasa avaziSTa rahatA hai, vaha dvisthAnika rasa kahalAtA hai / tIna karSa pramANa rasoM ko auTAne para jo eka karSa pramANa rasa zeSa rahatA hai, vaha tristhAnika rasa hai aura cAra karSa pramANa rasoM ke auTAne para jo eka karSa pramANa rasa zeSa rahatA hai, vaha catuHsthAnika rasa kahalAtA hai| ekasthAnagata rasa bhI jalakaNa, bindu, culla, prasRti, aMjali, karaka, kuMbha, droNa Adi pramANa jala ke prakSepaNa karane se maMda, maMdatara Adi asaMkhya bheda rUpa ho jAtA hai| isI prakAra dvisthAnagata Adi rasoM meM bhI asaMkhya bhedarUpatA kahanI cAhiye / isI ke anusAra karmoM ke rasoM meM bhI ekasthAnagata. dvisthAnagata Adi rasoM kI tIvratA-maMdatA apanI baddhi se jAna lenA caahiye| ekasthAnagata rasa se karmoM ke dvisthAnagata Adi rasa yathottara anantaguNa, anantaguNa kahanA cAhiye / jaisA ki kahA hai-'aNaMtaguNiyA kameNiyare'-ekasthAnika se dvisthAnika Adi rasa krama se anantaguNita sa vAle hote haiN|' kevalajJAnAvaraNa ko chor3akara cAroM jJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa ke atirikta zeSa cakSuAdi tIna darzanAvaraNa, puruSaveda, saMjvalanacatuSka, antarAyapaMcaka, ina satraha (17) prakRtiyoM kA cAroM hI prakAra kA rasabaMdha saMbhava hai| arthAt ina satraha prakRtiyoM kA rasa ekasthAnagata bhI hotA haiM, dvisthAnagata bhI hotA hai, tristhAnagata bhI hotA hai aura catuHsthAnagata bhI hotA hai| ina satraha 'prakRtiyoM se zeSa' rahI sabhI zubha aura azubha prakRtiyoM kA rasa dvisthAnagata, tristhAnagata aura catuHsthAnagata hotA hai| kintu kadAcit bhI ekasthAnagata nahIM hotA hai, yaha vastusthiti hai| .. . zubha prakRtiyoM ke catu:sthAnagata Adi ke krama se rasa kI vividhatA kA pratipAdana kara aba azubha prakRtiyoM kI vividhatA ko kahate haiM-'vivarIyatigaM ca asubhANaM' arthAt unhIM dhruvaprakRtiyoM (arthAt 1. yaha anantagaNarUpatA rasa ke samadAya kI apekSA samajhanA cAhiye, kintu anantaropanidhA paripATI se nahIM /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhamakaraNa dhruvabaMdhinI prakRtiyoM) ko bAMdhate hue yadi parAvartamAnA (39) azubha prakRtiyoM' ko jIva bAMdhate haiM, taba unakA anubhAga viparItatrika ke krama se bAMdhate haiM, jaise dvisthAnagata, tristhAnagata aura catuHsthAnagata / yahA~ para dhruva prakRtiyoM kI jaghanya sthiti ko bAMdhatA huA baMdha ko prApta hone vAlI parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke catuHsthAnagata rasa ko bAMdhatA hai aura azubha prakRtiyoM ke dvisthAnagata rasa ko bAMdhatA hai| dhruva prakRtiyoM kI ajaghanya sthiti bAMdhatA huA baMdha ko prApta hone vAlI zubha prakRtiyoM ke athavA azubha prakRtiyoM ke yathAyogya tristhAnagata rasa ko bAMdhatA hai aura dhruva prakRtiyoM ko utkRSTa sthiti ko bAMdhatA huA zubha prakRtiyoM ke dvisthAnagata rasa ko aura azubha prakRtiyoM ke catuHsthAnagata rasa ko bAMdhatA hai / isaliye zubha prakRtigata rasa kI vividhatA ke krama kI apekSA azubha prakRtiyoM ke rasa kI vividhatA ke krama ko viparItakrama vAlA kahA gayA hai| saralatA se jisakA spaSTIkaraNa nimnalikhita prArUpa dvArA samajhA jA sakatA hai dhruvabaMdhinI ke sthitibaMdha meM . zubhaprakRti kA rasabaMdha azubhaprakRti kA rasabaMdha . jaghanya sthitibaMdha meM ajaghanya (madhyama)sthitibaMdha meM catu:sthAnagata tristhAnagata --dvisthAnagata visthAnagata utkRSTa sthitibaMdha meM dvisthAnagata catu:sthAnagata zubha prakRtiyoM ke catuHsthAnika Adi ke rasabaMdhaka . kauna jIva zubha prakRtiyoM ke catuHsthAnagata, tristhAnagata aura dvisthAnagata rasa ko bAMdhate haiM ? isa jijJAsA kA samAdhAna karane ke liye kahate haiM-- samvavisuddhA baMdhaMti, majjhimA saMkilitaragA ya / dhuvapagaDi jahannaThiiM, savvavisuddhA ubaMdhati // 91 // tiTThANe ajahaNNaM, biTThANe jeTTagaM subhANa kamA / / saTThANe u jahanna, ajahannukkosamiyarAsi // 92 // zabdArtha--savvavisuddhA-ativizuddha, baMdhaMti-vAMdhate haiM, majimamA-madhyama pariNAma . vAle, saMkiliTThataragA-saMkliSTatara pariNAma vAle, ya-aura, dhuvapagaDi-dhruvaprakRti kI, jahannagijaghanya sthiti ko, savvavisuddhA-sarvavizuddha, u-aura, baMdhaMti-bAMdhate haiM / tiTThANe-tristhAnika, ajahaNNaM-ajaghanya (madhyama) sthiti vAle, biTThANe-dvisthAnika, jeThThagaM-utkRSTa sthiti, subhANa-zubha kI, kamA-krama se, saTANe-svasthAna meM (svavizuddhi 1. asAtAvedanIya. vedatrika, hAsya, rati, arati, zoka, narakAya, narakadvika, tiryaMcadvika AdijAticatuSTaya, Adi ke saMsthAna, saMhanana ko chor3akara zeSa pAMca saMsthAna, saMhanana, aprazastavihAyogati, sthAvaradazaka, niicgon|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti anusAra) u-tathA, jahannaM-jaghanya, ajahannukkosaM-ajaghanya (madhyama) aura utkRSTa, iyarAsi-itara (azubha) meN| . gAthArtha--sarva vizaddha madhyama pariNAmI aura saMkliSTatara pariNAma vAle jIva kramazaH parAvartamAna zubha prakRtiyoM kA catuHsthAnika, visthAnika aura visthAnika tathA parAvartamAna azabha prakRtiyoM kA dvi, tri aura catuHsthAnika rasa bAMdhate haiM tathA jo ati vizuddha pariNAmI zubha prakRtiyoM kA catuHsthAnika rasa bAMdhate haiM, ve dhruva prakRtiyoM kI jaghanya sthiti bAMdhate haiN| visthAnika rasa bAMdhate hue madhyama sthiti aura dvisthAnika rasa bAMdhate hue utkRSTa sthiti bAMdhate haiM tathA svavizaddhi ke anusAra parAvartamAna azubha prakRtiyoM kA dvi, tri aura catuHsthAnika rasa bAMdhane para dhruvabaMdhinI prakRti kI anukrama se jaghanya, madhyama aura utkRSTa sthiti bAMdhate haiM / vizaSArtha--jo sarva vizaddha jIva haiM, ve parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke catuHsthAnagata rasa ko bAMdhate haiN| jo madhyama pariNAma vAle jIva haiM, ve tristhAnagata rasa ko bAMdhate haiM aura jo saMliSTatara pariNAma vAle jIva haiM, ve dvisthAnagata rasa ko bAMdhate haiM aura tadyogya bhUmikA ke anusAra jo sarva vizuddha jIva haiM, ve punaH parAvartamAna azubha prakRtiyoM ko bAMdhate haiM, to ve una prakRtiyoM ke dvisthAnagata rasa ko utpanna karate haiM / madhyama pariNAma vAle tristhAnagata rasa ko aura saMkliSTatara pariNAma vAle catuHsthAnagata rasa ko bAMdhate haiM / .. . ..aba sthitibaMdha kI apekSA inakA vicAra karate haiM ki-'dhuvapagaDItyAdi' arthAt jo sarvavizuddha jIva haiM, ve zubha prakRtiyoM ke catuHsthAnagata rasa ko bAMdhate haiM, ve dhruva prakRtiyoM kI jaghanya sthiti ko bAMdhate haiM / yahA~ para 'tiTThANe' yaha SaSThI vibhakti ke artha meM saptamI vibhakti kA prayoga hai / ataH parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke tristhAnagata rasa ke baMdhaka jo jIva hai, ve dhruva prakRtiyoM kI ajaghanya arthAt madhyama sthiti ko bAMdhate haiM aura jo dvisthAnagata rasa ke baMdhaka jIva haiM, ve dhruva prakRtiyoM kI jyeSTha arthAt utkRSTa sthiti ko bAMdhate haiM tathA jo itara arthAta parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke dvisthAnagata rasa ko bAMdhate haiM, ve dhruva prakRtiyoM kI jaghanya sthiti ko sva-sthAna meM apanI vizuddhi kI bhUmikA ke anusAra' bAMdhate haiM arthAt parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke dvisthAnagata rasabaMdha kI kAraNabhUta vizuddhi ke anusAra jaghanya sthiti ko bAMdhate haiM kintu ati jaghanya sthiti ko nahIM bAMdhate haiN| dhruvaprakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha ekAntavizuddhi meM hI sambhava hai| kintu usa samaya parAvartamAna azubha prakRtiyoM kA baMdha sambhava nahIM hai aura jo punaH parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke tristhAnagata rasa ke baMdhaka jIva haiM, ve dhrava prakRtiyoM kI ajaghanya sthiti ko bAMdhate haiM tathA jo parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke catuHsthAnagata rasa ko bAMdhate haiM, ve dhruva prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ko utpanna karate haiM / 1. isakA Azaya yaha hai ki jisa jIva ko jisa prakAra kI svayogya utkRSTa vizuddhi ho sakatI hai, tdnusaar|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa jIva-pariNAmAnusAra rasabaMdha aura sthitibaMdha ko saralatA se samajhAne vAlA prArUpa isa prakAra hai-- jIvapariNAma parAvartamAna zubha prakRtiyoM kA rasabaMdha parAvartamAna azubha prakRtiyoM kA rasabaMdha dhruva prakRtiyoM kA sthitibaMdha ativizuddha madhyamavizuddha atisaMkliSTa catu:sthAnika tristhAnika dvisthAnika dvisthAnika tristhAnika catu:sthAnika jaghanya sthitibaMdha madhyama sthitibaMdha utkRSTa sthitibaMdha isa viSaya meM do prakAra kI prarUpaNA hai-anantaropanidhA aura paraMparopanidhA / unameM se pahale do gAthAoM meM anantaropanidhA se prarUpaNA karate hai-- thovA jahaniyAe, hoti visesAhiodahisayAI / jIvA visesahINA, udahisayapuhutta' mo' jAva / / 93 // evaM tiTThANakarA, biTThANakarA ya A subhukkosA / asubhANaM biTThANe, ticauTThANe ya ukkosA // 94 // zabdArtha--thovA-stoka-alpa, jahaniyAe-jaghanya sthitibaMdha meM, hoti-hote haiM, visesAhiodahisayAI-saikar3oM sAgaropama taka vizeSAdhika, jIvA-jIva, visesahINA-vizeSahIna, udahisayapuhutta-bahuta se sAgaropama zata-saikar3oM sAgaropama, jaav-tk| evaM-isI prakAra, tiTThANakarA-tristhAnika, biTThANakarA-dvisthAnika, ya-aura, A subhukkosA-zubha prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti taka, asubhANaM-azubha prakRtiyoM ke, biTThANe-dvisthAnika, ticauTThANe-tristhAnika, catuHsthAnika, ca-aura, ukkosA-utkRSTa sthiti / ___ gAthArtha--dhruva prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha meM vartamAna jIva alpa hote haiN| usase dvitIyAdika sthitiyoM meM vizeSa-vizeSa adhika hote haiM, saikar3oM sAgaropama prApta hone taka / tatpazcAt saikar3oM sAgaropama taka vizeSa-vizeSahIna hote haiN| isI prakAra parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke tristhAnika aura dvisthAnika rasabaMdhaka jIva pratyeka sthitisthAna meM vizeSAdhika aura pIche vizeSahIna jAnanA cAhiye, utkRSTa sthiti prApta hone taka / parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke visthAnika, tristhAnika aura catuHsthAnika rasabaMdha karane vAle jIva pratyeka sthiti para vizeSAdhika aura vizeSahIna utkRSTa sthiti taka kahanA caahiye| 1. yahA~ puhutta (pRthaktva) zabda bahutvavAcaka hai / jaisA ki karmaprakRticUrNi meM kahA hai-pahRttasaddo bahuttavAcoti / 2. 'mo' zabda pAdapUrti ke liye prayukta huA hai /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti vizeSArtha-zubha prakRtiyoM ke catuHsthAnagata rasa ke baMdhaka jo jJAnAvaraNa Adi dhruva prakRtiyoM kI jaghanya sthiti meM baMdhaka rUpa se vartamAna jIva haiM, ve alpa hote haiM / unase dvitIya sthiti meM vartamAna jIva vizeSAdhika hote haiM / unase bhI tRtIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiM / isa prakAra taba taka vizeSAdhika-vizeSAdhika kahanA cAhiye, jaba taka bahuta se sAgaropama zata (saikar3oM sAgaropama) vyatIta hote haiN| usase Age vizeSahIna-vizeSahIna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka ki vizeSahAni meM bhI 'uhisayapuhuttaM ti' arthAt vahuta se sAgaropama vyatIta hote haiM / isI prakAra parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke tristhAnagata rasa ko utpanna karate hue dhruva prakRtiyoM ke svaprAyogya' jaghanya sthiti meM baMdhaka rUpa se vartamAna jIva alpa hote hai| usase dvitIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiN| usase bhI tRtIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiN| isa prakAra tava taka kahanA cAhiye, jaba taka bahuta se sAgaropama zata vyatIta hote haiM / usase Age vizeSahIna-vizeSahIna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka vizeSahAni meM bhI bahuta se sAgaropama zata vyatIta hote haiM tathA parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke dvisthAnagata rasa ko utpanna karane vAle dhruva prakRtiyoM kI svaprAyogya jaghanya sthiti meM baMdhaka rUpa se vartamAna jIva alpa hote haiM / usase dvitIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiM, usase bhI tRtIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiM / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka bahuta se sAgaropama zata vyatIta hote haiN| usase Age vizeSahInavizeSahIna tava taka kahanA cAhiye, java taka vizeSahAni meM bhI bahuta se sAgaropama zata vyatIta hote haiM / parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke "dvisthAnagata rasabaMdhaka jIva,' isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka una parAvartamAna svaprakRtiyoM kI utkRSTa sthiti prApta hotI hai, arthAt saba utkRSTa sthitigata dvisthAnika rasabaMdhaka jIva (prApta hote) haiM / ___'asubhANaM ityAdi' arthAt azubha parAvartamAna prakRtiyoM ke pUrva nirUpita krama ke anusAra sarvaprathama dvisthAnagata rasabaMdhaka kahanA cAhiye / tadanantara tristhAnagata rasabaMdhaka kahanA cAhiye, tatpazcAt catuHsthAnagata rasabaMdhaka kahanA cAhiye aura ye bhI taba taka kahanA cAhiye, jaba taka utkRSTa sthiti prApta hotI hai / ukta kathana kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai__ parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke dvisthAnagata rasabaMdhaka hote hue dhruva prakRtiyoM kI svaprAyogya / sthiti meM baMdhaka rUpa se vartamAna jIva alpa hote haiM, usase dvitIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiM, usase bhI tRtIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiM / isa prakAra vizeSAdhika-vizeSAdhika taba taka kahanA cAhiye, jaba taka bahuta se sAgaropama zata vyatIta hote haiM / usase Age vizeSahIna--vizeSahIna tava taka kahanA cAhiye, java taka vizeSahAni meM bhI bahuta se sAgaropama zata vyatIta hote haiM / azubha parAvartamAna prakRtiyoM ke tristhAnagata rasabaMdhaka hote hue dhruva prakRtiyoM kI svaprAyogya jaghanya sthiti 1. yahA~ svaprAyogyarUpatA jIva pariNAmoM (adhyavasAyoM) kI apekSA jAnanA cAhiye, kintu prakRti kI ___ apekSA nahIM / 2. yahA~ . utkRSTa sthiti prakRtiprAyogya nahIM kintu dvisthAnika rasabaMdhaprAyogya utkRSTa sthiti samajhanA cAhiye /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa meM baMdhaka rUpa se vartamAna jIva alpa hote haiM / usase dvitIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiM / usase tRtIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiM / isa prakAra pUrva ke samAna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka vizeSahAni meM bhI bahuta se sAgaropama zata vyatIta hote haiM tathA azubha parAvartamAna prakRtiyoM ke catuHsthAnagata rasabaMdhaka hote hue dhruva prakRtiyoM kI sva-prAyogya jaghanya sthiti meM baMdhaka rUpa se vartamAna jIva alpa hote haiM, usase dvitIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiM, usase bhI tRtIya sthiti meM vizeSAdhika hote haiM / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka bahuta sAgaropama zata vyatIta hote haiM / tatpazcAt vizeSahIna-vizeSahIna tava taka kahanA cAhiye, jaba taka vizeSahAni se bhI bahuta sAgaropama zata vyatIta hote haiN| azubha parAvartamAna prakRtiyoM ke catuHsthAnagata rasabaMdhaka bhI isI prakAra vizeSahIna-vizeSahIna taba taka kahanA cAhiye, jaba taka una azubha parAvartamAna prakRtiyoM ko utkRSTa sthiti prApta hotI hai, arthAt ye saba jIva utkRSTa sthitigata (catuHsthAnakaprAyogya utkRSTa sthitigata) catuHsthAnaka rasa ke baMdhaka hote haiN| isa prakAra anantaropanidhA se prarUpaNA kI gaI / aba paraMparopanidhA se prarUpaNA karate hue kahate haiM pallAsaMkhiyamUlAni, gaMtu duguNA ya duguNahINA ya / nANaMtarANi pallassa, mUlabhAgo asNkhtmo||95|| zabdArtha-pallAsaMkhiyamUlAni-palyopama ke asaMkhyAta vargamUla pramANa, gaMtuM--atikramaNa hone para, duguNA-dviguNAdhika, ya aura, duguNahINA-dviguNahIna, ya-aura, nANaMtarANi-nAnA prakAra ke aMtara, pallassapalyopama ke, mUlabhAgo-vargamUla kA, asaMkhatamo-asaMkhyAtavAM bhAga / gAthArtha-palyopama ke asaMkhyAta vargamUla pramANa sthiti kA atikramaNa karane para jIvoM kI saMkhyA dviguNAdhika aura dviguNahIna ho jAtI hai tathA ye nAnA aMtara palyopama ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiN| vizeSArtha-parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke catuHsthAnagata rasabaMdhaka dhruva prakRtiyoM ke jaghanya sthiti meM baMdhaka rUpa se vartamAna jIvoM kI apekSA jaghanya sthiti se Age jo palyopama ke asaMkhyAta vargamUla haiM, una palyopama ke asaMkhyAta vargamUloM meM jitane samaya hote haiM, tAvat pramANa sthitiyoM kA ullaMghana karake anantaravartI sthiti meM vartamAna jIva dugune hote haiM, usase Age aura bhI palyopama ke asaMkhyAsa vargamUla pramANa sthitiyoM kA ullaMghana karake jo anantara sthitisthAna prApta hotA hai, usameM jo jIva haiM, ve dugune hote haiM / isa prakAra dugune-dugune taba taka kahanA cAhiye, jaba taka bahuta se sAgaropama zata vyatIta hote haiM / unase Age palyopama ke asaMkhyAta vargamUla pramANa sthitiyoM kA ullaMghana karake jo anya sthitisthAna prApta hotA hai, usameM arthAt vizeSavRddhigata carama sthiti meM baMdhaka rUpa se vartamAna jo jIva haiM, unakI apekSA dviguNahIna hote haiM arthAt Adhe hote haiN| usase Age phira phlyopama ke asaMkhyAta vargamUla pramANa sthitiyoM kA ullaMghana karake prApta hone vAle anya sthitisthAna meM jIva Adhe hote haiM / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka dviguNahAni meM bhI bahuta se sAgaropamaH zata vyatIta ho /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti isI prakAra parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke tristhAnagata rasabaMdhaka aura dvisthAnagata rasabaMdhaka jIva bhI jAnanA cAhiye tathA azubha parAvartamAna prakRtiyoM ke dvisthAnagata rasabaMdhaka, tristhAnagata rasabadhaka aura catuH sthAnagata rasabaMdhaka kahanA cAhiye / 200 . eka dviguNavRddhi ke antarAla meM aura dviguNahAni ke antarAla meM sthitisthAna patyopama ke asaMkhyAta vargamUla pramANa hote haiM / arthAt palyopama ke asaMkhyAta vargamUloM meM jitane samaya hote haiM tAvat pramANa sthitisthAna hote haiM / nAnA aMtara arthAt nAnA rUpa dviguNavRddhi aura dviguNahAni svarUpa sthAna palyopama sambandhI prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, tAvat pramANa hote haiM / nAnA dviguNavRddhi aura dviguNahAni vAle sthAna alpa hote haiM tathA unase eka dviguNavRddhi ke antarAla meM aura eka dviguNahAni ke antarAla meM sthitisthAna asaMkhyAta guNita hote haiM / " rasayavamadhya se prakRtiyoM ke sthitisthAnAdikoM kA alpabahutva aNagArappA uggA, biTThANagayA uduvihapagaDINaM / sAgArA savvattha vi, hiTThA thovANi javamajjhA // 96 // ThANAni cauTThANA, saMkhejjaguNANi uvarimevaMti / tiTThANe biTThANe, subhANi egaMtamI sANi // 97 // uvara missA Ni jahannago subhANaM tao visesahio / hosssubhANa jahaNNo saMkhejjaguNANi ThANANi // 98 // biTThANe javamajjhA heTThA egaMta mIsamANurvAra / evaM ticauTThANe, javamajjhAo ya DAyaThiI / / 99 / / aMto koDAkoDI, subhabiTThANa javamajjhao uvari / egaMtagA visiTThA, subhajiTThA DAyaTThaijeTThA / / 100 / / zabdArtha --aNagArappAuggA - anAkAropayogayogya, biTThANagayA u-dvisthAnagata hI, duviha pagaDINaMdonoM prakAra kI prakRtiyoM ke ( parA0 zubhAzubha prakRtiyoM ke), sAgArA-sAkAropayogayogya, savvattha vi-sarvatra bhI, hiTThA - nIce, thovANi - alpa, javamajjhA - yavamadhya se / ThANANi sthitisthAna, urvAra - Upara, evaMti - isI taraha, prakRtiyoM ke egaMta - ekAntayogya, mIsANi- mizrayogya / cauTThANA - catuHsthAnagata rasa ke saMkhejjaguNANi - saMkhyAta guNe, tiTThANe - visthAnagata meM, biTThANe - dvisthAnagata meM, subhANi - zubha vara - Upara, missA Ni mizra yogya, jahanago - jaghanya sthitibaMdha, subhANaM - zubha prakRtiyoM ke, tao - usase, visesahio - vizeSAdhika, hoi - hote haiM, asubhANaM - azubha prakRtiyoM ke, jahaNNo - jaghanya, saMkhejjaguNANi - saMkhyAta guNe, ThANANi - sthAna / 1. yahA~ sarva antaroM meM rahe hue sarva sthitisthAnoM kI apekSA se hI asaMkhyAta guNarUpatA sambhava hai kintu eka antarAla ke sarva sthitisthAnoM kI apekSA asaMkhyAta guNapanA sambhava nahIM hai /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 201 biTThANe -- dvisthAna gata meM javamajjhA - yavamadhya se, heTThA - nIce, egaMta - ekAnta sAkAropayo - yogya, mIsagANa - mizra, urvAra - Upara, evaM isa prakAra, ticauTThANe - tristhAnika, catuH sthAnika meM, javamajjhAo - yavamadhya se, ya-aura, DAyaThiI - DAyasthiti meM / aMtokoDAkoDI - anta: koDAkoDI, subha-zubha prakRtiyoM ke, biTThANa - dvisthAnika, javamajjhAo - yavamadhya se, urvAri-Upara, egaMtagA - ekAnta sAkAropayogayogya, visiTThA - vizeSAdhika, subhajiTThAzubha prakRtiyoM kA utkRSTa, DAyaTThii - DAyasthiti, jeTThA -- utkRSTa / gAthArtha -- zubha aura azubha donoM hI prakAra kI prakRtiyoM kA anAkAraprAyogya dvisthAnika rasa hI hotA hai aura sarvatra arthAt dvi, tri aura catuH sthAnika rasa sAkAropayogayogya hai / zubha prakRtiyoM ke catuH sthAnika rasa ke yavamadhya se nIce sthitisthAna sabase alpa haiM aura Upara saMkhyAta guNe haiM / isI prakAra se visthAnika rasa ke viSaya meM nIce aura Upara jAnanA cAhiye / dvisthAnika ke yavamadhya se nIce ekAnta sAkAropayogayogya sthAna saMkhyAta guNe, mizrayogya saMkhyAta guNe haiM / usase Upara arthAt yavamadhya se Upara mizrayogya saMkhyAta guNa haiM / usase Age parAvartamAna zubha prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai / usase parAvartamAna azubha prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha vizeSAdhika hai| usase parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke dvisthAnika rasa meM yavamadhya se nIce ekAnta sAkAropayogayogya sthitisthAna saMkhyAta guNe haiM / usase yavamadhya se noce mizrasthAna saMkhyAta guNe haiM / usase yavamadhya ke Upara mizra - sthAna saMkhyAta guNe haiM / usase Upara ekAnta sAkAropayogayogya sthitisthAna saMkhyAta guNe haiM / isI prakAra visthAnika aura catu:sthAnika meM yavamadhya se Upara aura nIce tathA 'DAyasthiti' aura tristhAnika yavamadhya se nIce aura Upara ke sthitisthAna anukrama se saMkhyAta guNe haiM / isI prakAra catu:sthAnika yavamadhya se nIce ke sthitisthAna saMkhyAta guNe haiM / usase catuH sthAnika yavamadhya se Upara kI DAyasthiti saMkhyAta guNI hai| usase antaHkoDAkoDI saMkhyAta guNI hai / usase parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke dvisthAnika yavamadhya se Upara ekAnta sAkAropayogayogya sthitisthAna saMkhyAta guNe haiM / usase zubha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai / usase DAyasthiti vizeSAdhika hai / usase utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hai / vizeSArtha -- 'aNagAra tti donoM hI prakAra kI arthAt parAvartamAna zubha aura azubha prakRtiyoM kA rasa anAkAraprAyogya hai, yAnI baMdha ke prati anAkAropayogayogya hai / arthAt baMdha ke AzrayabhUta tathAvidha maMda pariNAmoM ke yogya hai / vaha niyamataH dvisthAnagata rasa hI hai, anya nahIM hai / yahA~ gAthAgata 'tu' zabda evakAra ( nizcaya) ke artha meM hai / kahA bhI hai 'tuH syAd bhede'vadhAraNe' - arthAt tu zabda bheda ke artha meM bhI aura avadhAraNa ( nizcaya) ke artha meM bhI / yahA~ 'sAkAra' arthAt sAkAropayoga ke yogya yAnI baMdha yogya / ve pariNAma sarvatra arthAt dvisthAnika Adi meM nizcaya ke artha meM ke AzrayabhUta tIvra bhI pAye jAte haiM / prayukta hotA hai prayukta huA hai / pariNAmoM ke isakA Azaya
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 parvAhati yaha hai ki dvisthAnaka, tristhAnaka aura catuHsthAnaka rasabaMdha ke AzrayabhUta hone se sAkAropayogaprAyogya hai|' ava sabhI sthitisthAnoM ke alpabahutva kA kathana karate haiM1. parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke catuHsthAnaka rasayavamadhya' se nIce ke sthitisthAna sabase alpa hote haiN| 2. unase catuHsthAnaka rasayavamadhya se Upara ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiN| 3. unase bhI parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke sthitisthAna tristhAnaka rasayavamadhya se nIce saMkhyAta guNita hote haiM / 4. unase bhI tristhAnaka rasayavamadhya se Upara ke sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiN| isI prakAra saMkhyAta guNita krama se nIce aura Upara tristhAnaka rasa meM bhI sthitisthAna kahanA cAhiye-evaM tiTThANe tti / 5. unase bhI parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke dvisthAnaka rasayavamadhya se nIce ke sthitisthAna jo ekAnta sAkAropayoga ke yogya haiM, ve saMkhyAta guNita hote haiN| 6. unase bhI dvisthAnaka rasayavamadhya se nIce aura pAzcAtya sthAnoM se Upara jo sthitisthAna haiM, ve mizra arthAt sAkAra aura anAkAra upayoga ke yogya haiM aura ve saMkhyAta guNita hote haiN| 7. unase bhI dvisthAnaka rasayavamadhya ke Upara mizra sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM / 8. unase bhI parAvartamAna zubha prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNita hotA hai / 9. usase bhI parAvartamAna azubha prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha vizeSAdhika hai / 10. usase bhI parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke hI dvisthAnaka rasayavamadhya se nIce ke jo sthiti sthAna , ve ekAnta sAkAropayoga ke yogya haiM aura saMkhyAta guNita hote haiM / 11. usase unhIM parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke dvisthAnaka rasayavamadhya se nIce aura pAzcAtya sthAnoM se Upara mizra sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM / 1. ukta kathana kA phalitArtha yaha huA ki catu:sthAnaka aura tristhAnaka rasa to sAkAropayogaprAyogya hI haiM aura dvisthAnaka rasa anAkAra-sAkAra-upayoga ubhayaprAyogya haiN| 2. catu:sthAnaprAyogya prathama sthiti se saikar3oM sAgaropama taka pratyeka sthitisthAna meM catu:sthAnaka rasabaMdhaka jIva vizeSAdhika-vizeSAdhika aura vahAM se Age saikar3oM sAgaropama taka vizeSahIna, hInatara rUpa se kahe haiM / usase sthitisthAnoM meM catuHsthAnaka rasabaMdhaka jIvoM kI vRddhi, hAni yavAkAra ho jAtI hai, isalie vahI yava yahA~ aura anyatra grahaNa karanA cAhiye / taka vihAna honAra sthAnaka tavadhika jIva
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 203 12. unase bhI unhIM parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke dvisthAnaka rasayavamadhya se Upara mizra sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiM / 13. unase bhI Upara ekAnta sAkAropayogayogya sthitisthAna saMkhyAta guNita hote haiN| 14. unase bhI unhIM parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke visthAnaka rasayavamadhya se nIce ke sthiti sthAna saMkhyAta guNita hote haiM / 15. unase bhI unhIM parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke tristhAnaka rasayavamadhya ke Upara ke sthitisthAna sakhyAta guNita hote haiM / 16. unase bhI parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke ho catuHsthAnaka rasayavamadhya se nIce ke sthitisthAna saMkhyAta guNita haiM / 17. unase bhI yavamadhya se Upara DAyasthiti' saMkhyAta guNI hotI hai| 18. usa DAyasthiti se bhI antaHkoDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti saMkhyAta guNI hotI hai| 19. usase bhI parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke dvisthAnaka rasayavamadhya ke Upara jo mizra sthiti sthAna haiM, unake Upara ekAnta sAkAropayogayogya sthitisthAna saMkhyAta guNita hota haiM / / 20. unase bhI parAvartamAna zubha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hotA hai / 21. usase bhI azubha parAvartamAna prakRtiyoM kI baddha DAyasthiti vizeSAdhika hotI hai / kyoMki jisa sthitisthAna se 'mAMDUkapluti nyAya' se arthAt meMDhaka ke kUdane ke samAna dIrgha (laMbI) chalAMga dekara jo sthiti bAMdhI jAtI hai, yahA~ se lekara vahA~ taka kI vaha sthiti yahA~ para 1. jisa sthitisthAna se apavartanAkaraNa ke dvArA utkRSTa sthiti prApta hotI hai, utanI sthiti ko 'DAyasthiti' kahate haiM-'yataH sthitisthAnAdapavartanAkaraNavazenotkRSTAM sthiti yAti tAvatI sthiti ysthitirityucyte|'-krmprkRti, A. malayagiri ttokaa| isakA Azaya yaha hai ki utkRSTa sthiti ko apavartanAkaraNa ke dvArA apavartita kara jo utkRSTa sthiti ho, vaha apavartanA dvArA kI gaI utkRSTa sthiti kahalAtI hai| jaise ki 100 samayAtmaka utkRSTa sthiti ko apavartita karake 11 se 90 samaya taka kI to, usameM 100 samaya kI sthiti ko apavartita karake 11 samayAtmaka karanA apavartanAkaraNa dvArA kI gaI jaghanya sthiti aura 12 se lekara 89 samayoM taka meM koI bhI sthiti madhyama sthiti kahalAyegI aura isI 100 samaya kI sthiti ko 90 samayAtmaka karanA yaha 'apavartanAkaraNa dvArA utkRSTa sthiti kI' kahA jaayegaa| yahA~ vivakSita yavamadhya se Upara ke sthitisthAnoM meM jo utkRSTa sthiti kI, usakA grahaNa karanA cAhiye, kintu samagra kA grahaNa nahIM karanA cAhiye, kyoMki samagra se to kiMcidUna karmasthiti pramANa aMtara par3akara antaHkoDAkoDI sAgara jitanI hotI hai / jisase aMtara bar3A ho jAtA hai aura yahA~ to laghu aMtara grahaNa karanA hai| jaise ki 100 samayAtmaka utkRSTa sthiti kI apavartanA dvArA 90 samayAtmaka jo utkRSTa sthiti kI, jisameM 91 se 100 taka kI 10 sthitiyAM apavartanA dvArA kI gaI utkRSTa sthiti kI DAyasthiti kI kahalAyeMgI /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 karmaprakRti baddhaDAyasthiti kahI gaI hai| vaha utkarSa se antaHkoDIkoDI sAgaropama se hIna sampUrNa karmasthiti pramANa jAnanA cAhiye / vaha isa prakAra--antaHkoDAkoDI sAgaropama pramANa sthitibaMdha ko karake paryApta saMjJI paMcendriya jIva utkRSTa sthiti ko bAMdhatA hai, anyathA nhiiN| 22. usa baddhaDAyasthiti se parAvartamAna azubha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika hotA hai| ukta vivecana ko saralatA se samajhane ke liye prakRtiyoM ke sthitisthAnAdikoM ke alpabahutva kA prArUpa isa prakAra hai krama prakRtiyoM kA rasayavamadhya se nIce ke yA Upara ke sthitisthAnAdikoM kA alpabahutva 1. zubha parAvartamAna catuHsthAnaka nIce ke sthitisthAna alpa Upara ke saMkhyAta guNa tristhAnaka nIce ke Upara ke dvisthAnaka nIce ke sAkAra0 sthitisthAna mizra " Upara ke mizra , jaghanya sthiti 9. azubha parAvartamAna vizeSAdhika dvisthAnaka nIce ke sAkAra0 sthitisthAna saMkhyAta guNa mizra , Upara ke sAkAra0 , 14. tristhAnaka nIce ke sthitisthAna
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 205 krama prakRtiyoM kA rasayava madhya se nIce ke yA Upara ke sthitisthAnAdikoM kA alpabahutva 16. azubha parAvartamAna catuH sthAnaka nIce ke...... sthitisthAna . saMkhyAtaguNa 17. DAyasthiti (apa.) 18. - antaHkoDAkoDI sAgara ke samaya , uparyapari . sAkAra0 sthitisthAna utkRSTa sthiti 19. zubha parAvartamAna dvisthAnaka 20. " 21. azubha parAvartamAna -- 22. , - baddhaDAyasthiti vizeSAdhika utkRSTa sthiti rasabaMdha meM jIvoM kA alpabahutva aba pUrvokta rasabaMdha meM jIvoM kA alpavahutva batalAte hai-- saMkhejjaguNA jIvA, kamaso eesu duvihapagaINaM / asubhANaM tiDhANe savvura visesao ahiyA // 101 // .. zabdArtha--saMkhejjagaNA-saMkhyAta guNa, jIvA-jIva, kamaso-anukrama se, eesu-ina rasasthAnoM meM, duvihapagaINaM-donoM prakAra kI prakRtiyoM kA, asubhANaM-azubha prakRtiyoM kA, tiTANe-visthAnika meM, savvuvari-sabase Upara, visesao-vizeSa se, ahiyA-adhika / dhika 1 .. .. -: gAthArtha--donoM prakAra (zubha aura azubha) kI prakRtiyoM ke ina rasasthAnakoM meM jIva krama se saMkhyAta guNita hote haiN| kintu savase Upara azubha prakRtiyoM ke tristhAnaka meM jIva vizeSAdhika hote haiN| vizeSArtha--parAvartamAna zubha prakRtiyoM ke catuHsthAnaka rasabaMdhaka jIva savase kama hote haiN| unase tristhAnaka rasabaMdhaka jIva saMkhyAta guNita hote haiM / unase bhI dvisthAnaka rasabaMdhaka jIva saMkhyAta guNita hote haiM / unase bhI parAvartamAna azubha prakRtiyoM ke dvisthAnaka rasabaMdhaka jIva saMkhyAta guNita hote haiN| unase bhI catuHsthAnaka rasarvadhaka jIva saMkhyAta guNita hote haiN| unase bhI tristhAnaka rasabaMdhaka jIva vizeSAdhika hote haiN| jaisA ki gAthA meM kahA hai--'asubhANaM. . . .' ityAdi / arthAt azubha prakRtiyoM ke visthAnaka rasa ke baMdhaka jIva savase Upara vizeSAdhika kahanA cAhiye / saralatA se samajhane ke liye isa kathana kA spaSTIkaraNa nimnalikhita prArUpa meM kiyA jAtA hai--
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti krama parAvartamAna zubha prakRti ke pramANa krama parAvartamAna azubha prakRti ke pramANa saMkhyAta guNa unase 1. catuHsthAnaka rasabaMdhaka jIva 2. tristhAnaka rasabaMdhaka jIva 3. dvisthAnaka rasabaMdhaka jIva alpa, . unase 4. dvisthAnaka rasabaMdhaka saMkhyAta guNa , 5. catuHsthAnaka rasabaMdhaka , , , 6. tristhAnaka rasabaMdhaka vizeSAdhika , th-m-b- - isa prakAra se baMdhanakaraNa kA samagra vicAra karane ke pazcAta upasaMhAra karate hue kahate haiM evaM baMdhaNakaraNaM, paruvie saha hi baMdhasayageNaM / baMdhavihANAhigamo, suhamabhigaMtuM lahuM hoi // 102 // zabdArtha-evaM-isa prakAra se, baMdhaNakaraNe baMdhanakaraNa kI, parUvie-prarUpaNA karane para, saha-sAtha, hi-nizcitarUpa, baMdhasayageNaM-baMdhazataka ke sAtha, baMdhavihANa-baMdha kA vidhAna, ahigamo-avabodha, jJAna, suhumabhigaMtu-sukhapUrvaka (saralatA se) jAnane ke icchuka ko / lahu-zIghra, hoi-hotA hai / gAthArtha-isa prakAra se baMdhazataka ke sAtha baMdhanakaraNa kI prarUpaNA karane para saralatA se jAnane ke icchuka ko baMdhavidhAna kA jJAna sukhapUrvaka zIghra prApta hotA hai / vizeSArtha--pUrvokta prakAra se isa badhanakaraNa kI baMdhazataka nAmaka graMtha ke sAtha prarUpaNA karane para (isa kathana ke dvArA graMthakAra ne baMdhazataka aura isa karmaprakRti, ina donoM graMthoM kA eka kartRtva pragaTa kiyA hai, aisA jAnanA cAhiye) baMdhavidhAna jo pUrvagata hai, usako saralatApUrvaka jAnane ke icchuka bhavya jIva ko baMdhavidhAna kA jJAna zIghra ho jAtA hai / ... isa prakAra baMdhanakaraNa kA vivecana samApta huaa|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa 207 pariziSTa 1. nokaSAyoM meM kaSAyasahacAritA kA kAraNa 2. saMhanana, saMsthAna ke darzakacitra 3. bAdara aura sUkSma nAmakarma kA spaSTIkaraNa 4. paryApta-aparyApta nAmakarma kA spaSTIkaraNa 5. pratyeka, sAdhAraNa nAmakarma viSayaka jJAtavya 6. samyaktva, hAsya, rati, puruSaveda ko zubhaprakRti mAnane kA abhimata 7. karmoM ke rasavipAka kA spaSTIkaraNa 8. guNasthAnoM meM baMdhayogya prakRtiyoM kA vivaraNa (a) samyaktvI ke AyubaMdha kA spaSTIkaraNa 9. zubha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hone para bhI eka sthAnaka rasabaMdha na hone kA kAraNa 10. guNasthAnoM meM udayayogya prakRtiyoM kA vivaraNa 11. dhruvabaMdhI Adi ikatIsa dvAra yaMtra prArUpa 12. jIva kI vIryazakti kA spaSTIkaraNa 13. loka kA ghanAkAra samIkaraNa karane kI vidhi 14. asatkalpanA dvArA yogasthAnoM kA spaSTIkaraNa darzaka prArUpa 15. yoga saMbandhI prarUpaNAoM kA vivecana 16. vargaNAoM ke varNana kA sArAMza evaM vizeSAvazyakabhASyagata vyAkhyA kA spaSTIkaraNa 17. nAmapratyayaspardhaka aura prayogapratyaya spardhaka prarUpaNAoM kA sArAMza 18. modaka ke dRSTAnta dvArA prakRtibaMdha Adi cAroM aMzoM kA spaSTIkaraNa 19. mUla aura uttara prakRtiyoM meM pradezAgrAlpabahutvadarzaka sAriNI 20. rasAvibhAga aura snehAvibhAga ke aMtara kA spaSTIkaraNa
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 karmaprakRti 21. asatkalpanA dvArA SaTsthAnakaprarUpaNA kA spaSTIkaraNa 22. SaTsthAnaka meM adhastanasthAna prarUpaNA kA spaSTIkaraNa 23. anubhAgabaMdha-vivecana saMvandhI 14 anuyogadvAroM kA sArAMza 24. asatkalpanA dvArA anukRSTiprarUpaNA kA spaSTIkaraNa (1) aparAvartamAna 55 azubhaprakRtiyoM kI anukRSTi kA prArUpa (2) aparAvartamAna 46 zubhaprakRtiyoM kI anukRSTi kA prArUpa (3) parAvartamAna 28 azubhaprakRtiyoM kI anukRSTi kA prArUpa (4) parAvartamAna 16 zubhaprakRtiyoM kI anukRriTa kA prArUpa (5) tiyaMcadvika aura nIcagotra kI anukRSTi kA prArUpa (6) trasacatuSka kI anukRSTi kA prArUpa 25. asatkalpanA dvArA tIvra-maMdatA kI sthApanA kA prArUpa (1) aparAvartamAna 55 azubhaprakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA (2) aparAvartamAna 46 zubhaprakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA (3) parAvartamAna 16 zubhaprakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA (4) parAvartamAna 28 azubhaprakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA (5) trasacatuSka kI tIvratA-maMdatA (6) tiryaMcadvika aura nIcagotra kI tIvratA-maMdatA 26. palyopama aura sAgaropama kA svarUpa 27. AyubaMdha aura usakI abAdhA saMvandhI paMcasaMgraha meM Agata carcA kA sArAMza 28. mUla evaM uttara prakRtiyoM ka sthitibaMdha evaM avAdhAkAla kA prArUpa 29. sthitibaMgha, avAdhA aura niSekaracanA kA spaSTIkaraNa 30. gAthAoM kI akArAdi-anukramaNikA 31.. prakaraNagata viziSTa evaM pAribhASika zabdoM kI sUcI
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1. nokaSAyoM meM kaSAyasahacAritA kA kAraNa . sAmAnyApekSA hAsyAdi nava nokaSAyeM anantAnubaMdhIkrodhAdi saMjvalanalobha paryanta solaha kaSAyoM kI mukhyagauNa bhAva se sahAyaka arthAt uttejaka (uddIpaka) hone se kaSAya kahalAtI haiM / kyoMki sAmAnyarUpa se chaThe guNasthAna se lekara nauveM guNasthAna taka saMjvalanakaSAyacatuSka ke udaya kI mukhyatA rahatI hai / ataH usa avasthA meM bhI una guNasthAnoM taka nokaSAyamohanIya saMjvalanacatuSka ko bhI kucha uttejanA dene vAlI bana sakatI hai| isa dRSTibhedApekSA sAmAnyarUpa se sabhI kaSAyoM ke sAtha rahane vAlI aura unako preraNA dene vAlI hone se ina nokaSAyoM meM kaSAyarUpatA kahI gaI hai| nokaSAyoM ko kaSAyarUpa prApta karane meM kaSAyoM kA sahakAra Avazyaka hai aura unake saMsarga se hI nokaSAyoM kI abhivyakti hotI hai| vaise ve niSkriya-sI haiM / kevala nokaSAya pradhAna nahIM haiN| nokaSAyoM meM kaSAya vyapadeza karane kI ukta sAmAnya dRSTi samajha lene ke bAda aba vizeSApekSA unako anantAnabaMdhI krodha Adi bAraha kaSAyoM ke sAtha sahacArI mAnane ke kAraNa ko spaSTa karate haiN| vizeSApekSA nava nokaSAyoM kA anantAnabaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa catuSka (krodha, mAna, mAyA, lobha) rUpa bAraha kaSAyoM ke sAtha sAhacarya mAnane kA kAraNa yaha hai ki cauthe, pAMcaveM, chaThe athavA sAtaveM guNasthAnavartI jo manuSya Age calakara kSapakazreNi AraMbha karane kI sthiti meM hote haiM, ve sabase pahale kSapakazreNi kI taiyArI ke liye anantAnabaMdhIcatuSka kA eka sAtha kSaya karate haiM aura usake zeSa anantaveM bhAga ko mithyAtva meM sthApana karake mithyAtva aura usa zeSa aMza kA eka sAtha nAza karate haiN| usake bAda isI prakAra kramaza: samyagamithyAtva aura samyaktva prakRti kA kSaya karate haiN| jaba samyagamithyAtva kI sthiti eka AvalikA mAtra bAkI raha jAtI hai, taba samyaktva mohanIya kI sthiti ATha varSa pramANa bAkI rahatI hai| usake antarmaharta pramANa khaMDa kara-karake khapAte haiM / jaba usake aMtima sthitikhaMDa ko 'khapAte haiM, taba usa kSapaka ko kRtakaraNa kahate haiN| isa kRtakaraNa kAla meM yadi koI jIva maratA hai to vaha cAroM gatiyoM meM se kisI bhI gati meM utpanna ho sakatA hai| yadi kSapakazreNi kA prArambhaka baddhAya jIva hai to anantAnabaMdhI ke kSaya ke pazcAta usakA maraNa honA saMbhava hai / usa avasthA meM mithyAtva kA udaya hone para vaha jIva punaH anantAnubaMdhI kA baMdha karatA hai| kyoMki mithyAtva ke udaya meM anantAnubaMdhI niyama se baMdhatI hai / kintu mithyAtva kA kSaya ho jAne para punaH anantAnubaMdhI ke baMdha kA bhaya nahIM rahatA hai| baddhAyu hone para bhI yadi koI jIva usa samaya maraNa nahIM karatA to anantAnubaMdhI kaSAya aura darzanamoha kA kSaya karane ke bAda vahIM Thahara jAtA hai / cAritramoha ke kSapaNa kA prayatna nahIM karatA hai| yaha bAta to huI baddhAyu kSapakazreNi ke prArambhaka kii| kintu yadi abaddhAyu hotA hai to vaha usa zreNi ko samApta karake kevalajJAna ko prApta karatA hai| yaha abaddhAyu manuSya cauthe Adi cAra guNasthAnoM meM se kisI eka meM anantAnubaMdhIcatuSka aura darzanamohatrika kA kSaya kara detA hai aura usake bAda cAritramohanIya ke kSaya ke liye yathApravRtta Adi tInoM karaNoM ko karatA hai| ___ apUrvakaraNa ke prasaMga meM sthitighAta vagairaha ke dvArA apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kI ATha prakRtiyoM kA isa taraha kSaya kiyA jAtA hai ki anivRttikaraNa ke prathama samaya meM unakI sthiti palya ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra raha jAtI hai / anivRttikaraNa ke saMkhyAta bhAga bIta jAne para styAnaddhitrika, narakadvika, tiryaMcadvika, ekendriya Adi cAra jAti, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa, Atapa, udyota, ina solaha prakRtiyoM kI sthiti udavalanA saMkramaNa ke dvArA udavalanA hone para palya ke asaMkhyAtaveM bhAma mAtra raha jAtI hai| usake bAda gaNasaMkramaNa ke dvArA badhyamAna prakRtiyoM meM unakA prakSepa kara-karake unheM bilkula kSINa kara diyA jAtA hai| yadyapi apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSaya kA prArambha pahale hI kara diyA jAtA hai, kintu abhI taka
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 vaha kSINa nahIM hotI haiM ki antarAla meM pUrvokta solaha prakRtiyoM kA kSapaNa kiyA jAtA hai| unake kSaya ke pazcAt apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA bhI antarmuhUrta meM hI kSaya kara diyA jAtA hai| usake pazcAt nava nokaSAyoM aura cAra saMjvalana kaSAyoM meM antarakaraNa karatA hai| phira kramazaH napuMsakaveda, strIveda aura hAsyAdi chaha nokaSAyoM kA kSapaNa karatA hai / usake bAda puruSaveda ke tIna khaMDa karake do khaMDoM kA eka sAtha kSapaNa karatA hai aura tIsare khaMDa ko saMjvalana krodha meM milA detA hai / yaha krama puruSaveda ke udaya se zreNi car3hane vAle ke liye hai / yadi strI zreNi ArohaNa karatI hai to pahale napuMsakaveda kA kSapaNa karatI hai| usake bAda kramazaH puruSaveda, chaha nokaSAya aura strIveda kA kSapaNa karatI hai aura yadi kRtanapuMsaka zreNi ArohaNa karatA hai to usake bAda kramaza: puruSaveda, chaha nokaSAya aura napuMsakaveda kA kSapaNa anta meM hotA hai| veda kA kSapaNa hone ke bAda saMjvalanacatuSka kA ukta prakAra se kSapaNa karatA hai| ukta kathana se yaha spaSTa hai ki abaddhAyaSka kSapaka apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAvaraNa kaSAyoM kA kSaya hote hI saMjvalanakaSAyacatuSka kA kSaya prArambha karane ke pUrva vedatrika aura hAsyAdi chaha nokaSAyoM kA kSapaNa karatA hai / nokaSAyoM kI sattA tabhI taka rahatI hai, jaba taka Adi kI bAraha kaSAyeM kSaya nahIM hotI haiN| isIliye nava nokaSAyoM kA sAhacarya Adi kI bAraha kaSAyoM ke sAtha batalAyA hai| 2. saMhanana ke darzaka citra wo. MIN vajaRSabhanArAca RSabhanArAca N" M hm nArAca ardhanArAca .. ... . kIlikA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 211 3. bAdara aura sUkSma nAmakarma kA spaSTIkaraNa jise AMkheM dekha sakeM, itanA hI bAdara kA artha nahIM hai / kyoMki eka-eka bAdara pRthvIkAya Adi kA zarIra AMkhoM se nahIM dekhA jA sakatA hai| kintu bAdara nAmakarma pRthvIkAya Adi jIvoM meM eka prakAra ke bAdara pariNAma ko utpanna karatA hai, jisase bAdara pathvIkAya Adi jIvoM ke zarIrasamudAya meM eka prakAra kI abhivyakti prakaTa karatA hai, usase ve zarIra dRSTigocara hote haiM / yadyapi bAdara nAmakarma jIvavipAkinI prakRti hai, kintu yaha prakRti zarIra ke pudgaloM ke mAdhyama se jIva meM bAdara pariNAma ko utpanna karatI hai| jisase ve dRSTigocara hote haiM aura jinheM isa karma kA udaya nahIM hotA, aise sUkSmajIva samudAya meM ekatrita ho jAyeM, to bhI ve dRSTigocara nahIM hote haiN| bAdara nAmakarma ko jIvavipAkinI prakRti hone para bhI zarIra ke pudagaloM ke mAdhyama se usakI abhivyakti kA kAraNa yaha hai ki jIvavipAkinI prakRti kA zarIra meM prabhAva dikhAnA viruddha nahIM hai| jaise krodha jIvavipAkinI prakRti hai, lekina usakA udreka bhauMhoM kA Ter3A honA, AMkhoM kA lAla honA, oThoM kI phar3aphar3AhaTa ityAdi pariNAmoM dvArA pragaTa rUpa meM dikhAI detA hai| sArAMza yaha hai ki karma kI zakti vicitra hai, isaliye bAdara nAmakarma pRthvIkAya Adi jIvoM meM eka prakAra ke bAdara pariNAma ko utpanna kara detA hai, jisase unake zarIrasamudAya meM eka prakAra kI abhivyakti pragaTa ho jAtI hai aura ve zarIra dRSTigocara hote haiN| 4. paryApta-aparyApta nAmakarma kA spaSTIkaraNa TIkaraNa . ............... ... ... ...... jIva kI usa zakti ko paryApti kahate haiM, jisake dvArA pudagaloM ko grahaNa karane aura unakA AhAranihAra aura zarIra Adi ke rUpa meM badala dene kA kArya hotA hai| arthAta pUdagaloM ke upacaya se ko grahaNa karane tathA pariNamAne kI zakti ko paryApti kahate haiN| ............... ...... ...... ihabhava sambandhI zarIra kA tyAga karane ke bAda parabhava sambandhI zarIra grahaNa karane ke liye jIva utpattisthAna meM pahuMcakara kArmaNazarIra dvArA jina pudgaloM ko prathama samaya meM grahaNa karatA hai, unake AhAraparyApti Adi rUpa chaha vibhAga hote haiM aura unake dvArA eka sAtha chahoM paryAptiyoM kA bananA prArambha ho jAtA hai arthAta prathama samaya meM grahaNa kiye hue pudgaloM ke chaha bhAgoM meM se eka-eka bhAga lekara pratyeka paryApti kA bananA prAraMbha ho jAtA hai, kintu unakI pUrNatA kramazaH hotI hai| isako eka udAharaNa dvArA isa prakAra samajhA jA sakatA hai ki jaise chaha sUta kAtane vAlI striyoM ne eka sAtha rUI kAtanA prArambha kiyA, kintu unameM se moTA sUta kAtane vAlI jaldI pUrA kara letI hai aura bArIka kAtane vAlI dera meM pUrA karatI hai| isI prakAra paryAptiyoM kA prArambha to eka sAtha ho jAtA hai, kintu pUrNatA anukrama se hotI hai| audArika, vaikriya aura AhAraka-ina tIna zarIroM meM paryAptiyAM hotI haiN| inameM inakI pUrNatA kA krama isa prakAra samajhanA cAhiye-- - audArika zarIravAlA jIva pahalI paryApti eka samaya meM pUrNa karatA hai aura isake bAda antarmuhUrta meM dUsarI, isake bAda tiisrii| isI prakAra kramazaH antarmuhUrta, antarmuhUrta ke vAda cauthI, pAMcavIM, chaThI paryApti pUrNa karatA hai| . vaikriya aura AhAraka zarIra vAle jIva pahalI paryApti eka samaya meM pUrNa kara lete haiM aura usake bAda antarmuhUrta meM dUsarI paryApti pUrNa karate haiM aura usake bAda tIsarI, cauthI, pAMcavIM aura chaThI paryApti anukrama se
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 karmaprakRti eka-eka samaya meM pUrI karate haiM; kintu deva pAMcavIM aura chaThI-ina donoM paryAptiyoM ko anukrama se pUrNa na kara eka sAtha eka samaya meM pUrI kara lete haiN| paryAptiyoM ke nAma isaprakAra haiM 1. AhAraparyApti, 2. zarIraparyApti, 3. indriyaparyApti, 4. zvAsocchvAsaparyApti, 5. bhASAparyApti aura 6. manaparyApti / . ukta chahoM paryAptiyoM meM anukrama se ekendriya jIva ke Adi kI cAra (AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa), dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya ke ukta AhAra Adi paryAptiyAM ke sAtha bhASAparyApti ke milAne se pAMca tathA saMjJI paMcendriya jIvoM ke AhArAdi mana paryanta chaha paryAptiyAM hotI haiN| . paryApta jIvoM ke do bheda hote haiM- labdhi-paryApta aura karaNa-paryApta / jo jIva apanI-apanI yogya paryAptiyoM ko pUrNa karake marate haiM, pahale nahIM, ve labdhi-paryApta haiM aura karaNa-paryApta ke do artha haiN| pahalA-karaNa kA artha hai indriyAM, tuba jina jIvoM ne indriyaparyApti pUrNa kara lI hai, ve karaNaparyApta haiN| kyoMki AhAra aura zarIra paryApti pUrNa kiye binA indriyaparyApti pUrNa nahIM ho sakatI hai, isaliye tInoM paryAptiyAM lI gaI haiN| dUsarA-jina jIvoM ne apane-apane yogya paryAptiyAM pUrNa kara lI haiM, ve karaNaparyApta haiN| aparyApta nAmakarma ke udaya se jIva apane yogya paryAptiyoM ke nirmANa karane meM samartha nahIM hotA hai / paryApta kI taraha aparyApta jIvoM ke bhI do bheda haiM--labdhyaparyApta aura karaNAparyApta / jo jIva apanI paryApti pUrNa kiye binA hI marate haiM ve labdhyaparyApta haiM, kintu Age kI paryApti pUrNa karane vAle haiM, unheM karaNAparyApta kahate haiN| labdhyaparyApta jIva bhI AhAra, zarIra aura indriya, ina tIna paryAptiyoM ko pUrNa karake hI marA karate haiM, pahale nhiiN| kyoMki AgAmI bhava kI Ayu kA baMdha karake hI saba jIva marA karate haiM aura Ayu kA baMdha unhIM jIvoM ko hotA hai, jinhoMne AhAra, zarIra aura indriya-ye tIna paryAptiyAM pUrNa kara lI haiN| 5. pratyeka-sAdhAraNa nAmakarma viSayaka jJAtavya jisa karma ke udaya se pratyeka jIva kA bhinna-bhinna (pRthaka-pRthaka) zarIra utpanna hotA hai, use pratyeka nAmakarma kahate haiN| arthAt zarIra nAmakarma ke udaya se racA gayA jo zarIra, jisake nimitta se eka AtmA ke upabhoga kA kAraNa hotA hai, yAnI eka-eka zarIra eka-eka AtmA kA AzrayasthAna hotA hai, use pratyeka nAmakarma kahate haiM aura bahuta-sI AtmAoM ke upabhoga hetu zarIra jisake nimitta se hotA hai, vaha sAdhAraNa nAmakarma hai| ina sAdhAraNa zarIradhArI ananta jIvoM ke jIvana-maraNa, AhAra, zvAsocchvAsa Adi parasparAzrita hote haiN| arthAt sAdhAraNa jIvoM kI sAdhAraNa AhAra Adi cAra paryAptiyAM aura sAdhAraNa hI janma-maraNa, zvAsocchvAsa, anugraha aura upaghAta Adi hote haiN| jaba eka kI AhAra, zarIra, indriya aura AnapAna paryApti pUrNa hotI hai, usI samaya usa zarIra meM rahane vAle ananta jIvoM kI bhI ho jAtI hai| jisa samaya eka zvAsocchvAsa letA, AhAra grahaNa karatA yA agni, viSa se upahata hotA hai to usI samaya zeSa ananta jIvoM ke bhI zvAsocchvAsa, AhAra, upaghAta Adi hote haiN| isa prakAra sAdhAraNa jIvoM ke AhArAdi kA grahaNa, jIvana-maraNa Adi kArya sadRzasamAna kAla meM hote haiN| lekina pratyeka jIvoM ke AhArAdika kA eka-dUsare ke sAtha baMdhana nahIM hai aura unakA apanA-apanA kAla-samaya hai| - dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIvoM ke to pratyeka nAmakarma kA udaya hone se unakA pRthakpRthak zarIra hotA hai aura ekendriya jIvoM meM bhI pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika jIvoM ke
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 213 pratyeka nAmakarma kA udaya hone se alaga-alaga zarIra hote haiN| lekina vanaspatikAyika jIvoM meM pratyeka aura sAdhAraNa nAmakarma donoM kA udaya pAyA jAtA hai| arthAt vanaspatikAyika jIva sAdhAraNa aura pratyeka zarIradhArI donoM prakAra ke hote haiN| pratyekazarIradhArI vanaspati bAdara hotI hai| pratyeka aura sAdhAraNa vanaspatiyoM kI pahicAna ke kucha upAya ye haiM jina vanaspatiyoM kI zirA, saMdhi, parva aprakaTa ho, mUla, kanda, tvacA, navIna kopala, TahanI, patra, phUla tathA bIjoM ko tor3ane se samAna bhaMga ho jAte hoM aura kaMda, mUla, TahanI yA skandha kI chAla moTI ho, usako sAdhAraNa aura isase viparIta ko pratyeka vanaspati jAnanA cAhiye / kisI vRkSa kI jar3a sAdhAraNa hotI hai, kisI kA skandha sAdhAraNa hotA hai, kisI ke patte sAdhAraNa hote haiM, kisI ke parva (gAMTha) kA dUdha athavA kisI ke phala sAdhAraNa hote haiN| inameM se kisI ke to mUla, patte, skandha, phala, phUla Adi alaga-alaga sAdhAraNa hote haiM aura kisI ke mile hue pUrNa rUpa se sAdhAraNa hote haiN| mUlI, adaraka, AlU, arabI, ratAlU, jamIkanda sAdhAraNa haiM / 6. samyaktva, hAsya, rati, puruSaveda ko zubhaprakRti mAnane kA abhimata ina cAroM prakRtiyoM ko zubha mAnane ke bAre meM yaha Azaya mAnA jA sakatA hai ki ye cAroM prakRtiyAM puNyabaMdha kI hetubhUta bhI haiN| ataH kAraNa meM kArya kA upacAra karake ina cAroM ko puNyaprakRti ke nAma se sambodhita kiyA gayA hai, yaha bhI saMgata lagatA hai| yadyapi samyaktvamohanIya mohakarma kI prakRti hai| lekina ye prakRti nambara vAle cazme kI taraha hai| samyaktva zraddhAna meM bAdhaka nahIM hai, balki sAdhaka hai / yadyapi nambara vAlA cazmA bhI AvAraka hai, kintu anya AvAraka tattvoM kI taraha AvAraka nahIM hai, balki ye netra kI rozanI ko projjvalita karane meM nimittabhUta bhI banatA isI prakAra kI sthiti samyaktvamohanIyakarma kI mAnI jA sakatI hai / hA~, kSAyika samyaktva aura aupazamika samyaktva kI apekSA bhale hI AvAraka mAnA jAye, parantu kSAyopazamika samyaktva kI dRSTi meM sahAyaka hai aura AtmA ko UrdhvamukhI karane meM bahuta dUra taka isakA yogadAna rahA huA hai| isakI ( kSAyopazamika samyaktva kI upalabdhi hone para vItarAga deva prarUpita tatvoM kI jAnakArI se manuSya svAbhAvika rUpa se sAtvika hAsya ko prApta hotA hai / aMdhakAra meM bhaTakate hue manuSya ko prakAza milane para harSa kI bhI prApti hotI hai / yaha harSa moha kA bheda hote hue bhI bAdhaka nahIM hotA hai aura puNya kA hetu bhI banatA hai / jaba vyakti ko sudeva, suguru aura sudharma kI zraddhA kSAyopazamika samyaktvabhAva se upalabdha hotI hai, usI samaya deva, guru, dharma ke prati AtmA meM anurakti paidA hotI hai yaha anurakti bhI prazasta rati kA rUpa kahA jA sakatA hai| prazasta rAga se AtmA ko vItarAga deva ke mArga para anugamana karane kA utsAha utpanna hotA hai| pariNAmasvarUpa dezavratoM, mahAvratoM ko aMgIkAra karatA huA Upara ke guNasthAnoM meM ArohaNa karatA hai| saMjvalanacatuSka kaSAya chaThe guNasthAna se dasaveM guNasthAna taka rahI huI avazya hai, parantu isa kaSAya kI upasthiti apramatta Adi guNasthAnoM meM AtmA ko bar3hane meM kisI prakAra kI bAdhA paidA nahIM karatI hai| balki aSTama guNasthAna meM upazama, kSapaka zreNi kI gati se navam evaM dazam guNasthAna taka AtmA pahu~ca jAtI hai| vaise hI prazasta rAga yAni sudeva, suguru, sudharma ke prati jo rAga hai vaha AtmA ko pavitratA kI ora mor3ane vAlA hai| isIlie zrAvakoM ke kaI vizeSaNoM kA ullekha karate hue bhagavatI sUtra meM eka vizeSaNa ye bhI AyA hai-aTThimijjApemANurAgaratA- ( unakI haDDiyAM aura majjA dharmapremarAga se anurakta thIM) / yahI prazasta rati kI sthiti hai|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 karmaprakRti rati ke do bheda kiye jA sakate haiM- 1. adhomukhIrati, jisameM putra, strI, parijana, sampatti Adi ke prati Asakti rUpa rati rahatI hai| yaha AtmA ko adhogati meM le jAne vAlI hai aura 2. UrdhvamukhIrati, jo AdhyAtmika dharAtala para gurujanoM ke sAtha prazastarAga rUpa rati hai, vaha prazasta kahalAtI hai aura puNya baMdha kA kAraNa bhI banatI hai| jaise ki vaimAnika devAyu ke baMdha ke liye batAyA hai:-. .. sarAgasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAsi devsy|... --tattvArthasUtra 6/20 - puruSaveda ye ApekSika dRSTi se moha kI halakI avasthA hai| zAstrakAroM ne veda kI dRSTi se puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda ko kramazaH tRNAgni, karISAgni, davadAha--yaha tIna prakAra kI upamA dekara dhvanita kiyA hai ki tRNAgni ke tulya rUpa kI pradhAnatA se puruSaveda kA prasaMga AtA hai aura ye puruSaveda moha kI svalpatA kI avasthA meM mAnA gayA hai| tIna moha kI apekSA manda moha kI sthiti meM zubha pariNAma kA bhAva bhI A sakatA hai aura zubha pariNAma puNya ke hetu haiM zubhaH punnysy| -tattvArthasUtra 6/3 isakA baMdha nauveM guNasthAna taka calatA hai| jabaki strIveda aura napuMsakaveda kA Adi ke do guNasthAnoM taka baMdha hotA hai| isake atirikta eka kAraNa ye bhI rahA huA ki ThANAMga sUtra ke 10veM ThANe meM "puruSAjeSTha" yaha pada AtmA ke sAtha saMyukta huA hai| jisakA artha yaha hai ki puruSa jyeSTha, bar3A mAnA gayA hai| isase yaha phalita hotA hai ki moha kA jitanA halakApana hogA, utanA hI Urdhvagamana bnegaa| isaliye vaha bhI puNya kA hetu siddha hotA hai| .: vizuddha adhyavasAya aura moha kI alpatA ke kAraNa anivRttibAdaraguNasthAna meM puruSaveda meM ekasthAnaka taka - rasabaMdha bhI saMbhava hai| pahA . isa dRSTi ke pariprekSya meM ina cAra prakRtiyoM ko pUrvAcAryoM ne puNyaprakRti ke rUpa meM ginAyA hai, yaha saMbhava lagatA hai| vidvajjana cintana kI gahana dRSTi se cintana kareM, yaha apekSA hai| 7. karmoM ke rasavipAka kA spaSTIkaraNa baMdha ko prApta karmapudgaloM meM phala dene kI zakti ko rasa. kahate haiN| ataH rasa (phaladAna zakti) kI dRSTi se karmoM ke vipAka (udaya) kA vicAra karane arthAt karmaprakRtiyoM kI phaladAna zakti kI yogyatA, kSamatA batalAne - ko rasavipAka kahate haiN| Azaya yaha hai ki jIva ke sAtha baMdhana se pUrva karma paramANuoM meM kisI prakAra kA viziSTa rasa nahIM rahatA hai, usa samaya ve nIrasa aura eka rUpa (kArmaNavargaNA rUpa) rahate haiN| kintu jaba ve jIva ke dvArA grahaNa kiye jAte haiM, taba grahaNa karane ke samaya meM hI jIva ke kaSAya rUpa pariNAmoM kA nimitta . pAkara unameM anantaguNa rasa par3a jAtA hai / jo jIva ke guNoM kA ghAta karatA hai| jaise sUkhI ghAsa nIrasa hotI . hai, kintu UMTanI, bhaisa, gAya aura bakarI ke peTa meM jAkara vaha dUdha Adi rasa meM pariNata hotI hai tathA unake rasoM meM cikanAI kI hInAdhikatA dekhI jAtI hai| arthAt usa sUkhI ghAsa ko khAkara UMTanI khUba gAr3hA dUdha detI hai aura .. usameM cikanAI bahuta adhika rahatI hai| bhaiMsa ke dUdha meM usase kama gAr3hApana aura cikanAI rahatI hai| gAya ke dUdha meM usase bhI kama gAr3hApana aura cikanAI hotI hai| isa prakAra jaise eka hI prakAra kI ghAsa Adi bhinna-bhinna pazuoM ke peTa meM jAkara bhinna-bhinna rasa rUpa pariNata hotI hai, usI prakAra eka hI prakAra ke karmaparamANu bhinnabhinna jIvoM ke bhinna-bhinna rasa vAle ho jAte haiM aura udaya kAla meM apane phala kA vedana karAte haiN|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa jaise UMTanI ke dUdha meM adhika donoM prakAra kI prakRtiyoM kA rasa tIvra meM tIvra rasabaMdha hotA hai aura vizuddha bhAvoM se unameM maMda rasabaMdha hotA hai| prakRtiyoM meM maMda rasabaMdha hotA hai| 215 zakti hotI hai aura bakarI ke dUdha meM kama, usI taraha zubha aura azubha bhI hotA hai aura maMda bhI hotA hai / saMkleza pariNAmoM se azubha prakRtiyoM bhAvoM se zubha prakRtiyoM meM tIvra rasabaMdha hotA hai tathA isake viparIta arthAt vizuddha bhAvoM se azubha prakRtiyoM meM aura saMkleza bhAvoM se zubha azubha prakRtiyoM ke rasa ko nIma Adi vanaspatiyoM ke kaTuka rasa kI upamA dI jAtI hai| arthAt jaise nIma kA rasa kaTuka hotA hai, usI taraha azubha prakRtiyAM azubha hI phala detI haiM tathA zubha prakRtiyoM ke rasa ko Ikha ke rasa kI upamA dI jAtI hai| arthAt jaise Ikha kA rasa mIThA aura svAdiSTa hotA hai, usI prakAra zubha prakRtiyoM kA rasa sukhadAyaka hotA hai / nikalA to ina donoM hI prakAra kI prakRtiyoM ke tIvra aura maMda rasa kI cAra-cAra avasthAyeM hotI haiM jaise nIma se turanta 'huA rasa svabhAva se kaTuka hotA hai| usa rasa ko agni para pakAne se jaba sera kA AdhA sera raha jAtA hai kaTukatara ho jAtA hai, sera kA tihAI rahane para kaTukatama aura sera kA pAva bhara rahane para atyanta kaTuka ho jAtA hai / isI prakAra Ikha ke perane se jo rasa nikalatA hai vaha svabhAva se madhura hotA hai usa rasa ko Aga para pakAne se jaba sera kA AdhA sera raha jAtA to madhuratara ho jAtA hai, sera kA tihAI rahane para madhuratama ho jAtA hai aura sera kA pAva rahane para atyanta madhura ho jAtA hai| usI prakAra azubha aura zubha prakRtiyoM kA tIvra rasa bhI cAra prakAra kA jAnanA cAhiye tIvra, tIvratara tIvratama aura atyanta tIvra maMda rasa kI cAra avasthAyeM isI prakAra haiM----jaise usa kaTuka yA madhura rasa meM eka cullU pAnI DAla dene se vaha maMda ho jAtA hai, eka gilAsa pAnI DAla dene se maMdatara ho jAtA hai, eka loTA pAnI DAla dene se maMdatama ho jAtA hai aura eka par3A pAnI DAlane hai atyanta maMda ho jAtA hai| isI prakAra zubha aura azubha prakRtiyoM kA rasa bhI maMda, maMdatara, maMdatama aura atyanta maMda -- isa taraha cAra prakAra kA hotA hai| ina cAroM prakAroM ko kramaza: ekasthAnaka, dvisthAnaka, nisthAnaka aura catu:sthAnaka kahA jAtA hai| jisakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai ki -- nIma aura Ikha ko pairane para unameM se jo svAbhAvika rasa nikalatA hai, vaha svabhAva se hI kar3avA aura mIThA hotA hai| usa kaDavAhaTa aura mITepana ko ekasthAnaka rasa samajhanA caahiye| nIma aura Ikha kA eka-eka sera rasa lekara pakAne para jo AdhA sera rasa raha jAtA hai, use dvisthAnaka rasa samajhanA caahiye| kyoMki pahale ke svAbhAvika rasa se usa pake hue rasa meM dUnI kar3avAhaTa yA dUnI madhuratA ho jAtI hai / vahI rasa paka kara jaba eka sera kA tihAI zeSa raha jAtA hai to use tristhAnaka rasa samajhanA cAhiye / kyoMki usameM pahale svAbhAvika rasa se tinI kar3avAhaTa aura tigunA mIThApana pAyA jAtA hai tathA vahI rasa jaba sera kA pAva sera zeSa raha jAtA hai to use catuHsthAnaka rasa samajhanA caahiye| kyoMki pahale ke svAbhAvika rasa se mIThApana pAyA jAtA hai| ye ekasthAnaka rasa, dvisthAnaka rasa Adi uttarottara 8. guNasthAnoM meM baMdhayogya prakRtiyoM kA vivaraNa usameM caugunI kar3avAhaTa aura caugunA anantaguNI zakti vAle hote haiN| mUla prakRti 8, uttara prakRti 120 (1) jJAnAvaraNa 5 (2) darzanAvaraNa 9, (3) vedanIya 2, (4) mohanIya 26, (5) Ayu 4, (6) nAma 67, (piMDa prakRtiyAM 39, pratyeka prakRtiyAM 8, zrasadazaka 10, sthAvaradazaka 10 = 67) (7) gotra 2, (8) aMtarAya 5 = 120 / (1) midhyAtva mUla 8 uttara 117 tIrthaMkara nAmakarma aura AhArakadvika ( AhArakazarIra, AhAraka aMgopAMga nAmakarma ) kA baMdha nahIM hotA /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti (2) sAsvAdana uttara 101 narakatrika (narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu), jAticatuSka (ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya), sthAvaracatuSka (sthAvaranAma, sUkSmanAma, aparyAptanAma, sAdhAraNanAma) huMDa. saMsthAna, sevArtasaMhanana, ApatanAma, napusaMkaveda, mithyAtva mohanIya =16 prakRtiyoM kA baMdhaviccheda mithyAtva guNasthAna ke aMta meM ho jAne se zeSa 101 kA baMdha sambhava hai| mUla 8 ghaTA dene se 27 prakRtiyAM kama / (3) mizra guNa . . uttara 74 tiryaMcatrika (tiryaMcagati, tithaMcAnupUrvI, tiryaMcAyu), styAnaddhitrika (nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, styAnaddhi), durbhagatrika (durbhaganAma, duHsvaranAma, anAdeyanAma), anantAnubaMdhIcatuSka (anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha), madhyama saMsthAnacatuSka (nyagrodhaparimaMDala, vAmana, sAdi, kubja), madhyama saMhananacatuSka (RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA), nIcagotra, udyotanAma, azubha vihAyogati, strIveda=25 kA baMdha dUsare guNasthAna taka hone va mizra guNasthAna meM kisI Ayu kA baMdha sambhava na hone se zeSa do Ayu (manuSyAyu, devAyu) ko ghaTA dene se 27 prakRtiyAM kama hotI haiN| (4) avi. samyagdRSTi mUla 8 uttara 77 manuSyAyu, devAyu va tIrthakaranAma kA baMdha hone se mizra guNasthAna kI 74 prakRtiyoM meM yaha tIna jor3eM =77 / noTa-naraka va deva jo caturtha guNasthAnavartI haiM, ve to manuSyAyu kA aura tiryaMca va manuSya, devAyu kA baMdha karate haiN| (5) dezavirata ___mUla 8 . uttara 67 vajraRSabhanArAcasaMhanana, manuSyatrika (manuSyagati, manuSyAnupUrvI, manuSyAyu), apratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka ( apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha ), audArikadvika ( audArikazarIra, audArika-aMgopAMga ), kula 10 prakRtiyoM kA viccheda caturtha guNasthAna ke aMta samaya meM hone se zeSa 67 kA baMdha sambhava hai| (6) pramattavirata mUla 8 uttara 63 pratyAkhyAnAvaraNacatuSka (pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha ) kA baMdhaviccheda pAMcaveM guNasthAna ke aMta samaya meM ho jAne se-67-4=63 prakRtiyoM kA baMdha sambhava hai / (7) apramattavirata mUla 8/7 - uttara 59/58 chaThe guNasthAna ke aMta meM arati, zoka, asthiranAma, azabhanAma, ayaza:kIrtinAma, ___ asAtAvedanIya, ina chaha prakRtiyoM kA baMdhaviccheda ho jAne se zeSa rahI 56 / (jo jIva chaThe guNasthAna meM devAyu kA baMdha prArambha kara usa baMdha ko vahIM samApta kara sAtaveM guNasthAna ko prApta karatA hai, usake 56 prakRtiyoM va jo chaThe guNasthAna meM devAyu kA baMdha kara sAtaveM meM samApta karatA hai, usake 56 -1=57 prakRtiyoM kA baMdha rahatA hai tathA sAtaveM guNasthAna meM AhArakazarIra, AhAraka-aMgopAMga kA baMdha sambhava hone se do jor3ane para 56+2=58/57+2=59 prakRtiyoM kA baMdha sambhava hai|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa (8) apUrvakaraNa mUla 7 uttara 58, 56, 26 prathama bhAga meM 58 karmaprakRtiyoM kA baMdha sambhava hai| noTa-- 1. isa guNasthAna meM devAyu ke baMdha kA prArambha va samApti nahIM hotii| 2. prathama bhAga ke aMta meM nidrA, pracalA kA viccheda ho jAtA hai ataH 58--2=56 3. dUsare bhAga se chaTe bhAga taka yahI 56 kA baMdha sambhava hai / chaThe bhAga ke aMta meM sura dvika (devagati, devAnupUrvI), paMcendriyajAti, zubhavihAyogati, trasanavaka (trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya), audArika zarIra ko chor3a zeSa cAra zarIra, audArika aMgopAMga ko chor3a zeSa do aMgopAMga, samacaturasrasaMsthAna, nirmANa, tIrthaMkara, varNa, gaMdha, rasa, sparza, agurulaghucatuSka (agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa), ina 30 prakRtiyoM kA baMdhaviccheda hotA hai| sAtaveM bhAga meM ye nahIM rahatIM=26 4. AThaveM guNasthAna ke sAtaveM bhAga ke aMta meM hAsya, rati, jugupsA, bhaya ina 4 prakRtiyoM kA viccheda ho jAne se 26-4=22 prakRtiyoM kA baMdha nauveM guNasthAna meM saMbhava hai| (9) anivRttibAvara 0 mUla 7 ... uttara 22, 21, 20, 19, 18 isa guNasthAna ke prArambha meM 22 prakRtiyoM kA baMdha, 1. pahale bhAga ke aMta meM puruSaveda kA viccheda-21, 2. dUsare bhAga ke aMta meM saMjvalanakrodha kA viccheda =20, 3. tIsare bhAga ke aMta meM saMjvalanamAna kA viccheda =19, 4. cauthe bhAga ke aMta meM saMjvalanamAyA kA viccheda =18, 5. pAMcaveM bhAga ke aMta samaya meM lobha kA baMdha nahIM hotA / ataH dasaveM guNasthAna ke prathama samaya meM zeSa 17 prakRtiyAM rhegii| (10) sUkSmasaMparAya mUla 6 uttara 17 dasaveM guNasthAna ke aMta samaya meMdarzanAvaraNIya 4 uccagotra 1 .. . . jJAnAvaraNIya aMtarAya yazaHkIrtinAma 1=16 prakRtiyoM kA baMdhaviccheda ho jAtA hai, zeSa 1 prakRti rahatI hai| (11) upazAMtamohanIya mUla 1 sAtAvedanIya kA baMdha hotA hai| . .. ..... (sthiti isakI do samaya mAtra kI hotI hai| yoga nimitta hai|)
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 karmaprakRti (12) kSINamohanIya mUla 1 : uttara 1 sAtAvedanIya .. ..... . ... (yoga nimitta hone se sthiti do samaya mAtra kii|) (13) sayogikevalI mUla 1 uttara 1 bArahaveM guNasthAna kI trh| . ....... (14) ayogikevalI . mUla * uttara 0 .. abandhaka dazA samyaktvI ke AyubaMdha kA spaSTIkaraNa jisa jIva ne AyuSya baMdha karane ke pazcAt anantAnubaMdhIcatuSka evaM mithyAtvamohanIya prakRtiyoM kA kSaya kara diyA, vaha AtmA kSAyika samyaktvI kahalAtI hai| kSAyika samyaktva prApta hone ke pazcAt punaH jAtA nahIM hai, yaha siddhAnta hai| yadi naraka meM jAne kA samaya AtA hai, usa samaya yadi kucha samaya ke liye samyaktva kA naSTa honA mAnA jAye to naSTa nahIM hone kI jo sarvamAnya paribhASA hai, vaha siddhAnta kI dRSTi se viruddha jAtI hai| ataH pUrvabaddhAyuSka kSAyika samyaktvI ho jAne ke bAda maraNa kAla ke samaya samyaktva kA vamana nahIM karatA huA bhI narakagati meM jA sakatA hai aisA mAnA jAyegA, tabhI saiddhAntika dRSTikoNa surakSita rahegA aura yaha zakya bhI hai| AyuSya baMdha ke samaya meM jisa lezyA kA rahanA Avazyaka hai, vahI lezyA aMtima maraNa samaya meM A sakatI hai, para vaha lezyA samyaktva ko naSTa kaise kara sakatI hai? yadi kadAcit yaha socA jAye ki anantAnubaMdhI kI visaMyojanA hotI hai aura usa avasthA meM kSAyika samyaktvI mAnakara maraNa ke samaya anantAnubaMdhI kA punaH A jAnA mAnA jAye to isameM kaI visaMgatiyAM aayegiiN| prathama to yaha hai ki mithyAtva avasthA meM rahatA huA jIva anantAnabaMdhI se saMyukta rahatA hai, usa avasthA meM anantAnabaMdhI kI visaMyojanA kisa karaNa se kare aura kisa prakRti meM visaMyojanA kare? kyoMki prathama guNasthAna meM apUrvakaraNa, anivRttikaraNa Adi karane para. bhI vaha karmasiddhAntAnusAra upazama samyaktvI hI hotA hai aura upazama samyaktva kA kAla samApta hone para mithyAtva ke udaya kI taiyArI meM anantAnubaMdhI kA udaya hotA hai| isaliye upazama samyaktva naSTa ho jAtA hai, para kSAyika samyaktva meM aisA nahIM mAnA jaayegaa| asatkalpanA se kadAcit mAna liyA jAye ki kSAyika samyaktva ke pUrva meM AyuSya bAMdhakara apUrvakaraNAdi karake atyanta vizuddha pariNAma ke sAtha kSAyika samyaktva kI prApti kare aura usameM anantAnubaMdhI kI visaMyojanA mAnI jAye aura maraNa ke samaya vaha anantAnubaMdhI punaH A gaI aura samyaktva kSaNamAtra ko calA gayA to phira naraka meM jAne ke bAda vaise kSAyika samyaktva kI prApti kI vizuddhi kA kyA yoga bana sakatA hai ? yadi bana sakatA hai to phira yaha bhI mAnanA hogA ki naraka meM bhI kSAyika samyaktva prApta kiyA jA sakatA hai / isa prakAra se kSAyika samyaktva aura kSAyopazamika samyaktva meM aMtara kyA hogA ? donoM kI phalita avasthA eka-sI ho jaayegii| ataH isa prakAra kI visaMgatiyoM ko dhyAna meM rakhate hue buddhimAna pAThakoM ko cintana karanA apekSita hai| .. kucha aisA ullekha bhI dekhane meM AtA hai ki caturthaguNasthAnavartI samyagdRSTi manuSya, tiryaMca, vaimAnika devoM kA AyuSya bAMdhate haiM, anya devoM aura manuSya, tiyacoM kA nahIM bAMdhate haiN| lekina deva aura nAraka, manuSya va tiryaMca kA AyuSya bAMdha sakate haiN| isa prakAra kI vicAraNA ciMtana kI apekSA rakhatI hai| kyoMki yaha mAnyatA siddhAnta, karmaprakRti, tattvArthasUtra se viparIta jAtI hai / ataH pAThakoM ko nimna viSaya para gaMbhIratA se cintana karanA cAhiye / sabase pahale saiddhAntika dRSTi se virodha kaise AtA hai, isako spaSTa karate haiM
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 219 9 bhagavatIsUtra zataka 30, uddeza 1 meM likhA hai ki samyagdRSTi kriyAvAdI jIva nairayika, tiryaca Ayu kA baMdha nahIM karate haiM, ve manuSya aura devAyu kA baMdha karate haiN| isakA kucha vyaktiyoM ne artha lagAyA hai ki naraka va devagati meM rahane vAlA jIva manuSya aura tiryaMca kI Ayu bAMdhate haiM, kintu manuSya va tiryaMca manuSya va tiryaMcAyu ko nahIM bAMdhate haiN| isa prakAra kA artha anartha karane vAlA banatA hai| jaba deva aura naraka meM rahane vAle jIvoM ke manuSya Aya bAMdhane yogya pariNAma Ate haiM, to kyA vaise pariNAma manuSya va tiryaMca meM rahane vAle jIvoM ke nahIM A sakate haiM ? yaha kaisI anokhI bAta hai ? ___ manuSya aura tiryaMca meM rahane vAle aura rocaka samyagdRSTi se yukta jIva ke manuSya va tiryaMca kI Ayu bAMdhaneyogya pariNAma avazya A sakate haiN| ataH manuSya va tiryaMca kI avasthA meM rahane vAlA samyagdRSTi jIva manuSya, tiryaMca ke yogya AyuSya baMdha kI lezyAoM ke anusAra manuSya, tiryaMca kA AyuSya bhI bAMdha sakatA hai| :: bhagavatIsUtra zataka 30 meM jo samyagdRSTi kriyAvAdI kA ullekha hai, vaha. viziSTa kriyAvAdI arthAt pAMcaveM, chaThe Adi guNasthAnavartI jIva ke liye hai| kyoMki pAMcaveM, chaThe Adi guNasthAnoM kI ArAdhanA kI sthiti meM vaimAnika devoM meM hI jAne kA prasaMga hai| jaisA ki bhagavatI sUtra zataka 1, uddeza 2 meM batAyA hai ki ArAdhaka sAdha kama-se-kama pahale devaloka taka aura utkRSTa sarvArthasiddha taka jAtA hai aura ArAdhaka zrAvaka jaghanya pahale devaloka taka aura utkRSTa bArahaveM devaloka tk| yaha ullekha viziSTa kriyAvAdI zrAvaka aura sAdhu ke liye mAnA gayA hai aura isI bAta kA saMketa 30 veM zataka meM bhI huA hai| usa 30 ve zataka ko lekara viziSTa kriyAvAdI artha ke badale meM sAmAnya kriyAvAdI (cauthA guNasthAna) ko bhI le liyA jAye to 30veM zataka kA evaM pahale zataka kA paraspara virodha A jaayegaa| kyoMki uparyukta pahale zataka meM virAdhaka sAdhu ko jaghanya bhavanapati, utkRSTa pahale devaloka taka jAne kA kahA hai evaM virAdhaka zrAvaka ko jaghanya bhavanapati, utkRSTa jyotiSI devaloka taka jAne kA ullekha hai| yahAM jo sAdhu aura zrAvaka kI virAdhanA mAnI gaI hai, vaha vratoM kI virAdhanA hai, na ki samyaktva kii| sAdhu va zrAvaka ke vrata kA virAdhaka hote hue bhI samyagdRSTi kI avasthA to rahatI hI hai aura samyagdRSTi sAmAnya kriyAvAdI hai hii| to isa virAdhaka sAdhu, zrAvaka kI gati bhavanapati, jyotiSa Adi kI mAnI hai| aisI sthiti meM kriyAvAdI vaimAnika meM hI jAtA hai, isakA virodha AtA hai aura yadi viziSTa kriyAvAdI vaimAnika meM aura sAmAnya kriyAvAdI bhavanapati Adi meM bhI jAtA hai to bhagavatIsUtra zataka 30 va zataka 1 meM virodha nahIM AtA hai| yadi koI ye tarka lagAye ki sAdhu aura zrAvaka ke vratoM ke sAtha samyaktva kA bhI vaha virAdhaka hogA to yaha tarka zAstrasaMgata nahIM hai| kyoMki bhagavatI zataka 1 meM jo ArAdhanA-virAdhanA batalAI hai vaha vratoM kI batalAI hai, na ki samyaktva kI / yadi kadAcit samyaktvabhAva kI bhI virAdhanA mAna lI ja mithyAdRSTi ho jAtA hai aura mithyAtva avasthA meM to sabhI gatiyoM kA AyuSya bAMdha sakatA hai / vaisI sthiti meM sAdhu va zrAvaka ke (virAdhaka ke) jaghanya sthiti bhavanapati Adi batAI hai, vaha saMgata nahIM baiTatI hai, kyoMki mithyAtvI ke to bhavanapati Adi hI nahIM, manuSya, tiryaMca, naraka Adi kA bhI baMdha saMbhava hai| aisI sthiti meM virAdhaka bhavanapati Adi kA AyuSya bAMdhatA hai, yaha bAta saMgata nahIM baiThatI hai / ataeva yaha spaSTa hai ki sAdhu va zrAvaka vratoM ke virAdhaka ho sakate haiM, na ki samyagdaSTibhAva ke / ataH samyagdRSTibhAva ke rahate hue bhI jaghanyataH bhavanapati Adi kI AyaSya kA baMdha karate haiN| yaha to bhagavatI sUtra sambandhI paraspara virodha ke parihAra kI carcA huii| ... aba vratavirAdhaka se atirikta ke samyagdRSTi manuSya, tiryaMca kA cintana kiyA jAye to vaha samyagdRSTi Agama Adi kI dRSTi se bhI vaimAnika deva ke atirikta manuSyAdi cAroM gati kI Ayu bAMdha sakatA hai / usameM
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti manuSyAyu ke sambandha meM vipAkasUtra kA subAhukumAra viSayaka aura jJAtAdharmakayAMga kA meghakumAra sambandhI pATha dekhA jA sakatA hai / vipAkasUtra kA pATha isa prakAra hai 220 '.... tatteNaM tassa sumuhassa teNaM davva-suddheNaM tiviheNaM tikaraNa-suddheNaM 2 subatte aNagAre [paDilAbhaesamANe parItta saMsArakae maNussAue nibaddhe ]' - sukhavipAka, adhyayana 1 ukta pATha kI pUrvabhUmikA yaha hai ki sumukha gAthApati sudatta anagAra ko apane ghara meM praviSTa hote dekhakara apane Asana se uThA aura ekazATika vastra kA uttarAsaMga karake muni ke sanmukha gayA evaM tIna bAra pradakSiNA kii| isase spaSTa hotA hai ki sumukha gAthApati samyagdRSTi thA, mithyAdRSTi nahIM / mithyAdRSTi sAdhu ko bhAvapUrvaka vaMdana nahIM krtaa| muni ko sammAnapUrvaka dAna dene meM mithyAdRSTi ko hArdika aMtaHkaraNa kI prasannatA kadApi saMbhava nahIM hai / sumukha gAthApati dvArA diyA gayA dAna dAtR, dravya aura pAtra zuddhi-- ina tInoM vizuddhiyoM se yukta thA / ye vizuddhiyAM samyagdRSTi ke dAna meM hotI haiM, mithyAdRSTi ke dAna meM nhiiN| ataH sumukha gAthApati muni ko dAna dete samaya samyagdRSTi thA / ukta pATha meM koSTakagata pada dhyAna dene yogya hai ki sumukha gAthApati ne trividha vizuddhiyukta trikaraNa kI zuddhi ke sAtha sudatta anagAra ko pratilAbhita karate hue saMsAra parita kiyA aura manuSyAyu ko baaNdhaa| jisase spaSTa hotA hai ki muni ko pratilAbhita karane kI kriyA cAlU rahate sudatta ne saMsAra parimita kiyA aura manuSyAyu baaNdhii| arthAt pratilAbhita karane kA kAla, saMsAra paritta karane kA kAla aura manuSyAyu bAMdhane kA kAla eka hI hai / jaise-'dIpaka prakAzita huA aura aMdhakAra dUra huA' isa vAkya kA artha yaha hotA hai ki dIpa ke prakAzita hone ke sAtha hI aMdhakAra dUra huA / isameM kAla kA vyavadhAna nahIM hai / isIprakAra sUtrakAra ne yahAM saMsAra parita hone aura manuSyAyu ko bAMdhane kI bAta eka sAtha kahI hai / isase spaSTa ki ina donoM kriyAoM meM kAla kA vyavadhAna nahIM hai / sArAMza yaha hai ki sumukha gAthApati ne zuddha supAtradAna dvArA saMsAra ko parita kiyA aura manuSyAyu kA baMdha kiyA / jo isa bAta kA prabala pramANa hai ki samyaktvI jIva vaimAnika ke atirikta anya Ayu kA bhI baMdha kara sakatA hai| isI prakAra jJAtAsUtra ke pATha se bhI yahI siddha hotA hai ki meghakumAra ke pUrvabhavavartI jIva ne hAthI ke bhava meM zazaka aura anya prANiyoM kI rakSA kI, jisake phalasvarUpa usane saMsAra parita kiyA aura manuSyAyu kA baMdha kiyA / saMbandhita pATha isa prakAra hai 'taM jai tAva tumaM mehA tirikkhajoNiya bhAvamuvagae NaM apaDiladdha-samattarayaNa laMbheNaM se pAe pANANukampayAe jAva antarA caiva sandhArie No ceva NaM Nikkhitte / ' -jJAtAsUtra, 1/28 ukta pAThoM se spaSTa hai ki saMsAra parita hone ke sAtha hI manuSyAyu kA baMdha kiyaa| isameM kahIM kAla ke vyavadhAna kA prasaMga nahIM hai / kadA cit koI yaha kahe ki sumukha gAthApati yA meghakumAra ke pUrvabhavavartI jIva ke AyuSya kA baMdha samyaktva ke chUTane ke bAda huA thA to yaha asatkalpanA hai| jisakA spaSTIkaraNa Upara kiyA jA cukA hai / dazAzrutaskandha meM kriyAvAdI manuSya ke liye narakAyu ke baMdha kA kathana hai / vaha pATha isa prakAra hai- se kiM taM kiriyAvAIyA vi bhavai ? 'taM jahA - AhiyavAI, Ahiyapanne Ahiyadi TThI sammAvAdI niivAdI saMti paralokavAdI atthi ihaloke atthi paraloke atthi mAyA asthi piyA asthi arihaMtA asthi cakkavaTTI asthi baladevA atthi bAsudevA atthi sukkaDa -
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 221 dukkaDANaM kammANaM phalavittivisese suciNNA kammA suciNNA phalA bhavanti, duciNNA kammA duciNNA phalA bhvnti| saphale kallANe pAvae paccAyaMti jIvA asthi-neraiyA jAva asthi-devA asthi-siddhi se evaMvAdI, evaMpanne, evaM-diTThI chandarAgamatinikTiThe Avibhavai se bhavai mahecche jAva uttarapathagAmie neraie sukkapakkhie AgamesANaM sulabhabohiyA vi bhavai, se taM kiriyAvAI samvadhammaruciyA vi bhvi| -dazAzrutaskandha, dazA 6 vaha triyAvAdI samyagdaSTi parantu usa samyaktva kI avasthA meM yadi mahAraMbhI, mahAparigrahI hai to uttarapathagAmI naraka kA AyuSya bAMdhatA hai| agara samyaktva avasthA meM AyuSya bAMdhane kA prasaMga nahIM hotA evaM mithyAtva meM bAMdhane kI sthiti hotI to uttarapathagAmI naraka kA vizeSaNa nahIM lgtaa| kyoMki mithyAtva avasthA meM to dakSiNapatha Adi sabhI sthaloM kA baMdha kara sakatA hai| isI taraha jainasiddhAnta ke sarvamAnya graMtha tattvArthasUtra meM kahA hai niHzIlavatatvaM ca sarveSAm / 6 / 8 isameM bhI samyagdRSTi jIva ke cAroM gati kA AyuSya bAMdhane kA ullekha hai| karmagraMthoM meM kSAyika samyagdaSTi acarama zarIrI jIva ke liye saMbhavita sattA kI apekSA 141 prakRtiyoM kI sattA mAnI hai / usameM cAroM AyuSya zAmila haiN| kintu vartamAna meM bhujyamAna, badhyamAna kI apekSA eka yA do AyuSya kI sattA raha sakatI hai| yadi samyagdRSTi jIva deva yA manuSyAyu ko na bAMdhatA ho to phira saMbhavita sattA kI dRSTi se ginatI kaise saMbhavita hai ? yahAM kRtakaraNa kI avasthA jo ki samyagdRSTi ke antarmaharta kI mAnI gaI hai, usa avasthA meM cAroM gati meM jAne kA prasaMga hai / yadi kRtakaraNa kI avasthA baddhAyuSka hotI to usa AyuSya kA hI nAma nirdeza hotA, cAroM kA nahIM aura usa maraNa ko bhI yahAM na kahakara usI avasthA meM maraNa kahA jAtA, jisa avasthA meM baMdha hotA, parantu aisA ullekha yahAM nahIM hai| yahAM kA ullekha siddhAnta ke ullekha kI puSTi karatA hai / ataH uparyukta viSaya zAstrIya saMdarbha ke sAtha vidvajjanoM ko dhyAna meM lene yogya hai / 9. zubha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hone para bhI ekasthAnaka rasabaMdha na hone kA kAraNa karmasiddhAnta kI mAnyatA hai ki karmoM ke sthiti aura anubhAga baMdha ke nimitta kaSAya haiM aura utkRSTa sthiti kA baMdha saMkleza ke utkarSa hone para hI hotA hai| ataeva jina adhyavasAyoM se zubha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai, unhIM adhyavasAyoM se ekasthAnaka rasabaMdha kyoM nahIM hotA hai? to isakA samAdhAna yaha hai ki-- utkRSTa sthiti kA baMdha saMkleza ke utkarSa hone para hI hotA hai, yaha jo karmasiddhAnta kI mAnyatA hai vaha zubha prakRtiyoM ke utkRSTa baMdha meM pariNAmoM kI utanI hI saMkliSTatA hai, jitanI azubha prakRtiyoM ke utkRSTa baMdha meM hotI hai, lAgU nahIM hotI hai| isake liye mithyAtviyoM ko hI udAharaNa ke taura para samajhiye ki unake pariNAmoM meM hI asaMkhya prakAra kI taratamatA rahatI hai| jaise ki eka mithyAtvI ke bhAva kRSNalezyA vAle haiM aura dUsarA mithyAtvI zuklalezyA vAlA hai| yadyapi sAmAnya se donoM mithyAtvI haiM aura mithyAtva sambandhI azuddhatA donoM meM hai, lekina una donoM mithyAtviyoM ke pariNAmoM meM asaMkhya prakAra kI taratamatA hai| isI prakAra saMkliSTatA zubha aura azubha donoM meM hote hue bhI donoM kI saMkliSTatA meM asaMkhya prakAra kA aMtara A jAtA hai| 'aba rahA prazna ki jina adhyavasAyoM se zubha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai, unhIM adhyavasAyoM se ekasthAnaka rasabaMdha kyoM nahIM hotA ? to usakA kAraNa yaha hai ki jisa samaya meM sthiti kA baMdha prArambha hotA hai, usa samaya se lekara usa sthitibaMdha kI vRddhi prArambha hotI hai| arthAt pahale samaya meM jo sthitibaMdha
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 karmaprakRti kA prasaMga hai, vaha asaMkhya hai| dUsare samaya meM bhI asaMkhya hai, parantu pahale samaya ke asaMkhya kI apekSA dUsare samaya ke asaMkhya asaMkhyAta guNe adhika haiN| isI prakAra pUrvavat donoM samaya ke adhyavasAyoM se tIsare samaya ke adhyavasAya asaMkhyaguNe adhika haiN| isI taraha eka-eka samaya kI vRddhi karate hue asaMkhya samaya paryanta pahuMcane taka adhyavasAyoM kI taratamatA se asaMkhya ke asaMkhya prakAra ke sthitibaMdha ho jAte haiM aura eka-eka sthitibaMdha meM asaMkhya rasaspardhakasaMghAta bhI asaMkhya guNe hote haiN| isI paddhati se utkRSTa sthiti ke baMdha kA jo asaMkhyAtavAM samaya hai, usa asaMkhyAtaveM samaya meM rasaspardhakasaMghAtavizeSa kitane ho sakate haiM, isakA anumAna sahaja hI lagAyA jA sakatA hai, arthAt ve sthitibaMdha ke asaMkhya se bhI asaMkhyaguNe hoNge| taba aisI utkRSTa sthiti meM badhyamAna prati sthitivizeSa meM asaMkhya guNe jo rasaspardhakasaMghAtavizeSa haiM, unameM ekasthAnaka rasabaMdha nahIM hotA hai| isI taraha zubha prakRti ke utkRSTa sthitibaMdha meM bhI bahulatA se ekasthAnaka rasabaMdha nahIM hotA hai| kintu nauveM Adi guNasthAnoM meM kucha prakRtiyoM kA ekasthAnaka rasabaMdha bhI hotA hai| 10. guNasthAnoM meM udayayogya prakRtiyoM kA vivaraNa mUla prakRti 8, uttara prakRti 122 jJAnAvaraNIya 5, darzanAvaraNIya 9, vedanIya 2, mohanIya 28, Ayu 4, nAma 67, gotra, antarAya 5=122 ( mizramohanIya aura samyaktvamohanIya-ina do prakRtiyoM kA badha nahIM hotA kintu udaya hotA hai, ataH mohanIya kI 28 prakRtiyAM ginI gaI haiN|) 1. mithyAtva ... uttara 117 mizramohanIya, samyaktvamohanIya, AhArakadvika aura tIrthakara. nAmakarma kA udaya nahIM hone se 5 prakRtiyAM nyuun| 2. sAsAdana uttara 111 sUkSmatrika ( sUkSmanAma, aparyAptanAmakarma, sAdhAraNanAma ), AtapanAma, mithyAtvamohanIya, narakAnupUrvI =6 prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA hai| 3. mizra mUla 8 uttara 100 anantAnubaMdhIcatuSka, sthAvaranAma, ekendriyajAti, vikalendriyatrika (dvIndriya, trIndriya, caturindriya),tiryaMcAnapUrvI, manuSyAnapUrvI, devAnapUrvI=12 prakRtiyoM kA to udaya nahIM hotA kintu mizramohanIya kA udaya hotA hai, ataH (111-12+1) = 100 kA udaya sambhava hai| 4. avirata samyagdRSTi mUla 8 - uttara 104 samyaktvamohanIya va AnupUrvIcatuSkaM (devAnupUrvI, manuSyAnupUrvI, tiryaMcAnupUrvI, narakAnupUrvI) kA udaya sambhava hai| mizramohanIya kA udaya nahIM hotA, ataH 100+5-1=104 / 5. dezavirata - uttara 87 apratyAkhyAnAvaraNacatuSka, manuSyAnupUrvI, tiryaMcAnupUrvI, vaikriyASTaka (devagati, devAyu, devAnupUrvI, narakagati, narakAyu, narakAnupUrvI, vaikriyazarIra, vaikriya-aMgopAMga), durbhagatrika (durbhaganAma, anAdeyanAma, ayazaHkIrtinAma)=17 kA udaya sambhava nahIM hotaa| .:104-17=87 kA udayaH sambhava hai| mUla 8
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 223 6. pramattavirata mUla 8 uttara 81 ....... tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, nIcagotra, udyotanAma, pratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka-8 kA .. . "udaya to sambhava nahIM kintu AhArakadvika kA sambhava hone se 87-8+2=-81 prakRtiyAM udayayogya haiN| . 7. apramattavirata mUla 8 .. uttara 76 styAnaddhitrika (nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, styAddhi) va AhArakadvika kA apramatta avasthA .. meM udaya sambhava nahIM, ata 81-5-76 kA udaya sambhava hai| (yadyapi AhArakazarIra banAte samaya labdhi kA upayoga karane se chaThA guNasthAna pramAdavI (utsukatA se) hotA hai, parantu phira usa tacchatharIrI jIva ke adhyavasAya kI vizuddhi se sAtaveM guNasthAna meM tacchazarIra ke hone para bhI pramAdI nahIM kahA jaataa|) ... 8. apUrvakaraNa uttara 72 samyaktvamohanIya, ardhanArAca, kolikA, sevArtasaMhanane, ina cAra prakRtiyoM kA udayaviccheda sAtaveM gaNasthAna ke antima samaya meM hone se isa gaNasthAna meM ina cAra kA udaya sambhava nahIM, ata: 76-4=72 prakRtiyoM kA udaya sambhava hai| 9. anivRttibAdara mUla 8 uttara 66 hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA-6 prakRtiyoM kA udaya sambhava nahIM hai| kyoMki inakA udayaviccheda AThaveM guNasthAna ke aMtasamaya meM ho jAtA hai| 10. sUkSmasaMparAya mUla 8 uttara 60 strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda, saMjvalana krodha, mAna, mAyA-6 prakRtiyoM kA udaya sambhava nhiiN| (inakA udaya to nauveM gaNasthAna ke aMtima samaya taka hI hotA hai|) noTa-yadi zreNi kA prAraMbhaka puruSa hai to pahale puruSaveda ke, phira strIveda ke, phira ... .. napuMsakaveda ke udaya ko rokegA, tadanantara saMjvalanatrika ke| yadi strI hai to pahale strIveda ke, phira puruSaveda, phira napuMsakaveda ke udaya ko rokegaa| yadi napuMsaka hai to pahale napuMsakaveda ke, phira strIveda ke, phira puruSaveda ke udaya ko rokegA / .. . 11. upazAMtamoha mUla 7 . uttara 59 saMjvalana lobha kA udaya nahIM rahatA hai / (isakA udaya to dasaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM viccheda ho jAtA hai| jinako RSabhanArAca va nArAca saMhanana hotA hai, ve hI upazamazreNi karate haiN|) 12. kSINamoha mUla 7 . . uttara 57/55 RSabhanArAca va nArAca saMhanana kA udaya sambhava nahIM / inakA udaya gyArahaveM guNasthAna taka hotA hai / kSapakazreNi vajraRSabhanArAcasaMhanana ke binA nahIM hotI, ataH 59-2=57 / . bArahaveM guNasthAna ke aMta samaya meM nidrA, pracalA kA bhI udaya nahIM rahatA, ataH 57-2=55 / : .
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 karmaprakRti 13: sayogikevalI mUla 4 uttara 42 jJAnAvaraNIya 5, darzanAvaraNIya 4, aMtarAya 5=14 kA udaya bArahaveM guNasthAna ke aMtima samaya taka hI rahatA hai, ataH 55-14=41 tathA tIrthaMkara nAmakarma kA udaya sambhava hai / ataH 41+1=42 prakRtiyoM kA udaya saMbhava hai| 14. ayogikevalI mUla 4 uttara 12 audArikadvika (audArikazarIra, audArikaaMgopAMga) asthiradvika (asthiranAma, azubhanAma), khagatidvika (zubhavihAyogati, azubhavihAyogati), pratyekatrika (pratyekanAma, zubhanAma, sthiranAma), saMsthAnaSaTka (samacaturasra, nyagrodha, sAdi, vAmana, kubja, huMDa), agurulaghucatuSka (agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa nAma), varNacatuSka (varNa, gaMdha, rasa, sparza), nirmANanAma, taijasazarIra, kArmaNazarIra, vajraRSabhanArAcasaMhanana, duHsvara, susvara, sAtA yA asAtAvedanIya meM se koI eka, yaha 30 prakRtiyAM 13 veM guNasthAna ke aMtima samaya taka hI udaya ko pA sakatI haiN| ataH inako ghaTAne para zeSa 42..30=12 prakRtiyAM 14 3 guNasthAna meM rahatI haiN| zeSa jo 12 prakRtiyAM haiM, unakA udaya .14. veM guNasthAna ke aMtima samaya taka rahatA hai, ve yaha haiM subhaganAma, AdeyanAma, yazaHkIrtinAma, sAtA-asAtA meM se koI eka vedanIya karma, trasatrika (vasanAmakarma, bAdaranAmakarma, paryAptanAmakarma), paMcendriyajAti, manuSyAyu, manuSyagati, tIrthakaranAma, uccgotr=12| koI manuSyAnupUrvI ko grahaNa karake 13 prakRtiyAM mAnate haiN| 11. dha vabaMdhI Adi ikatIsa dvAra yaMtra ................ anukrama dvAra nAma jJAnAvaraNa darzanAvaraNa vedanIya mohanIya Ayu nAma gotra antarAya kula 0 1. dhruvabaMdhI 2. adhruvabaMdhI 3. dhruvodayI 4. adhruvodayI 5 4 0 1 0 12 0 5 27 - 5. dhruvasattA - 5 4 . 21 . 9 0 26/28 5 5 0 - 6. adhruvasattA 7. ghAtinI 8. aghAtinI 9. parAvartamAna 10. aparAvartamAna 11. zubha 12. azubha 130 28 45/47 ___75 91 29 42 5 . 5 4 . 2 . 1 23 3 . 4 . 3 55 12 37 2 0 1 0 5 0 .
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnAvaraNa darzanAvaraNa vedanIya mohanIya Ayu nAma gotra antarAya 0 28 0 ____ 25 0 0 anukrama dvAra nAma 13. pudgalavipAkI 14. bhavavipAkI 15. kSetravipAkI 16. jIvavipAkI 17. svAnudayabaMdhi 18. svodayabaMdhi 19. ubhayabaMdhi 20. samakavyava. baMdhodaya 21. kramavyava. baMdhodaya 22. utkramavyava. baMdhodaya 23. sAntarabaMdha 24. sAntara-niraMtarabaMdha 25. nirantarabaMdha 26. udayasaMkramotkRSTa 27. anudayasaMkramotkRSTa 28. udayabaMdhotkRSTa 29. anudayabaMdhotkRSTa 30. udayavatI 31. anudayavatI . 0 0 0 0 0 0 0 5 41 17 . 271 . 0 0 5 0 0 5 24 0 84 0 1 0 114 12. jIva kI vIryazakti kA spaSTIkaraNa jJAna, darzana Adi kI taraha vIryazakti bhI jIva kA guNa, svabhAva hai, jo sabhI jIvoM meM pAI jAtI hai| jIva do prakAra ke haiM-alezya aura salezya / inameM se alezya (lezyArahita) jIvoM kI vIryazakti samasta karmAvaraNa ke kSaya ho jAne se kSAyika hai / ata: niHzeSarUpa se karmakSaya ho jAne ke kAraNa vaha karmabaMdha kA kAraNa nahIM hai| jisase na to alezya jIvoM kA koI bheda hai aura na unakI vIryazakti meM taratamatA kA aMtara hai| kintu salezya jIvoM kI vIryazakti karmabaMdha kA kAraNa hone se yahAM unhIM kI vIryazakti kA vicAra karate haiN| salezya jIvoM meM kAryabheda athavA svAmibheda se vIrya ke bheda hote haiN| unameM kAryabheda kI apekSA bheda vAlA vIrya eka jIva ko eka samaya meM aneka prakAra kA hotA hai tathA svAmibheda kI apekSA bheda vAlA eka jIva ko eka samaya meM eka prakAra kA aura aneka jIvoM kI apekSA aneka prakAra kA hai| salezya jIvoM ke do bheda haiM-chadamastha aura kevlii| ataH vIrya-utpatti ke do rUpa haiM-vIryAntarAya karma ke dezakSayarUpa aura sarvakSayarUpa / dezakSaya se prakaTa vIrya ko kSAyopazamika aura sarvakSaya se prakaTa vIrya ko kSAyika kahate haiN| dezakSaya se chadmasthoM meM aura sarvakSaya se kevaliyoM meM vIrya prakaTa hotA hai| jisase salezya bIrya ke do
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 karmaprakRti bheda haiM-chAdamasthika salezya vIrya aura kaivalika salezya viiry| kevalI jIvoM ke akaSAyI hone se unakA avAntara koI bheda nahIM hai| sirpha kaSAyarahita mana-vacana-kAya parispandana rUpa vIryazakti hai| kintu chAdmasthika jIva do prakAra ke hai-akaSAyI salezya aura sakaSAyI salezya / . kaSAyoM kA dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM viccheda ho jAne se chAdmasthika akaSAyI salezya vIrya myArahaveM aura bArahaveM (upazAntamoha, kSINamoha) guNasthAnavI jIvoM meM aura chAdmasthika sakaSAyI salezya vIrya dasaveM guNasthAna taka jIvoM meM pAyA jAtA hai| . salezya jIvoM meM vIryapravRtti do rUpoM meM hotI hai| eka to daur3anA, calanA, khAnA Adi nizcita kArya ko karane rUpa prayatnapUrvaka aura dUsarI binA prayatna ke svayameva hotI rahatI hai| prayatnapUrvaka hone vAlI pravRtti ko abhisaMdhija aura svayameva hone vAlI pravRtti ko anabhisaMdhija kahate haiN| . jaisA ki pUrva meM batAyA jA cukA hai ki vIryazakti samasta jIvoM meM pAyI jAtI hai| ataH ekendriya bAdara sUkSma jIvoM meM jo parispandana rUpa kriyA dekhane meM AtI hai, vaha bhI vIryazakti kA rUpa hai aura saralatA se samajhane ke liye yoga zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| yaha yoga zabda bhI vIrya ke aneka nAmoM meM se eka nAma hai| vIrya zakti ke ukta spaSTIkaraNa evaM bhedoM ko saralatA se isa prakAra jAnA jA sakatA hai vIrya salezya alezya . kSAyika (ayogikevalI tathA siddha) kSAyopazamika (chadmastha) kSAyika (achadamastha) (sayogikevalI) abhisaMdhija anabhisaMdhija akaSAyI sakaSAyI abhisaMdhija . anabhisaMdhija abhisaMdhija anabhisaMdhija caudahaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM aura siddhoM kA akaraNa vIrya hotA hai| paMcasaMgraha, baMdhanakaraNa adhikAra, gAthA 2, 3 meM bhI isI prakAra jIva kI vIryazakti kA vicAra kiyA gayA hai /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 227 13. loka kA ghanAkAra samIkaraNa karane kI vidhi __ jainasiddhAnta meM loka kA AkAra kaTi para donoM hAtha rakhakara aura pairoM ko phailAkara khar3e hue manuSya ke samAna batalAyA hai| vaha AkAra isa prakAra kA hogA 1zana /zArA 5rAjU isake nIce kA bhAga (AdhArabhUmi) pUrva-pazcima sAta rAjU caur3A hai| phira donoM ora se ghaTate-ghaTate sAta rAjU kI UMcAI para eka rAjU caur3A hai| punaH sAr3he tIna rAjU para donoM ora se bar3hate-bar3hate sAr3he dasa rAjU kI UMcAI para pAMca rAjU caur3A hai, phira donoM ora se ghaTate-ghaTate sAr3he tIna rAjU jAkara arthAt caudaha rAjU kI UMcAI para eka rAjU caur3A hai| isa prakAra pUrva-pazcima meM ghaTatA-bar3hatA hai| sarvatra sAta rAjU moTAI hai aura UMcAI caudaha rAjU hai| yadi isakI caur3AI, moTAI aura UMcAI kA buddhi ke dvArA samIkaraNa kiyA jAye to vaha sAta rAjU ke ghana ke barAbara hotA hai| rAjU samIkaraNa karane kI vidhi isa prakAra hai-. . adholoka ke nIce kA vistAra sAta rAja hai aura donoM ora se ghaTate-ghaTate sAta rAjU kI UMcAI para madhyaloka ke si vaha eka rAjU pramANa rahatA hai| isa adholoka kI UMcAI ke ThIka bIca meM isake do bhAga kiye jAyeM, taba inakA AkAra isa prakAra hogA 1rAjU rAjU 6rAjU 8.za phira ina donoM bhAgoM ko ulaTakara barAbara rakhA jAye to unakA vistAra nIce kI ora aura Upara kI ora bhI cAra-cAra rAjU hotA hai kintu UMcAI sarvatra sAta rAz2a hI rahatI hai| taba usakA AkAra isa prakAra hogA 7rAjU (citra Age ke pRSTha para dekhiye). 3 // rAjU 3||raaj
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 aba Urdhvaloka ko lIjiye- Urdhvaloka nIce eka rAjU, Upara bar3hate-bar3hate sAr3he dasa rAjU kI UMcAI para pAMca rAjU aura caudaha rAjU kI UMcAI para eka rAjU pair3A hai| usameM se madhya ke eka rAjU ke kSetra ko chor3akara Upara se nIce taka do samAnAntara rekhAyeM khIMcI jAyeM to usameM cAra samAna trikoNa bana jAte haiM / taba usakA AkAra isa prakAra hogA -- AA V 3 4 ml tathA cAra trikoNoM kA AkAra isa prakAra hogA karma aba ina cAroM trikoNoM meM se eka rAjU caur3e aura sAta rAjU UMce Urdhvaloka ke khaMDa se 1 naMbara vAle trikoNa ko ulaTa kara 2 naMbara vAle trikoNa se milA diyA jAye aura 3 naMbara vAle trikoNa ko ulaTa kara 4 naMbara vAle trikoNa se milA diyA jAye tathA bIca ke eka rAjU caur3e aura sAta rAjU UMce bhAga ko jor3a deM taba Urdhvaloka kI UMcAI to sAta rAjU hogI lekina caur3AI tIna rAjU ho jAyegI / taba usakA AkAra isa prakAra hogA
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 aba isako adholoka ke cAra rAjU caur3e aura sAta rAjU UMce khaMDa ke sAtha saMyukta kara diyA jAye to cAroM dizAoM meM UMcAI, moTAI sAta rAjU hogii| taba usakA AkAra isa prakAra hogA isa prakAra loka sAta ghana rUpa siddha hotA hai| isa ghanAkAra loka meM UMcAI, caur3AI aura moTAI tInoM sAta-sAta rAjU haiM, ataH ina tInoM saMkhyAoM kA paraspara guNA karane para loka kA ghanakSetra 74747-343 rAjU pramANa hotA hai| kyoMki gaNitazAstra ke anusAra samAna do saMkhyAoM kA Apasa meM guNA karane para jo rAzi utpanna hotI hai, vaha usa saMkhyA kA rAjU varga kahalAtI hai, jaise 7 kA varga karane para 49 Ate haiM tathA samAna tIna saMkhyAoM kA paraspara meM gaNA karane para ghana hotA hai, jaise 74747=343 / loka to yadyapi vatta (gola) hai aura yaha dhana samacaturasra rUpa hotA hai| ataH vRtta karane ke liye use 19 se gaNA karake 22 se bhAga denA cAhiye, taba yaha kucha kama sAta rAjU laMbA, caur3A aura moTA hotA hai, kinta vyavahAra meM sAta rAjU kA samacaturasra ghanAkAra loka jAnanA caahiye| 14. asatkalpanA dvArA yogasthAna kA spaSTIkaraNa darzaka prArUpa (gAyA 6 se 9 taka) 1. pratyeka jIva ke Atmapradeza asaMkhyAta (lokAkAza pradeza pramANa) haiN| jIva yadyapi karmajanya apane dehapramANa dikhatA hai, lekina apane saMharaNa-visarpaNa (saMkoca-vistAra) guNa kI apekSA dehapramANa hote hae bhI lokAkAza ke barAbara ho sakatA hai| jaise ki dIpaka ko eka ghar3e meM rakheM to usakA prakAza ghar3e pramANa hI rahatA hai aura kamare athavA usase bar3e maidAna meM rakheM to usameM usakA prakAza vyApta ho jAtA hai| isI prakAra jIva ke bhI asaMkhyAta pradezoM ko lokAkAza meM vyApta hone ko samajha lenA caahiye| parantu prastuta meM asatkalpanA se 12000 pradeza mAna leN| 2. gAthA 6 meM batAyA gayA hai ki pratyeka atmapradeza para jaghanya se asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa vIryAvibhAga hote haiM aura utkRSTa se bhii| asatkalpanA se jaghanya eka karor3a eka aura utkRSTa se anekoM karor3a mAna leN| 3. gAthA 7 meM kahA hai ki jaghanya vIryAvibhAga vAle Atmapradeza ghanIkRta loka ke asaMkhyAta bhAgavartI asaMkhyAta prataragata pradezarAzi pramANa hote haiN| parantu yahAM asatkalpanA se una jaghanya vIryAvibhAga vAle AtmapradezoM kA dhanIkRta loka ke asaMkhyeya bhAgavartI asaMkhyeva prataragata pradezarAzi kA pramANa 700 mAna liyA jaaye| 4. gAthA 8 meM kahA hai ki zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vargaNAoM kA eka spardhaka hotA hai| parantu yahAM asatkalpanA se cAra vargaNAoM kA eka spardhaka mAnanA caahiye|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 karmaprakRti .... 5. gAthA 9 meM kahA hai ki zreNI ke asaMkhyAta bhAga pramANa spardhakoM kA eka yogasthAna hotA hai| jo sabase jaghanya hai| parantu asatkalpanA se prathama yogasthAna chaha spardhakoM kA samajha lenA caahiye| adhika-adhika vIrya vAle yogasthAnoM meM spardhaka aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa bar3hate-bar3hate hue jAnanA caahiye| kyoMki adhika-adhika vIrya vAle Atmapradeza hIna hote jAte haiM, kintu unameM vargaNAyeM aura spardhaka adhika-adhika hote haiN| yahAM asatkalpanA se batAye jA rahe yoga sthAnoM meM eka-eka spardhaka kI vRddhi aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa samajhanA caahiye| 6. gAthA 9 meM spaSTa kiyA gayA hai ki prathama yogasthAna ke antima spardhaka kI aMtima vargaNA meM jitane vIryAvibhAga haiM, usase dvitIya yogasthAna ke prathama spardhaka kI prathama vargaNA meM asaMkhyAta guNe vIryAvibhAga haiN| parantu yahA~ asatkalpanA se lagabhaga tigune samajhanA caahiye| - asatkalpanA se kiye gaye ukta spaSTIkaraNoM se yukta yogasthAnoM kA prArUpa-vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye prathama yogasthAna prathama spardhaka ---------------2-kaser3a 1. vIryAvibhAga vAle . 700 AtmapradezoM kI prathama vargaNA .. ... 1 karoDa 2 , , , 670 " " " dvitIya vargaNA 1 karor3a 3 , , , tRtIya vargaNA ... . 1 karoDa 4 // // // ... caturtha vargaNA 2600 isa prakAra prathama spardhaka meM 2600 Atmapradeza evaM cAra vargaNAyeM / dvitIya spardhaka .. . -2 karoDa 1 vIryAvibhAga vAle 585 AtmapradezoM kI . 575 , , , prathama vargaNA dvitIya vargaNA tRtIya vargaNA caturtha vargaNA 2280 - isa prakAra dvitIya spardhaka meM 2280 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| tRtIya spardhaka 3 karoDa 1 vIryAvibhAga vAle 520 AtmapradezoM kI 510 , , , prathama vargaNA dvitIya vargaNA tRtIya vargaNA caturtha vargaNA 2020 . .
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 231 isa prakAra tRtIya spardhaka meM 2020 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| caturtha spardhaka 4 karoDa 1 vIryAvibhAga vAle 480 AtmapradezoM kI 470 , " " prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , 450 " " " isa prakAra caturtha spardhaka meM 1860 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| pAMcavAM spardhaka 5 karoDa 1 vIryAvibhAga vAle 440 AtmapradezoM kI ---430 prathama vargaNA dvitIya , tRtIya . , caturtha , 5 , 3 , , , . " " " , . . ." " " 420 410 1700 isa prakAra pAMcaveM spardhaka meM 1700 AtmapradezoM kI cAra vargaNAyeM / chaThA spardhaka 6 karoDa 1 vIryAvibhAga vAle 400 AtmapradezoM kI prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , 380 , 370 " , , " " 1540 isa prakAra chaThe spardhaka meM 1540 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| dvitIya yogasthAna prathama spardhaka 18 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 585 AtmapradezoM kI 575 " " " 565 // // // 18 , 4 , , , prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , 2280 isa prakAra prathama spardhaka meM 2280 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya spardhaka 19 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 19 , 2 , , , 520 AtmapradezoM kI prathama vargaNA dvitIya , tRtIya caturtha , 490 " " " 2020 isa prakAra dvitIya spardhaka meM 2020 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| tRtIya spardhaka 20 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 480 AtmapradezoM kI 20 , 2 , , , 470 " " " 20 , 3 " " " 20 , 4 , , , prathama vargaNA. dvitIya , tRtIya , caturtha , 1860 isa prakAra tRtIya spardhaka meM 1860 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| caturtha spardhaka 21 karoDa 1 vIryAvibhAga vAle .440 AtmapradezoM kI 21 // 2 // // // 430 , , , deg " " " 21 // 4 // // // 410 " " " prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , - 1700 isa prakAra caturtha spardhaka meM 1700 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| paMcama spardhaka 22 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 400 AtmapradezoM kI 22 , 2 , , , 22 , 3 // // // 380 " " " 22 , 4 , , , prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , 1540 isa prakAra paMcama spardhaka meM 1540 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| chaThA spardhaka 23 karoDa 1 vIryAvibhAga vAle 360 AtmapradezoM kI . 23 , 2 , 350 , , .23 , 3 , , , 340 , , , 23 , 4 , , , ... 330 , , , prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha // :1380 isa prakAra chaThe spardhaka meM 1380 AtmapradezoM kI cAra vrssnnaayeN|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa sAtavAM spardhaka 24 karoDa 1 vIryAvibhAga vAle 24 , 2 " " " 320 AtmapradezoM kI 310 , , , 300 " " " 290 " " " prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , 1220 isa prakAra sAtaveM spardhaka meM 1220 AtmapradezoM kI cAra vargaNAyeM / tIsarA yogasthAna prathama spardhaka 72 karoDa 1 vIryAvibhAga vAle 72 , 2 , , , 72 , 3 , , , 72 , 4 , , , 520 AtmapradezoM kI 510 " " " prathama vargaNA dvitIya tRtIya , caturtha , 2020 isa prakAra prathama spardhaka meM 2020 AtmapradezoM kI cAra dhrgnnaayeN| dvitIya spardhaka 73 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 480 AtmapradezoM kI 73 , 2 , " " 470 , " " prathama vargaNA dvitIya, tRtIya , caturtha , 450 , , , 1860 isa prakAra dvitIya spardhaka meM 1860 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| tRtIya spardhaka 74 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 440 AtmapradezoM kI 430 , , , 74 , 3 , , , 420 , , , prathama barmaNA dvitIya, tRtIya , caturtha , 1700 isa prakAra tRtIya spardhaka meM 1700 AtmamadekhoM kI cAra brvssaayeN|. . savamAmA . .
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 karmaprakRti prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , caturtha spardhaka 75 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle - 400 AtmapradezoM kI .. 75 , 2 " " " 390 " " " 75 // 3 // // " 380 , 75 , 4 , , , - 370 , , , 1540 isa prakAra caturtha spardhaka meM 1540 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| paMcama spardhaka 76 karoDa 1 vIryAvibhAga vAle 360 AtmapradezoM kI 350 " " " 340 // // " prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , 1380 isa prakAra paMcama spardhaka meM 1380 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| chaThA spardhaka 77 karoDa 1 vIryAvibhAga vAle ..... 320 AtmapradezoM kI 77 , 2 // // // 310 , , , 77 , 3 , , , ..... 390 . .. 77 , 4 , , , 290 , , , prathama vargaNA dvitIya , tRtIya .. caturtha ..... ....... ... ... ...... 1220 isa prakAra chaThe spardhaka meM 1220 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| sAtavAM spardhaka 78 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 289 AtmapradezoM kI 78 , 2 // // " 288 // // " 78 , 3 , , , 287 // // // 78 , 4 , " " 286 , , , prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha // 1150 isa prakAra sAtaveM spardhaka meM 1150 AtmapradezoM kI cAra vargaNAyeM / AThavAM spardhaka 79 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle . 284 AtmapradezoM kI 79 , 2 , , , 283 , , , 282 // // // 281 // // // prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , 1130 isa prakAra AThaveM spardhaka meM 1130 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 235 cauthA yogasthAna prathama spardhaka 241 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 241 , 2 , , , 241 , 3 , , , 241 , 4 , " " 480 AtmapradezoM kI 470 , " " prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , - 450 // // // 1860 isa prakAra prathama spardhaka meM 1860 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| dvitIya spardhaka . 242 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 440 AtmapradezoM kI prathama vargaNA 242 , 2 // // " dvitIya , 242 , 3 , , , ...... .. 420 .:. . , ............ tRtIya..., . 242 , 4 , , , 410 , , , caturtha ... 1700 isa prakAra dvitIya spardhaka meM 1700 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| tRtIya spardhaka 243 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle .::400 AtmapradezoM kI prathama vargaNA 243 , 2 // // // . 390 . . , , , ...... dvitIya , 243 , 3 , , , 380 , , , tRtIya , 243 , 4 , , , 370 " " caturtha , - 1540 isa prakAra tRtIya spardhaka meM 1540 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| caturtha spardhaka 244 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 360 AtmapradezoM kI 244 , 2 , , , .. . 350 " . " 244 , 3 , , , 340 " " " 244 , 4 . . " ___330 // // // . 1380 isa prakAra caturtha spardhaka meM 1380 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| . prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha ,
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 320 AtmapradezoM kI paMcama spardhaka 245 karor3a 1 vIryAvibhAga pAle 245 , 2 , " 245 // 3 // // // 245 , 4 , , , prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , 300 290 " , " , " , 1220 isa prakAra paMcama spardhaka meM 1220 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| chaThA spardhaka 246 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 289 AtmapradezoM kI 246 , 2 , , , 288 // // " 287 , , , 246 , 4 // // " 286 , , , prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , 1150 isa prakAra chaThe spardhaka meM 1150 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| sAtavAM spardhaka 247 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 284 AtmapradezoM kI 247 , 2 // // // 283 " " " 247 , 3 , , , . 282 , , , 247 , 4 , , , 281 , , , prathama vargaNA dvitIya, tRtIya , caturtha " 1130 isa prakAra sAtaveM spardhaka meM 1130 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| AThavAM spardhaka 248 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 269 AtmapradezoM kI 248 , 2 , , , 268 // // // 248 , 3 " " " - 267 , , , 248 , 4 , , , 266 // 1 // prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , 1070 isa prakAra AThaveM spardhaka meM 1070 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN| nauvAM spardhaka 249 karor3a 1 vIryAvibhAga vAle 239 AtmapradezoM kI 249 , 2 // // // 238 , " " 249 , 3 , " " 237 " " " 249 , 4 // // // prathama vargaNA dvitIya , tRtIya , caturtha , 950 isa prakAra nauveM spadhaMka meM 950 AtmapradezoM kI cAra vrgnnaayeN|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmapradeza . ', asatkalpanA dvArA yogasthAnoM kA samIkaraNaprathama yogasthAna meM yAna ma. Atmapradeza Atmapradeza vargaNA spardhaka prathama 2600 dvitIya 2280 2020 caturtha 1860 paMcama 1700 1540 dvitIya yogasthAna meM spardhaka prathama dvitIya < < tRtIya tRtIya 2280 2020 1860 1700. 1540 < caturtha paMcama < SaSTha < SaSTha 1220 12000 . 28 12000 Atmadeza, vargamA Atmapraveza vargaNA tatIya yogasthAna meM spardhaka < . 1860 4 2020 . 1860 caturtha yogalyAna meM spardhaka prathama dvitIya tRtIya caturtha paMcama < < 1540 1380 prathama dvitIya tRtIya caturtha paMcama SaSTha saptama aSTama < < 1540 1380 1220 1150 1130 < 1220 1150 1130 < saptama aSTama < . .1070 navama 950 12000 12000 15. yoga sambandhI prarUpaNAoM kA vivecana (gAthA 5-16 taka) . salezya jIva kA vIrya-yoga karmabaMdha kA kAraNa hai| graMthakAra ne isakI prarUpaNA nimnalikhita dasa adhikAroM dvArA kI hai 1. avibhAgaprarUpaNA, 2. vargaNAprarUpaNA, 3. spardhakaprarUpaNA, 4. antaraprarUpaNA, 5. sthAnaprarUpaNA, 6. anantaropanidhAprarUpaNA, 7. paramparopanidhArUpaNA, 8. vRddhiprarUpaNA, 9. samayaprarUpaNA, 10. jiivaalpbhutvprruupnnaa| una dasa prarUpaNAoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai1. avibhAgaprarUpaNA pudgala dravya ke sabase choTe avibhAjya aMza ko jaise paramANu kahate haiM, usI taraha jisakA dUsarA bhAga ma ho sake aisA yogazakti kA avibhAjya aMza yonAvibhAga. apavA bIryAvibhAga kahalAtA hai| zakti ke isa avibhAjya aMza ko avibhAgapraticcheda bhI kahate haiN|
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 karmaprakRti pudgalaskandhoM ke jaise Tukar3e ho sakate haiM, vaise unake andara rahane vAlI guNAtmaka zakti ke yadyapi pRthakpRthak Tukar3e to nahIM kiye jA sakate haiN| phira bhI hama apane sAmane Ane vAlI vastuoM meM guNoM kI hInAdhikatA ko sahaja meM hI jAna lete haiM aura isa hInAdhikatA ke asaMkhya prakAra ho sakate haiN| jaise ki hamAre sAmane bhaiMsa, gAya aura bakarI kA dUdha rakhA jAye to hama usakI parIkSA karake turanta kaha dete haiM ki isa dUdha meM cikanAI adhika hai aura isameM km| yaha taratamatA isa bAta ko batAtI hai ki zakti ke bhI aMza hote haiM aura yaha aMzavibhAjana jJAna ke dvArA hI kiyA jAtA hai| yoga bhI salezya jIva kI zakti hai| ataH jJAna ke dvArA usakA avibhAgarUpa chedana karane para jaghanya aura utkRSTa se avibhAjya aMza asaMkhya lokapradezapramANa hote haiN| sabase jaghanya vIrya vAle sUkSma labdhyaparyAptaka nigodiyA jIva ke bhI pratyeka Atmapradeza para bhava ke prathama samaya meM kama-se-kama asaMkhyalokapradezapramANa vIryAvibhAga hote haiM aura sarvotkRSTa yogadhAraka saMjJI paMcendriya jIvoM ke pratyeka Atmapradeza para bhI adhika-se-adhika (utkRSTataH) asaMkhyalokapradeza pramANa vIryAvibhAga hote haiN| lekina isa jaghanya aura utkRSTa meM antara yaha hai ki jaghanyapadIya asaMkhya lokapradeza se utkRSTapadIya asaMkhya lokapradeza asaMkhyAta guNe haiN| 2. vargaNAprarUpaNA ghanIkRta loka ke asaMkhyeya bhAgavartI asaMkhya pratara pramANa Atmapradeza ke samudAya kI prathama vargaNA hotI hai| yaha sabase jaghanya vargaNA hai| isa jaghanya vargaNA se Age anukrama se eka, do, tIna Adi vIryAvibhAga kI vRddhi se banane vAlI jitanI bhI vargaNAyeM hotI haiM, unameM kramazaH adhikAdhika asaMkhyalokapradeza pramANa vIryAvibhAga hote haiN| arthAt anukrama se vargaNAoM meM vIryAvibhAgoM kI vRddhi hotI jAtI hai aura pratyeka vargaNA meM jIvapradeza ghanaloka ke asaMkhyAtabhAgavartI asaMkhya pratarapradeza-pramANa hote haiN| isako eka udAharaNa dvArA isa prakAra samajhA jA sakatA hai-jaise ruI, lakar3I, miTTI, patthara, lohA, cAMdI aura sonA amuka parimANa meM lene para bhI ruI se lakar3I kA, lakar3I se miTTI kA, miTTI se patthara kA, patthara se lohe kA, lohe se cAMdI kA aura cAMdI se sone kA AkAra choTA hote jAne para bhI ye vastue~ uttarottara Thosa aura vajanI hotI haiN| isI taraha uttarottara vargaNAoM meM vIryAvibhAgoM kI adhikatA ke bAre meM samajhanA caahiye| 3. spardhakaprarUpaNA-- uttarottara eka ke bAda dUsarI, isa prakAra eka, do, tIna Adi vIryAvibhAgoM kI samAna vRddhi ke krama se prApta hone vAlI zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vargaNAoM kA samUha spardhaka kahalAtA hai| 4. antaraprarUpaNA-- vargaNAyeM to eka, do, tIna Adi vIryAvibhAgoM kI vRddhi se eka spardhaka meM eka ke bAda dUsarI, isa krama se jur3I huI hotI haiN| lekina spardhaka eka ke bAda dUsarA, isa prakAra ke krama se jur3A huA nahIM hotA hai| kintu pUrva spardhaka kI utkRSTa vargaNA se uttara spardhaka kI prathama vargaNA ke bIca antara hotA hai aura yaha antara asaMkhya lokapradeza pramANa avibhAgoM kA hotA hai| 5. sthAnaprarUpaNA zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa spardhakoM kA eka yogasthAna hotA hai aura aise sabhI yogasthAna bhI zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezapramANa haiN|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa yogasthAna ke tIna bheda haiM-upapAdayogasthAna, ekAntAnuvaddhiyogasthAna, : prinnaamyogsthaan| bhavadhAraNa karane ke pahale samaya meM rahane vAle jIva ko upapAdayogasthAna hotA hai| arthAt tattat bhava meM janma lene vAle jIva ke prathama samaya meM jo yoga hotA hai, vaha upapAdayogasthAna hai| bhavadhAraNa karane ke dUsare samaya se lekara eka samaya kama zarIraparyApti ke aMtarmuhurta taka ekAntAnuvRddhiyogasthAna hotA hai aura apane samayoM meM samaya-samaya asaMkhyAtaguNI avibhAgapraticchedoM kI vRddhi hone se vaha ekAntAnuvRddhiyogasthAna kahalAtA hai aura zarIraparyApti ke pUrNa hone ke samaya se lekara Ayu ke aMta taka hone vAle yoga ko pariNAmayogasthAna kahate haiN| ye pariNAmayogasthAna apanI-apanI zarIraparyApti ke pUrNa hone ke samaya se Ayu ke aMta samaya taka sampUrNa samayoM meM utkRSTa bhI hote haiM aura jaghanya bhI saMbhava haiM aura jisakI zarIraparyApti pUrNa nahIM hotI, aise labdhyaparyAptaka jIva ke apanI Ayu ke aMta ke vibhAga ke prathama samaya se lekara aMta samaya taka sthiti ke saba bhedoM meM utkRSTa aura jaghanya donoM prakAra ke pariNAmayogasthAna jAnanA caahiye| 6. anantaropanidhAprarUpaNA-- ___ pUrva-pUrva yogasthAna se uttara-uttara ke yogasthAna meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga gata pradezarAzi pramANa spardhaka adhika haiN| 7. paramparopanidhAprarUpaNA-- prathama yogasthAna se zreNI ke asaMkhyAta veM bhAga Age jAkara uttara yogasthAna meM spardhaka dugune ho jAte haiM / arthAt prathama yogasthAna meM jitane spardhaka hote haiM, unakI apekSA zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane pradeza hote haiM, utane pradezarAzi pramANa yogasthAnoM kA atikramaNa karake anantaravartI yogasthAna meM dugune spardhaka hote haiN| isIprakAra isI krama se aMtima yogasthAna paryanta yaha vRddhi kahanA caahiye| dviguNa-dviguNa vRddhisthAnoM meM ye spardhaka palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| dviguNavRddhi ke yogasthAnoM kI taraha dviguNahAni ke yogasthAna bhI samajhanA cAhiye / ArohaNa karane se jo vRddhisthAna prApta hote haiM, ve hI nIce utarane kI apekSA hAnisthAna kahalAte haiM / isa prakAra ddhi aura hAni ke sthAna samAna hote haiN| jisakA Azaya yaha hai ki utkRSTa yogasthAna se nIce utarane para asaMkhyAtaveM bhAga pradezapramANa yogasthAnoM ke ullaMghana karane para aghastanavartI yogasthAna meM pUrva ke aMtima yogasthAna ke spardhakoM kI apekSA Adhe spardhaka prApta hote haiN| usake bAda phira utane hI yogasthAnoM kA atikramaNa karane para adhovartI yogasthAna meM Adhe spardhaka prApta hote haiN| isI krama se jaghanya yogasthAna paryanta kahanA caahiye| dviguNa hAnisthAna meM bhI spardhaka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgagata samayapramANa haiN| 8. vRddhiprarUpaNA-- -- jIva ke yogasthAna kI jo vRddhi, hAni hotI hai, vaha cAra prakAra kI hai 1. asaMkhyabhAgAdhika vRddhi, 2. saMkhyabhAgAdhika vRddhi, 3. saMkhyaguNAdhika vRddhi, 4. asaMkhyaguNAdhika vRddhi| 1. asaMkhyeyabhAgahAni, 2. saMkhyeyabhAgahAni, 3. saMkhyeyaguNahAni 4. asNkhyeygunnhaani| ....... asaMkhyeya gaNavRddhi aura asaMkhyeya guNahAni ina donoM kA utkRSTa kAla antarmahurta hai aura zeSa tIna vRddhiyoM aura hAniyoM kA utkRSTa kAla AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa hai| 9.. * samayaprarUpaNA- .. paryApta sUkSma nigodiyA jIva ke jaghanya yogasthAna paryanta sarva yogasthAna se saMjJI paMcendriya ke utkRSTa yogasthAna paryanta sarva yogasthAnoM ko kramavAra sthApana kareM to kitane hI (zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa) yogasthAna utkRSTa se cAra samaya kI sthiti vAle haiM, usase Age utane yogasthAna utkRSTa se pAMca samaya kI, usase
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 karmaprati Age utane yogasthAna chaha samaya kI, usase Age uttane yogasthAna sApta samaya kI, usase Age utane yogasthAna ATha samaya kI sthiti vAle haiN| usase Age utane yogasthAna pratilomakrama se sAta, chaha, pAMca, cAra, tIna evaM do samaya kI sthiti vAle haiN| ina sabhI yogasthAnoM kI jaghanya sthiti eka samaya kI hotI hai| isa prakAra jaghanya se lekara sarvotkRSTa yogasthAna taka ke saba yogasthAnoM ke bAraha vibhAga hote haiM krama vibhAga kA nAma yogasthAna kI saMkhyA samayasthiti zreNI ke asaMkhyeya bhAga pramANa ra 8 1. eka-sAmayika 2. catuH-sAmayika 3. paMca-sAmayika 4. SaT-sAmayika 5. sapta-sAmayika 6. aSTa-sAmayika 7. sapta-sAmayika 8. SaT-sAmayika 9. paMca-sAmayika 10. catuH-sAmayika 11. tri-sAmayika 12. dvi-sAmayika / / / / / / / / / / / / 8 . " " - 0A 50000 x00000 m/000000 0000000 (00000000 0000000 000000 00000 0000 /000 / 2 : 2 samaya kI apekSA ye bAraha vibhAgAtmaka yogasthAna yavAkRti rUpa hote haiM ina bAraha vibhAgAtmaka yogasthAnoM ke yavAkRti rUpa hone kA spaSTIkaraNa yaha hai ki jaghanya yoga ke anantara jaise-jaise vIryavRddhi hotI hai, vaise-vaise cAra, pAMca, chaha, sAta aura ATha samaya kI aura usake pazcAt avaroha ke krama se sAta, chaha, pAMca, cAra, tIna aura do samaya taka kI sthiti hotI hai| jisase yava (jau) kA madhyabhAga jaise moTA hotA hai, vaise hI yoga rUpa yava kA madhyavibhAga ATha samaya jitanI adhika sthiti vAlA hai aura yava kI donoM bAjayeM jaise hIna-hIna hotI haiM, vaise hI yoga rUpa yava ke aSTasamayAtmaka madhyavibhAga se saptasAmayika Adi ubhaya pArzvavartI vibhAga hIna-hIna sthiti vAle haiN| samaya kI adhikatA kI apekSA yogasthAnoM kA AkAra yava jaisA hai, lekina nirantara pravartane kI apekSA yomasthAnoM kI hInAdhikatA Damaruka ke AkAra jaisI hotI hai| arthAt jaise Damaruka kA madhya bhAga saMkar3A hotA hai, usI prakAra isa yogarUpa Damaruka ke madhyabhAga rUpa aSTasAmayika yogasthAna alpa (zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa) haiM aura Damaruka ke pUrvottara donoM bhAga kramazaH caur3e hote jAte haiM, usI prakAra yogarUpa umaruka ke ka ka & *
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 pUrvottara pArzvarUpa saptasAmayika Adi vAle sthAna kramazaH asaMkhyAtaguNe-asaMkhyAtaguNe adhika-adhika haiM / arthAt aSTasAmayika se donoM bAjuoM ke saptasAmayika asaMkhyAtamaNe adhika, saptasAmayika se donoM bAjuoM ke SaTasAmayika asaMkhyAtaguNe adhika, SaTasAmayika se donoM bAjuoM ke paMcasAmayika asaMkhyAtaguNe adhika, paMcasAmayika se donoM bAjuoM ke catuHsAmayika asaMkhyAtaguNe adhika hai aura catuHsAmayika yogasvAgatakA sabhakpArvavartI sarva-vibhASa paraspara meM tulya haiM / kintu catuHsAmayika se uttara pArzvavartI trisAmayika aura dvisAmayika anukrama se asaMkhyAtaguNe, asaMkhyAtaguNe haiM jisakA prArUpa isa prakAra hai - Infere Infine .. ash inferERE Lote rondte .. ... Line RELATES - "sapta sAmayika vibhAga asamuNa asaMkhya guNa asaMsthaguNa - ''padya " ." asaMkhya guNa asaMkhya guNa asaMkhya guNadvi " .777 sthAna kI apekSA ina yogasthAnoM kA AkAra Damaruka jaisA batAyA gayA hai| usakA darzaka citra yaha hai-- xxxxx0000 xxxdimAmamika yogasthA xxx00000xxx/tri .. xxx000044/ catu . xx00000x4/ patra 000 oxx/ zarvAlpa 0 aSTa sAmayika yogasthAna "kx000xmsapta , x000xx SaT . . kxx00000xxxpaJca . xxx000000xxxxcatuH . isa smalka ke AkAra meM 000 bindu rUpa yomasthAna haiM tathA binduoM ke donoM bAjuoM meM diye xx caukar3I rUpa nizAna asaMkhyAta gaNe ke pratIka haiN|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 10. jIvAlpabahatvaprarUpaNA-- .. . va gAthA 14, 15, 16 ke anusAra yogasthAnoM meM vidyamAna jIvoM ke jaghanya, utkRSTa yoga ke alpabahutva ke varNana kA rUpa isa prakAra haianakrama jIvabheda . yogaprakAra pramANa 1. labdhi apa. sUkSma nigoda ekendriya kA jaghanya yoga ... saba se alpa usase 2. " , bAdara ekendriya kA asaMkhya guNita , , dvIndriya kA 4. , , trIndriya kA ... 5. , , caturindriya kA .. 6. , , asaMjJI paMcendriya kA -... , saMjJI paMcendriya kA .. , sUkSma nigoda (ekendriya) kA... . utkRSTa yoga 9. , , bAdara ekendriya - ... ..... 10. paryApta sUkSma ekendriya kA - jaghanya yoga , bAdara , kA 12. , sUkSma nigoda kA / utkRSTa yoga , bAdara ekendriya kA 14. labdhi apa. dvIndriya kA 15. , , trIndriya kA " , caturindriya kA asaMjJI paMcendriya kA, . 18. , , saMjJI , kaa| 19. paryApta dvIndriya kA . jaghanya yoga 20. , trIndriya kA caturindriya kA asaMjJI paMcendriya kA 23. " saMjJI , , dvIndriya kA utkRSTa yoga 25. , vIndriya kA 26. caturindriya kA 27. , asaMjJI paMcendriya kA anuttara devoM kA graiveyaka devoM kA bhogabhUmija ti. ma. kA AhAraka zarIradhArI kA 32. , zeSa deva, nAraka, tiryaMca, manuSya kA pUrvottara kI apekSA sarvatra asaMkhyeya guNAkAra sUkSma kSetra pasyopama ke asaMkhya bhAgagata pradeza rAzipramANa samajhanA caahiye| ~
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 243 16. vargaNAoM ke varNana kA sArAMza evaM vizeSAvazyakabhASyagata vyAkhyA kA spaSTIkaraNa ___ yaha loka pudgalaparamANuoM se khacAkhaca vyApta hai / jo apane-apane samaguNa aura samasaMkhyA vAle samUhoM meM vargIkRta haiM aura inake saMyoga se saMsArI jIva ke zarIra, indriya Adi kI racanA hotI hai| karmazAstra meM ina samaguNa aura samasaMkhyA vAle pudgala paramANuoM ke samudAya ke liye vargaNA zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| vargaNAyeM eka-eka paramANu se lekara dvi, tri, catuH Adi saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta, anantAnanta, siddha jIvoM kI rAzi ke anantaveM bhAga aura abhavya jIvoM se anantaguNe Adi pradezoM vAlI ho sakatI haiN| ye vargaNAyeM do bhAgoM meM vibhAjita haiM--grahaNa aura agrahaNa vargaNA / salezya jIva ke dvArA jo vargaNAyeM grahaNa kI jAtI haiM aura grahaNa karane yogya haiM, unheM grahaNavargaNA kahate haiM aura jo grahaNa karane yogya nahIM haiM, ve agrahaNavargaNA kahalAtI haiM / agrahaNavargaNAoM kI agrahaNatA ke tIna kAraNa haiM--pahalA yaha ki aisI bahuta-sI vargaNAeM haiM jo alpa pradezavAlI hone se saMsArI jIvoM dvArA grahaNa karane yogya nahIM hotI haiN| dUsarA yaha ki jitanI saMkhyA vAle paramANu jIva dvArA grahaNa kiye jAte haiM, paramANuoM kI utanI-utanI saMkhyA una vargaNAoM meM hone para bhI jIva meM tattada grahaNayogya kSamatA nahIM hone se grahaNayogya nahIM bana pAtI haiN| tIsarA yaha ki kucha kabhI bhI jIva ke grahaNayogya nahIM banatI haiN| ___karmasiddhAnta meM ina saba grahaNa aura agrahaNa vargaNAoM ko nimnalikhita chabbIsa vibhAgoM meM vargIkRta kiyA gayA hai 1. agrahaNa, 2. audArika, 3. agrahaNa, 4. vaikriya, 5. agrahaNa, 6. AhAraka, 7. agrahaNa, 8. taijasa, 9. agrahaNa, 10. bhASA, 11. agrahaNa, 12. zvAsocchvAsa 13. agrahaNa, 14. mana, 15. agrahaNa, 16. kArmaNa, 17. dhruvAcitta, 18. adhruvAcitta, (sAntara niraMtarA), 19. dhruvazUnya, 20. pratyekazarIrI, 21. dhruvazUnya, 22. bAdaranigoda, 23. dhruvazanya, 24. sUkSmanigoda, 25. dhruvazUnya, 26. mahAskandha / . karmaprakRti, paMcasaMgraha Adi karmagraMthoM meM tathA vizeSAvazyakabhASya me ina vargaNAoM kA varNana kiyA hai| lekina donoM ke varNana meM samAnatA bhI hai aura asamAnatA bhI hai| jisako yahAM spaSTa karate haiN| karmaprakRti tathA paMcasaMgraha meM paramANuvargaNA ke artha meM sarva paramANuoM ke liye pRthak-pRthak vargaNA zabda kahA hai| isI prakAra dviparamANu Adi sabhI vargaNAyeM kahI haiN| jinase yaha tAtparya nikalatA hai ki paramANavargaNA ananta haiM, dviparamANu vargaNAyeM bhI ananta haiM ityAdi, parantu karmagrantha (zrI devennAsUri viravita) meM to sarva paramANuoM ke saMgraha artha meM paramANuvargaNA kA prayoga kiyA hai| isI prakAra dviparamANuskandhoM ke saMgraha ke liye dviparamANuvargaNA kahI hai| arthAt paramANuvargaNA eka hai kintu ananta nahIM haiN| dviparamANuvargaNA eka aura skandha ananta, triparamANuvargaNA eka parantu skandha ananta, isa prakAra kahA hai| karmaprakRti, paMcasaMgraha aura karma grantha ke ukta kathana meM antara yaha hai ki karmagranthakAra to dviparamANacaka ananta skandhoM ko eka vargaNA kahate haiM, jabaki karmaprakRti ke TIkAkAra AcArya malayagiri dviparamANa rUpa jo ananta skandha haiM, ve dviparamANu rUpa ananta vargaNAyeM haiN| isa artha meM skandha aura vargaNA ina do zabdoM meM vizeSatA kA abhAva hai, kyoMki taba to jo dviparamANu rUpa eka skandha hI dviparamANu rUpa eka vargaNA ho jaayegaa| yadi karmagranthakAra aura karmaprakRti ke TIkAkAra AcArya malayagiri ke kathana kA apekSApUrvaka vicAra kiyA jAye to AcArya malayagiri ke kathanAnusAra skandha aura vargaNA ekarUpa haiM aura zrImad devendrasUri ke anusAra skandha aura vargaNA alaga-alaga haiN|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 karmaprakRti vizeSAvazyakabhASya meM vargaNAoM ke vicAra kA prAraMbha to karmagraMtha ke anurUpa hai| gAthA 633, 34, 35 kI maladhArI hemacandrasUri ne jo vyAkhyA kI hai, usakA sArAMza yaha hai--yahAM vargaNA zabda sajAtIya samudAya kI apekSA kahA gayA hone se sarva paramANuoM kA saMgraha paramANu nAma vAlI vargaNA hotI hai aura dviparamANu rUpa eka hI vargaNA meM sarva dvipradezika skandhoM kA saMgraha hotA hai| lekina usake bAda ke varNana meM bhinnatA hai, yathA paramANu se lekara ananta pradezI skandha taka kI ananta vargaNAyeM audArika zarIra ke agrahaNaprAyogya haiM, tadanantara eka-eka paramANa adhika skandha vAlI ananta vargaNAyeM audArikazarIra grahaNaprAyogya haiM / tadanantara eka-eka paramANu adhika skandha vAlI ananta vargaNAyeM punaH audArika zarIra ke agrahaNaprAyogya haiM / tadanantara eka-eka paramANu adhika skandha vAlI ananta vargaNAyeM vaikriyazarIra ke agrahaNaprAyogya haiM / tatpazcAt eka-eka paramANu adhika skandha vAlI ananta vargaNAyeM vaikriyazarIra ke grahaNaprAyogya haiN| tadanantara eka-eka paramANu adhika skandha rUpa ananta vargaNAyeM puna: vaikriyazarIra ke agrahaNaprAyogya haiM / isaprakAra jIva kI grahaNaprAyogya ATha vargaNAoM kA tIna-tIna rUpa se kahane para caubIsa vargaNAyeM isaprakAra hotI haiM 1. audArika-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 2. audArika-grahaNa-prAyogya vargaNA, 3. audArika-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 4. vaikriya-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 5. vaikriya-grahaNa-prAyogya vargaNA, 6. vaikriya-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 7. AhArakaagrahaNa-prAyogya vargaNA, 8. AhAraka-grahaNa-prAyogya vargaNA, 9. AhAraka-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 10. tejas-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 11. tejas-grahaNa-prAyogya vargaNA, 12. tejas-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 13. bhASA-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 14. bhASAgrahaNa-prAyogya vargaNA, 15. bhASA-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 16. zvAsocchvAsa-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 17. zvAsocchvAsagrahaNa-prAyogya vargaNA, 18. zvAsocchvAsa-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 19. mana-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 20. mana-grahaNa-prAyogya vargaNA, 21. mana-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 22. kArmaNa-agrahaNa-prAyogya vargaNA, 23. kArmaNa-grahaNa-prAyogya vargaNA, 24. kArmaNaagrahaNa-prAyogya vargaNA / vizeSAvazyakabhASya meM do grahaNa vargaNAoM ke madhya meM do agrahaNa vargaNAyeM mAnI haiM, lekina eka hI agrahaNa vargaNA kA jo AdhA bhAga jisa zarIra Adi ke samIpa AyA hai, usa zarIra Adi ke nAma kI vivakSA se eka hI agrahaNa vargaNA kA do-do nAma se ullekha kiyA hai / karmagraMthoM evaM paMcasaMgraha aura karmaprakRti meM isa prakAra kA pArthakya na kara grahaNavargaNA ke bAda vahAM agrahaNa aura grahaNa kI apekSA solaha prakAra mAne haiN| ApekSika kathana hone se vivecana meM kisI prakAra kA antara nahIM samajhanA caahie| isake atirikta bhASyavarNana meM nimnalikhita antara aura hai-- 25. prathama dhruva vargaNA, 26. adhruva vargaNA, 27. zUnyAntara vargaNA, 28. azanyAntara vargaNA, 29. prathama dhruvAntara vargaNA, 30. dvitIya dhravAntara vargaNA, 31. tRtIya dhruvAntara vargaNA, 32. caturtha dhruvAntara vargaNA, 33. audArikatanu vargaNA, 34. vaikriyatanu vargaNA, 35. AhArakatanu vargaNA, 36 taijastanu vargaNA, 37. mizraskandha vargaNA, 38. acitta mahAskandha vrgnnaa| bhASya meM kiye gaye vargaNAoM ke varNana ko gAthA 633 se lekara 653 taka dekhiye| ina saba vargaNAoM kA avagAha aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| sarvotkRSTa mahAskandha vargaNA paryanta yadyapi sabhI vargaNAyeM paramANuoM kI apekSA anukrama se moTI haiM aura anukrama se moTI hote jAne para bhI pratyeka mala vargaNA meM kI eka-eka uttara vargaNA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa ke avagAha vAlI hI hai aura yadi ina pratyeka uttara vargaNAoM meM samudAya kI apekSA kSetrAvagAha kI vivakSA kareM to paramANa se lekara sarvotkRSTa mahAskandha vargaNA taka kI saba uttara vargaNAyeM bhI pratyeka anantAnaMta haiM aura samuccaya kI apekSA samasta lokAkAza pramANa avagAha vAlI haiN|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 245 digambara karmagraMthoM meM bhI vargaNAoM kA vicAra kiyA gayA hai| usa vaNana meM kucha vibhinnatAoM ke rahane para bhI prAyaH samAnatA hai| vahA~ vargaNAoM ke nimnalikhita 23 bheda haiM aNuvargaNA, saMkhyAtANuvargaNA, asaMkhyAtANuvargaNA, anantANuvargaNA, AhAravargaNA, agrahaNavargaNA, tejasvargaNA, agrahaNavargaNA, bhASAvargaNA, agrahaNavargaNA, manovargaNA, agrahaNavargaNA, kArmaNazarIravargaNA, dhruvaskandhavargaNA, sAntara-nirantaravargaNA, dhruvazUnyavargaNA, pratyekazarIravargaNA, dhruvazUnyavargaNA, bAdaranigodavargaNA, dhruvazUnyavargaNA, sUkSmanigodavargaNA, dhruvazUnyavargaNA aura mhaaskndhvrgnnaa| AhAra vargaNA se audArika, vaikriya aura AhAraka zarIra, ina tIna vargaNAoM kA grahaNa kiyA hai / 17. nAmapratyayaspardhaka aura prayogapratyayaspardhaka prarUpaNAoM kA sArAMza nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA baMdhana nAmakarma ke udaya se paraspara baMdhe hae zarIrapudgaloM ke sneha ke nimitta vAle spardhaka kI prarUpaNA ko nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA kahate haiN| isa prarUpaNA ke nimnAMkita chaha anuyogadvAra haiM . 1. avibhAgaprarUpaNA, 2. vargaNAprarUpaNA, 3. spardhakaprarUpaNA, 4. antaraprarUpaNA, 5. vargaNAgata pudagalasnehAvibhAgasamudAyaprarUpaNA, 6. sthAnaprarUpaNA / 1. avibhAgaprarUpaNA-audArikAdi pAMca zarIraprAyogya paramANuoM ke rasa ke nivibhAjya aMza (guNaparamANu, bhaavprmaannu)| . 2. vargaNAprarUpaNA-sarva jIvarAzi se ananta guNe avibhAgoM kI prathama vargaNA (prathama zarIrasthAna meM saba se kama aura samAna sneha vAle paramANuoM kA smudaay)| 3. spardhakaprarUpaNA--prathama vargaNA ke anantara eka-eka snehAvibhAga se bar3hate-bar3hate pudgaloM ke samudAya rUpa abhavya se anantaguNI vargaNAoM kA prathama spardhaka / prathama spardhaka kI prathama vargaNA se dvitIya spardhaka kI pahalI vargaNA meM dugane snehAvibhAga, tIsare spardhaka kI pahalI vargaNA meM tigune / isa taraha jitanI saMkhyA kA spardhaka ho, utane gaNe snehAvibhAga usa spardhaka kI prathama vargaNA meM jAnanA caahiye| 4. antaraprarUpaNA--pUrva spardhaka kI antya vargaNA aura dvitIya spardhaka kI prathama vargaNA ke madhya sarva jIvarAzi se anantaguNe rasAvibhAgoM jitanA antara hai aura eka sthAna meM sthAna ke eka hIna spardhakapramANa antara hai / ... vargaNAoM meM vRddhi do prakAra kI hotI hai-anantaravRddhi, paraMparavRddhi / anantara krama se do vRddhiyAM hotI haiM-eka-eka avibhAga vRddhi aura anantAnanta avibhAgavRddhi / eka-eka avibhAgavRddhi eka spardhaka sthita vargaNAoM meM hotI hai tathA paraMparA se prathama spardhaka kI prathama vargaNA kI apekSA anantabhAgavRddhi, asaMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi, asaMkhyAtaguNavRddhi aura anantaguNavRddhi, ye chahoM vRddhiyAM jAnanA caahie| 5. vargaNAgata pudgala-snehAvibhAgasamudAyaprarUpaNA-prathama zarIrasthAna kI prathama vargaNA meM snehAvibhAga alpa, usase dUsare zarIrasthAna kI prathama vargaNA meM anantaguNe, isI prakAra antima zarIrasthAna taka jAnanA caahie| 6. sthAnaprarUpaNA-abhavyoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa spardhaka kA prathama zarIraprAyogyasthAna hotA hai| usase bAda ke sthAnoM meM SaTsthAnoM ( vRddhi rUpa chahasthAna) ke krama se spardhakavRddhi samajhanA cAhiye / samasta zarIrasthAna asaMkhya lokAkAzapradeza pramANa evaM sarva SaTsthAna asaMkhya haiN|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 karmaprakRti pracanA prayogapratyayaspardhakaprarUpaNA-- yoga ke nimitta se grahaNa kiye hue pudgaloM ke sneha sambandhI spardhaka kI prruupnnaa| isa prarUpaNA meM nimnalikhita pAMca anuyogadvAra haiM- 1. avibhAgaprarUpaNA, 2. vargaNAprarUpaNA, 3. spardhakaprarUpaNA, 4. antaraprarUpaNA, 5. sthAnaprarUpaNA / ina pAMcoM prarUpaNAoM kA varNana nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA ke anurUpa jAnanA cAhiye / prathama sthAnasambandhI prathama vargaNA meM samasta pudgaloM ke snehAvibhAga alpa hote haiM, usase dUsare zarIrasthAna kI prathama vargaNA ke sarva snehAvibhAga anantaguNe, isI prakAra sabase antima zarIrasthAna kI vargaNA taka anukrama se anantaguNe jAnanA cAhie / 18. modaka ke dRSTAnta dvArA prakRtibaMdha Adi cAroM aMzoM kA spaSTIkaraNa jIva ke baMdhanakaraNa rUpa vIryavizeSa kI sAmarthya se baMdhane vAle karmapudgaloM ke prakRti, sthiti, rasa aura pradeza, ina cAroM vibhAgoM ko modaka ke dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiN| jaise vAyuvinAzaka dravya se niSpanna laDDU svabhAva se vAyu ko upazAMta karate haiM, pittanAzaka dravya se nirmita laDDU pitta ko aura kaphavinAzaka dravya se bane hue laDDu kapha ko zAMta karate haiM / isaprakAra modaka kA jo pittopazAmaka Adi svabhAva hai, vaha modaka kI prakRti kahalAtI hai| unameM se kisI modaka kI sthiti eka dina, kisI kI do dina aura kisI kI yAvat eka mAsa Adi hotI hai, vaha modaka kI sthiti kahalAtI hai tathA unameM ke kisI modaka meM snigdha, madhurAdi rasa ekasthAnaka hotA hai, kisI meM dvisthAnaka Adi hotA hai, vaha modaka kA rasa kahalAtA hai tathA usI modaka kA kaNa Adi rUpa pradeza kisI kA eka tolA pramANa, kisI kA do tolA pramANa ityAdi hotA hai, vaha modaka kA pradeza kahalAtA hai / isIprakAra karmadalikoM meM se koI jJAna guNa ko AvRtta karatA hai, koI darzana guNa ko to koI sukha-duHkha utpanna karatA hai aura koI moha utpanna karatA hai| isaprakAra kA svarUpa karma kI prakRti hai tathA usI karma meM se kisI kI jaghanya antarmuharta aura utkRSTa tIsa koDAkoDI, to kisI kI sattara koDAkoDI sAgara ityAdi kAlapramANa sthiti, vaha karma kI sthiti kahalAtI hai jo yathAsthAna samajha lenA cAhiye tathA rasa bhI kisI karma kA ekasthAnaka aura kisI kA dvisthAnaka ityAdi / kisI karma ke pradeza adhika hote haiM aura kisI ke adhikatara hote haiM ityaadi| isaprakAra ke baMdha ke nAma kramazaH prakRtibaMdha, sthitibaMdha, rasabaMdha aura pradezabaMdha haiN| 19. mUla aura uttara prakRtiyoM meM pradezAgrAlpabahutva darzaka sAriNo mUla prakRtiyoM meM karmadala kA vibhAga krama karma kA nAma alpa-bahutva alpa (to bhI ananta) usase vizeSAdhika , svasthAna meM donoM kA tulya 1. Ayu karma 2. nAma , 3. gotra , 4. jJAnAvaraNa karma ] darzanAvaraNa , antarAya , 7. mohanIya , 8. vedanIya , vizeSAdhika svasthAna meM tInoM kA tulya
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ *pariziSTa ....uttara prakRtiyoM meM utkRSTa tapAjavanyapradezAta alpacahatva -440....................... krama karma kA nAma . utkRSTapada jaghanyapada utkRSTa padavat 1. kevala jJAnAvaraNa 2. manaparyAya , alpa anantaguNa "vizeSAdhika .3... avadhi - 5. mati // pracalA. 1. alpa 'vizeSAdhika nidrA ; . vizeSAdhika (2). alpa (1) vizeSAdhika (4). 8. pracalA-pracalA 9. nidrA-nidrA 10. styAnadi 11. kevala darzanA. 12. avadhi , 13. acA , 14. cakSu // 15. asAtA vedanIya 16. sAtA / 17. apratvA. mAna , kodha , mAyA lobha jaghanya pada nahIM.. - alpa vizeSAdhika alpa : alpa vizeSAdhika: vizeSAdhika yA. mAna krodha " mAyA , lobha anantA. mAna 26.1 27. 28. , krodha , mAyA , lobha 29. mithyAtva
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 .mati krama karma kA nAma utkRSTapada jaghanyapada - - - --.-..- . .. anantaguNa ananta guNA vizeSAdhikAra vizeSAdhika , svasthAna meM tulya , tIna meM se eka asaMkhyAta guNA vizeSAdhika . paraspara tulya ti.ma. Ayu alpa asaMkhya guNa asaMkhya guNa 30. jugupsA 31. bhaya 32. hAsya-zoka 33. rati-arati 34. strI-napuMsaka veda 35. saMjvalana krodha 36. // mAna 37. puruSaveda 38. saMjvalana mAyA 39. , lobha 40. devAyu 41. narakAyu 42. tiryaMcAyu 43. manuSyAya 44. devagati 45. naraka gati J 46. manuSyagati 47. tiryaMcagati 48. dvIndriya 49. trIndriya 50. caturindriya 51. paMcendriya 52. ekendriya AhA. zarIra 54. vaikriya , 55. audArika , 56. taijasa , 57. kArmaNa , 58. A. A. baMdhana 59. A. tai. " 60. A. kA. , alpa vizeSAdhika vizeSAdhika alpa utkRSTa padavata alpa svasthAna meM tulya vizeSAdhika alpa vizeSAdhika asaMkhyaguNa (5) __ (4) alpa (1) vizeSAdhika (2) alpa vizeSAdhika jaghanyapada nahIM hai
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 249 krama karma kA nAma utkRSTa pada jaghanya pada vizeSAdhika jaghanya pada nahIM hai 67. 61. A.te. kA. baMdhana 62. vai.vai. , 63. vai.te. 64. vai. kA. , vai. tai. kA. , ___ au. au. , au. te. , 68. au. kA. , 69. au. te. kA. 70. tai. tai. , 71. tai. kA. , 72. kA. kA. , 73. AhAraka saMghAta 74. baiki. 75. audA. , 76. taijasa , 77. kArmaNa 78. nyagrodha saMsthAna 79. sAdi , bAmana " 81. kubja , 82. samaca0 , 83. huNDaka , AhA. aMgopAMga asaMkhyaguNa (5) alpa vizeSAdhika alpa (1) vizeSAdhika (2) jaghanya pada nahIM hai 80. alpa svasthAna meM tulya vizeSAdhika 84. alpa AhA. vaikriya asaMkhya guNa (3) // vizeSAdhika alpa (1) jaghanya pada nahIM hai audArika , va. R. nA. ) 88. R. nA. . nA. arddha. nA. 91. kIlikA 92. sevArta alpa svasthAna meM tulya vizeSAdhika
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama karma kA nAma utkRSTa pada jaghanya pada alpa jaghanya pada nahIM hai 93. kRSNa 94. nIla vizeSAdhika alpa vizeSAdhika alpa vizeSAdhika alpa svasthAna meM tulya vizeSAdhika vizeSAdhika 100. kaTu 101. tikta 102. kaSAya 103. amla 104. madhura ..... 105. khara / 106. guru .. 107. mRdu / 108. laghu 109. rUkSa / 110. zIta ... 111. snigdha / 112. uSNa / 113. devAnupUrvI / 114. narakAnupUrvI / 115. manuSyAnupUrvI 116. tithaMcAnupUrvI 117. Atapa 118. udyota zubha vi. gati ... 120. azubha vi., 121. susvara 122. dusvara 123. nirmANa 124. ucchvAsa vizeSAdhika alpa utkRSTa padavat vizeSAdhika jaghanya pada nahIM hai 119. zubhAva paraspara tulya alpabahutva nahIM hai
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa krama karma kA nAma utkRSTa pada jaghanya pada alpabahutva nahIM hai alpa vizeSAdhika alpa alpa vizeSAdhika alpa vizeSAdhika jaghanya pada nahIM hai vizeSAdhika alpa vizeSAdhika alpa vizeSAdhika alpa 125. upaghAta 126. parAghAta 127. agurulaghu 128. tIrthaMkara 129. trasa 130. sthAvara 131. paryApta 132. aparyApta 133. sthira 134. asthira 135. zubha 136. azubha 137. subhaga 138. durbhaga 139. Adeya 140. anAdeya 141. sUkSma . 142. bAdara . 143. pratyeka 144. sAdhAraNa 145. ayazaHkIrti 146. yazaHkIti 147. nIcagotra 148. uccagotra 149. dAna-antarAya 150. lAbha , 151. bhoga , 152. upabhoga , 153. vIrya , vizeSAdhika alpa vizeSAdhika alpa vizeSAdhika alpa vizeSAdhika vizeSAdhika alpa alpa vizeSAdhika alpa saMkhyAta guNa alpa vizeSAdhika jaghanya pada nahIM hai utkRSTa padavat alpa vizeSAdhika - --
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmati 20. rasAvibhAga aura snehAvibhAga ke antara kA spaSTIkaraNa karmarasa ke varNana ke prasaMga meM aneka sthAnoM para sneha zabda kA aura snehaspardhaka ke varNana ke prasaMga meM rasa zabda AtA hai| isa pada se anumAna hotA hai ki sneha aura karmarasa ye donoM eka honA cAhi pudgaloM kA sneha aura anubhAga rUpa rasa, ye donoM eka nahIM haiM, parantu bhinna haiN| usa bhinnatA kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai kAryabheda-karmaskandhoM ko paraspara saMbaddha karanA sneha kA kArya hai aura tadanurUpa (jisa karma kA jo svabhAva hai, usa svabhAva rUpa) jIva ko tIvramaMdAdi zubhAzubha anubhava karAnA anubhAga kA kArya hai| isa prakAra kAryabheda se sneha aura anubhAga ye donoM bhinna haiN| vastubheda--sneha yaha karmANuoM meM vidyamAna snigdha sparza hai aura anubhAga tadanurUpa anubhava kI tIvra-maMdatA hai athavA tadanurUpa tIvramaMdAdi anubhava hai| isa prakAra vastubheda se bhI sneha aura anubhAga ye donoM bhinna haiN| kAraNabheda--karmaskandhoM meM sneha kA kAraNa snigdha sparza rUpa pudgala pariNAma hai aura anubhAga kI utpatti meM jIva ke kASAyika adhyavasAya yahI kAraNarUpa haiN| isa prakAra kAraNabheda se bhI sneha aura anubhAga ye donoM bhinna haiN| pUrvAparotpattibheda--karma athavA kArmaNa deha rUpa pudgaloM ke snehAvibhAga kama pariNAma se prava (tatkarmayogya pariNata hone ke pahale) utpanna hue hote haiM aura anubhAga kI utpatti karmapariNAma ke samaya hI arthAt karmaprAyogya pudgala pahale akarma rUpa athavA kArmaNavargaNA rUpa hote haiM aura ve jaba karmarUpa meM pariNata hote haiM yAnI jIva ke sAtha saMbaddha hote haiM, taba hotA hai aura sacetana kahalAne lagate haiN| isa prakAra pUrvAparotpatti bheda se bhI sneha aura anubhAga ye donoM bhinna haiN| paryAyabheda-sneha snigdhasparza kI paryAya hai aura kASAyika adhyavasAyoM se saMyukta karmadalika ke guNa, anubhAga, rasa, anubhAva, anubhava, tIvratA-maMdatA ye anubhAga kI paryAya haiN| prarUpaNAbheda-sneha kI prarUpaNA snehapratyaya, nAmapratyaya aura prayogapratyaya rUpa meM kI gaI hai aura anubhAga kI prarUpaNA zubha-azubha, ghAti-aghAti, ekasthAnaka, dvisthAnaka ityAdi rUpa meM kI jAtI hai| isa prakAra bhI sneha aura anubhASa ye donoM bhinna haiN| sArAMza yaha hai ki sneha ke varNana meM jahAM para bhI rasa zabda AtA hai, vahAM rasa zabda sneha kA vAcaka hai parantu anabhAgavAcaka nahIM hai tathA karmarasa ke sambandha meM jahAM bhI sneha zabda AtA hai, vahAM usa sneha zabda ko karmarasa kA vAcaka jAnanA cAhiye parantu snigdhasparzavAcaka nhiiN| yadyapi zabdasAdharmya se anubhAga ko snehavizeSa kahA jA sakatA hai, parantu una donoM ko eka rUpa athavA AdhArAdheya mAnanA vAstavika nahIM hai| 21. asatkalpanA dvArA SaTsthAnaka prarUpaNA kA spaSTIkaraNa (gAthA 32 se 37) 1. SaTsthAnaka kI aMkasaMdRSTi meM diyA gayA eka-eka saMkhyA rUpa aMka eka-eka adhyavasAya rUpa jAnanA caahiye| jaise 1,2 ityaadi| 2. jitanevAM aMka utanevAM adhyavasAyasthAna, jaise ki 15vAM aMka, yaha 15vAM adhyavasAyasthAna, 24vAM aMka, yaha 24vAM adhyvsaaysthaan|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaM 253 3. jisa aMka ke Age kisI prakAra kA cihna nahIM ho to usa aMka vAlA adhyavasAyasthAna usase pUrva ke adhyavasAyasthAna se anantabhAgAdhika jAnanA caahie| jaise ki 2,3,4,6 aadi| arthAt pahale se dUsarA anantabhAgAdhika, dUsarA se tIsarA anantabhAyAdhika, tIsare se cauthA anantabhAgAdhika, pAMcaveM se chaThA anantabhAgAdhika aadi| 4. aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza haiM, usa saMkhyA kI kaMDaka yaha saMjJA hai| parantu yahAM asatkalpanA se kaMDaka saMkhyA 4 samajhanA caahie| 5. 'a' asaMkhyAtabhAgAdhika kA saMketacihna samajhanA caahiye| jaise ki 'a 5' arthAt 4the sthAna se 5vAM sthAna asaMkhyAtabhAgAdhika hai| isI taraha 'a10' arthAt 10vAM 9veM se, 'a20' arthAta 20vAM 19veM se asaMkhyAtabhAgAdhika hai| 6. 'ka' saMkhyAtabhAgAdhika kA saMketacihna hai| jaise 'ka25' arthAt 24veM sthAna se 25vAM sthAna saMkhyAtabhAgAdhika hai| isI taraha 'ka50' vaha 49veM sthAna se aura ka150' vaha 149veM sthAna se saMkhyAtabhAgAdhika hai| ____7. 'kha' saMkhyAtaguNAdhika kA saMketacihna hai| yathA 'kha 125', vaha 124veM se saMkhyAtamuNAdhika, 'kha 375' vaha 374veM se saMkhyAtaguNAdhika hai| 8. 'ga' asaMkhyAtaguNAdhika kA saMketacihna hai| yathA 'ga625', vaha 624veM se asaMkhyaguNAdhika, 'ga 1250 vaha 1249veM se asaMkhyAtaguNAdhika hai| 9. 'gha' anantaguNAdhika kA saMketacihna hai| yathA 'gha3125' vaha 3124veM se anantaguNAdhika, 'gha6250,' vaha 6249veM se anantaguNAdhika hai| - 10. jina do aMkoM ke bIca meM dhana (+) kA cihna ho, vahAM aisA samajhanA cAhiye ki una donoM ke bIca anantabhAgAdhika ke eka kaMDaka pramANa (asatkalpanA se 4) sthAna haiN| yathA-'a255+a260' yahAM 'a 255' 256-257-258-259 'a260' isa prakAra jAnanA caahiye| ............ 259 'a26deg isa prakAra jAnanA cAha . 11. jina do aMkoM ke bIca gaNA (x) kA nizAna ho, vahAM anantabhAgAdhika kA 1 kaMDaka, pazcAt 1 sthAna asaMkhyAtabhAgAdhika kA, pazcAt anantabhAgAdhika kA 1 kaMDaka, pazcAt 1 sthAna asaMkhyAtabhAgAdhika kI saMkhyA 1 kaMDaka pramANa (asatkalpanA se 4) hotI hai aura Upara anantabhAga kA eka kaMDaka hotA hai| asakalpanA se 24 sthAna samajhanA cAhiye / jaise ki ka31504 ka 3175 = 3151, 3152,3153, 3154, a3155+ a3160 + a3165 + a3170 +ka3175 / 12. SaTsthAnaka prarUpaNAoM meM guNAkAra kA pramANa isa prakAra jAnamA cAhiye1. anantabhAgavRddhisthAna kaMDaka pramANa (asatkalpanA se 4 aMka) 2. anantabhAgavRddhisthAna se asaMkhyAtabhAgavRddhisthAna -kaMDakAdhika, kaMDakavarga pramANa ... (20 aMka) saMkhyAtabhAgavRddhisthAna -kaMDakAdhika, kaMDakavargadvayAdhika, kaMDakaghana . (100 aMka) 4. anantabhAgavRddhisthAna se saMkhyAtaguNavRddhisthAna , kaMDakavargona, kaMDakAdhika, kaMDakavarga-vargadvaya pramANa :: (500 aMka)
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprati 5. anantabhAgavRddhi sthAna se asaMkhyAtaguNavRddhisthAna kaMDakAdhika, kaMDakaghanatrayAdhika, kaMDakavargavargAdhika, kaMDakAbhyAsadvaya pramANa (2500 aMka) 6. " " , , anantaguNavRddhisthAna kaMDakavargatrikona, kaMDakAdhika. kaMDakavargavargAdhika, kaMDaka-dhanavargatraya pramANa (12500 aMka) sthApanA ke sarva aMkoM kA pramANa-4+20+100+500+2500+12500=15624 / isa SaTsthAnakaprarUpaNA meM vargAdi kA pramANa isa prakAra haikNddkvrg=444=16|| kaMDakavargadvaya=444=16, punaH 444=16, isa prakAra do bAra 16 / kNddkghn=44444=64| kaMDakaghanadvaya =44444=64, punaH 44444=64, isa prakAra do bAra 64 / kaMDakaghanatraya=44444=64, punaH 44444=64, punaH 44444=64, isa prakAra tIna bAra kaMDakAbhyAsadvaya =444444444=1024, punaH 444444444=1024, isa prakAra do bAra 1024 (jo saMkhyA ho, usa saMkhyA ko usI saMkhyA se utanI bAra gaNA karane para jo rAzi prApta hotI hai, use abhyAsa kahate haiN)| kaMDakavargona-kaMDakavarga kA jo aMka ho, use aMtima saMkhyA meM se kama kara denaa| kaMDakavarga-varga=kaMDaka kA varga, usakA bhI varga, yathA 444=16 yaha kaMDakavarga huA, isakA puna: varga 16 4 16=256 / asatkalpanA dvArA SaTsthAnaka kI aMkasaMdRSTi kA prArUpa 1 2 3 4 a5 6 7 8 9 a10 11 12 13 14 a15 16 17 18 19 a20 21 22 23 24 ka25 26 27 28 29 a30 31 32 33 34 a35 36 37 38 39 a40 41 42 43 44 A45 46 47 48 49 ka50 51 52 53 54 a55 56 57 58 59 a60 61 62 63 64 a65 66 67 68 69 a70 71 72 73 74 ka75 7677 78 79 a80 81 82 83 84 a85 86 87 88 89 a90 91 92 93 94 a95 96 97 98 99 ka100 101 102 103 104 a105 106 107 108 109 a110 111 112 113 114 a115 116 117 118 119 a120 121 122 123 124 kha 125 126 127 128 129 a130 131 132 133 134 a135 136 137 138 139 a140 141 142 143 144 a145 146 147 148 149 ka150 151 152 153 154 a 155 156 157 158 159 a160 161 162 163 164 a165 166 167 168 169 a170 171 172 173 174 ka175 176 177 178 179 a180 181 182 183 184 a185 186 187 188 189 a190 191 192 193 194 a195 196 197 198 199 ka200 201 202 203 204 a205 206 207 208 209 a210 211 212 213 214 a215 216 217 218 219 a220 221 222 223 224 ka225 226 227 228 229 a230 231 232 233 234 a 235 236 237 238 239 a240 241 242 243 244 a245 246 247 248 249 kha250 251 252 253 254 a255 + a260+ a265+ a270+ ka275+ a280+ a285+ a290+
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ a 295 + ka300+ a305 + a 310 +a 315+ a 320+ ka 325 + 330+a 335+ a340+a 345+ka 350+a 355 +a 360+a 365+ a 370+kha 375+a 380+a 385+ a 390+a 395+ ka 400 +a 405+ a. 410+a 415+ a 420+ka 425+ a 430+a 435 +a 440+a 445+ka 450+a 455+a 460+a 465+ a 470+ka 475 +a 480+a 485+a 490+a 495 +kha 500+a 505+a 510+a 515+a 520+ka 525 + a 530+a 535 +a 540+a 545+ka 550 + a 555 +a 560 +a 565 + a 570+ ka 575 +a 580+a 585 +a 590+a 595+ka 600+a 605 +a 610 + a 615 +a 620+ga 625 + a 630+a 635+ a 640 + a 645+ka 650 +a 655 +a 660+ a 665 + a 670+ ka 675 + a 680+a 685 +a 690 +a 695+ka 700+a 705 +a 710+a 715 + a 720+ka 725 +a 730 +a 735+a 740 + a 745+kha 750+a 755+ a 760+a 765+a 770+ka 775 + a 780+a 785 +a 790+a 795 + ka 800+a 805+ a 810+a 815+a 820+ka 825 +a 830+a 835+a.840+a 845+ka 850+a 855+a 860+a865+ a 870+kha 875 + 880+a 885+a 890+a 895 + ka 900+a 905+a 910+a 915+a 920+ka 925+ma 930+a 935+a 940+a 945+ ka 950 +a 955+a 960+a 965+a 970+ka 975+bha 980 +a 985+a 990+a 995 +kha 1000+a 1005 +a 1010+a 1015+a 1020+ka 1025 +a 1030 +a 1035+ a 1040 +a 1045+ka 1050+a 1055+a 1060+a 1065+a 1070+ka 1075 +a 1080+a 1085+a1090+a1095+ka1100+ a1105+a1110+a1115+a1120+kha 1125+ a1130+a 1135+ a1140+a1145+21150+ a1155+ a1160+a1165+a1170+ka1175 + a1180+a 1185 + a1190+a1195+ka1200+a1205+a1210+a1215+a1220+ka1225 + a1230+a 1235+a 1240+a 1245+ga 1250+a 1255 + a 1260+a 1265+ a 1270+ka 1275+a 1280 +a 1285+a 1290+a 1295+ ka 1300 +a 1305+a 1310+a 1315 +a 1320+ka 1325 +a 1330+a 1335 +a 1340+a 1345+ka 1350+a 1355 +a 1360 +a 1365+a 1370 +kha 1375 +a 1380+a 1385 + a 1390 +a 1395+ka 1400 +a 1405+a 1410+a 1415 +a 1420+ka 1425 +a 1430+a 1435+a 1440+a1445+ka 1450 +a 1455+a 1460+a 1465+a 1470+ka 1475 +a 1480+a 1485+ 1490+a 1495+kha 1500+a 1505+a 1510+a 1515+a 1520+ka 1525 + a 15.30+a 1535 + a 1540+ a 1545+ka 1550+ a 1555+a 1560+a 1565 +a 1570+ka 1575+ 1580+a1585+a 1590+a 1595+ka 1600+a 1605 +a 1610 +a 1615+ a 1620+kha 1625 +a 1630 +a 1635+ a 1640+a 1645 + ka 1650 +a 1655 + a 1660+a 1665+ a1670+ka 1675+a 1680+a 1685 +a 1690+a 1695+ka 1700+a 1705+ a 1710+a 1715+ a 1720+ka 1725+ a 1730+a 1735+a 1740+a1745+kha 1750+a 1755 + a 1760 +a 1765 +a 1770+ka 1775+ a 1780+a 1785+a 1790 +a 1795+ka 1800+a.1805+a. 1810+a 1815+a 1820+ka 1825+a 1830+ a 1835+a 1840+a 1845+ka 1850+a 1855 +a 1860+a 1865 +a 1870+ga 1875 +a 1880 + a 1885+ a 1890+a 1895+ka 1900+a 1905+ a 1910+a 1915+a 1920+ ka 1925 + a 1930 +a 1935+a 1940+a 1945+ka 1950+a 1955 +a 1960+a 1965+a 1970+ka 1975 +a 1980+a.1985 + a 1990 +a 1995+kha 2000+a 2005+a 2010+a 2015+ a 2020+ka 2025 +a 2030+a 2035 +a 2040+a 2045+ka 2050+a 2055+ a 2060+a 2065 +a 2070+ka 2075 +a 2080 +a 2085+a 2090 +a 2095+ka 2109+a 2105+a 2110+a 2115 +a 2120+kha 2125 +a 2130 + a
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2135+a 2140+a 2145+ka 2150+a 2155+a 2160+ a 2165 +a 2170+ka 2175+a 2180+a 2185+ a 2190+a 2195Fka 2200+a 2205+a 2210+a 2215 +a 2220+ka 2225 +a 2230+a 2235+a 2240+a 2245+kha 2250 +a 2255 +a 2260+a 2265+a 2270+ka 2275 + a 2280 +a 2285 +a 2290 +a 2295+ka 2300 + a 2305 +a 2310+a 2315 +a 2320+ka 2325 +a 2330 +a 2335 + a 2340 +a 2345+ka 2350+a 2355 +a 2360+a 2365+a 2370+kha 2375 +a 2380+a 2385 +a 2390 +a 2395+ka 2400+a 24005+a 2410+a 2415 +a 2420+ka 2425 +a 2430+a 2435+a 2440+ a 2445+ka 2450 +a 2455 +a 2460 +a 2465 +a 2470+ka 2475 +a 2480 +a 2485 +a 2490+a 2495 +ga 2500 +a 2505 +a 2510+a 2515 +a 2520+ka 2525 +a 2530+a 2535 +a 2540+a 2545+ka 2550 +a 2555 + a 2560 + a 2565 + a 2570+ka 2575 + a 2580+a 2585+a 2590+a 2595+ka 2600+a 2605+a 2610 +a 2615 +a 2620 +kha 2625 +a 2630+a 2635+a 2640+ 2645+ka 2650+a 2655+a 2660+a 2665+a 2670+ka 2675+a 2680+a 2685 + 2690+a-2695+ka 2700+a 2705+a 2710+a 2715+ a 2720+ka 2725 +a 2730+a 2735 +a 2740+a 2745+kha 2750+a 2755+a 2760+a 2765+a 2770+ka 2775+a 2780+a 2785 +a 2790+a 2795+ka 2800+a 2805+a 2810+a 2815+a 2820+ ka 2825 +a 2830+a 2835+ a 2840+ a 2845+ka 2850+a 2855+a 2860+a 2865+a 2870+kha 2875 +a 2880+a 2885+a 2890+a 2895+ka 2900+a 2905+a 2910+a 2915+a 2920+ ka 2925+a 2930+a 2935+a 2940+a 2945+ka 2950+a 2955+a 2960+a 2965 +a 2970+ka 2975 +a 2980+a 2985+a 2990+a 2995+kha 3000+a 3005+a 3010+a 3015+a 3020+ka 3025 +a 3030+a 3035+a 3040+a 3045+ka 3050+a 3055+ a 3060+a 3065+a 3070 +ka 3075+a 3080+a3085+a3090+ a3095+ka3100+a3105+ a3110+a3115 + a3120+gha3125 +a 3130+a 3135+a 3140 +a 3145+ka 31504 ka 31754 ka 32004 ka 32254 kha 32504 ka 32754 ka 33004 ka 33254 ka 33504 kha 33754 ka 34004 ka 34254 ka 34504 ka 34754 kha 35004ka 35254 ka 35504 ka35754 ka 36004 kha 36254 ka 36504 ka 36754 ka 37004 ka 37254 ga 37504 ka 37754 ka 38004ka 38254 ka 38504 kha 38754 ka 39004 ka 39254 ka 39504 ka 39754 kha 40004 ka 40254 ka 40504 ka 40754 ka 41004 kha 41254 ka 41504 ka 41754 ka42004 ka42254kha42504 ka42754 ka43004 ka43254 ka43504 ga43754 ka44004 ka 44254 ka 44504 ka 44754 kha 45004 ka 45254 ka 45504 ka 45754 ka 46004 kha 46254 ka 46504 ka 46754 ka 47004 ka 47254 kha 47504 ka 47754 ka 48004 ka 48254 ka 48504 kha 48754 ka 49004 ka 49254 ka 49504 ka 4975 x ga 50004 ka 50254 ka 5050x ka 50754 ka 51004 kha 51254 ka 51504 ka 51754 ka 52004 ka 52254 kha 52504 ka 52754 ka 53004 ka 53254 ka 53504 kha 53754 ka 54004 ka 54254 ka 54504 ka 54754 kha 55004 ka 55254 ka 55504 ka 55754 ka 5600x ga 56254 ka 56504 ka 56754 ka 57004 ka 57254 kha 57504 ka 57754 ka 58004 ka 5825 x ka 58504 kha 58754 ka 59004 ka 59254 ka 59504 ka 5975 4 kha 60004 ka 60254 ka 6050xka 60754 ka 61004 kha 61254 ka 61504 ka 61754 ka 62004 ka 62254 ka 62504 ka 62754 ka 6300xka 63254 ka 63504 kha 63754 ka 64004 ka 64254 ka 64504 ka 64754 kha 65004 ka 65254 ka 65504 ka 65754 ka 66004 kha 66254 ka 66504 ka 66754 ka 67004ka 67254 kha 67504ka 67754 ka 68004ka 68254 ka 68504 ga 68754 ka
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 69004 ka 69254 ka 6950 x ka 69754 kha 70004 ka 70254 ka 70504 ka 70754 ka 71004 kha 71254 ka 71504 ka 71754 ka 72004 ka 72254 kha 7250x ka 72754 ka 73004 ka 73254 ka 73504 kha 73754 ka 74004 ka 74254 ka 74504 ka 7475 x ga 75004 ka 75254 ka 75504 ka 75754 ka 76004 kha 76254 ka 7650x ka 76754 ka 77004 ka 77254 kha 77504 ka 77754 ka 78004 ka 78254 ka 78504 kha 78754 ka 79004 ka 79254 ka 79504 ka 79754 kha 8000xka 80254 ka 80504ka 80754 ka 81004 ga 81254 ka 81504 ka 81754 ka 82004 ka 82254 kha 82504 ka 82754 ka 83004ka 83254 ka 83504kha 83754 ka 84004 ka 84254 ka 84504ka 84754 kha 85004 ka 85254 ka 85504 ka 85754 ka 86004 kha 86254 ka 86504 ka 86754 ka 87004 ka 8725 x ga 87504 ka 87754 ka 88004 ka 88254 ka 88504 kha 88754 ka 89004 ka 89254 ka89504ka 89754 kha 90004ka 90254 ka 9050.4ka-1075 ka11004kha 9125xka 91504ka 91754 ka 92004 ka 92254 kha 92504ka 92754 ka 93004 ka 93254 ka 93504ga 93754 ka 94004 ka 94254 ka 94504 ka 94754 kha 95004 ka 95254 ka 95504 ka 95754 ka 96004kha 96254ka 96504ka 96754 ka 97004 ka 97254 kha 9750x ke 97754 ka 98004 ka 98254 ka 98504 kha 98754 ka 99004 ka 99254 ka 99504 ka 99754ga 100004 ka 100254ka 100504ka 100754 ka 101004kha 101254 ka 10150x101754 ka 102004-102254 kha 102504 ka 102754 ka 103004 ka 103254 ka 103504 kha 1037541.4004 ka 104254ka 104504 ka 104754 kha 105004 ka 105254 ka 105504 ka 105754 ka 106004 ga 106254 ka 106504 ka 106754 ka 107004 ka 107254 kha 107504 ka 107754 ka 108004 ka 108254 ka 108504ba 108754 ka 10900xka 109254ka 109504ka 109754 kha 11000x11025xka 110504 ka 110754 ka 111004 kha 111254 ka 111504 ka 111754 ka 1120.0. 112214 // 112504 ka 112754 ka 113004 ka 113254 ka 113504 kha 113754 ka 114004 ka 114254 ka 1145.4 ka 114754 kha 115004 ka 115254 ka 115504 ke 115754 ka 116004 kha 116254 ka 116504 ka 116754 ka 117004 ka 11725 4 kha 117504 ka 117754 ka 118004 ka 118254 ka 11850x ga 118754 ka 119004 ka 119254 ka 119504 ka 119754 kha 120004 ka 120254 ka 120504 ka 120754 ka 121004 kha 12125 x ka 121504 ka 121754 ka 122004 ka 122254 kha 122504 ka 122754 ka 123004 ka 123254 ka 123504 kha 123754 ka 124004 ka 124254 ka 124504 ka 124754 gha 125004 ka 125254 ka 125504 ka 125754 ka 126004 kha 126254 ka 126504 ka 126754 ka 127004 ka 127254 kha 127504 ka 127754 ka 128004 ka 128254 ka 128504 kha 128754 ka 129004 ka 129254 ka 129504 ka 129754 kha 130004 ka 130254 ka 130504 ka 130754 ka 131004 ga 131254 ka 131504 ka 131754 ka 132004 ka 132254vaM 13250xka 132754 ka 133004 ka 133254 ka 133504 kha 133754 ka 134004 ka 134254 ka 134504 ka 134754 ka 13500x ka 135254 ka 13550.x ka 135754ka 136004kha 136254 ke 136504 ka 136754 ka 137004 ka 137254 ga 137504 ka 137754 ka 138004ka 13825.4 ka. 138504kha 138754 ka 139004 ka 139254 ka 139504 ka 139754 kha 140004 ka 140254 ka 140504 ka 14075 4 ka 14100 4 kha 14125 4 ka 141504 ka 141754 ka 142004 ka 142254 va 142504 ka 142754 ka 14300 4 ka 143254 ke 14350 x ga 143754 ka 14400 ke 14254 ke
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 karmaprakRti 144504 ka 144754 kha 145004 ka 145254 ka 145504ka 145754 ka.146004 kha 146254 ka 146504 ka 14675 ka 147004 ka 147254 kha 147504 ka 14775 x ka 148004 ka 14825 x ka 148504 kha 148754 ka 149004 ka 149254 ka 149504 ka 149754 ga 150004 ka 150254ka 150504 ka.150754 ka 151004 kha 151254 ka 151504 ka 151754 ka 152004 ka 152254 kha 152504 ka 152754 ka 153004 ka 153254 ka 153504 kha 153754 ka 154004 ka 154254 ka 154504 ka 154754 ga 155004 ka 155254 ka 155504 ka 155754 ka 15600,15601, 15602, 15603, 15604, 15605, 15606, 15607, 15608, 15609, 15610, 15611, 15612, 15613, 15614, 15615, 15616, 15617, 15618, 15619, 15620, 15621, 15622, 15623, 15624-0 (bindu SaTsthAnaka kI samApti kA sUcaka hai|) 22. SaTsthAnaka meM adhastanasthAnaprarUpaNA kA spaSTIkaraNa adhastanasthAnaprarUpaNA vivakSita vRddhi kI apekSA nIce kI vRddhi kI vivakSA karanA / jisakA sthApanApUrvaka spaSTIkaraNa isa prakAra hai 1. anantaguNavRddhi, 2. asaMkhyAtaguNavRddhi, 3. saMkhyAtaguNavRddhi, 4. saMkhyAtabhAgavRddhi, 5. asaMkhyAtabhAgavRddhi, 6. anntbhaagvRddhi| . yaha prarUpaNA pAMca prakAra kI hai 1. anantaramArgaNA, 2. ekAntaritamArgaNA, 3. dvayantaritamArgaNA, 4. tryantaritamArgaNA, 5. cturntritmaargnnaa| 1. anantaramArgaNA bIca meM anya koI bhI vRddhi na rakhakara vivakSita se nIce kI vRddhi kI prarUpaNA karanA / yathA (1) prathama asaMkhyAtabhAgavRddhi kI apekSA anantabhAgavRddhi ke sthAna kI prruupnnaa| (2) prathama saMkhyAtabhAgavRddhi kI apekSA asaMkhyAtabhAgavRddhi ke sthAna kI vicAraNA / isa prakAra pAMcavIM prathama anantaguNavRddhi kI apekSA asaMkhyAtaguNavRddhi ke sthAna kI vicAraNA / isa mArgaNA meM pAMca (5) sthAna haiN| 2. ekAntaritamArgaNA-- vivakSita vRddhi se nIce bIca meM eka vRddhi ko chor3akara prarUpaNA krnaa| yathA--prathama saMkhyAtabhAgavRddhi ke sthAna kI apekSA anantabhAgavRddhi ke sthAna kI vicaarnnaa| isa vicAraNA meM cAra (4) sthAna haiN| 3. yantaritamArgaNA... vivakSita vRddhi se nIce bIca meM do vRddhi ko chor3akara prarUpaNA krnaa| yathA--prathama saMkhyAtaguNAdhika vRddhi ke sthAna kI apekSA anantabhAgavRddhi ke sthAna kI prruupnnaa| isa mArgaNA meM tIna (3) sthAna haiM / 4. antaritamArgaNA vivakSita vRddhi se nIce bIca meM tIna vRddhi ko chor3akara prarUpaNA krnaa| yathA-prathama asaMkhyAtaguNavRddhi ke sthAna kI apekSA anantabhAgavRddhi ke sthAna kI prruupnnaa| isa mArgaNA meM do (2) sthAna haiN|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 259 5. caturantaritamArgaNA vivakSita vaddhi se nIce bIca meM cAra vRddhi ko chor3akara prarUpaNA karanA / yathA-prathama anantaguNavaddhi ke sthAna kI apekSA anantabhAgavRddhi ke sthAna kI prruupnnaa| isa mArgaNA meM eka (1) sthAna hai| kisa mArgaNA meM kitane-kitane sthAna hote haiM1. anantaramArgaNA meM 1kaDaMkapramANa sthAna jAnanA caahiye| kyoMki anantabhAgavRddhi ke eka kaMDakapramANa sthAna vyatIta hone para asaMkhyAtabhAgavaddhi kA prathama sthAna prApta hotA hai / asatkalpanA se asaMkhyAtabhAgavaddhi ke 5 ke aMka ke pUrva anantabhAgavRddhi ke cAra sthAna hone se 4 sthAna jAnanA caahiye| 2. ekAntaritamArgaNA meM kaDaMkavarga aura kaDaMkapramANa / (asatkalpanA se kddNkvrg=444=16+4=20)| 3. dvayantaritamArgaNA meM __ kaDaMkaghana, kaMDakavarga do aura kaMDakapramANa (asatkalpanA se 44444=64+1+16+4=100) / 4. tryantaritamArgaNA meM-- kaMDakavarga, 3 kaMDakaghana, 3 kaMDakavarga aura kNddkprmaann| (asatkalpanA se 16 4 16=256 + ' 192+48+4=500) / 5. caturantaritamArgaNA meM 8 kaMDakavargavarga, 6 kaMDakaghana, 4 kaMDakavarga aura 1 kNddkprmaann| (asatkalpanA se .256 48= 2048+ 384+64+4=2500) / isa prakAra asatkalpanA se prathama anantaguNavRddhi ke sthAna se pUrva (4+20 +100 + 500 + 2500 = 3124) sthAna hote haiN| 23. anubhAgabandha-vivecana sambandhI 14 anuyogadvAroM kA sArAMza (gAthA 29 se 43 taka) / anubhAgabaMdha-vivecana saMbaMdhI 14 anuyogadvAroM ke nAma yaha haiM 1. avibhAgaprarUpaNA, 2. vargaNAprarUpaNA, 3. spardhakaprarUpaNA, 4. antaraprarUpaNA, 5. sthAnaprarUpaNA, 6. kaMDakaprarUpaNA, 7. SaTsthAnaprarUpaNA, 8. adhastanasthAnaprarUpaNA, 9. vRddhiprarUpaNA, 10. samayaprarUpaNA, 11. yavamadhyaprarUpaNA, 12. ojoyugmaprarUpaNA, 13. paryavasAnaprarUpaNA, 14. alpabahutvaprarUpaNA / inakA sArAMza isa prakAra hai-- 1. avibhAgaprarUpaNA karmaparamANu saMbandhI kaSAyajanita rasa ke nirvibhAjya aMza ko avibhAga kahate haiM / eka-eka (sarvajaghanya rasayukta aura sarvotkRSTa rasayukta) karmaparamANu meM sarva jIvoM kI saMkhyA se anantaguNa rasAvibhAga hote haiN| 2. vargaNAprarUpaNA samAna rasAvibhAgayukta karmaparamANuoM ke samudAya ko vargaNA kahate haiM / sarvajaghanya rasAvibhAmayukta karmaparamANuoM ke samudAya kI prathama vargaNA hotI hai| isameM paramANu sabase adhika hote haiM / usase eka svAyu adhika karma
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti pradezoM ke samudAya rUpa dUsarI vargaNA hotI hai| usameM paramANu kama hote haiN| isa prakAra eka-eka rasAvibhAga se bar3hatI bar3hatI aura paramANuoM se ghaTatI-ghaTatI vargaNAyeM jAnanA cAhiye / 3. spardhakaprarUpaNA -- 260 abhavyoM se anantaguNa aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa vargaNAoM kA spardhaka hotA hai| 4. antaraprarUpaNA pUrva spardhaka kI antima vargaNA aura para spardhaka kI prathama vargaNA ke bIca sarva jIvoM se anantaguNa rasAvibhAgoM kA antara hotA hai| dru 5. sthAnaprarUpaNA eka samaya meM jIva dvArA grahaNa kiye gaye karmaskandha ke rasa kA samudAya sthAna kahalAtA hai| abhavyoM se anantaguNa aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa spardhakoM kA prathama sthAna hotA hai| usake bAda ke sthAnoM meM spardhaka anantabhAgAdi SaTbuddhi vAle jAnanA cAhiye / 6. kaMDakaprarUpaNA -- aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthAnoM kA eka kaMDaka hotA hai / 7. SaTsthAnaprarUpaNA rasasthAnoM meM eka sthAna se dUsare sthAna meM spardhaka kI apekSA 1. anantabhAgavRddhi 2. asaMkhyAta bhAgavRddhi, 3 saMkhyAtabhAgavRddhi, 4 saMkhyAtaguNavRddhi, 5. asaMkhyAtaguNavRddhi aura 6. anantaguNavRddhi ina chaha prakAra kI vRddhiyoM ke sthAna kI prarUpaNA ko SaTsthAnaprarUpaNA kahate haiM / eka SaTsthAna meM asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa sthAna hote haiN| aise padasthAna bhI asaMkhyAta haiN| 8. adhastanasthAnaprarUpaNA- rasasthAnoM meM vivakSita vRddhi ke sthAnoM kI apekSA unase nIce hone vAlI anantara vRddhi athavA ekAntarAdika vRddhi ke sthAna kA vicAra karanA / 9. buddhiprarUpaNA chaha prakAra kI vRddhi aura hAni meM se anantaguNavRddhi aura anantaguNahAni kA kAla antarmuhUrta pramANa hai| arthAt eka jIva niraMtara rUpa se anantaguNavRddhi aura anantaguNahAni meM antarmuhUrta kAla taka rahatA hai aura zeSa anantabhAgAdhika Adi pAMca vRddhiyoM aura hAniyoM meM nirantara AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane kAla taka rahatA hai| - 10. samayaprarUpaNA jaghanya se sabhI sthAnoM kA kAla eka samaya pramANa hai tathA utkRSTa kAla isa prakAra hai- jaghanya sthAna se asaMkhyAta lokAkAza pradezapramANa sthAna cAra samaya kI sthiti vAle, usake bAda ke asaMkhyAta lokAkAza pradezapramANa sthAna pAMca samaya kI sthiti vAle haiM / isa taraha asaMkhyAta - asaMkhyAta lokAkAza pradezapramANa spAna kramaza: chaha, sAta, ATha samaya kI sthiti vAle haiN| tatpazcAt usase Age hAni kahanA caahiye| arthAt sAta, chaha, pAMca, cAra, tIna aura anta ke asaMkhyAta lokAMkANa pradezapramANa sthAna do samaya kI sthiti vAle jAnanA cAhiye / 11. yavamadhyaprarUpaNA jaise yava (jI) kA madhyabhAga caur3A hotA hai aura donoM bAjuoM meM anukrama se hIna-hIna ( saMkar3A ) hotA jAtI hai, usI prakAra yahAM bhI aSTasAmayika adhyavasAyasthAna yavamadhya samAna jAnanA caahiye| kyoMki samaya kI
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa apekSA unakA kAla sarvAdhika hai, tatpazcAt donoM ora ghaTatA huA hai / ye aSTasAmayikasthAna anantaguNavRddhi aura anantaguNahAni donoM meM vartamAna haiN| kyoMki pUrva saptasamaya vAle antima sthAna kI apekSA aSTasamaya vAle kA prathama sthAna anantaguNavRddhi vAlA hone se usakI apekSA bAkI ke aSTasAmayika sarvasthAna anantaguNavRddhi vAle haiM tathA aSTasAmayika ke antima sthAna kI apekSA para saptasAmayika prathama sthAna anantaguNavRddhi ( hAni ) vAlA hone se usa saptasAmayika prathama sthAna kI apekSA aSTasAmayika sarvasthAna anantaguNahIna hote haiM / isa prakAra Adi ke pAMca, chaha aura sAta sAmayika sthAna aura aMta ke sAta, chaha, pAMca, cAra, tIna sAmayika sthAna anantaguNavRddhi aura anantaguNahAni vAle haiM tathA Adi ke cArasAmayika sthAna anantaguNavRddhi meM aura sarvAntima dosAmayika sthAna anantaguNahAni meM hote haiM / sugamatA se samajhane ke liye isa yavamadhyaprarUpaNA ke yava kI sthApanA isa prakAra catuHsAmayika paMca ST sapta 31 "" "1 aSTa ". sapta SaT paMca " catu " " 11 10 11 isa sthApanA meM jo - isa prakAra kI paMkti hai, usako anukrama se anubhAgasthAna tathA jo 11 bhAga haiM, usameM sabase pahalA catuHsamayAtmaka sthAna hai / tadanusAra anukrama se paMcasAmayikAdi sthAna jAnanA cAhiye / ina anubhAgasthAnoM kA samayApekSA yava jaisA aura sthAna kI apekSA. Damaruka jaisA AkAra hotA hai / jisakA AkAra pRSTha 241 para dekhiye / 12. ojoyugmaprarUpaNA- jisa saMkhyA ko 4 se bhAga dene para eka zeSa rahe vaha kalyoja, do zeSa rahe vaha dvAparayugma, tIna- zeSa rahe vaha toja aura kucha zeSa na rahe vaha kRtayugma kahalAtA hai / anubhAgasthAna ke avibhAga, sthAna aura kaMDaka kRta yugmarAzi meM hote haiM /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 karmaprakRti 13. paryavasAnaprarUpaNA anantaguNavRddhi ke eka kaMDaka pramANa sthAnoM kA atikramaNa karane ke pazcAt anantabhAgAdhikAdi pAMca vRddhi ke sarva sthAnakoM kI pUrNatA ke pazcAt anantaguNavRddhi kA sthAna prApta nahIM hotA hai| arthAt vahAM SaTsthAnaka kI samApti hotI hai| 14. alpabahutvaprarUpaNA- . - isakA do rIti se vicAra kiyA gayA hai- 1. anantaropanidhAprarUpaNA, 2. paraMparopanidhAprarUpaNA / anantaropanidhAprarUpaNA isa prakAra hai-anantaguNavRddhi ke sthAna sarvastoka (kaMDakamAtra hone se), usase asaMkhyAtaguNavRddhi ke asaMkhyAtaguNa ( kaMDakaguNa aura kaMDaka ), usase saMkhyAtaguNavRddhi ke asaMkhyAtaguNa, usase saMkhyAta [gavRddhi ke asaMkhyAtaguNa, usase asaMkhyAtabhAgavRddhi ke asaMkhyAtaguNa, usase anantabhAgavRddhi ke asaMkhyAtaguNa / guNAkAra kaMDakagaNa aura kaMDaka pramANa / paraMparopanidhA prarUpaNA isa prakAra hai-anantabhAgavaddhi ke sthAna sarvastoka, usase asaMkhyAtabhAgavRddhi ke asaMkhyAtaguNa, usase saMkhyAtabhAgavRddhi ke saMkhyAtagaNa, usase saMkhyAtaguNavRddhi ke sthAna asaMkhyAtaguNa. usase asaMkhyAtaguNavRddhi ke asaMkhyAtaguNa, usase anantaguNavRddhi ke asaMkhyAtaguNa / 24. prasatkalpanA dvArA anukRSTiprarUpaNA kA spaSTIkaraNa ( gAthA 57 se 65 taka) 1. anukRSTi arthAt anukarSaNa, anuvartana / anu-pazcAt (pIche se) kRSTi-karSaNa-khIMcanA yAnI pAzcAtya sthitibaMdhagata anubhAgasthAnoM ko Age-Age ke sthitibaMdhasthAna meM khIMcanA / 55 aparAvartamAna azubha prakRtiyoM meM se kisI kI 30 koDAkoDI sAgaropama pramANa, kisI kI 20 koDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti hai / use asatkalpanA se yahAM 1 se 20 ke aMka dvArA batAyA gayA hai| 1 jaghanya sthitisthAna aura 20 utkRSTa sthitisthAna jAnanA caahie| 2. abhavyaprAyogya jaghanya sthitisthAna (antaHkoDAkoDI) se nIce ke sthitisthAna anukRSTi ke ayogya haiM, jo 1 se 8 taka ke aMka dvArA jAnanA cAhie / 3. nau (9) ke aMka se anakRSTi prAraMbha hotI hai| aMka ke sAmane rakhe gaye 0 (zanya) tathA A(trikoNa) ko anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna rUpa jAnanA / lekina itanA vizeSa hai ki 0 (zUnya) se mUla anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna aura A (trikoNa) se mUloparAMta kA navIna sthAna samajhanA cAhie / 4. palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa sthAna ko cAra aMkoM (9,10,11,12) dvArA batAyA gayA hai / 5. pratyeka sthitisthAna meM (hInAdhika) asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiN| jinheM yahAM yathAyogya 0 (zUnyoM) ke dvArA batAyA hai / arthAt utane anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna jAnanA / 6. nau (9) ke aMka se anukRSTi kA prArambha honA samajhanA caahie| vahAM jitane anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hote haiM, unakA 'tadekadeza tathA anya' itane anu0 sthAna dasaveM sthAna meM hote haiM / tadekadeza tathA anya' arthAt pUrvasthAna ke adhyavasAyoM ke asaMkhyAtaveM bhAga ko chor3akara zeSa sarva aura dUsare bhii| nauveM sthitisthAna meM jo sthAna hote haiM, unameM ke dasaveM sthitisthAna meM (tadekadeza rUpa) zUnya ke dvArA batAye gaye sthAna haiN| unheM batAne ke liye zUnyoM meM se Adi ke yathAyogya zUnya khAlI chor3akara zeSa zUnyoM ke nIce punaH zUnya diye gaye haiM / arthAt pUrva sthitisthAna meM ke ana0 sthAnoM kI pIche ke sthitisthAna meM anukRSTi jAnanA tathA AtrikoNa dvArA 'anya' dUsare navIna anu0 sthAna jAnanA /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 7. gyArahaveM (11veM) sthitisthAna meM 'tadekadeza tathA anya arthAt dasaveM sthitisthAna ke anu sthAnoM meM se Adi ke sivAya zeSa aura anya navIna milakara kula 8 (ATha) anubhAga sthAna haiN| pariziSTa 8. bArahaveM (12) sthitisthAna meM gyArahaveM sthitisthAna meM se 'taveveza' rUpa chaha (6) 'anya' rUpa do 44 trikoNa milakara kula ATha (8) anu. sthAna haiN| yahAM nauveM (9veM) sthitisthAna ke 10 anu. sthAnoM meM kA eka sthAna hai, parantu terahaveM (13veM) sthitisthAna meM unakA eka bhI anu. sthAna nahIM hai| yahAM nauveM sthitisthAna se prArambha huI anukRSTi samApta ho jAtI hai / isI taraha Age ke sthAnoM ke liye bhI samajhanA cAhiye / 9. chipAlIsa (46 ) apasavartamAna zubha prakRtiyoM kI anukRSTiprarUpaNa bhI isI rIti se jAnanA caahie| lekina itanA vizeSa hai ki utkRSTa sthitisthAna se prArambha karake anukUSTiayogya jaghanya sthitisthAnoM ko chor3akara zeSa jaghanya sthitisthAna taka samApta karanA cAhiye / aparAvartamAna 55 azubha prakRtiyoM kI anukRSTi kA prArUpa (AvaraNadvika 14, mohanIya 26, antarAya 5, azubhavarNAdi 9, upaghAta 155 ) sthiti sthAna anukRSTi ayogya abhavya prAyogya jaghanya sthiti 'tadeka deza aura anya ' isa prakAra ke anukrama palyo asa. se anukRSTi vidhAna ja jaghanyasthitisthAna baMdhAdhyavasAya sthAna anu O 0 0 0 13 94 15 16 18 ( anukRSTi samApta ) 18 19 20 00 0 . utkRSTa sthiti sthAna anukRSTi prAramA spaSTIkaraNa gAthA 57,58 ke anusAra 1. aparAvartamAna azubha prakRtiyoM kI abhavyaprAyogya jaghanya sthitibaMdha ke pazcAta kI sthitivRddhi se anukRSTi prArambha karanA cAhiye / 2 abhavyAyogya jaghanyasthiti ko 1 se 8 taka ke aMkoM dvArA batAyA hai| 3. ataH unase Age 9 ke aMka se prArambha karake 20 taka ke 12 sthitisthAnoM meM anukRSTi kA vicAra karanA cAhiye tathA ye pratyeka aMka eka-eka sthitisthAna kA pratinidhitva karate haiM / 4. jaghanya sthitibaMdhavRddhi kA pramANa palya kA asaMkhyAtavAM bhAga hai, jise yahAM 9 se 12 taka ke 4 aMkoM dvArA dikhAyA gayA hai| isake prArambha meM jo anu. sthAna haiM unakA eka asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara zeSa saba anu. sthAna aura anya dvitIya sthitisthAna meM, jise 3 bindu rUpa asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara zeSa bhAga ko dete hue anya
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264. kamaMta .ko do A se 10veM aMka meM batAyA hai| isI prakAra vahAM taka kahanA cAhiye, jahAM taka jaghanya sthitibaMdha sambandhI anu. sthAnoM kI anukRSTi samApta hotI hai| 5. isake bAda dvitIya sthitisthAna sambandhI anu sthAnoM kI anukRSTi prArambha hotI hai, jo usase Age ke sthitisthAna meM samApta hotI hai| isI prakAra utkRSTa sthitisthAna taka samajhanA cAhiye / - aparAvartamAna 46 zubha prakRtiyoM kI anukRSTi kA prArUpa (parAvAta dhananAma 15, zarIranAma 5 saMpAtanAma 5 aMgopAMga 3 zubhavarNAdi 11, tIrthaMkara, nirmANanAma, agurulaghunAma, ucchvAsa, Atapa, udyotanAma - 46 ) saba sthAnoM meM tadeka deza u abhara sthiti sthAna 20 19 10 18 16 anu. sthAna. (anukRSTi samApta) anya sthiti utkRSTa sthiti anukRSi prArambha spaSTIkaraNa gAyA 59 ke anusAra 1. aparAvartamAna zubha prakRtiyoM kI anukRSTi utkRSTa sthitibaMdhasthAna se prArambha hotI hai| / 2. utkRSTa sthitibaMdhasthAna meM jo anu. sthAna hote haiM, unakA asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara zeSa bhAga aura anya usase adhastanavartI sthitisthAna meM hote haiM / jise 3 bindu rUpa asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara zeSa bhAga ko lete hue 'anya' ko do 4 se 19 veM aMka meM batAyA hai| isa prakAra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga sthitiyAM atikrAMta hotI haiN| yahAM para utkRSTa sthitisthAna se prArambha huI anukRSTi samApta hotI hai jo utkRSTa sthitisthAna 20 ke aMka se 9 ke aMka taka jAnanA / 3. isake bAda ke adhastanasthAna meM ekasamayona utkRSTa sthitibaMdha ke prArambha meM jo anu. sthAna the, unakI anukRSTi samApta hotI hai| isa prakAra taba taka kahanA cAhiye jaba taka jaghanya sthiti kA sthAna prApta hotA hai aura una karmaprakRtiyoM kI jaghanyasthiti hotI hai / 4. abhavyaprAyogya jaghanyasthiti anukRSTi ke ayogya hai / ataH usameM anukRSTi kA vicAra nahIM kiyA jAtA hai| jo 1 se 8 aMkoM dvArA pradarzita kI hai|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimita (asAtAvedanIya, sthAvaradazaka. ekendriyAdi jAticatuSka, Adi se rahita saMsthAna, saMhanana 10, narakadvika - asuSavihAyogati28) * * * * * * 0 0 * * * * * * * * * . tAni anyAni ca sAgaropama zata pRthaktva tadeka deza aura anya palyo. masa. amukarisamAna) spaSTIkaraNa gAthA 61 ke anusAra 1. parAvartamAna azubha prakRtiyoM kI anukRSTi kA vicAra asAtAvedanIya ke mAdhyama se kiyA gayA hai| 2. asAtavedanIya meM do prakAra kI anukRSTi hotI hai 1. tAni anyAni ca, 2. tadekadeza aura any| 3. isa prakAra kI anukRSTi sAtAvedanIya kI anukRSTi se viparIta jaannaa| 4. abhavyaprAyogya jaghanya sthitisthAna se sAgaropamazatapRthaktva pramANa sthiti taka kI sthitiyAM sAtAvedanIya ke sAtha parAvartamAna rUpa se baMdhatI haiN| ve paraspara AkrAMta sthitiyAM haiM, jinheM--isa prakAra kI paMkti se sUcita kiyA hai| vahAM taka 'tAni anyAni ca' isa kama se aSTi kahanA ahile| ... 5. isake Age utkRSTa sthiti paryanta 'tadekadeza aura anya' ke krama se anukRSTi kahanA caahiye| jise prArUpa meM 21 se 30 taka ke aMkoM dvArA batAyA hai| 6. palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitiyoM ke jAne para jayanya anu. sthAna kI anuSThi samApta hotI hai / usase Age uttara-uttara ke sthAna meM pUrva-pUrva ke eka-eka sthAna kI anukRSTi samApta hotI hai| yaha krama asAtA kI utkRSTa sthiti taka jAnamA caahiye|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 parAvartamAna 16 zubha prahatiyoM kI anukRSTi kA prArUpa (sAtAvedanIya, manuSyadvika, devadvika, paMcendriyajAti. samacaturasrasaMsthAna, vajaRSabhanArAcasaMhanana, zubhavihAyogati, sthiraSaTka, uccagotra=16) sthiti sthAna uhara sthiti, anukRSTi prArama tAni anyAni ca sAgaropama zata pRthaktta palyo asaM tadeka deza aura anya . . . . . . . .... AAA * * * *AAA * * * *ADA (anukRSTisamAta).inna nge : spaSTIkaraNa gAthA 59, 60 ke anusAra . .. .... 1. parAvartamAna zubha prakRtiyoM kI anukRSTi kA vicAra sAtAvedanIya ke mAdhyama se kiyA hai| ....... 2. sAtAvedanIya meM sAgaropamazatapRthaktva pramANa sthitisthAnoM meM. 1. 'tAni anyAni ca' aura palyo. asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitisthAnoM meM 2. 'tadekadeza, aura anya' isa taraha do prakAra kI anukRSTi hotI hai| 3. sAtA kI utkRSTa sthiti ke jo anuH sthAna haiM, ve sabhI eka samaya kama utkRSTa sthitisthAna meM bhI hote haiM aura ___ anya bhI hote haiN| :4. prArUpa meM 20 kA aMka sAtA kI utkRSTasthiti kA dyotaka hai aura usake sAmane diye gaye bindu anubhAga. / sthAnoM ke sUcaka haiN| 5. samayona utkRSTa sthitisthAna ke sUcaka 19veM aMka meM una sarva anu. sthAnoM kI anukRSTi 203 aMka ke binduoM dvArA batalAI hai tathA A anya anu. sthAnoM kA sUcaka hai| ye A dvArA sUcita anya anubhAga. sthAna uttarottara adhika jAnanA / yaha krama uttarottara sAgaropamazatapRthaktva taka jAnanA, jise prArUpa meM 12 ke aMka taka batalAyA hai| yaha krama abhavyaprAyogya asAtAvedanIya kI jaghanyasthiti ke baMdha taka calatA hai| 6. usake Age 'tadekadeza aura anya' ke pramANa se anukRSTi sAtAvedanIya ke jaghanya sthitibaMdha taka jaannaa| jisakI anukRSTi pUrvokta aparAvartamAna azubhaprakRtivat hai|
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 367 tirya cavika aura nIcagotra kI anukRSTi kA prArUpa sthAnisthAna . .. . . . . . . . . anuH baMdhAja. narakamAna 4 . . 0 . . tAni anyAni ca .. . . . . . . . . . . .. (anukRSTi samApta) 0 0 0 0 . . tadeka deza aura mana . . . ..... . . . . spaSTIkaraNa gAthA 62, 63 ke anusAra 1. tiryaMcadvika aura nIcagotra meM tIna prakAra kI anukRSTi hotI hai(a) 'tadekadeza aura anya'-jise abhavya prA. ja. sthAna se nIce ke sthAna batAnevAle 1 se 6 taka ke aMka dvArA batAyA hai| (A) 'tAni anyAni ca'-abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha ke yogya sAgaropama zatapRthaktva sthitiyoM meM 'tAni anyAni ca' isa krama se jAnanA, jise 7 se 16 taka ke aMka dvArA batAyA hai| (i) 'tadekadeza aura anya'-isake Age utkRSTa sthitisthAna paryanta jaannaa| jise 17 se 22 taka ke aMka dvArA spaSTa kiyA hai|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 tadeka deza aura aba tAni anyAni ba 29 2 ab 26 25 * 23 22 at gugeo 19. 18 96 496 15 14 13 catuSka kI anukRSTi kA prArUpa ( sa, bAdara, paryApta aura pratyeka = 4 ) 12 (anukRSTi samApta) 11 spaSTIkaraNa gAthA 64 ke anusAra ----- A 04 .4 A A 4 w karmaprakRti 14 trasacatuSka meM tIna prakAra kI anukRSTi hotI hai-- (a) 'tadekadeza aura anya ' - asacatuSka meM utkRSTa sthiti 20 koDAkoDI sAgaropama se adhaH adhaH Ate hue 18 koTAkoDI sAgaropama taka 'tadekadeza aura anya isa prakAra kI anukRSTi jaannaa| jise prArUpa ke aMkoM dvArA batAyA hai| meM 30 se 25 taka (A) 'tAni anyAni ca' isase Age (18 sAgaropama se nIce sAgaropama zatapRthaktva taka ) abhavyaprAyogya jaghanya sthitisthAna taka 'tAni anyAni ca ke krama se jAnanA, jise prArUpa meM 24 se 14 taka ke aMkoM dvArA batalAyA hai| (i) 'tadekadeza aura anya -- isase nIce palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga sthitisthAnoM meM 'tadekadeza aura anya ' isa krama se anukRSTi hotI hai| jise prArUpa meM aMka 13 se 8 taka ke aMka dvArA batalAyA hai / 25. asatkalpanA dvArA tIvratA - maMdatA kI sthApanA kA prArUpa prakRtiyoM meM jaise parAvartamAna, aparAvartamAna zubha, azubha kI apekSA anubhAgabaMdhasthAnoM kI anukRSTi kA vicAra kiyA gayA hai, usI prakAra se aba unakI tIvratA-maMdatA kA spaSTIkaraNa asatkalpanA ke prArUpa dvArA karate haiM / tIvratA-maMdatA kA parijJAna karane ke liye yaha sAmAnya niyama hai ki sabhI prakRtiyoM kA apane-apane jaghanya anubhAgabaMdha se Arambha kara utkRSTa anubhAgabaMdha taka pratyeka sthitibaMdhasthAna meM uttarottara anukrama se pUrvApekSA anantaguNa, anantaguNa anubhAga samajhanA caahiye| lekina azubha aura zubha prakRtiyoM kI apekSA vizeSatA isa prakAra hai1. zubha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitisthAna se prArambha kara jaghanya sthitisthAna taka uttarottara nIce-nIce anukrama se anantaguNa, anantaguNa anubhAga samajhanA cAhiye /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2. azubha prakRtiyoM kA jaghanya sthitisthAna se AraMbha kara uttarottara Upara-Upara ke kramAnusAra utkRSTa sthitisthAna meM anantaguNa-anantaguNa anubhAga hotA hai| ... isa prakAra sAmAnya se tIvratA-maMdatA kA niyama batalAne ke pazcAta asatkalpanA ke prArUpa dvArA aparAvartamAna 55 azubha prakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA ko spaSTa karate haiN| ... aparAvartamAna 55 azubha prakRtiyoM ko tIvratA-maMdatA (AvaraNadvika 14, mohanIya 26, antarAya 5, azubhavarNAdi 9, upaghAta 1-55) mh lh sh >> tIvratA-maMdatA ke ayogya nivartana kaMDaka jaghanya anu. balpa. usase .. anataguNa : "" 79 0.222222222 -9 kA utkRSTa ana.anaM.gaNa usase -10 -11 ~ ~ ~ ~ ~ ~ --- / 18 ~ sthitiyAM kaMDaka pramANa // ~ Ti 20 , spaSTIkaraNa gAthA 65-66 ke anusAra ___1. abhavyaprAyogya (antaHkoDAkoDI rUpa) jaghanya sthitisthAna tIvratA-maMdatA ke ayogya haiM / jinheM prArUpa meM 1 se 8 taka ke aMka dvArA batAyA hai| 2. nivartanakaNDaka kI prathama sthiti meM.. jaghanya anubhAga se jaghanya sthiti meM uttarottara anubhAga anantagaNa hai| jise prArUpa meM 9 se 12 taka ke aMka dvArA batAyA hai| ___3. tadanantara kaNDaka se Upara prathama sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNa hai| jise prArUpa meM aMka 12 ke sAmane 9 kA aMka dekara batAyA hai| 4. isake bAda kaNDaka se Upara dvitIya sthiti meM jaghanya anabhAga anantaguNA hai| jise prArUpa meM 13 ke aMka se batAyA hai|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti 5. usake nIce dvitIya sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNa hai| jise prArUpa meM aMka 13 ke sAmane 10 kA aMka dekara batAyA hai / 6. isake bAda tRtIya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNa hai| jise prArUpa meM 14 ke aMka se batAyA hai| 7. isa prakAra eka Upara aura eka nIce yathAkrama se anantaguNatva taba taka kahanA cAhiye, jaba taka utkRSTa sthiti kA jaghanya anubhAga prApta hotA hai| jise prArUpa meM 14 - 11, 15 - 12, 16-13, 17-14 Adi lete hue utkRSTa sthiti kA jaghanya anubhAga 20 ke aMka taka batAyA hai| 270 8. zeSa kaNDaka mAtra utkRSTa sthiti kA jo anubhAga anukta hai, vaha sarvotkRSTa sthiti ke jaghanya anubhAga se kaNDaka mAtra sthitiyoM kI prathama sthiti kA jadhanya anubhAga anantaguNa hai, phira usakI uparitana sthitiyoM meM utkRSTa anubhAga anantaguNa hai / punaH usake bAda kI uparitana sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNa hai / isa prakAra utkRSTa anubhAga kA anantaguNatva utkRSTa sthiti paryanta kahanA cAhiye / jise prArUpa meM kaNDaka pramANa [ 17-20] cAra sthitiyAM lekara batAyA hai| inameM prathama sthiti 17 ke aMka se hai| tatpazcAt 18, 19, 20 ke aMka taka anantaguNatva jAnanA cAhiye / 9. 20 kA aMka utkRSTa sthiti va utkRSTa anubhAga kA sUcaka hai| 10. isa prakAra kI rekhA paraspara AkrAnta prarUpaNAdarzaka hai| jisakA Azaya yaha hai ki 12 ke aMka ke jaghanya anubhAga se aMka 9 kA utkRSTa anubhAga anantaguNa, 9 ke aMka ke utkRSTa anubhAga se 13 ke aMka kA janya anubhAga anantaguNa, 13 ke aMka ke jaghanya anubhAga se 11 ke aMka kA utkRSTa anubhAga anantagaNa hai| isI prakAra ke krama se jaghanya, utkRSTa anubhAga kI anantaguNatA paraspara AkrAnta prarUpaNA se karanA caahiyeN| aparAvartamAna 46 zubha prakRtiyoM kI tIvratA - maMdatA nivartana kaMDaka abhayayogya sthiti (parAdhAta, udyota, Atapa, zubhavarNAdi 11, agurulaghu, nirmANa, tIrthaMkara, ucchvAsa, baMdhananAma 15, zarIranAma 5 saMghAtanAma 5, aMgopAMganAma 3 = 46 ) ukta prakRtiyoM kI tIvratA-saMdatA kA darzaka prArUpa isa prakAra hai usase 20 19 18 17 16 15 ?* 13 12 11 10 2 kA jaghanya anubhAga alpa. anantaguNa 21 11 " "1 "1 222222 "" "" 11 "" 11 " " 17 " "1 37 "1 "1 "1 "" 21 11 31 23 " 31 " "1 11 22 " "1 " -20 - 19 . 18 - 17 - 16 -15 - 14 - 13 -12 11 10 8 2 1 kA " 17 " 27 33 "" 11 " utkRSTa 37 " 23 "" " 37 " "1 17 anu " 31 11 "1 "1 " 17 " anantaguNa " " "1 "" " " " 11 13 usase " " " "1 " 11 21
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa spaSTIkaraNa gAthA 65, 66 ke anusAra 1. aparAvartamAna zubha prakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA kA vicAra anukRSTi kI taraha utkRSTa sthiti se prArambha kara abhavyaprAyogya sthiti ko chor3akara zeSa sthitiyoM meM karanA cAhiye abhavyaprAyogya sthiti 1 se 8 taka ke aMka dvArA batAI hai tathA 20 kA aMka utkRSTa sthiti kA darzaka hai / 2. utkRSTa sthiti ke jaghanya pada kA jaghanya anubhAga alpa hai| isake bAda samayona utkRSTa sthiti kA jadhanya anubhAga anantaguNa hai, usase bhI dvisamayona utkRSTa sthiti kA jaghanya anubhAga anantaguNa hai / yaha taba taka kahanA yAvat nivartanakaNDaka arthAt palyopama ke asaMkhyAta bhAga mAtra sthitiyAM atikrAMta ho jAtI haiM jinheM prArUpa meM 20 se 17 ke aMka taka batAyA hai| 3. nivartanakaNDaka se nIce prathama sthiti kA utkRSTa anubhAga anantaguNa hai| jise prArUpa meM 20 ke aMka se batAyA hai| 4. usake bAda samaya kama utkRSTa sthiti kA jaghanya anubhAga anantaguNa hai| jise prArUpa meM 16 ke aMka se nIce ke aMka se batAyA hai nivartanakaNDaka se nIce dvitIyasthiti meM jadhanya anubhAga anantaguNa hai, jise 15 ke aMka se batalAyA hai / isa prakAra taba taka kahanA cAhiye, jaba taka jaghanya sthiti kA jaghanya anubhAga prApta hotA hai| 5. prArUpa meM -- isa prakAra kI paMkti paraspara - AkrAMta - prarUpaNA kI darzaka hai / jisakA Azaya yaha hai ki 20 ke aMka ke utkRSTa anubhAga se 17 kA jaghanya anubhAga anantaguNa hai aura punaH 16, punaH 18, punaH 15 isa prakAra utkRSTa sthiti kA jaghanya anubhAga 9 ke aMka taka kahanA cAhiye / 6. utkRSTa sthiti ke utkRSTa anubhAga kI kaNDakamAtra jo sthitiyAM anukta haiM, use jaghanyasthiti paryanta anantaguNa jAnanA caahiye| jinheM prArUpa meM 12 ke aMka se 9 ke aMka paryanta batAyA hai| parAvartamAna 6 zubha prakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA (sAtAvedanIya, manuSyagatidvika devagatidvika, paMcendriyajAti, samacaturasrasaMsthAna, vajraRSabhanArAcasaMhanana, zubhavihAyogati, sthiraSaTka aura uccagota) ukta prakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA darzaka prArUpa isa prakAra hai- stoka usase sAgaropama zatapRthaktva 2 Y Z Y= I 8 3 1 4 9 9 9 90 89 "" 88 11 86 85 82 81 79 78 77 kA jaghanya anubhAga 76 75 "" " 11 " "1 " "1 33 33 "3 " " 39 31 37 " "" "1 " " 31 " " " " " "1 21 33 T " " , 39 "" 13 271 31 "1 "" " " N
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 74 kA jaghanya anubhAga soka usase pramANa sthitiyAM 85 / " " : :. 53 , , " anantaMgaNa bhAga kaMDaka kA asaMkhyAtavAM kaMDaka kA eka bhAga avaziSTa --90 kA utkRSTa anubhAga anantaguNa usase 43 kA jaghanya anubhAga anantaguNa usase
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 273 utkRSTa anubhAga anantaguNa usase 42 kA jaghanya anubhAga anantaguNa usase-- 41 kA jaghanya anubhAga anantaguNa usase 65554 jaghanya anu. anantaguNa
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 kaNDaka pramANa sthitiyAM 11 30 29 28 27 26 25 23 22 kA == == = = 31 J21 spaSTIkaraNa gAyA 67 ke anusAra 11 u0 "" "" " "3 " 23 11 anu. anantaguNa usase 13 "1 11 " " 11 11 "1 " 33 " " " 31 " kamaMtra kRti " 11 " 11 " 1. parAvartamAna zubha prakRtiyoM kI utkRSTasthiti kA jaghanya anubhAga stoka hai jise prArUpa meM 90 ke aMka se batalAyA hai / isI prakAra eka samaya kama, do samaya kama yAvat sAgaropama zatapRthaktva pramANa utkRSTa sthiti kA jadhanya anubhAga pUrvokta pramANa hI jAnanA arthAt stoka jaannaa| jise prArUpa meM 89 ke aMka se lekara 51 taka ke aMka taka batAyA hai| 2. usase ( sAgaropama zatapRthaktva se bhI nIce anubhAga anantaguNa eka bhAga hIna kaNTaka ke asaMkhyeya bhAga taka jAnanA / 3. yahAM asatkalpanA se pratyeka kaNDaka meM 10 saMkhyA samajhanA cAhiye isa niyama se ekabhAgahIna ause ke asaMkhyeya bhAga kI 7 saMkhyA lI hai| jise prArUpa meM 50 se 44 taka ke aMka dvArA batalAyA hai| eka bhAga avazeSa rahA, usake 43,42,41 ye tIna aMka batalAye haiM / 4. asaMkhyeyabhAgahIna (saMkhyeyabhAgahIna) zeSa asaMkhyeyabhAga sthitiyoM kI 'sAkAropayogI' saMjJA hai| 5. usake bAda utkRSTa sthiti kA utkRSTa anubhAga anantaguNa hai jise prArUpa meM 44 ke aMka ke sAmane Ane vAle 90 ke aMka se batalAyA hai / ye sthitiyAM bhI kaNDakamAtra hotI haiM / isaliye 90 se 81 ke aMka taka kI dasa saMkhyA ko kaNDaka jAnanA / 6. isake bAda jaghanya anubhAga jahAM se kahakara nivRtta hue the, vahAM se nIce kA jaghanya anubhAga anantaguNa hai / jise prArUpa meM 43 ke aMka se batalAyA hai / 7. isake pazcAt utkRSTa sthiti kA anubhAga kaNDaka pramANa anantaguNa hai, jise 80 se 71 aMka taka batalAyA hai / 8. isake bAda punaH jaghanya anubhAga se nIce kA anubhAga anantaguNa hai| jise prArUpa meM 42 ke aMka dvArA batalAyA hai / 9. isake bAda puna: utkRSTa sthiti kA anubhAga anantaguNa kaNDakamAtra taka jAnanA, jise 70 se 61 taka ke aMka dvArA batalAyA hai / punaH jaghanya anubhAga se nIce kA anubhAga anantaguNa hai, jise prArUpa meM 41 ke aMka se batalAyA hai / 10. isake bAda utkRSTa sthiti kA utkRSTa anubhAga kaNDakapramANa anantaguNa hai, jise 60 se 51 taka ke aMka dvArA batalAyA hai| isa prakAra utkRSTa sthiti ke utkRSTa anubhAga 90 se 51 taka sAgaropama zatapRthaktva pramANa haiM / 11. isake bAda punaH prAgukta jaghanya anubhAga se nIce kA anubhAga anantaguNa hai jise 40 ke aMka se batalAyA hai / isake bAda utkRSTa anubhAga anantaguNA haiM, jise 50 ke aMka se batalAyA hai| isI prakAra jagha. anu. taba taka kahanA cAhiye, jaba taka jaghanya anubhAga kI jaghanya sthiti na A jAye / ye paraspara AkrAnta sthitiyAM haiM, ataH aba jaghanya 39,
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 275 utkRSTa 49, jaghanya 38, utkRSTa 48, jaghanya 37, utkRSTa 47, isa pramANa se anubhAga kA digdarzana karAte hue utkRSTa sthiti kA jaghanya anubhAga 21 ke aMka paryanta jAnanA aura utkRSTa sthiti kA utkRSTa anubhAga 31 ke aMka paryanta jAnanA / 12. isake pazcAt utkRSTa sthiti kA utkRSTa anubhAga kaNDaka pramANa anantaguNa kahanA, jinheM 30 se 21 taka ke aMka dvArA batalAyA hai / parAvartamAna 28 azubha prakRtiyoM kI tIvratA - maMdatA ( asAtAvedanIya, narakagatidvika, paMcendriyajAti hIna jAticatuSka, Adi ke saMsthAna aura saMhanana rahita zeSa pAMca saMsthAna aura saMhanana, azubhavihAyogati, sthAvaradazaka 28 ) = parAvartamAna azubha prakRtiyoM kI tIvratA-maMdatA kA vicAra anukRSTi kI taraha jaghanyasthiti se prArambha kara utkRSTasthiti paryanta kiyA jAtA hai / parAvartamAna azubha prakRtiyoM kI tIvratA- maMdatA darzaka prArUpa isa prakAra hai usase sAgaropama zatapRthaktva pramANa sthitiyAM 21 kA jaghanya anubhAga alpa 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 8 x x x x x x x I x x www 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 31 "1 " " " 17 " "1 11 " "1 " 11 " " " "" " "1 " 23 17 " 11 13 " "1 "1 "1 17 "" " 31 "" " "" " " "" 33 "" "" " " " 11 31 37 " " " " ' " 12 11 77 " "1 11 " 33 " "" "" 19 "" 17 " " 33 " "" 17 "" " 11 17 11 7 " 21 11 " "? 29 " "" "" "1 "1 13 "" " 23 37 "1 11
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti 1 51...kA jaghanya anubhAga anantaguNa usase bhAga kaNDaka kA asaMkhyAtavAM avaziSTa --------kaNDaka kA ekabhAya "-11 kA utkRSTa anu. anantaguNa usase 14 // 58 kA jaghanya anu. anantaguNa usase 59 kA jaghanya anu. anantaguNa usase 60 kA jaghanya anubhAga anantaguNa usase - 50 , ,
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 61 kA utkRSTa anubhAga anantaguNa usase kA jaghanya anu. anaMtaguNa usase -51 " -52 , " -67 -68 ___ avaziSTa kaNDaka " spaSTIkaraNa gAthA 67 ke anusAra 1. parAvartamAna azubha prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kA jaghanya anubhAga sarvastoka (alpa) hai| jise prArUpa meM 21 ke aMka se batalAyA hai| isI prakAra dvitIya, tRtIya, yAvat sAgaropamazatapRthaktva pramANa taka sarvastoka jaannaa| jise prArUpa meM 21 ke aMka se lekara 50 ke aMka paryanta batAyA hai| 2. usake bAda uparitana sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNA hai| isI prakAra Age kI dvitIya Adi sthitiyoM meM kaNDaka ke asaMkhyeya bhAga taka anantaguNA kahanA caahiye| asatkalpanA se kaNDaka kA saMkhyApramANa 10 aMka samajhanA cAhiye aura usakA asaMkhyAtavAM bhAga 7 aMka, jise prArUpa meM 51 se 57 vaka ke aMka dvArA batalAyA hai tathA 'eko'vatiSThate' se tIna aMka (58,59,60) liye haiN|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 karmaprakRti - 3. parAvartamAna azubha prakRtiyoM kI jaghanya sthiti ke utkRSTa pada meM utkRSTa anubhAga anantaguNa hai| isI prakAra dvitIya, tRtIya Adi kaNDaka pramANa sthitiyoM meM anantaguNa, anantaguNa jaannaa| jinheM prArUpa meM aMka 11 se 20 taka ke aMka paryanta batalAyA hai| 4. jisa sthiti ke jaghanya anubhAga ko kahakara nivRtta hue the, usakI uparitana sthiti kA anubhAga anantaguNa hai, jise prArUpa meM 58 ke aMka se pradarzita kiyA hai| 5. prAgukta utkRSTa anubhAga rUpa kaNDaka se Upara kI prathama, dvitIya, tRtIya yAvat kaNDaka pramANa sthitiyoM meM utkRSTa anubhAga anantaguNa, anantaguNa hai| jise prArUpa meM 21 ke aMka se 30 ke aMka paryanta batalAyA hai| 6. isake pazcAt jisa sthitisthAna ke jaghanya anubhAga ko kahakara nivRtta hue, usase Upara kI jaghanya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNa hotA hai| jise prArUpa meM 59 ke aMka se batalAyA hai| 7. isake bAda punaH prAgukta kaNDaka se Upara kI kaNDakapramANa sthitiyoM meM utkRSTa anubhAga kramaza: anantaguNa, anantaguNa jAnanA caahiye| jise prArUpa meM 31 se 40 ke aMka paryanta batalAyA hai| 8. isa prakAra eka sthiti kA jaghanya anubhAga aura kaNDakamAtra sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga anantaguNa taba taka kahanA cAhiye, yAvat jaghanya anubhAga saMbaMdhI eka-eka sthitiyoM kI 'tAni anyAni ca-vahI aura anya' rUpa anukRSTi se kaNDaka pUrNa ho jAye arthAt kaNDaka paryanta anantaguNa kahanA caahiye| prArUpa meM jaghanya anubhAga viSayaka eka sthiti 60 ke aMka se anantaguNI batAI hai aura utkRSTa anubhAga viSayaka sthitiyAM kaNDaka pramANa anantaguNI 41 se 50 ke aMka paryanta batalAI haiN| isa prakAra sAgaropamazatapRthaktva pramANa utkRSTa sthiti kA utkRSTa anubhAga 50 ke aMka paryanta kahanA caahiye| 9. isake pazcAt paraspara AkrAnta sthitisthAna haiN| ataH usake Upara eka sthiti, eka sthiti kA jaghanya anubhAga aura sAgaropamazatapRthaktva pramANa sthiti se uparitana sthiti kA anubhAga anantaguNa kahanA / jise prArUpa meM kramazaH 61-51 ke aMka se batAyA hai| isake Upara punaH prAgukta sthiti kI uparitana sthiti kA jaghanya anubhAga anantagaNa hai aura sAgaropamazatapathaktva pramANa se Upara kI dvitIya sthiti kA utkRSTa anubhAga anantaguNa khnaa| jise prArUpa meM kramazaH 62-52 ke aMka se batAyA hai| 10. isa prakAra eka jaghanya aura eka utkRSTa kA anubhAga anantaguNa taba taka kahanA yAvat asAtAvedanIya ke jaghanya anubhAga kI sarvotkRSTa sthiti prApta hotI hai / jise prArUpa meM 63-53, 64-54, 65-55 Adi lete hue 80 ke aMka taka jaghanya sthiti kA utkRSTa anubhAga batAyA hai| ..11. abhI jo utkRSTa anubhAga kI kaNDaka mAtra sthitiyAM anukta haiN| ve bhI yathottara anantaguNI jaannaa| jise prArUpa meM 71-80 ke aMka paryanta utkRSTa sthiti ke utkRSTa anubhAga se batAyA hai| asacatuSka kI tIvratA-mandatA (vasa, bAdara, paryApta aura pratyeka) ye cAroM prakRtiyAM parAvartamAna zubha prakRtiyAM haiM / ataH inakI tIvratA-maMdatA kA vicAra utkRSTa sthiti se prArambha karake bavanyasmiti paryanta kiyA jaayegaa|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 279 inakI tIvratA-maMdatA darzaka prArUpa isa prakAra hai 90 kA jaghanya anubhAga alpa usase anantaguNa , nivartana kaMDaka -90 kA utkRSTa anubhAga anantaguNa usase 000 74 , 18 koDAkoDI sAgaropama pramANa -70
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 abhavya prAyogya anubhAgabaMdhasthiti bhAga kaMDaka kA asaMkhyAtavA eka bhAga avaziSTa kaDaka kA 60 kA 59 58 57 56 55 53 52 49 48 va ke ce co ra hai meM bata 47 46 45 44 43 42 41 39 38 37 36 35 34 33 32 31 30 SSSSSSSSSS " " " " " " " " 11 31 31 11 " 11 11 RRRRR: " " jaghanya 32 kA jaghanya 11 " 12 " " 33 " " 11 " " 31 " 11 " " " 11 11 " " " anabhAga anantaguNa usase 31 11 " 11 "" 13 " 11 " 11 11 11 " 11 11 31 11 " " " "1 17 " " " " "" 11 11 11 11 " "1 " 33 " " " 11 11 " " " " " 11 " " "1 11 " 31 " " 31 " 11 "1 31 " " ,,---69 68 67 66 65 64 63 62 61 60 anubhAga anantaguNa usase -- 59 58 57 56 55 kA 11 11 "1 27 31 11 22 13 17 11 " 11 utkRSTa 11 11 11 11 13 33 11 11 " 11 27 " anubhAga 21 " 11 " " "1 " " " " 21 11 anantaguNa " 11 " " " " " 33 37 " karma prakRti " usase " 11 11 11 "1 11 11 11 "1 11 " 11 11 11
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 281 54 kA utkRSTa anubhAga anantaguNa usase 52 // // - 31 kA jaghanya anubhAga anantaguNa usase K kA jaghanya ___ anubhAga anantaguNa sA usase --40 WW MAN 29 W w w W W AM MM W 18 // , -23 , .. .12
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 karmaprakRti 20 kA utkRSTa anubhAga anantaguNa usase avaziSTa kaMDaka pramANa sthiti - - spaSTIkaraNa gAthA 67 ke anusAra 1. trasa Adi nAmakarma kI utkRSTa sthiti ke jaghanyapada meM jaghanya anubhAga sarvastoka hai, jise prArUpa meM 90 ke aMka se batalAyA hai| 2. tadanantara samayona, samayona utkRSTa sthiti kA jaghanya anubhAga anantaguNa, anantaguNa kaNDaka mAtra taka jaannaa| jise prArUpa meM 89 se 81 ke aMka taka batAyA hai| 3. isake bAda utkRSTa sthiti kA utkRSTa anubhAga anantaguNa hai, jise prArUpa meM 81 ke aMka ke sAmane ke 90 ke aMka dvArA batalAyA hai| 4. tataH kaNDaka se nIce prathama sthiti kA jaghanya anubhAga anantaguNa hai| tataH samayona utkRSTa sthiti kA utkRSTa anubhAga anantaguNA hai| jise prArUpa meM kramazaH 89 se 80 ke aMka taka se batAyA hai| 5. isake bAda kaNDaka kI adhastanI dvitIya sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNa aura dvisamayona utkRSTa sthiti kA utkRSTa anubhAga anantaguNa hai| jise prArUpa meM kramazaH 79, 88 ke aMka se jaannaa| yaha taba taka kahanA yAvat 18 koDAkoDI sAgaropama utkRSTa sthiti hai| jise prArUpa meM 79-88, 78-87 Adi aMka batalAte haiN| yaha krama 61-70 ke aMka taka jaannaa| 6.18 koDAkoDI sAgaropama se Upara kaNDaka mAtra sthiti anukta hai| usakI prathama sthiti kA jaghanya anubhAga anantaguNa hai| usase samayona utkRSTa sthiti kA jaghanya anubhAga pUrvavat hai, dvisamayona utkRSTa sthiti kA bhI pUrvavat hai (arthAt anantaguNa hai) / isa prakAra abhavyaprAyogya jaghanya sthiti baMdha taka jaannaa| jise prArUpa meM 60 se 40 ke aMka taka batalAyA hai| .. 7. usake bAda adhastana prathama sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNa hai| isa prakAra nIce kaNDaka ke asaMkhyeya bhAga taka jAnanA caahiye| jise prArUpa meM 39 se 33 ke aMka taka batalAyA hai| .. eko'vatiSThate' isa saMketa se 32,31,30 aMka jAnanA / .. 8. aThAraha koDAkoDI sAgaropama se Upara kaNDaka mAtra sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga anantaguNa hai / jise prArUpa meM 69 se 60 ke aMka taka batAyA hai| 9. jisa jaghanya sthitisthAna ke anubhAga ko kahakara nivRtta hue the, usase nIce ke sthitisthAna kA jaghanya anubhAga anantaguNa hai / jise 32 ke aMka se batAyA hai| 10. usake bAda punaH 18 koDAkoDI sAgaropama sambandhI antyasthiti se lekara nIce kaNDaka pramANa vAsiyoM kA utkRSTa anubhAga anantaguNa kahanA, jise prArUpa meM 59 se 50 ke aMka taka batAyA hai|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 283 11. usake bAda jisa sthitisthAna kA jaghanya anubhAga kahakara nivRtta hue the, usase nIce ke sthitisthAna kA jaghanya anubhAga anantaguNa hai| jise prArUpa meM 31 ke aMka se pradarzita kiyA hai / . 12. usase bhI punaH pUrvokta kaNDaka (59-50) se nIce kaNDaka pramANa sthitiyoM kA anukrama se nIcenIce utarate-utarate utkRSTa anubhAga anantaguNa-anantaguNa khnaa| jise 49 se 40 ke aMka taka batAyA hai| 13. isa prakAra eka sthiti kA jaghanya anubhAga aura kaNDakamAtra sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga taba taka kahanA cAhiye yAvata abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha ke viSaya meM jaghanya sthiti AtI hai| 14. jisa sthitisthAna ke jaghanya anubhAga ko kahakara nivRtta hae the, usake adhovartI sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNa hai| jise prArUpa meM 30 ke aMka se batAyA hai| isake bAda abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha ke nIce prathama sthiti kA utkRSTa anubhAga anantaguNa hai / jise prArUpa meM 30 ke aMka ke sAmane 40 ke aMka se batAyA hai / 15. isake bAda punaH prAgukta jaghanya anubhAgabaMdha kI sthiti ke nIce kA anubhAga anantaguNa hai, jise 29 ke aMka se batAyA hai| usake bAda abhavyaprAyogya jaghanya anubhAga se nIce dvitIya sthiti kA utkRSTa anubhAga anantaguNa hai| jise 29 ke aMka ke sAmane 39 ke aMka se batAyA hai| . isa prakAra eka sthiti kA jaghanya anubhAga aura eka sthiti kA utkRSTa anubhAga taba taka kahanA cAhie yAvata jaghanyasthiti AtI hai| jise prArUpa meM 28-38, 27-37, 26-36, 25-35 Adi ke krama ko lete hue jaghanya sthiti ko 21 ke aMka se batAyA hai| 16. jo utkRSTa sthiti meM kaNDaka pramANa anubhAga anukta hai, use prArUpa meM 20 se 11 ke aMka taka jaannaa| vaha uttarottara anantaguNa, anantaguNa hai| tiyaMcadvika aura nIcagotra ko tIvratA-maMdatA inakI tIvratA-maMdatA kA vicAra jaghanya sthiti se prAraMbha kara utkRSTa sthiti paryanta kiyA jAyegA / inakI tIvratA-maMdatA isa prakAra hai jaghanya anubhAga stoka usase anantaguNa , nivartana kaNDaka utkRSTa anubhAga anantaguNa usase , abhavya -14 ,
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti utkRSTa anubhAga anantaguNa usase utkRSTa anubhAga anantaguNa usase -17 jaghanya anubhAga anantaguNa usase prAyogya jaghanya anu. baMdha 284 sAgaropama zatapRthaktvapramANa (parAvartamAna jagha. anu. baMdhaprAyogya) nivartana kaMDaka kA kaMDaka kA asaM. bhAga . . avaziSTa bhAga
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 285 35 kA utkRSTa anubhAga anantaguNa usase 37 , , 38 , 68 kA jaghanya anubhAga anantaguNa usase-41 69 kA jaghanya anubhAga anantaguNa usase--51 52 // 53 , 70 kA jaghanya anubhAga anantaguNa usase-61 72 // 74 , , , 75 " , -66 " -67 80 // --71
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 kA , 11 21 31 " 77 13 jaghanya anubhAga anantaguNa usase 72 -73 31 " 37 11 13 " " " 17 11 " " " 17 " " 11 11 13 zr 11 "3 " : 17 " 11 11 11 -74 avaziSTa kaNDaka pramANa sthiti -75 - 76 -77 .78 -79 -80 181 * * kA 11 " 31 31 11 33 "1 11 " 82 83 84 85 86 87 88 11 89 31 11 11 11 utkRSTa anubhAga anantaguNa 11 " " 37 " " 17 "1 " " 17 17 11 "1 11 " J 90 spaSTIkaraNa gAthA 67 ke anusAra. " " " " 21 " " 31 " "" " " 11 11 17 " 13 "" " " 11 17 " " 11 "1 " " " "" " 13 "" " kamaMprakRti usase " 31 17 " 27 " 11 " " " " " 11 1. saptama naraka meM vartamAna nAraka ke sarvajaghanya sthitisthAna ke japanyapada meM anubhAga sarvastoka hai| jise prArUpa meM 11 ke aMka se batalAyA hai| 2. dvitIyAdi nivartanakaNDaka taka ke sthAna meM jaghanya anubhAga kramazaH anantaguNa jAnanA cAhiye jise prArUpa meM 12 se 20 ke aMka paryanta batAyA hai| 3. usake bAda jaghanya sthiti ke utkRSTa pada meM utkRSTa anubhAga anantaguNa hai, jise prArUpa meM 20 ke aMka ke sAmane ke 11 ke aMka se batalAyA hai / 4. isase nivartanakaNDaka se Upara ke prathama sthitisthAna meM utkRSTa anubhAga anantaguNa hai / jise 12 ke aMka se batAyA hai| dvitIya sthiti ke utkRSTa pada meM anubhAga anantaguNa hai, jise 21 ke aMka ke sAmane 12 ke aMka se batalAyA hai| isa prakAra eka jaghanya, eka utkRSTa anubhAga taba taka jAnanA cAhiye jaba taka ki abhavya prAyogya jayanya anubhAga ke nIce kI carama sthiti AtI hai| jise prArUpa meM 22-13 23-14, 24-15 Adi ma lete hue aMta meM 39-30 ke aMka se batAyA hai| 5. abhavyaprAyogya jaghanya anubhAga kI carama sthiti 40 ke aMka se batAI hai / 6. abhavyaprAyogya japanya anubhAgabaMdha viSayaka prathama sthiti meM jaghanya anubhAga anantaguNa hai| dvitIyAdi sthitiyoM (sAgaropamaNatapuyaktva pramANa sthitiyoM) paryanta tAvanmAtra tAvanmAtra arthAta anantaguNa hai| jise prArUpa meM 41 se 60 aMka paryanta batalAyA hai / ina sthitiyoM ko parAvartamAna jaghanya anubhAgabaMdhaprAyogya bhI kahate haiM /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 287 7. isase Upara prathama sthiti kA jaghanya anubhAga anantagaNa, usase bhI dvitIya jaghanya sthiti kA anubhAga anantaguNa, isa prakAra nivartanakaNDaka ke asaMkhyeyabhAga paryanta jAnanA / jise prArUpa meM 61 se 67 ke aMka paryanta batAyA hai| eko'vatiSThate' isa niyama ke anusAra nivartanakaNDaka ke eka avaziSTa bhAga ko batAne ke lie 68, 69, 70 ye tIna aMka batalAye haiN| .. 8. jisa utkRSTa sthitisthAna ke anubhAga kA kathana kara nivRtta hue, usase uparitana sthitisthAna meM anantaguNa, anantaguNa abhavyaprAyogya anubhAgabaMdha kI carama sthiti ke nIce taka kahanA caahiye| jise prArUpa meM 31 se 40 taka ke aMka paryanta batalAyA hai| 9. jisa sthitisthAna se jaghanya anubhAga kA kathana karake nivRtta hue the, usase uparitana sthitisthAna meM jaghanya anubhAga anantaguNa hai| jise prArUpa meM 68 ke aMka se batAyA hai| 10. abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha viSayaka prathama sthiti meM utkRSTa anubhAga anantaguNa hai| dvitIyAdi sthitisthAna taba taka kahanA yAvata kaNDakamAtra sthitiyAM atikrAMta hotI haiN| jise prArUpa meM 41 se 50 ke aMka taka batAyA hai| 11. jisa sthitisthAna ke jaghanya anubhAga ko kahakara nivRtta hue the, usase uparitana jaghanya sthitisthAna kA anubhAga anantaguNa hai| jise prArUpa meM 69 ke aMka se batAyA hai| 12 abhavyaprAyogya jaghanya anubhAga viSayaka sthitisthAna se Upara kaNDakamAtra sthitisthAna anantaguNa jAnanA caahiye| jise prArUpa meM 51 se 60 ke aMka paryanta batAyA hai| 13.' isa prakAra eka sthiti kA jaghanya anubhAga aura kaNDakamAtra sthitiyoM kA utkRSTa anubhAga anantaguNa taba taka jAnanA, jaba taka ki abhavyaprAyogya jaghanya anubhAga kI carama sthiti AtI hai| jise prArUpa meM 70 ke aMka se jaannaa| 14. abhavyaprAyogya jaghanya anubhAgabaMdha ke Upara prathama sthiti kA utkRSTa anubhAga anantaguNa hai / jise prArUpa meM 61 ke aMka se jaannaa| prAgukta jaghanya anubhAgabaMdha ke Upara kA jaghanya sthitisthAna anantaguNa, jise prArUpa meM 71 ke aMka se batAyA hai aura prAgakta utkRSTa anubhAga se Upara ke sthitisthAna kA utkRSTa anubhAga anantaguNa hai| jise 62 ke aMka se smjhnaa| isa prakAra eka sthitisthAna kA jaghanya anubhAga aura eka sthitisthAna kA utkRSTa anubhAga paraspara AkrAnta rUpa meM taba taka kahanA yAvata utkRSTa sthiti kA jaghanya anubhAga ananta guNa AtA hai| jise prArUpa meM 63-73, 64-74, 65-75 Adi lete hue 90-81 aMka paryanta khnaa| yaha 90 ke utkRSTa sthitisthAna kA jaghanya anubhAga huaa| 15 aba jo utkRSTa sthiti ke utkRSTa anubhAga kI kaNDaka mAtra sthitiyAM anukta haiM, use kramazaH anantaguNa khnaa| jise prArUpa meM 81 se 90 ke aMka paryanta batAyA hai| 26. palyopama aura sAgaropama kA svarUpa kSallakabhava kA pramANa batalAne ke prasaMga meM jaina dRSTikoNa se prAcIna kAlagaNanA kA kucha nirdeza kiyA gayA hai ki kAlagaNanA kI Adya ikAI 'samaya' hai aura usake pazcAt AvalikA, ucchavAsa, stoka, lakaAdi kA krama calatA hai| isa muhUrta ke bAda kAlagaNanA kI aisI saMjJAyeM cAlU hogA
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 karmaprakRti haiN| jaise ki 30 muharta kA eka dina-rAta, pandraha dina-rAta kA eka pakSa, do pakSa kA eka mAsa, do mAsa kI eka Rtu, tIna Rtu kA eka ayana, do ayana kA eka varSa prasiddha hI hai| ina varSoM ke samudAya kA saMketa karane ke lie yuga, dazaka, zatAbdi Adi saMjJAoM kA bhI prayoga dekhane meM AtA hai| lekina kAla kA pravAha ananta hai| isalie varSoM kI amuka-amuka saMkhyA ko lekara prAcIna kAla meM jo saMjJAyeM zAstroM meM nirdhArita kI gaI haiM, ve isa prakAra haiM--pUrvAMga, pUrva, truTitAMga, truTita, aDaDAMga, aDaDa ityAdi / isI krama se kahate hue aMtima saMjJA kA nAma zIrSaprahelikA hai| ye sabhI uttarottara 84 lAkha guNI hotI haiN| ina saMjJAoM ko batAkara anuyogadvArasUtra meM kahA hai ki zIrSaprahelikA taka guNA karane para 194 aMka pramANa jo rAzi utpanna hotI hai, utanI hI rAzi gaNita kA viSaya hai| arthAt saMkhyAta saMkhyA kI yahAM taka chadmastha gaNanA kara sakate haiN| isake Age upamA pramANa kI pravRtti hotI hai| Azaya yaha hai ki samaya kI jo avadhi varSoM ke rUpa meM ginI jA sakatI hai, usake liye pUrvAMga, pUrva Adi saMjJAyeM mAna lIM, lekina samaya kI avadhi itanI laMbI hai ki usakI gaNanA varSoM meM nahIM kI jA sakatI hai, use upamA-pramANa dvArA jAnA jAtA hai| upamA pramANa ke do bheda haiM-palyopama aura sAgaropama / samaya kI jisa laMbI avadhi ko palya kI upamA dI jAtI hai, vaha kAla palyopama kahalAtA hai| anAja vagairaha bharane ke golAkAra sthAna ko palya kahate haiN| palyopama ke tIna bheda haiM-uddhArapalyopama, addhApalyApama aura kssetrplyopm| isI prakAra uddhAra, addhA aura kSetra ke bheda se sAgaropama ke bhI tIna bheda haiN| ina palyopama aura sAgaropama ke tIna-tIna bheda bhI do prakAra ke haiMbAdara aura sUkSma / inakA svarUpa kramazaH isa prakAra hai ___ utsedhAMgula dvArA niSpanna eka yojana pramANa laMbA, eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA eka gola palya-gaDDhA banAnA caahiye| jisakI paridhi kucha kama 3, yojana hogii| isameM eka dina se lekara sAta dina taka ke uge hue bAlAnoM ko itanA ThasAThasa bharanA cAhiye ki na inheM Aga jalA sake, na vAyu ur3A sake aura na jala kA hI praveza ho ske| usa palya se prati samaya eka-eka bAlAgra nikaaleN| isa taraha karate-karate jitane samaya meM vaha palya khAlI ho, usa kAla ko bAdara uddhArapalyopama kahate haiM aura dasa koTAkoTI bAdara uddhArapalyopama kA eka bAdara uddhArasAgaropama hotA hai| isa bAdara uddhArapalyopama ke eka-eka kezAgra ke buddhi se asaMkhyAta, asaMkhyAta khaNDa kro| kSetra kI apekSA yadi inakI avagAhanA kA vicAra kareM to sUkSma panaka jIva kA zarIra jitane kSetra ko rokatA hai, usase asaMkhyAtaguNI avagAhanA vAle hoNge| ina kezAgra khaNDoM ko bhI pUrva kI taraha palya meM ThasAThasa bhara denA cAhiye aura pahale kI taraha prati samaya usa kezAgrakhaNDa ko nikaaleN| isa prakAra nikAlane para jitane samaya meM vaha palya khAlI ho, utane kAla ko sUkSma uddhArapalyopama kaheMge aura dasa koTAkoTI sUkSma uddhArapalyopama kA eka sUkSma uddhArasAgaropama hotA hai| pUrvokta bAdara uddhArapalya se sau-sau varSa ke bAda eka-eka kezAgra nikAlane para jitane samaya meM vaha palya khAlI ho, utane samaya ko bAdara addhApalyopama kAla kahate haiM aura dasa koTAkoTI bAdara addhApalyopama kAla kA eka bAdara addhAsAgaropama hotA hai| pUrvokta sUkSma uddhArapalya meM se sau-sau varSa ke bAda kezAgra kA eka-eka khaNDa nikAlane para, jitane samaya meM baha palya khAlI ho, utane samaya ko sUkSma addhApalyopama kAla kahate haiM aura dasa koTAkoTI sUkSma addhApalyopama kA eka sUkSma aAsAgarogana hotA hai|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 289 , pUrva kI taraha eka yojana laMbe caur3e aura gahare gaDDhe meM eka dina se lekara sAta dina taka uge hue bAlAnoM ko ThasAThasa bhro| ve bAlAgra AkAza ke jina pradezoM ko sparza kareM, unameM se pratisamaya eka-eka pradeza kA apaharaNa karate-karate jitane samaya meM samasta pradezoM kA apaharaNa ho jAye, utane samaya ko bAdara kSetrapalyopama kAla kahate haiM / dasa koTAkoTI bAdara kSetrapalyopama kA eka bAdara kSetrasAgaropama hotA hai / bAdara kSetrapalya ke bAlAgroM meM se pratyeka ke asaMkhyAta khaNDa karake palya meM ThasAThasa bhara do| ukta palya meM ve khaNDa AkAza ke jina pradezoM ko sparza kareM aura jina pradezoM ko sparza na kareM, unameM se prati samaya eka-eka pradeza kA apaharaNa karate-karate jitane samaya meM spRSTa aura aspRSTa sabhI pradezoM kA apaharaNa kiyA jA sake, utane samaya kA eka sUkSma kSetrapalyopama hotA hai| dasa koTAkoTI sUkSma kSetrapalyopama kA eka sUkSma kSetrasAgaropama hotA hai / palyopama aura sAgaropama ke ukta tIna-tIna bhedoM ke bAdara aura sUkSma kA upayoga yaha hai ki apane uttara bheda kA bodha ho ske| jaise--bAdara udghAra patyopama aura sAgaropama se sUkSma uddhAra patyopama aura sAgaropama saralatA se samajha meM A jAte haiM / sUkSma uddhAra palyopama aura sAgaropama se dvIpa, samudroM kI gaNanA kI jAtI hai tathA sUkSma addhA patyopama aura sAgaropama dvArA deva manuSya, tithaMca aura nArakoM kI Ayu karmoM kI sthiti Adi jAnI jAtI hai sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama ke dvArA dRSTivAda meM dravyoM ke pramANa kA vicAra kiyA jAtA hai| ina patyopama aura sAgaropama ke svarUpa ko vizeSa rUpa se samajhane ke lie anuyogadvAra, jIvasamAsa pravacanasAroddhAra, dravyalokaprakAza, jambUdvIpaprajJapti Adi Agama evaM graMtha dekhie / digambara sAhitya meM palyopama kA jo varNana hai, vaha pUrvokta varNana se kucha bhinna hai / usameM kSetra palyopama nAmaka koI bheda nahIM hai aura na pratyeka palyopama ke bAdara aura sUkSma bheda kiye haiM / isake lie sarvArthasiddhi tattvArtharAjavArtika aura trilokasAra graMtha dekhie / 27. AyubaMdha aura usakI abAdhA sambandhI paMcasaMgraha meM Agata carcA kA sArAMza Ayukarma ke sivAya zeSa jJAnAvaraNAdi sAta mUla aura unakI uttara prakRtiyoM ke sthitibaMdha meM unakA avAdhAkAla nizcita hai aura vaha usameM garbhita hai vaisA Ayukarma ke sthitibaMdha meM nahIM hai| AyubaMdha tathA usakI abAdhA ke sambandha meM matabheda darzAte hue paMcasaMgraha, paMcama baMdhavidhidvAra gAthA 37-41 taka jo carcA kI gaI hai, usakA sArAMza isa prakAra hai 'devAyu aura narakAyu kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama aura tirvacAyu evaM manuSyAyu kI tIna palyopama hai tathA cAroM AyuoM kI pUrvakoTi kI vibhAga pramANa abAdhA hai| prazna - Ayu ke do bhAga bIta jAne para jo Ayu kA baMdha kahA hai, vaha asambhava hone se cAroM Aya meM ghaTita nahIM hotA hai / kyoMki bhogabhUmija manuSya, tiyaMca to kucha adhika palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga adhika Ayu zeSa raha jAne para parabhava kI Ayu nahIM bAMdhate haiM parantu palya kA asaMkhyAtavAM bhAga bAkI rahane para hI parabhava kI Ayu bAMdhate haiM, lekina unakI Ayu kA vibhAga bahuta bar3A hotA hai jaise ki tirvaca manuSyoM kI Ayu kA tribhAga eka palya aura deva evaM nArakoM kI Ayu kA tribhAga gyAraha sAgaropama hotA hai / uttara - ukta kathana tabhI saMgata hotA yadi hamAre dRSTikoNa ko samajhA hotA kyoMki yahAM jina aura manuSyoM kI Ayu eka pUrvakoTi hotI hai, unakI apekSA hI eka pUrvakoTi ke lie hai aura yaha abAdhA bhI bhujyamAna Ayu meM hI jAnanA cAhiye, parabhava sambandhI
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 karma prakRti sambandhI Ayu kI dalikaracanA usa bhava meM pahuMcane ke prathama samaya se hI ho jAtI hai, usameM abAdhAkAla sammi lita nahIM hai| ataH pUrvakoTi kI Ayu vAle manuSya, tiyaMcoM kI parabhava kI Ayu kI utkRSTa abAdhA pUrvakoTi ke tribhAga pramANa hotI hai aura zeSa deva, nAraka aura bhogabhUmijoM kI parabhava kI Ayu kI abAdhA chaha mAsa hotI hai| ekendriya aura vikalendriya jIvoM ke apanI-apanI Ayu ke tribhAga pramANa utkRSTa abAdhA hotI hai| anya AcArya bhogabhUmijoM ke parabhava kI Ayu kI abAdhA palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa mAnate haiM / / isI bAta ko candrasUri ne saMgrahaNIsUtra gAthA 301, 302 meM aura adhika spaSTa kiyA hai| digambara karmagraMtha go. karmakAMDa meM AyubaMdha ke sambandha meM sAmAnya se to yahI vicAra pragaTa kiye haiM, lekina deva, nAraka aura bhogabhUmijoM kI chaha mAha pramANa abAdhA ko lekara matabheda hai vahAM batAyA hai ki chaha mAha zeSa rahane para AyubaMdha nahIM hotA hai, kintu usake tribhAga meM AyubaMdha hotA hai aura usa tribhAga meM bhI yadi AyubaMdha na ho to chaha mAha ke nauveM bhAga meM baMdha hotA hai arthAt karmabhUmija manuSya-tiyaMcoM kI taraha jaise unakI pUrI Ayu ke vibhAga meM baMdha hotA hai, vaise hI inako bhI chaha mAha ke vibhAga meM baMdha hotA hai| bhogabhUmiyoM ko lekara svayaM vahIM eka matabheda aura hai ki nau mAsa zeSa rahane para usake vibhAga meM parabhava kI Ayu kA baMdha hotA hai| yadi AThoM vibhAgoM meM AyubaMdha na ho to anubhUyamAna Ayu kA eka aMtarmuhUrta kAla bAkI rahane para parabhava kI Ayu niyama se baMdha jAtI hai kinhIne bhajyamAna Ayu kA kAla AvalI kA asaMkhyAtavAM bhAga bAkI rahane para niyama se parabhava kI Ayu kA baMdha mAnA hai (dekho go. karmakANDa gAthA 158, 640 aura inakI TIkA ) / 28. mUla evaM uttara prakRtiyoM ke sthitibaMdha evaM prabAdhAkAla kA prArUpa mUlaka prakRtiyAM karmaprakRti nAma jJAnAvaraNa darzanAvaraNa vedanIya mohanIya Ayu nAma gotra antarA jJAnAvaraNapaMcaka darzanAvaraNavarga (4) nidrApaMcaka utkRSTa sthiti 30 ko. ko. sAgara 70 ko. ko. sAgara 33 sAgaropama 20 ko. ko. sAgara 30 30 ko. ko. sAgara utkRSTa avAdhA 3000 varSa 7000 varSa pUrva koTivarSa 2000 varSa 3000 varSa uttara karmaprakRtiyAM 2000 varSa jaghanya sthiti antarmuhUrta 12 muhUrta antarmuhUrta 8 muhUrta antarmuhUrta antarmuhUrta sAgara palyAsaMkhya bhAga hIna jaghanya abAdhA antarmuhUrta "1 " " 21 antarmuhUrta
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 291 karmaprakRti nAma utkRSTa sthiti utkRSTa abAdhA jaghanya sthiti jaghanya abAdhA antarmuhUrta sAtAvedanIya asAtAvedanIya 15 ko. ko. sAgaro. 30 , , , 1500 varSa 3000 , mithyAtvamohanIya 70 ko. ko. sAgaro. 7000 varSa 12 muhUrta 3 sAgara palyAsaMkhyabhAgahIna 1 sAgaropama palyAsaMkhyabhAgahIna 9 sAgaro. palyAsaMkhyabhAgahIna 2. mAsa 40 ko. ko. sAgaro. 4000 varSa anantAnubaMdhI Adi Adya 12 kaSAya saMjvalana krodha , mAna , mAyA ,, lobha strIveda 15 ko. ko. sAgaro. 1 pakSa antarmuhUrta sAgaropama palyAsaMkhyabhAgahIna 1500 varSa napuMsakaveda 2000, puruSaveda hAsya-rati 1000, zoka-arati, bhaya-jagupsA 20 koDAkoDI sAgaropama 2000 varSa 8 varSa u sAgaropama palyAsaMkhya- ... bhAgahIna 3 sAgaropama palyAsaMkhyabhAgahIna 10000 varSa kSullakabhava (256 AvalI) narakAyu tiryaMcAyu 33 sAgaropama 3 palyopama pUrvakoTi varSa va (256 " manuSyAyu devAyu narakagati-AnupUrvI 33 sAgaropama 20 ko. ko. sAgaro. 2000 varSa antarmuhUrta 10000 varSa 2854 sAgaropama palyA- saMkhyabhAgahIna 3 sAgaropama palyAsaMkhya- . bhAgahIna tircayagati-AnupUrvI , manuSyagati , devagati , 1500 varSa 1000 varSa 2854 sAgaropama palyA
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 karmaprakRti karmaprakRti nAma utkRSTa sthiti uskRSTa abAdhA jaghanya sthiti jaghanya abAdhA ekendriyajAti 20 ko, ko. sAgaro 2000 varSa : antarmaharta sAgaropama palyAsaMkhya- bhAgahIna vikalendriyajAtitrika paMcendriyajAti audArikasaptaka 1800 varSa 2000 varSa 2000 varSa 20 , , , vaikriyasaptaka 20 " " " AhArakasaptaka antaH ko. ko. sAgaro. antarmuhUrta pramANa 2854 sAgaropama palyAsaMkhya bhAgahIna saMkhyAtaguNahIna antaH ko. ko. sAgaro. u sAgaropama palyAsaMkhyabhAgahIna taijasa-kArmaNasaptaka 20 ko. ko. sAgaro. 2000 varSa 1000 varSa . 1200 varSa . 1400 varSa 1600 varSa vajraRSabhanA. saMhanana 10 ko. ko. sAgaropama samacaturasrasaMsthAna RSabhanA. saMhanana 12 ko. ko. sAgaropama nyagrodha. saMsthAna ....... nArAcasaMhanana 14 ko. ko. sAgaropama sAdisaMsthAna ardhanArAcasaMhanana 16 ko. ko. sAgaropama vAmanasaMsthAna kIlikAsaMhanana 18 ko. ko. sAgaropama kubjakasaMsthAna sevArtasaMhanana 20 ko. ko. sAgaropama huNDakasaMsthAna zvetavarNa, surabhigaMdha, 10 ko. ko. sAgaropama madhurarasa, snigdha-uSNa mRdu-laghu sparza kRSNavarNa, durabhigaMdha, 20 ko. ko. sAgaropama kurasa, rUkSa-sItAdA 1800 varSa 2000 varSa 1000 varSa sAgaropama palyAsaMkhya bhAgahIna 2000 varSa /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa karmaprakRti nAma utkRSTa sthiti utkRSTa abAdhA jaghanya sthiti jaghanya abAdhA nIlavarNa-tiktarasa 17 // ko. ko. sAgaropama 1750 varSa sAgaropama palyAsaMkhya-- antarmuharta bhAgahIna raktavarNa-kaSAyarasa 15 ko. ko. sAgaropama pItavarNa-amlarasa 12 // ko. ko. sAgaropama zubhavihAyogati 10 ko. ko. sAgaro. azubha " 20 , , , agurUlaghu-upaghAta- 20 ko. ko. sAgaropama parAghAta-ucchavAsa Atapa-udyota-nirmANa nAma tIrthakaranAma antaH ko. ko. sAgaro. 1500 varSa 1250 varSa 1000 varSa 2000 varSa 2000 varSa antarmuhUrta saMkhyAta guNahIna aMtaH ko. ko. sAgaro. sAgaropama palyAsaMkhyabhAgahIna 2000 varSa 1000 varSa trasa,bAdara,paryApta,pratyeka 20 ko. ko. sAgaropama sthira, zubha, subhaga, susvara, 10 ko. ko. sAgaropama Adeya yaza:kIrti 10 ko. ko. sAgaro. ayazaHkIrti 1000 varSa 2000 varSa 20 // // // 8 muhUrta sAgaropama palyAsaMkhya bhAgahIna sthAvaranAma sUkSma, sAdhAraNa, aparyApta 18 koDAkoDI sAgaropama 1400 varSa antarmaharva sAgaropama palyAsaMkhya- bhAgahIna 20 ko. ko. sAgaropama / 2000 varSa asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya uccagotra 10 ko. ko. sAgaropama. 20 ko.ko.sAgaro. .. 1000 varSa 2000 varSa nIcagotra 8 muhUrta usAgaro. palyAsaMkhyabhAgahIna antarmuhUrta antarAyapaMcaka 3000 varSa
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti 294 29. sthitibaMdha, abAdhA aura niSekaracanA kA spaSTIkaraNa sthitibaMdha yoga aura kaSAya karmabaMdha ke kAraNa haiN| sAMsArika jIvoM ke yogAnusAra grahaNa kiye gaye karmadalikoM kA kApAvika adhyavasAya ke dvArA AtmA ke sAtha saMbaddha rahane ke niyata kAla ko sthitibaMdha kahate haiN| isa prakAra kA sthitibaMdha pratisamaya grahaNa kiye jA rahe karmadalikoM meM hotA rahatA hai / karmoM ke isa sthitibaMdha kA pramANa jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sattara koDAkoDI sAgaropama hai / eka samaya meM jIva jina kamaMdalikoM ko grahaNa karatA hai, una sabakI sthiti samAna nahIM baMdhatI hai, kintu hInAdhika baMdhatI hai jaise ki kisI jIva ne jisa samaya midhyAtvamohanIya kI jo 70 koDAphoDI sAgaropama kI sthiti bAMdhI, vaha usa samaya meM grahIta sarvakarmadalikoM kI sthiti nahIM hai, kintu tatsamayabaddha latA ke aMtima niSeka kI hai| baddhalatA -- eka samaya meM grahaNa kiye gaye karmadalikoM ko sthiti ke anusAra anukrama se rakhane para car3hAva - utAra ke motiyoM kI mAlA ke samAna AkAra hotA hai, use yahAM latA nAma se evaM eka-eka samaya meM baddha karmadalikoM kI eka-eka karmalatA smjhnaa| isa latA ke prathama niSeka kI 7000 varSa abAdhA ( 70 koDAkoDI sAgaropama sthiti kI apekSA) aura eka samaya pramANa jaghanya sthiti hotI hai / eka sAtha eka samaya meM udayamAna / nirjIrNa hone vAle karmadalikoM ke vibhAga ko niSeka kahate haiM jisakA Azaya isa prakAra hai- jIva dvArA bAMdhI huI 70 koTAkoDI sAgaropama pramANa karmalatAoM kA avAdhAkAla 7000 varSa pramANa hotA hai / arthAt itane samaya taka tatsamayabaddha ve karma jIva ko koI bAdha nahIM karate - udaya meM nahIM Ate haiN| abAdhAkAla ke bItane para anantara samaya meM usa latA ke jitane pradeza udaya meM Ate haiM- nirjINa hone vAle haiM, unheM prathama niSeka jAnanA cAhiye / prathama niSeka kA abAdhAkAla sAta hajAra varSa pramANa hai| jisa samaya jIva ne sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti bAMdhI, usa samaya usa latA ke dalikoM kA eka vibhAga sAta hajAra varSa aura eka samaya kI sthiti pramANa hotA hai| yaha prathama niSeka hai| isa sthiti vAle dalikoM kA pradezaparimANa anantaravartI niSekoM kI apekSA sabase adhika jAnanA aura uttarottara utkRSTa sthiti vAle dalika svabhAvataH hIna-hIna pradezapramANa vAle hote haiM / arthAt dvitIya niSeka sAta hajAra varSa aura do samaya kI sthiti vAlA hai / isa niSeka meM prathama niSeka se vizeSahIna dalika aura sAta hajAra varSa evaM eka samaya pramANa abAdhAkAla hotA hai| tIsarA niSeka sAta hajAra varSa aura tIna samaya kI sthiti vAlA hotA hai / isameM pUrva kI apekSA dalika vizeSahIna aura abAdhA 7000 varSa evaM do samaya pramANa hai| isa prakAra eka-eka samaya adhika sthiti ke bar3hate-bar3hate sabase aMtima niSeka 70 koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti vAlA aura abAdhAkAla eka samaya kama sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa jAnanA cAhiye / yahAM sAta hajAra varSa utkRSTa abAdhAkAlaM mithyAtva mohanIya kI utkRSTa sthiti sattara koDAkoDI sAgaropama kI apekSA batAyA hai| yaha sAmAnya se samajhanA / anyathA to vaha usa latA ke prathama niSeka kA abAdhAkAla ho *se jaghanya abAdhAkAla hai aura aMtima niSeka kA utkRSTa kAla to eka samaya kama sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa hai /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 295 yadi koI yahAM yaha tarka prastuta kare ki jIva pratisamaya karmabaMdha karatA hai to usake sAtha hI samayasamaya sthitibaMdha bhI hotA rahatA hai to isa prakAra uttarottara karmadalikoM kI vRddhi kI taraha sthiti meM vRddhi hote jAnA caahiye| jaise ki kisI eka jIva ne aviratasamyagdRSTi guNasthAna meM anantAnubaMdhI kI visaMyojanA kI aura tatpazcAt vahI jIva punaH mithyAtva guNasthAna meM Akara anantAnubaMdhI kA baMdha karatA hai aura taba yadi vaha usakI utkRSTa sthiti kA baMdha karatA hai to prathama samaya meM 40 koDAkoDI sAgaropama pramANa baMdha kare, punaH dUsare samaya meM40 koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti baMdha kare to usa anantAnubaMdhI kI sthitisattA 80 koDAkoDI sAgaropama pramANa mAnI jAnA caahiye| samAdhAna--prathama samayabaddha anantAnubaMdhI ke dalikoM ke sAtha dvitIya samayabaddha anantAnubaMdhI ke samAna sthiti vAle niSekoM ke daliMka mila jAne se sthiti nahIM bar3hatI hai, kevala niSekoM meM dalikoM kI adhikatA hotI jAtI hai| anantAnabaMdhI kI prathama latA ke pratyeka niSeka kI sthiti meM dUsare samaya eka samaya sthiti ke ghaTa jAne niSeka kI sthiti eka samaya kama 40 koDAkoDI sAgaropama pramANa rahatI hai aura usa samaya jo cAlIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti baMdhI, usase dUsare samayabaddhalatA kA aMtima niSeka jisakI 40 koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti hai, usake sivAya zeSa sarvaniSeka prathama samaya baddhalatA ke samaya hI 40 koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti ke samasthitika niSakoM ke sAtha mila jAne se utanI hI sthiti rahatI hai| isI prakAra tRtIya, caturtha ityAdi samayabaddha dalikoM ke liye bhI samajha lenA caahiye| asatkalpanA se baddhalatA ke niSakoM kI racanA kA prArUpa isa prakAra hai-- .. . 9 5 56 ra 9011 12 13 14 15 16 11 cope --0 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 3 4 35 36 00-0000 puN - racanAprArUpa kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai 1. yathArtharUpeNa AtmA ke sAtha baMdhe hue karmadalika pratisamaya udaya meM Akara nirjIrNa hote rahate haiN| nirjIrNa hone kI kramavyavasthA hone se unakA AkAra eka samayabaddha karmadalikoM kI niSekApekSA (udaya meM Ane ke krama se) racanA karane para pUrvokta pramANa latA kA AkAra ho jAtA hai| 2. asatkalpanA se baddhalatA kI sthiti 51 samaya hai| usameM Adi ke tIna samaya abAdhAkAla haiN| 3. asatkalpanA se eka samaya meM baMdhane vAle karmadalikoM kA pramANa 6300 hai| yadyapi eka samaya meM baMdhane vAle karmadalikoM kA pramANa anantAnanta hai aura unakI sthiti utkRSTa se sattara, tIsa Adi koDAkoTI sAgaropama pramANa hai| lekina samajhane ke lie asatkalpanA se karmadalikoM kA uparyukta pramANa mAnA hai|
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 karmaprakRti 4. golAkAra 0 bindu rUpa eka-eka bindu eka-eka samaya rUpa niSeka kA sUcaka hai tathA bindu ke madhya meM dI huI saMkhyA usa samaya udaya meM Ane vAle karmadalikoM kI saMkhyApramANa kI sUcaka hai| 5. saMkhyArahita tIna golAkAra bindu abAdhAkAla ke sUcaka haiN| 6. bindu ke Upara diye gaye aMka niSeka saMkhyA ke krama ke tathA bindu ke nIce diye gaye aMka sthitikAla ke sUcaka haiN| 7. isa latA kI niSekaracanA kI prarUpaNA kI vidhA ke do prakAra haiM-1. anantaropanidhA, 2. prNpropnidhaa| jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai anantaropanidhAprarUpaNA-prathama samaya se dvitIya samaya meM vizeSahIna, dvitIya samaya se tRtIya samaya meM vizeSahIna, yAvata baMdhe hue karmoM kI utkRSTa sthiti paryanta anukrama se pratisamaya uttarottara vizeSahIna kahanA caahiye| ataH abAdhAkAla ko chor3akara prathama samaya meM bahuta dravya (512) diyA gayA hai aura Age ke uttarottara pratyeka sthitisamaya meM 480,448,416 ityAdi rUpa se vizeSahIna, vizeSahIna dalika prakSepa kiye gaye haiN| paraMparopanidhAprarUpaNA-isa vidhA meM bIca ke sthAnoM kA atikramaNa karane ke pazcAt jo sthAna AtA hai, usameM dviguNavRddhi yA dviguNahAni kA digdarzana karAyA jAtA hai| prastuta meM hAni kA krama nirdeza kiyA hai ki palyopama ke asaMkhyeyabhAga pramANa sthitiyoM kA ullaMghana karane para dviguNahAni hogI / jaise ki prakRta latA meM prathama sthAna se 8 sthAna rUpa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga Age jAne para 256 aura usase Age punaH 8 sthAnarUpa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga Age jAne para 128 rUpa dviguNahAni hotI hai| isI prakAra Age-Age 8-8 sthAna rUpa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga jAne para kramazaH 64, 32,16 saMkhyArUpa dviguNahAni latA meM dikhAI hai|
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA aggahaNaMtariyAo aNagArappAuggA appabahumaNaMtarao amaNANuttara vijja avibhAgavaggaphaDDaga Aidugukkoso siM Aucaukkukkoso Avali asaMkhabhAgo uvari missANi jahannago ekkmma kasAo egamavi gahaNadavvaM ega samayaM jahanna egaM asaMkhabhAge evaM saMkhejjuttara eto aMtara tullaM eto tIyANi aitthi emeva visohIo evaM tiTThANakarA evaM baMdhaNakaraNe gidiya aMto koDAkoDI kaDajummA avibhAgA kamaso vigalaasannINa khuDDAgabhavo Au gahaNasamayammi jIvo gaMNamasaMkhejje gaM tUNamasaMkhejje ghANamasubhavaNa baMdhanakaraNa : gAthAoM kI akArAdi-anukramaNikA gAthA saM. pRSTha 66 caurAI jAvaTThaga caurAI jAvaTThaga 19 96 43 16 5 53 15 63 74 167 45 129 98 52 21 78 13 61 33 109 34 109 32 107 35 109 162 197 206 175 thirasubhapaMcaga ucce 200 70 94 102 80 100 42 81 78 2 2 + 3 x m 29 47 54 57 12 39 gAthA javamajjhakaMDagovari javamajjhuvari viseso 200 123 63 jA abhaviyapAuggA jANi asAyajahanne jesi paesANa samA jogehi tayaNurUvaM jaM savvaghAipattaM ThANANi cauTThANA ThiidIhayAe kamaso 200 135 ThiibaMdhaTThANAI ThiibaMdhe ThitibaMdhe taNutullA titthayare tasabAyarapajattaga tANannANi tti paraM tANi ya annANevaM tiTThANe ajahaNaNaM titthagarAhAraduge tivihe mohe sattari thAvara jIvANUMtA thovA jahannaThANe thovA jahaniyA thovANi kasA udaye dusu javamajjhaM thovA do mAsA addhaddha nANaMtarANi Avaliya nAmappaogapaccaya 123 175 171 102 130 137 140 nivvattaNA u ekkikkassa 60 nehappaccayaphaDDaga 118 paNNAcheyaNachinnA gAthA saM. 50 51 63 61 pRSTha 133 133 147 145 7 54 17 65 25 92 97 200 192 159 190 89 68 87 65 64 150 149 153 60 143 92 195 73 165 71 164 127 165 130 197 136 119 169 131 85 1 67 - 44 72 46 93 53 40 77 48 23 66 22
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 gAthA pattegataNusu bAra paraghAujjoussA paramANu saMkhakhA pariNAmAlaMbaNagahaNa pallAsaMkhiyabhAgo pallAsaMkhiyabhAgaM pallAsaMkhiyabhAgaM pallAsaMkhiyabhAgaM pallAsaMkhiyamUlAni piMDapagaIsu bajjhaM phaDDagamaNaMtaguNiyaM phAsaNakAlo tI biiyaM tANi samAI biTThA javamajjhA baMdhaNa saMkamaNuvvaTTaNA baMdhAbAha baMdhatI dhruvapa bhinnamuhuttaM AvaraNa mUluttara pagaINaM mottUNa AugAI mottU sagamabAhe gAthA saM. 20 59 18 4 58 56 84 88 95 27 31 49 36 99 2 86 3 pRSTha 66 143 66 48 184 90 193 76 169 24 91 183 181 85 83 50 140 137 182 191 199 94 105 133 109 200 gAthA mohe duhA cauddhA vaggukkosaThiINaM vAsasahassamabAhA viriyaMta rAyadesa vuDDhI hANi caukkaM vuDDhI hANi chakka sattekkAravigappA sannIpajjattiyare savvajiyANamasaMkhe savvatthovo jogo savvappaguNA te paDhamA savvavisuddhA baMdhaMti savvAsubhapagaINaM siddhaM siddhatthasuyaM sumagaNipavesaNayA sekAle sammattaM seDhi asaMkhi amittA seDhi asaMkhi amettAI seDhi asaMkhiya bhAgaM saMkhejjaguNA jIvA saMkhejjaguNANi kammA karmaprakRti gAthA saM. 26 79 75 pRSTha 94 173 168 3 49 59 117 95 82 175 37 111 14. 63 30 104 91 195 55 137 1 4 41 62 8 9 10 101 69 11 38 28 121 147 55 56 58 205 159
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa : viziSTa evaM pAribhASika zabdasUcI akASAyika adhyavasAya agurulaghucatuSka agurulaghu nAmakarma agrahaNayogya agrahaNavargaNA agrahaNaprAyogyavargaNA aghAtinI prakRti prakRtiyAM agnikAyapravezaka agnikAyika agnikAyasthitikAla acakSudarzana acakSudarzanAvaraNakarma ajaghanya aticAra adhastanasthAnaprarUpaNA adhyavasAya adhyavasAyasthAna arthakaMDaka ardhaccheda ardhanArAcasaMhanana nAmakarma ardhavizuddha adhruvabaMdhitva adhruvabaMdhinI prakRti prakRtiyAM adhruvAcittavargaNA adhruvodayatva adhruvodayA prakRti prakRtiyAM adhruvasattAkatva adhruvasattAkA prakRti prakRtiyAM ananta anantaguNahIna anantabhAgahIna anantaguNa hAni vRddhi anantabhAga hAni vRddhi anantAnubaMdhIkaSAya anantAnubaMdhIcatuSka anantaropanidhAprarUpaNA anapavartanIya Ayu anabhisaMdhija-vIrya anAkAropayogayogya anAdeya nAmakarma anikAcita anivRttibAdarasaMparAyaguNasthAna anukRSTi anugraha anutkRSTa anuttaropapAtika anudayaprApta anudayavatI prakRti prakRtiyAM anudayabaMdhotkRSTA prakRti/prakRtiyAM anudayasaMkramotkRSTA prakRti prakRtiyAM anubhavayogya sthiti anubhavaprAyogya anubhAga (svabhAva) anubhAga (rasa) anubhAgabaMdha anubhAgasthAna anubhAgabaMdhasthAna anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna aparyApta nAmakarma aparyAptaprAyogya aparAvartamAna prakRti prakRtiyAM apavartanA/karaNa apUrvakaraNaguNasthAna apratipakSa prakRti prakRtiyAM apramattavirataguNasthAna apratyAkhyAnAvaraNakaSAya/catuSka ..
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaprakRti aprazasta vihAyogati nAmakarma abAdhAkAla abAdhAkaMDaka prarUpaNA abAdhAkaMDakasthAna abAdhAsthAna abaMdhyaphala abhavya abhavyaprAyogya abhisaMdhija-vIrya abhyutthAna amlarasa nAmakarma ayazaHkIti nAmakarma ayogikevalI guNasthAna aratimohanIya alpabahutvaprarUpaNA alezyavIrya avadhidarzana avadhidarzanAvaraNa avadhijJAna avadhijJAnAvaraNa avasthita avibhAga prarUpaNA avibhAgapraticcheda avibhAgavRddhi avibhAgI aMza azubhanAmakarma azubha (pApa) prakRti prakRtiyAM azvattha aSTasAmayika asAtavedanIya asthira nAmakarma asaMkhyAtaguNahIna asaMkhyAtabhAgahIna asaMkhyAtaguNa vRddhi hAni asaMkhyAtabhAga vRddhi hAni AkAzapradeza Atapa/nAmakarma AdAnakAla Adeya nAmakarma AnupUrvI nAmakarma AnupUrvIcatuSka Ayu karma AyucatuSka AvaraNadvika AhAraka-AhArakabaMdhana nAmakarma AhAraka-kArmaNabaMdhana nAmakarma AhArakAMgopAMga nAmakarma AhArakacatuSka AhAraka-taijasabaMdhana nAmakarma AhAraka-taijasakArmaNabaMdhana nAmakarma AhArakadvika AhArakavargaNA AhArakazarIra/nAmakarma AhArakazarIraprAyogya uccagotra karma ucchvAsa nAmakarma ucchvAsa-niHzvAsalabdhi utkRSTa utkRSTa pada utkramavyavacchidyamAnabaMdhodaya prakRti prakRtiyAM uttara prakRti prakRtiyAM utsAha udaya udayabaMdhotkRSTa prakRti prakRtiyAM udayavatI prakRti prakRtiyAM udayasaMkramotkRSTa prakRti prakRtiyAM udayAvalikA udIraNA karaNa upaghAta/nAmakarma upanidhA upanidhAna upabhogAntarAyakarma upazamanA karaNa ubhayabaMdhinI prakRti prakRtiyAM udyotanAmakarma udvartanA/karaNa udvalana prakRti prakRtiyAM udvelanA
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ parisiSTa 301 kaSAya/mohanIya kaSAyarasa/nAmakarma kaSAyodayasthAna kArmaNa-kArmaNabaMdhana nAmakarma kArmaNavargaNA kArmaNazarIra nAmakarma kAryadravyAbhyAsa kIlikAsaMhanana nAmakarma kubjasaMsthAna nAmakarma kRtayugma kRSNavarNa/nAmakarma kevaladarzana kevaladarzanAvaraNa kevaladvika kevalajJAna kevalajJAnAvaraNa kevalika kevalI koDAkoDI uSNasparza nAmakarma RSabhanArAcasaMhanana nAmakarma ekasthAnaka ekAntaritamArgaNA ekAntasAkAropayogayogya ekendriyajAti/nAmakarma ekendriyaprAyogya ojoyugmaprarUpaNA audayikabhAva audArika-audArikabaMdhana nAmakarma audArika-kArmaNabaMdhana nAmakarma audArika-aMgopAMganAmakarma audArikacatuSka audArika-taijasabaMdhana nAmakarma audArika-taijasakArmaNabaMdhana nAmakarma audArikadvika audArikavargaNA audArikazarIra/nAmakarma audArikazarIraprAyogya audArikasaptaka aupapAtika aMgopAMga nAmakarma aMgopAMgatrika aMjalipragraha antaraprarUpaNA aMtarasthAna prarUpaNA aMtarAyakarma aMtarAyapaMcaka aMtarAyaprakRtivarga kaTurasa nAmakarma kapittha karaNASTaka karkazasparza nAmakarma karmadalika karmadalikaniSeka karmaprAyogya karmarUpatAvasthAnalakSaNAsthiti karSa (mApavizeSa) kalyoja kaMDaka kaMDakaprarUpaNA kaMDakavarga kaMDakasthAna kramavyavacchidyamAnabaMdhodaya prakRti prakRtiyAM khyAti gati nAmakarma gaticatuSka galavRnda guNaniSpanna guNaparamANu guNapratyaya guNahAni sthAna gurusparza nAmakarma gRhyamANa gotra karma gotradvika gaMdha nAmakarma grahaNavargaNA grahaNaprAyogyavargaNAH
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302. ghAti prakRti/prakRtiyAM ghanAkAra loka catuHsthAnagata catuH sthAnaka catuH sAmayika caturindriyajAti / nAmakarma cakSudarzana cakSudarzanAvaraNa cAritramohanIya cAritramohanIyavarga cAritralabdhi ceSTA cauradanta chadmastha chAdmasthika chedanaka jaghanya jaghanyapada jaghanyasthiti jAtipaMcaka jIvabheda jIvavipAkitva jIvavipAkinI prakRti / prakRtiyAM jIvasamudAhAra moha DAyasthiti tiktarasa / nAmakarma tiryaggatiprAyogya tiryadvika tiryaMcagati / nAmakarma tiryaMcagatyAnupUrvI / nAmakarma tiryaMcadvika tiryaMcatrika tiryaMcAyu tIrthaMkara / nAmakarma tejaskAya tejaskAyika tejasakArmaNabaMdhana / nAmakarma taijasakArmaNasaptaka taijasa- taijasabaMdhana / nAmakarma taijasavargaNA taijasazarIra / nAmakarma taijasazarIraprAyogya tvak dalika dalikanikSepa darzanamohanIya/varga darzanalabdhi darzanAvaraNakarma darzanAvaraNacatuSka darzanAvaraNanavaka darzanAvaraNavarga darzanAvaraNaSaTka dAtA dAnAntarAyakarma durbhaganAmakarma durabhigaMdha / nAmakarma duH svara / nAmakarma devagati / nAmakarma devagatidvika devagatitrika devagatyAnupUrvI/ nAmakarma devAyu / karma dezaghAtitva dezaghAtinI prakRti / prakRtiyAM dezavirataguNasthAna dezaviratadvika dezakSa dvAparayugma dviguNavRddhisthAna dviguNahAnisthAna dviguNita dviparamANuvargaNA dvisthAnaka dvisthAnagata dvisAmayika dvandriyajAti / nAmakarma dhruvabaMdhitva karmaprakRti
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa dhruvabaMdhinI prakRti / prakRtiyAM dhruvabaMdhinI nAmanavakaprakRtiyAM dhruvazUnyavargaNA dhruvasattAkatva dhruvasattAkA prakRti / prakRtiyAM dhruvAcittavargaNA dhruvodayatva dhruvodayA prakRti / prakRtiyAM narakagati / nAmakarma narakagatyAnupUrvI / nAmakarma narakadvika narakatrika narakAnupUrvI/nAmakarma narakAyu napuMsakaveda nAnA jIva- kAlapramANaprarUpaNA nAmakarma nAmakarmavarga nAmanavaka nAmapratyayaspardhaka / prarUpaNA nikAcanA / karaNa nikAcita nidrA nidrA-nidrA nidrApaMcaka nidhatti / karaNa nirdho tasarvakarmamala niraMtarabaMdhinI prakRti / prakRtiyAM niraMtarasthAnaprarUpaNA nirmANanAmakarma nivartanakaMDaka nisarga niSeka niSekaracanA niSekaprarUpaNA niSekasthAna nIcagotra / karma nIlavarNa/nAmakarma kaSAyamohana nokaSAya-mohanIyavarga nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna / nAmakarma paramANuvargaNA parAkrama paghAta / nAmakarma parAvartamAnatva parAvartamAna jaghanya anubhAgabaMdhaprAyogya parAvartamAna prakRti / prakRtiyAM parispandana paraMparopanidhAprarUpaNA piNDaprakRti / prakRtiyAM pItavarNa/ nAmakarma pIlU pudgalavipAkitva pud galavipAkinI prakRti / prakRtiyAM pudgalaskandha puruSaveda pUjAtizaya pUrva pUrvagRhIta pRthaktva pRthvIkAyika jIva paMcasAmayika paMcendriya jAti / nAmakarma paryavasAnaprarUpaNA paryAptanAmakarma paryAptaka paryAptaprAyogya paryApta sUkSmanigodiyA jIva paryApti palya palyopama pazcAnupUrvIkrama pragaNanAprarUpaNA pracalA pracalApracalA prakRti / baMdha prakRtisamudAya prakRtisamudAhAraprarUpaNA 303
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 karmaprakRti manaparyAyajJAnAvaraNa manuSyagati nAmakarma manuSyagatyAnupUrvI nAmakarma manuSyadvika manuSyAyu karma manuSyatrika manovargaNA manaHprAyogya mithyAtva/guNasthAna mithyAtvamohanIya mahAprAtihArya mUla pratara pramANAnugama prazastavihAyogati nAmakarma prajJA prANApAnaprAyogya prANApAnavargaNA pratijihvA . . pratilomakrama pratyAkhyAna pratyAkhyAnAvaraNakaSAya catuka pratyeka prakRti prakRtiyAM pratyeka zarIra nAmakarma pratyekazarIrIvargaNA pradeza pradezabaMdha pradezasaMkramaNa pradezAna pradezodaya baddhaDAyasthiti badhyamAna bAdara nAmakarma bAdaranigodavargaNA bAdara paryAptaka baMdhanakaraNa baMdhananAmakarma bhajanIyabaMdha bhayamohanIya bhavyatvabhAva bhavavipAkitva bhavavipAkinI prakRti prakRtiyAM bhAvaparamANu bhASAprAyogya bhASAvargaNA bhogabhUmija bhogAntarAyakarma matijJAna matijJAnAvaraNakarma madhurarasa nAmakarma manaparyAyajJAna mUla prakRti prakRtiyAM mRdusparza/nAmakarma madhyamasaMsthAnacatuSka madhyamasaMhananacatuSka mohanIyakarma yavamadhya prarUpaNA yazaHkIti nAmakarma yoga yogapratyaya yogasthAna raktavarNa/nAmakarma rasa (anubhAga) rasa nAmakarma rasayavamadhya rasavipAka rasavipAkA prakRtiyAM rasaspardhaka rasaspardhakasaMghAtavizeSa rasANu rasAvibhAga ratimohanIya rUkSasparza nAmakarma labdhi-aparyApta lAbhAntarAyakarma lokAkAza laMbaka vacanAtizaya
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa : varga zubhatva vargaNA vargaNAprarUpaNA varNa/nAmakarma varNAdicatuSka varNAdibIsa vajaRSabhanArAcasaMhanana nAmakarma vAmanasaMsthAna nAmakarma vAyukAyika vikalatrika vipAkavedya vipAkodaya vipAkodayaviSkambha vizuddhisthAna vizuddhayamAna vizeSahIna vizeSAdhika vizrasApariNAma vihAyogati nAmakarma vihAyogatidvika vIrya vIryAvibhAga vIryAntarAyakarma vRddhiprarUpaNA vedanIyakarma vedanIyadvika vedanIyavarga vedatrika vaikriyaaMgopAMganAmakarma vaikriya-kArmaNabaMdhana nAmakarma vaikriyacatuSka vaikriya-taijasabaMdhana nAmakarma vaikriya-taijasakArmaNabaMdhana nAmakarma vaikriyavargaNA vaikriya-vaikriyabaMdhana nAmakarma vaikriyadvika vaikriyazarIra nAmakarma vaikriyazarIraprAyogya vaikriyaSaTka zakti zarIra/nAmakarma zarIrapaMcaka zItasparza nAmakarma zuddhapuMja zubhanAmakarma zubha (puSya) prakRti prakRtiyAM zrutajJAna zratajJAnAvaraNakarma zreNI zleSadravya zvetavarNa nAmakarma zokamohanIya SaTsAmayika SaTsthAnaprarUpaNA sajAtIya prakRti prakRtiyAM sattA saptasAmayika sapratipakSa pratyeka prakRti prakRtiyAM samakavyavacchidyamAnabaMdhodaya prakRti prakRtiyA~ . samacaturasrasaMsthAna nAmakarma samaya prarUpaNA samyaktvacatuSka samyaktvamohanIya samyamithyAtvamohanIya sayogikevalI/guNasthAna sarva avizuddha sarvaghAtitva sarvaghAtinIprakRti prakRtiyAM sarvakSaya salezyavIrya sAkAropayogayogya sAgaropama sAtavedanIya sAcisaMsthAna sAdhAraNazarIra/nAmakarma sAsAdanaguNasthAna sAdisaMsthAna nAmakarma sAntara-niraMtarabaMdhinI prakRti prakRtiyAM sAntarabaMdhinI prakRti prakRtiyAM sAmarthya siddha siddhArthasuta sthiti-apavartanA sthiti-udvartanA sthiti-udIraNA sthitivizeSa sthiti baMdha sthitibaMdhasthAna sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna sthitisamudAhAra sthitisthAna prarUpaNA
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3060= sthitisaMkramaNa sthira / nAmakarma snehapratyayaspardhaka/prarUpaNA snehAvibhAga spardhaka / prarUpaNA sparza / nAmakarma sparzanAprarUpaNA sthiraSaTka snigdhasparza / nAmakarma subhaganAmakarma surabhigaMdha / nAmakarma suradvika Sh susvara / nAmakarma susvaratrika sUtradhAra sUkSma / nAmakarma sUkSmaaddhA palyopama sUkSmanigodavargaNA sUkSma paryApta sUkSmasaMpa rAyaguNasthAna sUkSmasaMpa sUkSmatrika sUkSmakSetrapalyopama sevArtasaMhanana / nAmakarma saMkrama/karaNa saMkramaNakAla saMghAtana / nAmakarma saMkhyAtaguNahIna saMkhyAtaguNa vRddhi / hAni saMkhyAta bhAgahIna saMkhyAtabhAga vRddhi / hAni saMjvalanakaSAya / trika/catuSka trasadazaka sabIsa triparamANuvargaNA tristhAnagata tristhAnakarasa trisAmayika trIndriyajAti / nAmakarma saMsthAna / nAmakarma saMsthAnaSaTka saMklizyamAna saMhanana / nAmakarma saMhananaSaTka saMklezasthAna toja jJAna skandha sthAna/prarUpaNA sthAvara / nAmakarma sthAvaratrika sthAvaradazaka sthAvaraprAyogya jJAnAtizaya jJAnAvaraNakarma jJAnAvaraNapaMcaka jJAnAvaraNavarga hAsyamohanIya hAsyAdiyugalaki hAsyAdiSaTka hetuvipAkA prakRti / prakRtiyAM iMDasaMsthAna / nAmakarma prathAma snehapratyayaka svapratyaya svAnudaya baMdhinI prakRti / prakRtiyAM svodayabaMdhinI prakRti / prakRtiyAM strIveda styAnaddhi ( styAnagRddhi ) / trika kSapaka kSapakazreNi kSayopazama kSAyikabhAva kSAyopazamikabhAva kSINamohaguNasthAna kSullakabhava kSetravipAkitva kSetravipAkinI prakRti / prakRtiyAM trasa / nAmakarma trasa catuSka / trika sajIva prAyogya karmaprasa
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhanakaraNa : katipaya mahattvapUrNa prazna 1. maMgalAcaraNAtmaka padoM kI vyAkhyA karake spaSTa kIjiye ki una padoM dvArA graMthakAra ne kisa-kisako namaskAra kiyA hai| 22. . nokaSAyoM koH kaSAyasahacArI mAnane ke kAraNa ko spaSTa kerake gati aura jAti nAmakarma ko pRthak mAnane kI yukti kA nirdeza kIjiye / 3. saMghAta aura baMdhana nAmakarma meM kyA antara hai aura unako pRthak-pRthak mAnane kA kyA kAraNa hai ? prakRtiyoM ke vargIkaraNa dvAroM kA nAmollekha karake ina prakRtiyoM kA kina-kina dvAroM meM vargIkaraNa saMbhava hai tathA una dvAroM kI paribhASA bhI likhiye jJAnAvaraNapaMcaka, saMhananaSaTka, taijasakArmaNAsaptaka, vedanIyadvika, aMgopAMgatrika, saMjvalanakaSAyacatuSka, devagatidvika, yugaladvika, sthiraSaTka / . 5. saMsArI jIva kI vIryazakti dvArA hone vAle kAryoM kA nirdeza kiijiye| 6. yogAvibhAgoM kI utpatti kA kAraNa likhakara yaha batAiye ki ve jIva ke eka eka pradeza para jaghanya aura utkRSTha se kitane pAye jAte haiN| 7. yogaviSayaka nimnalikhita prarUpaNAoM kA saMkSepa meM sArAMza likhiye 1. vRddhiprarUpaNA, 2. samayaprarUpaNA, 3: jiivaalpbhutvprruupnnaa| 8. paudagalika vargaNAoM kA saMkSepa meM vivecana karake yaha spaSTa kIjiye ki jIva dvArA grahaNa kI jAne vAlI vargaNAyeM kauna-kauna haiN| aura khasabandhita prayogapratyayaspardhakaprarUpaNA kI vyAkhyA .9.pudgaladravye ke paraspara saMbandha hone kA kAraNa kyA hai kiijiye| asatkalpanA dvArA yogasthAnaprarUpaNA ko spaSTa karake yathArtharUpa meM usakA Azaya spaSTa kIjiye / mUla prakRtiyoM meM pradezavibhAjana ke sAmAnya niyama kA nirdeza karake nimnalikhita uttaraprakRtiyoM ke pradezavibhAga evaM utkRSTa aura jaghanya padabhAvI pradezoM ke alpabahutva kA nirUpaNa kIjiye1. jJAnAvaraNapaMcaka, 2. vedanIyadvika, 3. solaha kaSAya, 4. jAtipaMcaka, 5. varNanAmakarma, 6. saMhananaSaTka, 7. aMtarAyapaMcaka / 12. yoga evaM anubhAgabaMdha saMbandhI samAnataMtrIya prarUpaNAoM ko chor3akara zeSa anubhAgabaMdhasaMbandhI prarUpaNAoM kA sArAMza likhiye|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 karmaprakRti 13. anubhAgabaMdha meM anukRSTi aura tIvratA-maMdatA ke saMbandha ko spaSTa karake nimnalikhita prakRtiyoM kI anukRSTi tathA tIvratA-maMdatAprarUpaNA kIjiye1. azubhavarNanavaka, 2. parAghAta, 3. uccagotra, 4. narakadvika / 14. nimnalikhita prakRtiyoM kI utkRSTa evaM jaghanya sthiti batalAiye-- 1. puruSaveda, 2. caturtha saMsthAna-saMhanana, 3. tIrthaMkara nAmakarma, 4. sUkSmatrika, 5. manuSyAyu, 6. vaikriyaSaTka, 7. varNacatuSka. 8. nidrApaMcaka, 9. devagatidvika / 15. jIvabhedoM meM sthitisthAnoM kA nirUpaNa kIjiye / 16. karmoM ke utkRSTa abAdhAkAla kA parimANa jAnane viSayaka niyama kA Azaya spaSTa kiijiye| .. 17. ekendriyAdi jIvoM kI apekSA jaghanya aura utkRSTa sthitibaMdha hone kI prakriyA kA Azaya spaSTa kiijiye| 18. jIvabhedoM meM sthitibaMdha ke alpabahatva kA Azaya spaSTa kiijiye| 19. sthitisthAnoM meM niSekaracanA ke krama ko spaSTa kIjiye / 20. saMjJI-asaMjJI paryApta rahita zeSa jIvabhedoM kA Ayuvyatirakta sAta karmoM meM sthitibaMdha Adi kA alpabahutva btlaaiye| 21. sthitibaMdha ke adhyavasAyasthAnoM ke kitane anuyogadvAra haiM ? unako saMkSepa meM smjhaaiye| 22. rasayavamadhya se prakRtiyoM ke sthitisthAnAdikoM kA alpabahatva spaSTa kiijiye| 23. nimnalikhita zabdoM kI paribhASAyeM likhiye-- 1. spardhaka, 2. kaMDaka, 3. snehapratyayaspardhaka, 4. anukRSTi, 5. nivartanakaMDaka, 6. DAyasthiti, 7. abAdhAkaMDaka, 8. kSudrakabhava, 9. niSeka, 10. sthAna, 11. rasAvibhAga, 12. kalyojarAzi, 13. anntropnidhaa|
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
_