Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ # hima saMgoSThI (zrI hemacandrAcArya-candraka-pradAna samAroha prasaMgane ahevAla tathA vidvadragathvInA nibaMdhono saMcaya) * saMpAdaka : muni zIlacandravijaya #### B2BBBBBBB%BBBB%BB%BBB2B2wBBB Bapu E ########## #### zrI hemacaMdrAcArya kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janma zatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi ajavA ##### 1995
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ haima saMgoSThI (zrIhemacandrAcArya--candraka-pradAna samAroha-prasaMgano ahevAla tathA vidvadgoSThInA nibaMdhono saMcaya) : saMpAdaka : muni zIlacaMdravijaya zrI hemacaMdrAcArya kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janma zatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi L D80FX amadAvAda. 1995
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ haima saMgoSThI (nibaMdhalekha-saMcaya) saM. muni zIlacaMdravijaya prakAzaka: kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, amadAvAda. I. 1995 vi. saM. 2011 (c) sarvAdhikAra surakSita prAptisthAna : sarasvatI pustaka bhaMDAra 11 2, hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda-380001 mUlya : rU. 25/ : mudraka : kriSnA prinTarI harajIbhAI ena. paTela 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-13 (phona : 484393)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya jevI vizvavandanIya vibhUtinA nAma ane kAma sAthe saMbaMdha dharAvatA ane pUjyapAda AcAryazrI vijayasUryodayasUrIzvarajI mahArAjanI preraNAthI sthapAyelA A TrasTanA upakrame, pUjya AcAryazrInA mArgadarzanAnusAra cAlI rahelI vividha jJAnavardhaka pravRttiomAMnI eka pravRtti : ApaNA sAhitya ane saMskRtinI amUlya sevA karanAra viziSTa pratibhAsaMpanna vidvAnone "zrI hemacandrAcArya candraka" arpaNa karIne temanuM bahumAna karavAnI pravRtti che. bhUtakALamAM zrI lakSmaNabhAI bhojaka, adhyApaka zrI zAMtibhAI gulAbacaMda zAha tathA sva. DaoN. umAkAnta che. zAhane A candraka arpaNa karavAnuM saubhAgya A TrasTane maLeluM. te zaMkhalAmAM AgaLa vadhatAM amoe ApaNA mUrdhanya vidvAno paM. zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA ane DaoN. zrIharivallabha bhAyANIne A candraka pradAna karavAnuM nirdhAryuM hatuM. paraMtu,eka yA bIjA kAraNosara teno samAroha ThelAto jato hato, je I. sa. 1993mAM badhI ja anukULatAo prApta thatAM yojI zakAyo. tA. 17-10-93nA roja, zeTha ha. ke. TrasTanA pAMjarApoLanA upAzrayamAM, pU. AcAryazrInA sAMnidhyamAM yojAyelo candraka-pradAna samAroha e sAcA arthamAM jJAna bhakti-mahotsava" banI rahyo, ane te saune mATe saMtRpti ApanAro nIvaDyo. teno amone apAra AnaMda che. e prasaMge aneka vidvAno ane prAdhyApakonI upasthitine lIdhe vidvAnonA meLA jevuM vAtAvaraNa racAyeluM, to bhAvika zrotAvarga paNa bahoLI saMkhyAmAM upasthita rahelo. ma. sa. yunivarsiTI, vaDodarAnA upakulapati ane jANItA kavi zrI sureza dalAla temaja zeTha zrI zreNikabhAI kastUrabhAI, e bane tadana bhinna kSetronA agraNIonI atithivizeSa rUpe hAjarI sonuM ane sugaMdhanA subhaga samanvaya samI hatI. A prasaMga mANyA pachI saune thayuM ke Avo avasara pharI pharI yojavo ja joIe. candraka-pradAnanA upalakSyamAM, te ja divase bapore eka vidvadgoSThI (seminAra)nuM Ayojana karavAmAM AveluM. temAM paNa vividha vidvAna prAdhyApakoe DioN. harivallabha bhAyANInI adhyakSatA heThaLa, zrI hemacandrAcAryanA graMtho (3) WWW.jainelibrary.org
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vize tAttvika zodha tathA vimarza rajU karelA, je kharekhara vidvabhaya ane jijJAsAnI tRpti kare tevA hatA. e vidvadgoSThImAM rajU thayelA nibaMdhono tathA candrakapradAna samArohanI AchI jhalaka Apato ahevAlano saMcaya "haima saMgoSThI" nAmanA A pustakarUpe prakAzita karatAM amo harSanI lAgaNI anubhavIe chIe. paM. zrI zIlacandra vijayajI gaNinuM mArgadarzana tathA sUcana AvAM kAryomAM amone satata maLatuM hoya che, ane tethI paNa AgaLa, temanA paricayane kAraNe, DaoN. harivallabha bhAyANI tathA anya vidvajjanono sahayoga tathA mArgadarzana paNa A TrasTane maLatAM rahe che, teno amane AnaMda che. haima saMgoSThI"nA prakAzanamAM, pUjyapAda zAsanasamrATa zrI vijaya nemisUrIzvarajI-samudAyanAM pUjya sAdhvI zrI vizvaprajJAzrIjInI satveraNAthI, zrI zAhapurI jaina zve. mU. saMgha, kolhApura taraphathI jJAnadravyanI saMpUrNa sahAya TrasTane prApta thaI che, te badala teonA AbhArI chIe. The. lAlabhAI dalapatabhAIno vaMDo pAnakora nAkA, amadAvAda-380 001 mArca, 1995 lI. kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janma zatAbdI smRti saMskAra - zikSaNa nidhinA TrasTIo (4)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janma zatAbdI smRti saMskAra zikSaNa nidhino paricaya kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcAryanA janmane vi. saM. 2045mAM 900 varSa pUrNa thayA. tenA upalakSyamAM, lokopakAraka ane ApaNI saMskRti temaja sAhityanI sevArUpe kAMI pravRtti karavAnI punita preraNA pa. pU. AcArya zrI vijaya sUryodayasUrIzvarajI mahArAje ApatAM, amoe eka zaikSaNika ane sAMskRtika uddezo dharAvatuM TrasTa sthApyuM, ane tenI sAthe gUrjara bhUminA mahAna saMskAradAtA tathI jIvadayAnA jyotirdhara evA zrI hemacandrAcArya bhagavaMtanuM nAma joDyuM. TrasTanuM pUruM nAma kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya nava janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNa nidhi che. A TrasTanA vividha uddezomAM : (1) ApaNA rASTradhana samAna prAcIna sAhityanuM adhyayana, saMzodhana, saMpAdana, prakAzana, punarmudraNa karavuM tathA karAvavuM. (2) prAcIna sAhityanA saMzodhanAdinuM tathA samAjane upakAraka ziSTa sAhityanuM navasarjanAdinuM uttama viziSTa kArya karanAra saMzodhaka, sAhityakAra, vidvAna, sarjaka - lekhaka yA lekhakone viziSTa pAritoSika - puraskAra - evorDa arpaNa karavA karAvavA. (3) saMzodhaka, sAhityakAra, vidvAna dvArA saMzodhita, sarjita, saMpAdita, graMthakRti kRtionuM mudraNa punarmudraNa karavuM, karAvavuM tathA te mATe anudAna ApavuM. (4) saMskRtinI viziSTa sevA-rakSA karanAra tathA samAjanI saMskAritAne poSanAra preraNA ApanAra / pAnAra viziSTa vyakti-vyaktionI smRtimAM yogya smAraka karavuM ane tevuM thatuM hoya to te mATe anudAna ApavuM. (5) sAhitya ane saMzodhanane arthe vyAkhyAno, vyAkhyAna mALAo tathA parisaMvAdo (seminAro) vagerenuM Ayojana karavuM tema ja sAhityika ane saMzodhana aMgenA sAmayiko / jarnalonuM prakAzana karavuM vagereno samAveza thAya che. (4)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ A TrasTa taraphathI zrI hemacandrAcArya bhagavaMtanuM nAma joDIne, A tathA AvI vividha samucita sampravRttio karavAmAM Ave che. A pravRttionI zRMkhalAmAM ja, bhAratIya tattvajJAna tathA jaina darzana vagerenA mUrdhanya vidvAna paMDita zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA tathA vikhyAta bhASAzAstrI tathA prAkRta bhASAonA mUrdhanya saMzodhaka vidvAna tathA sAhityakAra Do. zrI harivallabhabhAI bhAyANI A baMne vidvajjanoe bhAratIya tathA jaina sAhitya temaja saMskRtimAM karelA bhavya pradAnane "zrI hemacandrAcArya candraka' thI sanmAnavAno eka samAroha paramapUjya AcArya mahArAja zrI vijayasUryodaya sUrIzvarajI mahArAjanI nizrAmAM zeThazrI haThIsiMha kesarIsiMha TrasTa upAzraya (pAMjarApoLa. amadAvAda)nA sthaLe saM. 2049 Aso sudI 2, ravivAra tA. 17-10-1993nA roja savAre 9-30 thI 11-30nA samaye yojavAmAM Avyo hato. A prasaMge samAraMbhanA atithivizeSa tarIke DaoN. sureza dalAla (ma.sa. yunivarsiTI, vaDodarAnA upa-kulapati) tathA zeTha zrI zreNikabhAI kastUrabhAI (zeTha zrI ANaMdajI kalyANajI peDhInA pramukha) padhArelA. sanmAna-samArohanuM saMcAlana DaoN. kumArapALa desAIe karyuM hatuM. munizrIo tathA DaoN. nagIna je. zAha, DaoN. ke. RSabhacaMdra, DaoN. raghuvIra caudharI, DaoN. hasu yAjJika, DaoN. bhoLAbhAI paTela, DaoN. nalinI balabIra vagere AmaMtrita vidvAno A prasaMge upasthita rahyA hatA ane prasaMgocita vaktavyo ApyAM hatAM. A sanmAna-samAroha prasaMge, DaoN. harivallabha bhAyANIkRta ane A TrasTa dvArA prakAzita "apabhraMza vyAkaraNa (gujarAtI)" nuM tathA zodha-mAhitI-patrikA anusaMdhAna"nA prathama aMkanuM vimocana paNa thayuM hatuM. che te ja divase bapore 2-00 thI 5-00 "zrI haima-sAhitya-saMgoSTI' rAkhavAmAM AvelI. jemAM DaoN. harivallabha bhAyANInA adhyakSapade zrI bhoLAbhAI paTela, zrI nagIna je. zAha, zrI jayaMta koThArI, zrI lakSmaza joSI, zrI nArAyaNa kaMsArA, zrI ke. Ara. candra, zrI ramaNIkabhAI zAha, zrI vijaya paMDyA, zrI kanubhAI zeTha, zrI zAMtikumAra paMDyA vagere vidvAnoe zrI hemacandrAcAryanA racelA graMtho ane temAM nirUpAyelA vicAro vize vidvadbhogya karI hatI. je nibaMdharUpe prastuta pustakamAM pragaTa thaI rahela che.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikrama saMvata 2049, isavIsana 1993nA varSanA zrI hemacandrAcArya-candraka-pradAna samArohano ahevAla
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arthika saujanya svIkAra sAdhvI zrI puSpAzrIjInA ziSyA sAdhvIzrI devendrazrIjInA ziSyA sAdhvIzrI harSaprabhAzrIjInA ziSyA sAdhvI zrI vizvaprajJAzrIjInI preraNAthI kolhApUra - zAhUpurI jaina saMgha taraphathI A prakAzanamAM saMpUrNa Arthika sahAya prApta thayela che.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya AcArya zrI vijayasUryodayasUrIzvarajInAM AzIrvacana vikrama saMvata 2045mAM zrI hemacandracArya mahArAjanI navamI janmazatAbdIno rUDo avasara Avyo, tyAre sAhitya, saMskAra, jIvadayA ane dharmazAsananA kSetromAM apUrva pradAna tathA upakAra karanAra A mahApuruSanI smRtimAM ane temanA nAme kAMIka satyavRtti karavA-karAvavAnI bhAvanA thaI. yogya avasare yogya rIte e vAta mUkatAM hAla muMbaI vaselA zrI bipinabhAI mANekalAla tathA temanA dharma patI arUNAbene te vAtane jhIlI laI te kAryamAM nakkara lAbha lIdho. e pachI zrI bipinabhAI caMdulAla jhaverI, zrI paMkajabhAI zeTha, zrI bAbubhAI TamaTama, zrI rasikabhAI salota vagere utsAhI zrAvakoe A zrI hemacandrAcArya TrasTanuM Ayojana karyuM, jenA Azraye atyAra sudhImAM vividha uttama kAryo thayAM che ane thaI rahyAM che. Aje A TrasTanA upakrame dalasukhabhAI tathA harivallabhabhAI jevA prakhyAta vidhAnonuM sanmAna candrapradAna vagere dvArA thaI rahyuM che, te ApaNA badhA mATe AnaMdano viSaya che. A baMne vidvAnone mArA taraphathI paNa abhinaMdana ApuM chuM, ane A TrasTa hajI khUba khUba AgaLa vadhe tathA AvAM ghaNAM zubha kAryonuM Ayojana karatuM rahe tevI zubhecchAo che. - vijaya sUryodayasUri
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA tathA Do. harivallabha bhAyANIne amadAvAda-pAMjarApoLanA zeTha haThIsiMha kesarIsiMha TrasTa upAzrayamAM tA. 17-10-93nA dine arpaNa thayelA "zrI hemacaMdrAcArya-candraka" prasaMge yojAyelA samArohamAM paM. zIlacandravijaya gaNInuM vaktavya. bhUmiM kAmagavi ! svagomayarasairAsiMca, ratnAkarA ! muktAsvastikamAtanudhvamuDupa ! tvaM pUrNakuMbhIbhava / dhRtvA kalpatarodalAni saralaidigvAraNAstoraNA nyAdhatta svakarairvijitya jagatIM nanveti siddhAdhipaH // gurjararASTrano rAjA siddharAja jayasiMha, mALavA upara vijaya varIne vijayamALa prApta karIne pATaNano nagara-praveza karI rahyo che. nagara-praveza daramyAna hAthInA hodde beThelA, asaMkhya nagarajano dvArA jenAM vadhAmaNAM ane ovAraNAM levAya che evA, rAjAnA mananI aMdara ghaTamALa cAle che. bahAra bhavya ADaMbara racAyo che, bahAra anupama svAgata thaI rahyuM che, paNa rAjA aMdarathI becena che. rAjAnA mananI aMdara jarAka hatAzA athavA udveganI lAgaNIno anubhava thaI rahyo che. enA aMtaramAM gama che ke tAkAtathI huM bhale jItyo chuM, paNa saMskAritAthI huM A rASTrane jItI zakyo nathI. sAhityathI huM rAjA bhojanA mALavAne jItI zakyo nathI. tAkAta to pazuomAM paNa hoya, paNa tyAM je vidyA, kaLA, sAhitya ane saMskAritA che, te mArA gujarAtamAM kyAM? enA mananI aMdara A vicAra rame che. eka zloka eNe sAMbhaLyo che, e zloka ene becena banAve che : "maNya zrImogarAna, dayameva suhurta' A rAjA bhoja-dhArAnagarIno bhoja - mAlavadezano rAjA bhoja, enI be ja vastu atizaya durlabha che : "tUpa suMvaae, tAmra zAsanapatravai' || eNe eTalA badhA zatruone jItyA ane jItIne e zatruone beDIo - lokhaMDanI paherAvI ke enA rAjyamAM lokhaMDa maLatuM baMdha thaI gayuM, lokhaMDanI taMgI che ane e mANase - e rAjAe vidyAvaMtone, kaLAvaMtone, paMDitone eTalA badhAM (8)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAna ApyAM che - tAmrapatro ApyAM che ke ene lIdhe tAMbu paNa enA rAjyamAM RARE--virala banI gayuM. rAjA siddharAjanA manamAM eka gama che - becenI che. e vicAre che ke - meM pUrvArdha to sAco TharAvyo, aneka rAjAone jItIne lokhaMDanI beDIo to paherAvI paraMtu uttarArdha mArA mATe bahu ja takalIphabharyo che. kyAre mArA rAjyamAM evA saMskAra pragaTaze, evuM sAhitya sarjAze ane mArA rASTranI aMdara evA vidvAno evA paMDito, evA kaLAvaMtonuM huM gaurava karIza ? e divasa kyAre Avaze ?' AvA vicAroe becena banelA siddharAjanI vijayayAtrA cAlI rahI che. mArgamAM eka pachI eka dharmAcAryo AziSa ApI rahyA che. emAM, hemacandrasUri paNa eka oTalA upara UbhA - UbhA AzIrvacana Ape che ke bhUmi AmAvi ! svomayakSai: AsiO, rabArA ! muktAsvastimAtanum / 'are kAmadhenu gAya' ! hemacandra sUri bole che H tArA gomUtrathI AkhI dharatIne pavitra kara ! ane he ratnAkara ! samudra ! tArA peTALamAM paDelAM. motI bahAra kADha ane enI gahuMlI kADha, eno sAthiyo racAva, ane he candramA ! tyuM pUrNambhImava pUrNa kaLazathI ja svAgata thAya, mATe tuM nIce Ava ane pUrNakaLaza banIne A siddharAjanuM svAgata kara ! daze diggajo ! tame Avo, kalpavRkSanAM pAMdaDAM lAvo, enAM toraNo banAvo ane A rAjAnA vijaya vadhAmaNAM mATe toraNo bAMdho. kema ? diggajo pUche che, kema ? samudro pUche che, zA mATe ? tamane khabara nathI bhalA ! are, svaravinitya khAtartI navruti siddhASiva: potAnA bahubaLathI pRthvIne jItIne A siddharAja jayasiMha AvI rahyo che. enA svAgata mATe tame sajja thAo ! rAjAnA kAne A zloka saMbhaLAya che. A zabdo, A alaMkAro enI kAvyachaTA, A badhuM enA aMtarane apIla kare che. ane rAjA, hemacandrasUrine kahe che...mananI vAta. rAjA jevo rAjA che. ene badhuM ja maLe che, maLyuM che, paNa mana khAlI karavAnI jagyA-visAmo nathI enI pAse. gama kyAM Thalavavo ? jagyA maLI gaI. hAthI Ubho rahI gayo rAjAnA izAre. rAjA kahe che AcAryane. rAjA paNa paMDita che. e eka zloka bole che tyAM - (6)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'yazo mama tava rahyAti:, puchyuM 2 muninAya ! vizvalokopakArAya, kuru vyAkaraNaM navam' || 'mAro yaza phelAze, mahArAja ! ane tamArI khyAti thaze ane puNya tamane ane mane ubhayane maLaze. kRpA karo, gujarAtanuM saMskAradAritrya dUra karo ane sAhityakSetre gujarAtanI kaMgAliyata dUra karo.' rAjAnA manamAM sarasvatI kaMThAbharaNanA grantho rame che. rAjAnA manamAM eka prasaMga--mAlavavijaya vakhate jANelo eka bhavya prasaMga--ghUMTAya che bhojarAjA maraNapathArIe paDyo che. cAre bAju duzmanono ghero lAgelo che. maMtrIoe rAjAne bhoMyarAmAM chupAvI dIdho che. killAnA ane nagaranA daravAjA baMdha che. AthI bhoja ghAyala thaI gayo che - manathI, 'huM hAravAno ? mAre kAyaranI jema bhoyarAmAM bharAI rahevAnuM ?' ne ene zoSa paDe che. maraNa najIka che. zoSa paDe che ne rAjA dAsIne kahe che ke pANI lAva. - e mArI tamArI jema - 'pANInuM DolacuM lAva ke pyAlo lAva, ema pANI nathI mAgato. nA ! bhoja mATe e zakya nathI. e mAgaNI kare che jarA judI rIte, kalAtmaka rIte. maraNapathArIe paDelo rAjA, haiyAthI jammI banelo rAjA, paNa enI saMskAritA, enuM sAhitya ahIM paNa pragaTe che. e dAsIne kahe che 'svacchaM sajjanacittavat laghutaraM dInArthivat zItalaM putrAliMganavat tathA ca madhuraM bAlasya saMjalpavat / elo zIralavaMgacaMdanalasat karpUraka stUrikA jAtIpATalakesarAsurabhitaM pAnIyamAnIyatAm // ' 'svache sapnapittavat.... dAsIne kahe che - rAjA bhoja ke svaccha pANI mAre pIvuM che bahena ! paNa konA jevuM svaccha? sannacittavat sajjanonuM haiyuM jevuM nirmaLa hoya, evuM pANI lAvaje. vaLI, e pANI bahu bhAre na joIe. haLavuM joIe. hradyutAM...konI jema ? vIdhivat dIna banIne bhIkha mAgavA Avelo yAcaka jema halako hoya, haLavo hoya bhAre nahoya, pANI paNa evuM haLavuM joIe. ane vaLI, zItala ThaMDuM zAMti upajAve evuM ThaMDuM pANI joIe. phrIjanuM nahi, barapha nAkheluM nahi, mazIna (10)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA ThaMDA pAnI nahi. ThaMDuM, paNa konA jevuM ? putrAntinavat bhoja rAjA (upamA Ape che H potAnA dIkarAnA dIkarAne teDe ane AliMgana kare te jema ThaMDuM, zAtA upajAvanAruM bane, evuM pANI ThaMDuM joIe. ane madhura vAtasya saMnattvavat - kAlI-dhelI jabAnamAM bolatA bALakanA bola jevuM madhura. emAM elacI, lavIMga, taja vagere tejAnA ane masAlA nAkhyA hoya- tozIrAva panatasa pUrasphUriA - gAtI pATalaosarAsurakSitaM-e badhAthI surabhita.... pAnIyamAnIyatAm ...mAre pANI pIvuM che.' ane pelI dAsI...e paNa kama nathI. e paNa rAjAne javAba Ape che. jenA darabAramAM dAsIone paNa saMskRtabaddha javAba ApavAnI Teva hatI.. Teva hatI eTaluM ja nahi ! chUTa hatI; vidyA tyAM ja pAMgare jyAM svataMtratA hoya, vidyA ane kaLA upara baMdhana mUko eTale vidyA ane kaLAnuM nidhana thAya. ahIM vidyA pAMgare che. dAsI bole che vaktrAMbhojaM sarasvatyadhivasati sadA zoNa evA / 'dharaste bAhuH kAkutsthavIryasmRtikaraNapaTurdakSiNaste samudraH / vAhinyaH pArzvametAH kSaNamapi bhavato naiva muMcaMtyabhIkSNaM svacche'ntarmAnase'smin kathamavanipate ! te'mbupAnAbhilASa: ? || 'dAsI kahe che, mahArAja ! tamane pANI pIvAno abhilASa thAya ? teDavuvAnamittASa: ? bahu ja zleSamUlaka kAvya che A. ane hemacandrAcAryanA 'kAvyAnuzAsana'mAM TAMkavAmAM AveluM kAvya che. vastrA mmonuM sarasvatyadhivasati sA tamArA mukha kamaLanI aMdara to sarasvatI rame che. sarasvatI-nadI, uttara gujarAtanI ane sarasvatI vANI, goLa vAdharaste - zoNa-nada, ane tamArA hoTha to haMmezA zoNa-lAla che, hoTha zoNa-nadathI chalakAya che, vADu: jAtmyavIryasmRtiraLaptturdkssinnste samudraH raghukuLanA tilaka rAma, enuM vIrya, enI tAkAta, enA kauvatanI yAda apAvanAro tamAro bAhu - jamaNo hAtha-samudraH eka to mudrAthI yukta che ane bIjI bAju dakSiNa samudra sudhInI dharatI tamArA vazamAM che. jamaNo samudra tamAro hAtha che, ane vAhityaH vAhinI eTale nadI ane vAhinI eTale senA - vAhinI eTale senAnI nadIo tamAruM paDakhuM eka kSaNa paNa mUkavA taiyAra nathI. ane e badhA karatAMya vadhu mahattvanuM e che ke svacche'ntamAMnase'sman - tamArA cittanuM mAnasarovara svacchatAthI chalakAI rahyuM che, ubharAI rahyuM che ane to paNa rAjan ! tamane pANI pIvAno abhilASa kema thAya ?' A dAsI bole che... A prasaMga siddharAja jayasiMhanA manamAM A paLe ramI rahyo che ne e sAthe ja eka Jealousy, eka Curiosity je kahevuM hoya kahI zakAya, eka gama jAge che ke A saMskAra, A sAhitya mArA gujarAtamAM kyAM ? kema nahi ? kyAre Ave ? (1)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ane AnuM pariNAma ? maNi-kAMcana saMyoga jevo hemacandrasUri ane siddharAja jayasiMhano samAgama. enA pratApe savAlAkha zloka pramANa vyAkaraNa ane e pachI enAM pAMce aMgo, purANo, caritro, alaMkAragrantho badhAnuM sarjana. gujarAtanuM potAnuM A badhuM ja sarjAyuM. hemacandrAcArye be cIja ApI, ApaNA gujarAtane. eka sAhitya ane bIjo saMskAra. umAzaMkarabhAIe kahyuM che 'je janmatAM AziSa hemacandranI, pAmI virAgI jinasAdhuo taNI' gujarAtI bhASA mATe umAzaMkare kahyuM che - jeno janma hemacandrAcAryanA AzIrvAda sAthe thayo ane virAgI jaina sAdhuonA jene ovAraNAM maLyAM.... A gujarAtanI bhASAnI vAta. ane enuM saMskaraNa ane saMskAritA ! lokamAnya tilake kaheluM ke -'gujarAtanI lokaprakRtimAM vaNAyelI, sahaja nIkharelI ahiMsA, saMskAritA, e gujarAtamAM pravartatA jaina dharma ane enA pravartaka jaina sAdhuone AbhArI che.' ane e vAta Aja sudhI to bilakula yathArtha hatI. paNa Aje gujarAta badalAI gayuM che. AjanA gujarAtanI saMskAritA badalAI gaI che. bhAyANIsAhebe lakhelo lekha hamaNAM ja vAMcyo - mRtyughaMTo vizeno lekha. ApaNo yuga mRtyughaMTono yuga che. khera !... gujarAta badalAI gayuM che. paNa saMskAra dayAnA, saMskAra ahiMsAnA, saMskA2 52dharmasahiSNutAnA... A badhA saMskAra; enI nIMva, eno pAyo nAkhyo hemacandrAcArye; ane e pAyAnI, e saMskAranI, e sAhityanI potAnA AkhA jIvana daramyAna upAsanA karanArA A be vidvAno; vidvAna zabda jarA pAMkho lAge. che - be paMDito; paNDA sagrAtA'sya rUti vRSNuitAH; adbhuta zabda che paMDita, saMskRta sAhitya bhaNIe to ghaNA-ghaNA zabdonAM ratno jaDI Ave; A be paMDito che. paMDito kyAM che Aje ? ApaNe AkSepa karIe chIe ke madhyakALanuM sAhitya ane vidvAno rAjyAzrita hatA. A eka AkSepa AjanA vidvAno, khAsa karIne gAMdhIyuganA ane e pachInA lokazAhInA yugamAM ucharelA vidvAno athavA skolarsa kare che ane upekSAtmaka rIte bole che A zabda- 'rAjyAzrita'. paNa, mane lAge che ke AkhAya vizvamAM sahuthI vadhu adhyayano ane saMzodhano thatAM hoya to te rAjyAzrita paMDito upa2 ja thAya che. ane bIjI vAta, Aje rAjyAzraya nathI to kalpanA karo ke vidyAnI kevI hAlata che ? kalpanA karo ke kaLAnI zI sthiti che ? eka kavi hato - jagannAtha. 'rasagaMgAdhara'no praNetA rasakavi jagannAthae kahe che girAM devI vINAguNaraNanahInAdarakarA yadIyAnAM vAcAmamRtamayamAcAmati rasam / vacastasyAkarNya zravaNasubhagaM paMDitapateradhunvan mUrdhAnaM nRpazurathavA'yaM pazupatiH / / (12)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vANInI devI sarasvatI vINA vagADatI vagADatI, jenAM kAvyo sAMbhaLIne vINA vagADatI aTakI jAya che e paMDitarAja jagannAthanAM kAvyo sAMbhaLIne mAthuM Dole nahi e kAM to manuSyanA rUpamAM pazu hoya, kAM to pazuono pati Izvara hoya.' A sivAya jene mAthuM hoya ane vaLI ThekANe hoya-te to DolAvyA vinA rahe ja nahi. A kavi ! A kavitA ! e Aje kyAM che ? Aje to ApaNe tyAM sAcA paMDitono kAramo dukALa pravarte che ane e paristhitimAM "raNamAM mIThI vIraDI' jevA A be diggaja athavA mUrdhanya, ApaNA rAjyanA, ApaNI bhASAnA, ApaNA sAhityanA paMDito - mAlavaNiyA ane bhAyANIjI, A banne mUrdhanya vidvAno ApaNI pAse hoya e kevuM ahobhAgya che ! dalasukhabhAInI vAta karuM. huM dalasukhabhAIne 25-27 varSathI jANuM chuM ane huM emane mATe eka zabda prayojuM chuM - AgamavaijJAnika - eka ja zabda. amArI paraMparA che, jaina sAhityanI ke - dareka Agama tIrthakara bhagavaMte kahelA hoya che. emanI vANIsvarUpa hoya che. paraMtu kALanI cALaNImAM caLAtA-gAtA-aTavAtA emAMnuM ghaNuM sAhitya lupta thayuM. je rahyuM tenI aMdara paNa mULabhUta rIte tIrthakaranA potAnA mukhamAMthI nIkaLelAM vacano kyAM che? enI parIkSA, vaijJAnika Dhabe, bhASA sAhitya ane bIjAM anekavidha pramANonA AdhAre-sAdhAra, nirAdhAra nahIM, enA staro, enA tabakkAo A badhuM nakkI karI Ape evA e AgamavijJAnI che. hemacandrAcArye kahyuM - potAnA vyAkaraNamAM; vyAkaraNanuM eka sUtra che - "tena projo'; emAM kahyuM ke- 'uttarAdhyayana' sUtra e bhadrabAhusvAmInI racanA che ane judA-judA sAdhuonI vANInuM saMkalana che. ame ema mAnIe chIe ke e bhagavAna mahAvIranI aMtima dezanA che, paNa hemacandrAcArya bahu spaSTa che. e "uttarAdhyayana'mAM paNa bhagavAnanA potAnA moDhAmAMthI nIkaLelA zabdo jaLavAyA che te dalasukhabhAI vageree zodhI ApyA ke A zabdo bhagavAnanA che. A, AgamavaijJAnika ane chatAM ApaNe emane kahIe mAna ApIe to kahe ke - huM ene mATe lAyaka nathI. - mane eka sAdhue pUchyuM eka dahADo - "A badhA vidvAno che, e mahAvIrasvAmI mATe - mahAvIra, hemacandrAcArya mATe hemacandra ema bole che. tamane nathI lAgatuM ke A tochaDAI kare che?' bilakula nahi meM kIdhuM. mane te ja kSaNe je javAba Ugyo te meM Apyo; meM kIdhuM :- "AmAM tochaDAI nathI, paraMtu, vAta evI che ke je vyakti, mahAvIrasvAmI, hemacandrAcArya vagere svayaM pUrNa che ene AvA zrI ane, jI ane, mahArAja sAheba vagere laTakaNiyAMnI AvazyaktA nathI hotI. AmAM tochaDAI nathI, balka, emanI pUrNatAno bahumAnapUrvaka svIkAra che." Avo meM javAba Apyo. (23)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ dalasukhabhAIne mATe eka vAta varSonA abhyAsa ane paricayathI Mark karI ke e potAno mata raju kare pramANathI, yuktithI, AdhArasahita, paNa, pachI eno Agraha na rAkhe - Ama ja hoya, Ama ja che... tame emanI pAse yukti laIne jAo, dalIla laIne jAo ane tame pramANa batADo to eka miniTamAM lekhita ekarAra kare ke A mAruM pratipAdana khoTuM che. matAgraha nahi. matano mamata Aje sAdhuone paNa saMtApe che, tyAre emAMthI bacavuM e bahu mahattvanuM che. bhAyANIsAhebanI vAta karuM - emane mATe paNa A ja kahI zakAya. emanA viSayamAM 'Dha' jevo huM; bilakula Dha jevo. emano je viSaya che bhASAvijJAna, bhASAzAstra, prAkRta, apabhraMza, pAli, saMskRta vigere-vigere, emAM ame pA pA pagalI ke caMcupAta paNa nathI karatA. dariyo che. paNa e viSayamAM 'aTakaLa paMcA ekotera'nA nyAye koI bhUla amArA jevAne lAgI hoya ne emanuM dhyAna doryuM hoya to ekarAra kare - lakhIne - micchAmi dukkaDam A mArI bhUla che. A laghutA, A saraLatA ! bhAyANIsAhebano chellA keTalAka aThavADiyAthI huM TAIma khAI rahyo chuM, emano rasa lUMTI rahyo chuM, emAM meM eka anubhava karyo - ApaNA kavi sitAMzu yazazcaMdrano nibaMdha che : 'ramaNIyatAno vAgvikalpa'. bhAyANI sAheba eTale, mArI dRSTie 'ramaNIyatAno mUrtimaMta avatAra', vikalpa nahi paNa mUrtimaMta avatAra. kSaNe kSaNe yannavatAmupaiti tadeva rUpaM ramaNIyatAyAH || kSaNe-kSaNe nitya nUtana; emanI dRSTi nUtana--emano abhigama nUtana--emanA Agraho nUtana--emano abhiniveza paNa nUtana-emanI udAratA paNa nUtana-- emanI jJAnadhArA ane e dhArAnI vaijJAnikatA paNa nUtana, nityanUtana, jyAre juo tyAre kAMIka navuM ja maLe. A ramaNIyatAno mUrtimaMta avatAra, eTale bhAyANIsAheba. A banne vidvAno, emanuM bahumAna hemacandrAcArya bhagavaMtanA nAma sAthe joDAya che e keTaluM badhuM gauravabharyuM che ! keTaluM badhu ucita lAge che ! A emanI kadara nathI, emanI kadara karanArA ApaNe koNa ? paNa A nimitte emanI jJAnopAsanAnuM gaurava thAya che ane tenI sAthe zrI hemacandrAcAryanuM nAma joDAya che e kharekhara khUba AnaMdadAyaka bInA che. (14)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ caMdrakapradAna prasaMge paMDita dalasukha mAlavaNiyAjInuM vaktavya kyAM kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya ane kyAM huM ? paNa samitie mane zrI hemacandrAcAryanI smRtimAM apAtA puraskAra mATe mane yAda karyo te mATe atyaMta AbhArI chuM A puraskAranI yogyatA mArAmAM keTalI ? jyAre eno vicAra Ave che tyAre AzcaryanI lAgaNI anubhavuM chuM. paNa samitie je nirNaya karyo che tene mAthe caDAvI levo e mAruM kartavya mAnI puraskAra svIkAruMchuM. pharI samitino AbhAra mAnI mAruM vaktavya pUruM karuM chuM ane paMnyAsa zrI zIlacandrajIne vaMdana karI besI javA rajA lauM chuM. - paM. dalasukha mAlavaNiyA - (5)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ caMdrakapradAna prasaMge | harivallabha bhAyANInuM vaktavya AdaraNIya sUryodayasUrijI, zIlacaMdravijayajI tathA sAdhu-sAdhvIgaNa, murabbI dalasukhabhAI, upasthita zrotAjano, A saMmAna-satkAra mATe huM kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrAcArya navama janmazatAbdI smRti zikSaNa saMskAra nidhinA TrasTIzrIono tathA tenA preraka AcArya mahArAja sUryodayasUrijI ane munizrI zIlacaMdravijayajIno hRdayapUrvaka AbhAra mAnuM chuM. mu. dalasukhabhAI jevA RSikakSa vidvAnanI sAthe A avasaramAM mAre joDAvAnuM thayuM che tene paNa huM mAruM ananya sadbhAgya samajuM chuM. huM 28 varasathI amadAvAdamAM vasuM chuM. aThavADiyAno eka kalAka paNa dalasukhabhAIne caraNe besIne zIkhavAnuM meM rAkhyuM hota huM kyAranoye darzanazAstranA mahApaMDita banI gayo hota. paNa e sUjhayuM nahIM. sadgata puNyavijayajI, jinavijayajI, sukhalAlajI vagerenI paraMparAnA dalasukhabhAI RSisamA ja kahevAya, kema ke 'darzanARSi ane ukta sau vidvAnoe potapotAnA samayanI vidyAkSetranuM darzana karyuM ane tene samRddha karyuM. mAruM vidyAkSetranuM kArya atyAra sudhI cAlyuM che te parokSapaNe prAcIna AcAryo ane sAhitya svAmIo tathA arvAcIna vidvAno pAsethI, to pratyakSapaNe jinavijayajI jevA sAttvika vidyAguruonI pAsethI je preraNA ane mArgadarzana ane maLyA ane sadaMtara maLatA rahe che tene AdhAre ja cAlyuM che. vaLI svajano tathA samabhAvIonI satata sahAya ane sahakAra mane na maLatAM hota to te keTaluM zakya banata e samajI zakAya tema che. AthI evo prazna saheje thAya ke jene mATe mane sanmAna-satkAra maLI rahyA che temAM kharekhara mAruM kartutva keTaluM gaNavuM? eka daSTie joIe to pracIna sAhitya saMskRtinA saMzodhaka adhyetAnuM kAma pirasaNiyAnuM kAma che. sAmagrI kyAMkanI, rasoI koIe banAvelI, amArA jevA te pIrase. bahu to vAnagIo keTalI AsvAdya che, keTalIka pauSTika ke pathya che te batAvIe. A kAryano Adara thAya tethI AnaMda thavo svAbhAvika che, paNa tenI sArthakatA to navI peDhIne temAMthI pretsAhana maLe temAM ja gaNAya.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ A saMmAna hemacaMdrAcAryanI smRtimAM sthapAyelA TrasTa taraphathI thaI rahyuM che. hemacaMdrAcArye je sAhityaghanuM nirmANa karyuM teNe tatkAlIna bhAratanA vidyAkIya nakazA para gujarAtane gauravavaMtuM sthAna apAvyuM ane ema valabhIyuganI ApaNI vidyA ane saMskAranI ujvaLa paraMparAne punarjIvita karavAmAM temaNe sarvottama yogadAna karyuM. eTaluM ja nahIM, temanA AcAravicAranAM ucca dhoraNo pachIthI solaMkIyuga ane vAdhelAyugamAM paNa prabaLapaNe preraka ane phaLaprada banyAM. temanI smRtine sAcI zraddhAMjali eka rIte ja ApI zakAya : ApaNe AjanA gujarAtamAM prAcIna sAhitya ane saMskAranI paraMparAmAM je kAMI uttama hoya te vizALa vargane sulabha karIe ane temanI jema vartamAna yuganAM vidyAkSetronI siddhione ApaNA loko sudhI pahoMcADIe. thoDAMka ja varSomAM ghaNuM prazasya kArya hemacandrAcAryanI smRtimAM munivaryonI preraNAthI ja sthapAyelA A TrasTa dvArA thoDA ja varasomAM ghaNuM prazasya kArya thayuM che ane sAhityasaMzodhananI pravRttine puraskArI che. atyAranI zocanIya paristhitimAM A eka prabaLa AzAsaMketa che. ApaNe jANIe chIe, vidyA, kaLA, sAhitya ane saMskAranI paraMparAnuM saMrakSaNa ane saMvardhana karavA mATe vyakti, saMsthA, samAja ane rAjyazAsana e cArenI bhAgIdArI anivArya che. "vinAzrayA na zobhane paMDitA vanitA latA." durbhAgye atyAre e sarva aMga khokhalA banI gayAM che athavA to ApaNe saue sAthe maLIne temane khokhalAM banAvI dIdhAM che. koI paNa prajA vidyA, kaLA, sAhitya vicAra tathA vijJAna vagere kSetromAM keTaluM yogadAna kare che, te tenA saMskAranI pArAzIzI che. gujarAta spaSTapaNe A bAbatamAM bhAratanA bIjA keTalAka pradezothI sArI rIte pachAta che. ApaNA samAja ke rAjya A paristhitithI khAsa ciMtita hoya ema lAgatuM nathI. ApaNI ghaNIkharI vidyA saMsthAo paNa jhaDapathI teja ane cetana gumAvI rahI che ane temanA mULa hetunI kAryakaro ane saMcAlako dvArA potAnAM sthaLa hito poSavA saMsthAonA mULa hetuonI chaDecoka avagaNanA thaI rahI che, to bhAvanA ane niSThAvALA vidyopAsako ane kalAkAronI bhAre khoTa varatAya che. prAkRta bhASA sAhitya ane jaina adhyayanonAM kSetronI ja vAta karIe to puNyavijayajI, jinavijayajI, sukhalAlajI, becaradAsajI vagerenI peDhI pachI je (27)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ame pAMca-sAta jaNa hajI TakI rahyA chIe, dalasukhabhAI, DaoN. candra, A vaktA (ane gujarAta bahAra kulakarNI, jagadIzacandra jaina, ghATage vagere) temanI zakti atyaMta ghaTI gaI che ane bahu ochI javAbadArI laI zake evI avasthAe pahoMcI gayA che. jaina munivaromAM paNa munizrI jaMbuvijayajI jevA bahu thoDAnuM ucca kakSA ane vyApatA jALavatuM vighAkArya cAle che. paradezamAM praziSTa prAkRta bhASA ane sAhityanuM adhyayana saMzodhana karatA vidvAnonI saMkhyA ghaNI ghaTI gaI che. bhAratIya saMskAravArasAnuM jatana karavAnI jemanI khevanA che, te saue-jaina samAja sahita saue adhyetAonI navI peDhI temane pUrato Arthika Teko ane sarvocca tAlIma maLe tevo prabaMdha karIne taiyAra karavA badhuM ja karI chUTavuM joIe. saMsthAo paDI bhAMgI che. temane pUrI beThI karavI joIe ane atyAre jUnI navI tAlImI tema ja uccatara saMzodhana saMsthAo zarU karavI joIe. to ja ApaNI saMskAradaridratA ochI thaze ane jhaDapathI naSTa thaI rahelA prAcIna sAhityavArasAmAMthI thoDuMka paNa bacaze, bhAvanAzIla niHspRha ane niSThAvAna mUThIbhara loko prayAsa kare to paNa ApaNI durdazA avazya sudhare. atyAre je jUnI saMsthAo paDI bhAMgI che temane pharI beThI karavI joIe. TrasTanA TrasTIo mAlikanI jema varate che, temaNe lokono TrasTa pAcho meLavavo joIe. lakSmI ane sattAe sarasvatIne baMdI banAvI mUkI che, temAMthI tene mukta karavI joIe. devamaMdironI jema vidyAmaMdiro ke sarasvatI maMdironI punaH pratiSThA thavI joIe ane temAM peTabharu gaNatarIbAja pUjArIone badale sAcA ArAdhaka bhaktone pUjArInI pratiSThA ApavI joIe. navI tAlImArthI saMsthAe ane uccatara saMsthAo zarU karavI joIe, to ja ApaNA saMskAravArasAne bajArabhAve vecAto ane naSTa thato aTakAvI zakIMzuM ane ApaNI saMskAradaridratA kaMIka ochI karI zakIzuM. A kAryakramamAM upasthita rahenAra ane tenuM samAyojana karanAra saunA pratye huM mArI AbhAranI lAgaNI vyakta karuM chuM. (18)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. zrI dalasukhabhAI DAhyAbhAI mAlavaNiyAne prazasti patra janme saurASTranA, kAryakSetre samagra bhAratanA, mAnavIya sattattvothI opatA saujanyazIla sArasvata tathA Adarza vidyApuruSa, jaina-bauddha ane vaidika darzanonA vizvavikhyAta ane marmajJa paMDita tathA jaina Agama sAhitya, saMskRta, prAkRta, pAli, apabhraMza ityAdi bhASAo, tenA itihAsa tathA vikAsakramanA vaijJAnika vidvAna, nyAyatIrtha, siddhAMtabhUSaNa, samAja gaurava, jaina vidyA manISI, prAkRta jJAnabhAratI tathA padmabhUSaNa jevA sAmAjika, vidyAkIya temaja rASTrIya bahumAnothI vibhUSita, paMDita zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAne, temanA Agamika temaja dArzanika sAhityanA saMzodhana saMpAdanakSetre AgavA tathA vipula sAhityanA pradAnane anurUpa zrI hemacandrAcArya candraka' arpaNa karatAM karatAM amo harSa ane gauravano anubhava karIe chIe. : nivedaka : kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janma zatAbdI smRti saMskAra zikSaNa nidhi - amadAvAdanA saMcAlako vi. saM. 2049 Aso suda-2, ravivAra, tA. 17-10-1993 amadAvAda (16)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. zrI harivallabha cunIlAla bhAyANIne prazasti patra janma saurASTranA, kAryakSetre gujarAtanA, paNa pracaMDa meghA ane vidvattAthI rASTrIya tathA AMtararASTrIya khyAtine varelA, prakAMDa bhASAzAstrI ane vaiyAkaraNI, prAcIna tathA madhyakAlIna saMskRta, prAkRta, pAlI, apabhraMza, gujarAta, rAjasthAnI bhASA-sAhityanA marmajJa saMzodhaka, kAvya-alaMkAra-sAhitya zAstro tathA madhyakAlIna kathAsAhityanA mUrdhanya abhyAsI, sAttvika ane sadAcArI jIvanapaddhati dvArA ughaDelI marmagAmI dRSTithI vizvanA purAtana tathA samakAlIna sAhitya tathA tattvajJAnanA ciMtaka tathA vivecaka DaoN. harivallabha bhAyANIne, temaNe karelI bhAratIya sAhitya tathA saMskRtinI temaja vizeSataH kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcAryanA sAhityanI sevAne anurUpa "zrI hemacandrAcArya candraka" arpaNa karatAM amo harSa ane gaurava anubhavIe chIe. : nivedakaH kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janma zatAbdI smRti saMskAra zikSaNa nidhi - amadAvAdanA saMcAlako vi. saM. 2049 Aso suda-2, ravivAra, tA. 17-10-1993 amadAvAda, (20)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa (1) 'janmabhUmi' dainikamAM tA. 25-10-93nA aMkamAM prakAzita samArohanA ahevAlamAMthI "jemsa krIsala dariyAnAM ja citro cItarato hato. ApaNA vivecako to evA ke khAMDa khAya to zaradI thAya ane goLa khAya to garama paDe. emane pUchyuM ke - tame dariyAnAM ja citro kema karo cho ? tyAre jemsa krIsalare javAba Apyo ke - lAIpha sAIjhanAM mANaso ja kyAM che? paNa jemsa krIsalara jo mAlavaNiyAsAhebane ke bhAyANIsAhebane maLyo hota to teNe dariyAnA citro na karyAM hota.'" uparanA zabdo, padmabhUSaNa paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA tathA jANItA bhASAzAstrI Do. harivallabha bhAyANIne 'zrI hemacandrAcArya candraka' arpaNa karavA mATe yojAyelA eka bhavya samArohamAM, ema. esa. yunivarsiTI - vaDodarAnA upakulapati ane suprasiddha kavi DaoN. sureza dalAle uccAryA hatA. A baMne mUrdhanya sAkSaronuM abhivAdana karatAM paMnyAsa zIlacandravijayajI gaNIe dalasukhabhAI mAlavaNiyAne matAgrahamukta evA zreSTha AgavijJAnI hovAnuM jaNAvyuM hatuM. temaNe bhagavAna mahAvIranA potAnA mukhethI bolAyelA zabdo ApaNane zodhI ApIne adbhuta kAma karyuM che. DaoN. bhAyANI vize munie jaNAvyuM ke bhAyANIsAheba eTale ramaNIyatAno mUrtimaMta avatAra; emano abhigama, emanI vAto, emano abhiniveza ane emanuM badhuM ja nitya nUtana ane tethI, ramaNIya hoya che. A banne vidvAna paMDito-raNamAM mIThI vIraDI jevA che. AmaMtrita vaktAo paikI, DaoN. nagIna je. zAha, DaoN. ke. Ara. candra, DaoN. bhoLAbhAI paTela, DaoN. hasubhAI yAjJika, DaoN. kanubhAI zeTha vageree paNa banne vidvAnonuM abhivAdana karyuM hatuM. taduparAMta perIsanA, inDolojInA abhyAsI prAdhyApikA DaoN. nalinI balabIre A prasaMge khAsa upasthita rahIne inDolojInA videzI vidvAno vatI baMne sanmAnanIya paMDitonuM abhivAdana karyuM hatuM. DaoN. sureza dalAle baMne vidvAnone hemacandrAcArya candraka tathA sarasvatIdevInI pratimA arpaNa karyA pachI potAnA mananIya ane sahune rasataraboLa karI mukanArA, (2)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaktavyamAM A candrakane nobala prAIjha' tarIke varNavatA kahyuM ke "nobela prAIjhanI kiMmata huM ochI AMkato nathI paNa barnADa zoe kahyuM hatuM ke, nobela prAIjha mANasa jyAre dariyAmAM hoya, DUbavAnI aNI para hoya ane koI tenA para lAIpha jekeTa pheke ane tenA sahAre pelo kinAre pahoMce tyAre apAya che. paNa A candraka e nobela prAIjha nathI, A to nobala prAIjha che. ane A zabdonI ramata nathI karato, A to mArA aMtaranI pratIti che." DaoN. sureza dalAle mAlavaNiyAne darzanazAstranA vidvAna tarIke varNavyA hatA ane je potAnI bArI khullI rAkhe ane bAraNAM baMdha na rAkhe te bhAyANIsAheba, bIjo koI mANasa bhAyANIsAheba thaI na zake, ema kahIne DaoN. bhAyANIne biradAvyA hatA. baMne sanmAnanIya vidvAnoe potAne maLelAM caMdraka tathA abhivAdananA pratyuttaramAM avasarocita vaktavya ApyuM hatuM, ane vidyAnA kSetramAM Aje pravartatI viSama paristhiti paratve vedanA paNa pragaTa karI hatI. AcArya sUryodaya sUrIzvarajIe prAsaMgika pravacana karI AzIrvacana pAThavyA hatA. A prasaMge, zrI hemacandrAcArye racelA prAkRta bhASAnA vyAkaraNanA AdhAre DioN. bhAyANIe taiyAra karela "apabhraMza vyAkaraNa' tema ja anya be granthonuM vimocana mAnanIya dalasukhabhAI mAlavaNiyAnA haste thayeluM. baMne vidvAnone apAyela tAmrapatranuM vAMcana DaoN. candrakAMta zeTha tathA DaoN. cimanalAla trivedIe karyuM hatuM. samArohanuM saMcAlana DaoN. kumArapALa desAIe saMbhALyuM hatuM. (2) hemacandrAcArya candrakapradAna samAraMbha (kRSNavIra dIkSitanA ahevAlamAMthI) janmabhUmi'mAM dara saptAhe varSothI sAhityavivecana ane sAhityika pravRttiono kalama ane kitAba zIrSaka nIce pramANa bhUta ane dRSTisaMpanna ahevAla ApatA zrI kRSNavIra dIkSita A samAraMbha viSenA ahevAlamAM lakhyuM hatuM ApaNA saMskAravArasAne bajArabhAve vecAto ane naSTa thato aTakAvavA bhAvanAzIla, niHspRha ane niSThAvAna lokonA puruSArthanI jarUra, gayA ravivAra, tA. 17-101993nA roja savAre 9-30 vAgye, amadAvAdamAM rilIpha roDa para AvelA pAMjarApoLanA zeTha haThIsiha kesarIsiMga TrasTa upAzrayanA pravacana khaMDamAM kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcAryanI navamI janmazatAbdInI smRtimAM sthapAyela saMskAra zikSaNanidhi saMsthAnA upakrame gujarAtanA (22)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrdhanya sAhityakAro padmabhUSaNa paMDita zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAne tathA bhASAzAstra vyAkaraNa, zabdazAstra tathA saMzodhana-vivecana A sarva kSetre eka saMpUrNa vidvAna tarIkenI pratiSThA dharAvatA DaoN. harivallabha bhAyANIne, ema be mUrdhanya vidvAnone zrI hemacandrAcArya candraka arpaNa karavAno eka sAdo paNa gaurava bharyo evo samAraMbha yojavAmAM Avyo to. A baMne vidvAnone bhAratIya tattvajJAna, bhASA ane sAhityanI tathA saMskRtinI temaNe bajAvelI dIrghakAlIna tathA saMgIna evI sevA badala temane A caMdraka arpaNa thayo hato. atre e khyAlamAM rahe ke paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyAne gaye varSe ja bhAratanA mAnanIya rASTrapati dvArA 'padmabhUSaNa'nuM sanmAnapada enAyata thayuM hatuM ane Do. harivallabha bhAyANIne tAjetaramAM ja, laMDananI skUla opha eziyana enDa Aphrikana sTaDIjhanI mAnada phlozipathI sanmAnita karavAmAM AvyA che. zrI mAlavaNiyAe bhAratIya tattvajJAna ane vizeSataH jaina tathA bauddha darzanano itihAsa tathA vikAsakrama upara saghana temaja vipula pradAna karyuM che. jyAre DaoN. bhAyANIe prAkRta ane apabhraMza suddhAM vividha bhAratIya bhASAo tathA sAhityanA kSetramAM ajoDa pradAna karyuM che. A sAthe temaNe te prasaMge DaoN. bhAyANIe prastuta karelA vaktavyano mukhya bhAga paNa rajU karyo hato. DaoN. bhAyANInA aneka racanAtmaka sUcano tarapha dhyAna kheMcIne khAsa muddo kRSNavIra dIkSite doharAvyo hato. - (23)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ || anukrama vigata lekhaka pRSTha 0 hemacandrAcArya ane yaugika-AdhyAtmika harivallabha pUrvaparaMparA bhAyANI ...1 0 hemacandrAcAryanuM anubhavasiddha yogavijJAna DaoN. nArAyaNa ma. kaMsArA ...9 0 AcArya hemacandraviracita be dvAaizikAo, eka adhyayana nagIna jI. zAha .. 21 0 zrI hemacandrAcAryanI "pramANamImAMsA'mAM (vAda) kathAsvarUpa DaoN. lakSmaza joSI ..29 0 hemacandrAcArya praNIta "vItarAgastava': rasa ane kAvyanI daSTie jayaMta koThArI .38 0 AcArya hemacanA guNavicAranI ananyatA prA. DaoN. zAntikumAra paMDyA 0 paramparA sAthe ane sAme : hemacandrAcArya vijaya paMDyA ..pa9 0 hemacandrAcArya kA prAkRta vyAkaraNa, vararuci aur| ardhamAgadhI . Ara. vandra 68 0 somaprabhAcAryakRta kumArapAla-pratibodha : eka samIkSAtmaka paricaya DaoN. kanubhAI vra. zeTha..80 0 zrI hemacandrAcAryanA jIvanaprasaMgo : paM. zIlacandra kumArapAla pratibodha'nA pariprekSyamAM vijaya gaNi ..97 . para (24)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacaMdrAcArya ane yaugika-AdhyAtmika pUrvaparaMparA - harivallabha bhAyANI (1) "kumArapAlacarita' gata mRtadevIno upadeza hemacaMdrAcArya-racita kumArapAlacarita' (=prAkRta yAzraya-kAvya) (kuca.)nA AThamA sargamAM padya 14thI 83mAM 'siddhahemazabdAnuzAsana' (siha.)nA apabhraMza vibhAgane udAhata karela che. tenA viSaya tarIke zrutadevIe kumArapAla rAjAne Apelo upadeza che. "siddhahema'nA apabhraMza sUtro mATe hemacaMdrAcArye Apela udAharaNo pUrvavartI apabhraMza sAhityamAMthI uddhata karela che, jyAre kuca.nAM apabhraMza udAharaNo hemacaMdrAcArye pote racelAM che. sihe.nAM udAharaNo vividha viSayanAM che : zRMgAra ane vIrarasanAM, paurANika kathAvastune lagatAM, dhArmika ane vyAvahArika AcAranIti vizenAM (eTale ke aupadezika saduktio), vairAgyabhAvanAM vagere. paraMtu kuca.nAM apabhraMza udAharaNo, A pahelAM kahyuM tema, upadezano viSaya hovAthI, mAtra dharmabodha, vairAgya ane AcAraniyamone lagatAM che. sihe nA sUtronusAra eka eka padyamAM amuka amuka apabhraMza rUponAM udAharaNa ApavAnA hovAthI e becAra rUpone dhyAnamAM rAkhIne, niyata viSaya anusAra te te padyanI racanA- te paNa sAhityika guNavattA sAdhIne- karavAnuM kaparuM kAma hemacaMdrAcArya ('chaMdonuM zAsana ane "dezInAmamAlA'mAM temaNe racIne ApelAM udAharaNonI jema), anAyAsa lAge evI sahajatAthI pAra pADyuM che. kuca mAMnI apabhraMza racanAo mATe viSayadaSTie hemacaMdrAcAryanI pAse kaI pUrvaparaMparA hatI, kayA mULa sroto temaNe khapamAM lIdhA hatA tenI aTakaLa te khaMDamAMthI maLatA saMketone AdhAre karI zakAya che. paraspara saMkaLAyelA cAreka pravAho tarapha ApaNe AMgaLI cIMdhI zakIe. eka rIte jotAM ema kahI zakAya ke AgaLa jatAM hemacaMdrAcArye je viSayonuM 'yogazAstra'mAM vyavasthita ane savistara nirUpaNa karyuM, temAMnA ja keTalAka viSayone
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ lagatA vicArono temaNe ahIM sparza karyo che. munizrI jaMbuvijayajIe "yogazAstranA potAnA vidvattApUrNa saMpAdanamAM hemacaMdrAcAryanI vRttimAMnA aneka uddhata saMdarbho upara TippaNI ApI che ane pAtaMjala yogasUtra', "dharmabiMdu', 'jJAnArNava vagereno prabhAva cIMdhI batAvyo che. kuca.nAM zrutadevInA upadezamAMthI nIcenA pUrva srotono saMketa ApaNane maLe che: (1) sahajayAnI nAtha-siddhayogIonI-kahapA, sarahapA vagerenA dohokozonI ane tAMtrika dhArA; (2) yogadudeve apabhraMza bhASAmAM racita "paramAtmaprakAza" ane "yogasAramAM jovA maLatI AdhyAtmika bhAvanAvALI dhAraNA; (3) tenI sAthe meLa dharAvatI rAmasiMhakRta "dohApAhuDa ane devasenakRta "sAvayadharmo-dohA'mAM jovA maLatI, sAmAnya jaina dharmatattvo, vrato ane AcArano upadeza karatI paraMparA; (4) apabhraMza saduktio-subhASitonI lokasAmAnya paraMparA. prastuta dhArAonA prabhAva tarapha tathA kuca. caritanA apabhraMza khaMDanA chaMdasvarUpanI sUcakatA tarapha A pahelAM ghaTatuM dhyAna nathI apAyuM to te darzAvavAno ahIM upakrama che. racanAnuM chaMdasvarUpa A bAbatamAM je keTaluMka mArgadarzana Ape che te ApaNe prathama joIe. sarahakRta 'dohAkoza-gIti' e te saMgrahanuM paraMparAgata nAma che. paraMtu temAMnA badhAM padyo dohAchaMdamAM nathI. dohA uparAMta vadanaka chaMdanAM padyonuM pramANa paNa ghaNuM moTuM che. uparAMta koI koI padya vastuvadanaka(sArdha chaMda)mAM che, to thoDIka prAkRta gAthAo paNa che. "dohAkoza' sivAyanI upara nirdiSTa karelI kRtio dohAbaddha che. nItiviSayaka apabhraMza subhASito mATe dohA uparAMta mAtrA ke raphA ( mAtrA + dohA) tathA vadanaka vaparAtA hovAnAM udAharaNa navamI zatAbdInA "svayaMbhUchaMda'nA samayathI jovA maLe che. kuca nA apabhraMza padyo mATe paNa hemacaMdrAcArye vadanaka (14thI 27, 77, 80), dohA (28thI 74, 81), papada ke sArdha chaMda (= vastuvadana + kapUra) (76), mAtrAchaMda (75, 78) vAparyA che. te uparAMta eka eka padya jhaMbaTaka (79), sumanoramA (82) ane kapUra chaMda (83)mAM che, je vaividhya khAtara vaparAyA hovAnuM samajI zakAya. TIkAkAra pUrNakalazagaNie A pratyeka chaMda oLakhI batAvyo che. AmAMno papada (=pAchaLathI rolA nAme prasiddha thayo te) "prAkRta IMgala' ane zAmaLa bhaTTa vagerenI racanAomAM -prAcIna hiMdI tathA gujarAtI kAvyomAM puSkaLa vaparAyo che.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 kuca.nA ahIM carcAprApta khaMDamAM tAMtrika-yaugika paribhASA ane upadezazailIno prabhAva pragaTapaNe joI zakAya che. gaMgA (=iDA nADI) ane yamunA (= piMgalA nADI)nuM bhItara tajIne haMsa (=AtmA) sarasvatI (=suSumyA nADI)nI bhItara pahoMce tyAre mokSasukha pAme che. (15). manane caMdra (- iDA nADI) ane sUrya (= piMgalA nADI)mAM niviSTa karo. (18). iDA, piMgalA vagere nADIonA jJAna vinA yogasAdhanA nirarthaka che. (18). 23mA padyamAM adRSTa taMtrI vaDe vAgatI vINAno, ane vividha dehasthAnomAM raNakI UThatA tenA anAhata nAdano nirdeza che. 25mA padyamAM brahmaraMdhramAM manano nirodha karavAno upadeza che. 'gagana', 'sudhArasa'(24)', 'manaHsthirIkaraNa' (67) paNa noMdhapAtra che. padya 18mAmAM 'dohAkoza'nA 55mA ane 57mA dohAno paDagho sAMbhaLI zakAya. AThamA adhyAyamAM jaina AcAravicAranA sAmAnya tattvonuM je rIte nirUpaNa thayuM che temAM vAraMvAra papra. ane 'yogasAra'nI zailI ane sUra varatAya che. e ja rIte prasiddha yogI gorakhanAtha (gorakSanAtha)nA 'amanaskayoga' (=ayo.)no prabhAva paNa pratIta thAya che. jenuM mukti lakSya che tene mATe karaNAbhyAsa Asana vagereno abhyAsa - nirarthaka che (17). 'yogazAstra'mAM paNa hemacaMdrAcArya kahe che ke recaka, pUraka, kuMbhaka ane karaNAbhyAsa vinA paNa, sAco prayatna karIne vimanaskatA sAdhavAthI pavanano ApoApa nAza thAya che. 'yogazAstra'nA pAMcamA prakAzanI svaracita vRttinI prastAvanAmAM paNa prANAyAma vagere mokSamArgIne upayogI na hovAnuM kahyuM che. ayo. mAM paNa vANI, mana ane kAyAno saMkSobha varjita gaNyo che. (2.57). prayatnaleza paNa jyAM sudhI hoya tyAM sudhI parama-tattvane pahoMcavAnI saMbhAvanA nakArI che. (2.58). manane staMbhita karI pavanamAM niyojavAthI, manapavananA nirodhathI, siddhi prApta thatI hovAno je nirdeza che (22), tenI sAthe ayo. mAM pavanano nAza ane manano nAza sAdhavA je kahyuM che (2.30, 2.31) te sarakhAvI zakAya. unmanIbhAva (yozA. 12.54), vimanaskatA (yozA. 12, 45), amanaskatA (yozA. 11, 12) e paribhASA paNa gorakSanAthanA yoganI che. kuca.mAM kAyAne 'kuTI' kahI che ('kAyakuDullI', 72). 'paramAtmaprakAza'mAM paNa A rUpakano prayoga che. ('jIvi jaMti kuDI Na gaya', 2:129). sihe. 8.4.422 (14)mAM e ja paraMparAno je dohA uddhRta che temAM paNa evo ja prayoga che. ('ekka kuDullI paMcahiM -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudhI'). 'jIviyaDala', 'dosaDA' (72) jevAM, ghaNuM kharuM to chaMdanI jarUriyAta pUrI karavA prayojAtAM, svArthika ; pratyayavALa rUpo 'dohAkoza', 'paramAtmaprakAza', dohApAhuDa' vagerenI apabhraMza bhASA mATe lAkSaNika che, ane te laukika zailInA apabhraMzanAM sUcaka che. yogaviSayaka jaina paraMparAnA sAhityamAM prakaraNagraMthomAM saMskRtamAM racAyela yogapradIpa' paNa A ja paraMparAnI kRti che. emAM kartAno ke racanA samayano nirdeza nathI. paraMtu tenA upara je jUnI gujarAtI bAlAvabodha maLe che, tenI bhASA paMdaramA zataka lagabhaganI jaNAtI hovAthI, 'yogapradIpa'ne teramA-caudamA zatakamAM mUkI zakAya. temAM "somasUryanADI", "u"nnIbhAva', 'samarasa', 'sahajAvasthA", "anAhata nAda' evI paribhASA maLe che. (saMpAdanane aMte ApelI zabdasUcimAM A zabdono sthAnanirdeza Apelo che). tenA upara paramAtmaprakAzano ghaNo prabhAva che. sarakhAvo yopra. 4, 9, 10 ane pau, 2. 85, 133, " 11, 27 " " 1. 17 " 14. 35 ? " 2.176 " 22 " " 1.34 = " 1.32 ra9 " " 1.37 " 1.108 " 1.114 * 26 101 1. sarakhAvo "paramAtmaprakAza', 2.169 : addhammIliya-loyaNahi, jou ki jhUpiyaehi ! emaI lambhai parama gai, sicciti kiyaehi || 2. paramAtmA prakAzamAM 'bhAvaDA' (1.79, 2.15, 29, 30, 190, 194), velaDI' (1.32), "avakukhaDI' (1.115), 'kammaDA' 1.77), "jIvaDau' (1.76, 77, 84, 2.126, 182, 188), 'hiyavaDa' (1.120, 12 1), 'paMthaDA' (2.69), 'lakUkhaDo' (2.125), karahaDA" (2.136), 'divahaDA" (2.138), 'jammuDA" (2.143), 'joiyaDA (2.159), "sAsaDA" (2.162), "salaDA' (2.187).
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) "yogazAstra' hemacaMdrAcArye svayaM jaNAvyuM che tema teNe 'yogazAstra' (== yozA.)nI racanA AgaLanI zAstrIya paraMparA, guruparaMparAthI prApta jJAna ane svAnubhava-ene AdhAre karelI che. kumArapAla rAjAne yoganA AcAra-vicArano upadeza ApavA nimitte racelA yogA. mAM teNe jaina dharmanA sAmAnya AcAra-vicAranAM tattvono samAveza karavA sAthe, yogazAstranI vividha pUrvaparaMparAono vyApaka samanvaya sAdhavA eka samartha prayAsa karyo che. enuM ucita mahattva darzAvatuM ane gaurava karatuM vivaraNavivecana sukhalAlajI, hIrAlAla kApaDiyA vagere dvArA ane vizeSa to muni jaMbuvijayajI vaDe saMpAdita AvRttimAM prastuta karela savistara, pAMDityasabhara, marmagAmI adhyayana dvArA jijJAsuone sulabha thayuM che. eka daSTie yogA. ne amuka aMze ApaNe hemacaMdrAcAryanA "kumArapAlacarita" ( kuca.)mAM zrutadevIe kumArapAlane je upadeza Apyo che (AThamo sarga) temAM je atyaMta saMkSepamAM kahyuM che - tenuM ja, vividha yaugika paraMparAono samAveza karatuM vistaraNa ane vyavasthita nirUpaNa gaNI zakIe. ane e banne mATe je vibhinna sroto preraka ane AdhArabhUta banyA haze tenA pUrvasaMketo, "siddhahema zabdAnuzAsana (si.)nA AThamA adhyAyamAM apabhraMza vibhAgamAM je udAharaNo ApyAM che te dvArA maLe che. apabhraMza vyAkaraNamAM Apela udAharaNo tatkAlIna upalabdha apabhraMza sAhityamAMthI lIdhelAM che, - pote sIdhAM uddhata karyA hoya, athavA to purogAmI apabhraMza vyAkaraNomAMthI svIkAryA hoya. sAme pakSe, kuca.nA AThamAM sarganA apabhraMzakhaMDa mATe temaNe pote ja racanA karI che. e khaMDa (kuca. 8, 18-83). nI A dRSTie karelI tapAsa ThIka ThIka dyotaka nIvaDe tema che. sihe nAM apabhraMza udAharaNonA saMketa parathI je apabhraMza sAhityaprakAronI aTakaLa karI zakAya te nIce pramANe che : 1. raDDAbaMdha-(350-1)govida kavivALuM udAharaNa (422-6) ane 446 nIcenuM kAma-ratine lagatuM udAharaNa. 2. saMdhibaMdha - caturmukhanA apabhraMza rAmAyaNamAMthI lIdhela udAharaNa . (331).
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. rAsAbaMdha - 4, vadanakabaMdha - 5. dohAbaMdha - 357-2 ane 414-1 nIcenAM udAharaNa . 382, 422-15 nIcenAM udAharaNa. (1) 'DholA-mAru prakAranA duhA (330-1, 2, 425 1) tathA (2) anya premakathAonA (muMjaracita -350-2, 395 2, 424-3, 431-1; muMja-mRNAlane lagatA : 439-3, 4). (3) vIrarasanA duhA - 330-4, 384, 358-2, 3pa7-2, 358-1, 370-3, 371-1, 379 2, 3, 386-2, 387-3, 445-3 (4) paurANika kathAonA - 384-1, 402, 391-2 (5) jaina yaugika-AdhyAtmika paraMparAnA (juo nIce AgaLa upara) (6) ANaMda-paramANaMdanI ukti-prayukti jevA, nIti ke vyAvahArika anubhavajJAnane lagatA laukika duhA 401-3 (7) phuTakaLa subhASito - zRMgArika, vIrarasanAM, aupadezika, anyoktirUpa. AmAMthI cothA varganA ane pAMcamA varganA vibhAga (pa) ane (7) ApaNI ahIMnI carcA mATe upayogI che. apabhraMza sAhityanI AdhyAtmika dhArAno sahajayAnI siddha ke nAthAyogI paraMparAthI AraMbha thayo che. dohAkozo ane carcAgItiomAM saraha, kAnta vagere nAthasiddhonI racanAothI ApaNe paricita chIe. eneja anusaratI jaina apabhraMza sAhityanI AdhyAtmika dhArA digaMbara kavi yogIndudeva (10mI zatAbdI ?)nA "paramAtmaprakAza' (=pa pra.) ane "yogasAra', rAmasiMhanA (i. sa. 1100 lagabhaga) dohApAhuDa (=dopA.) vageremAM jovA maLe che. caMDakRta 'prAkRtalakSaNa'nI eka pAThaparaMparAmAM je udAharaNa ApeluM che. ('kAla laheviNa joiyA vagere) te paka, dohA kramAMka 1-85 che. te ja rIte
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 sihe nA apabhraMza-vibhAgamAMnA 365, 389 ane 427 (1) e sUtro nIcenAM udAharaNa anukrame papra.nA dohA 2-147, 2-130 ane 2-140 che. te ja pramANe dopA. nA dohA 88, 151, 167, 176 ane 177 anukrame sihe. nAM 366, 422 (2), 414 (2), 418 (5) ane 393 (4) e sUtronAM udAharaNa tarIke ApelAM che. patra. 2-114mAM 'loha' upara zleSa karIne (1'lobha', 2-'loha') kahyuM che ke 'loha'no saMga karyAthI agnine eraNa ane ghaNanI vacce piTAvAnuM ane sANasAthI kapAvAnuM duHkha sahevuM paDe che. tevI ja rIte siMhe. udAharaNa kramAMka 4.392mAM 'atirakta' upara zleSa karIne (1-'rAtAraMganI', 2-'anurakta') majIThane 'rAga'ne lIdhe mULamAMthI ukheDAvuM, AgathI kaDhAvuM ane ghaNathI kuTAvuM- evAM du:kha sahevA paDavAnI vAta che. yozA.mAM maLatA bahirAtmA, aMtarAtmA ane 52mAtmA evA vibhAjanano AdhAra papra. hovAnuM kahI zakAya. dopA. mAM pacAsa jeTalA dohA papra.mAMthI lIdhelA jaNAya che. bIjI bAju, dopA.mAM agiyAra dohA sarahanA 'dohAkoza'mAMthI lIdhelA che, jemAMthI cAreka papra.mAM paNa maLe che. A bauddha ane jaina yogamArgI apabhraMzadhArA kuca.nA zrutadevInA upadezanI racanAveLA hemacandrAcAryanI samakSa hovAnuM ApaNe jarura kahI zakIe. e saMbaMdhamAM pahelA khaMDamAM kuca.mAM 'gaMgA', 'yamunA', 'sarasvatI', temAM snAna karato 'haMsa','ravi', 'zazI', 'iMDA', 'piMgalA', 'gagana', 'sudhArasa', 'brahmaraMdhra' 'anAhata nAda' (8-25), 'manaHsthirIkaraNa' (8-67) e paribhASA nAthapaMthI yogadhArAno prabhAva darzAvatI hovAnuM upa2 (1)mAM meM batAvyuM che. A upa2thI hemacaMdrAcAryane je pUrvavartI (vizeSe apabhraMza bhASAnA) srotono lAbha maLyo haze tenI thoDIka jhAMkhI karI zakAze. vaLI prastuta vicAraNAthI, haribhadrasUrinI jema hemacaMdrAcAryanuM valaNa AvA viSayamAM jaina paraMparA sAthe saMlagna rahIne anya paraMparAnAM iSTa ane Adeya tattvo pratye keTaluM udAra hatuM tenI pratIti paNa thaze. je vicAraNA ane khojano prAcIna upaniSadomAM sUtrapAta thayo tene pariNAme- bhAre AMtarika mathAmaNa, ciMtana ane UhApohane pariNAme traNa tattvo uttarakAlIna tattvavicAranA AlaMbana tarIke hAtha lAgyAM : AMtara-bAhyanA -
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirIkSaNa, ciMtana ane anubhave jagata, AtmA ane brahma (ke jIvAtmA ane paramAtmA)- e uttarakAlIna ciMtanadarzanano AdhAra banyAM. emanA svarUpanI samaja bAbata je vividha dRSTio udbhavI ane pravartI tenA thoDAka saMketa bhagavadgItA-upaniSada'mAMthI paNa maLe che. kSarapuruSa, akSara puruSa ane puruSottama eve nAme uparyukta vyavasthAnuM temAM vidhAna karyuM che. A AtmavicAra ke adhyAtmavicAra to sAdhana hatuM. sAdhya hato - AtmAnubhava, yoga. yogavicArane dArzanika paraMparAomAM AthI ghaNuM ja mahattva maLyuM. jaina paraMparAmAM, "bhagavadgItA'vALI paraMparAmAM, pAtaMjala yogavALI paraMparAmAM ane uttarakAlIna siddhayogIo ane nAthapaMthIonI paraMparAmAM vividha rIte yogasaMjJA pAyAnI bhUmikA bhajavavA lAgI. yogasiddhi mATe prAraMbhanuM sopAna te dhyAna. ethI dhyAnanA svarUpa, prakriyA ane mahattva vize paNa ghaNI dRSTie vicAraNA thaI. 'AtmA', 'yoga' ke 'samAdhi ane dhyAna'e saMjJAonA prabhAva nIce uttarakAlIna vividha paraMparAonI AdhyAtmika pravRttio cAlatI rahI che temAM zaiva, zAkta ane vaiSNava Agamo, taMtro, sahajayAna- vajayAna, ane jaina AdhyAtmika paraMparA-evA vividha pravAho che. emanuM etihAsika ane tulanAtmaka adhyayane ghaNuM phalaprada nIvaDe tema che. saMdarbhasUci kumArapAlacarita (prAkRta-vyAzraya-kAvya), hemacaMdrAcArya kRta. pUrNakalazagaNita TIkA sahita. saMpA. za. pAM. paMDita. bombe saMskRta sirIjha, kramAMka 60, 1900, muMbaI. amanaskayoga. gorakSanAthakRta. paramaprayAsu (paramAtmaprakAza. yogadudevakRta, saMpA. A. ne upAdhya. 1960. agAsa yogapradIpa. jUnI gujarAtI bAlAvabodha sAthe. prakAzaka: jaina sAhitya vikAsa maMDaLa, 1960, muMbaI. yogazAstra, hemacaMdrAcAryakRta, saMpA. muni jaMbuvijaya, 1937, 1990, muMbaI. ***
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacaMdrAcAryanuM anubhavasiddha yogavijJAna le. DaoN. nArAyaNa ma. kaMsArA kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrAcArya svapajJa vivaraNa saha racelA potAnA yogazAstranA prathama prakAzamAM AraMbhamAM "yogInAtha', "zrI vIranAtha', "siddha adabhuta yogasaMpatti prApta karanAra' mahAvIrane namana karIne mULa zlokAtmaka graMtha ane gadyAtmaka vivaraNanI racanA AraMbhI che. A yogazAstra' kula bAra prakAzomAM vibhAjita che ane temAM "zrata' arthAta jaina AgamagraMtho, guruparaMparA ane anubhavanA AdhAre graMtharacanA karI hovAnuM jAhera karyuM che. pahelAthI agiyAramA prakAza sudhImAM AgamagraMtho tathA guruparaMparAne AdhAre yogazAstranuM nirUpaNa karyuM che, ane bAramAM prakAzamAM "anubhavasiddha tattva'nuM nirUpaNa karyuM che; arthAta prathama agiyAra prakAzamAM zAstrIya ke siddhAntaniSTha nirUpaNa che, jyAre bAramAM prakAzamAM "yoga'nA anubhavasiddha tattva ke mULabhUta svarUpanuM nirUpaNa che. A bheda sUkSma che ane saprayojana che, e aMge AgaLa upara kiMcita vicAraNA karIzuM. ahIM prathama to A bAramAM prakAzamAM nirUpela 'tattva' zuM che, ane "yoga viSe hemacaMdrAcArya kevo abhigama dharAve che, tathA A vijJAna pAsethI zI apekSA rAkhe che, tenA kayA kayA dAvA te svIkAre che te jovuM prastuta che. prathama prakAzanA AraMbhe ja "yoga'nA mAhAbhyanuM nirUpaNa karatAM hemacaMdrAcArya kahe che ke yoga e sarva vipattione dUra karanAra acUka upAya che; jaDIbUTIo, maMtra tathA taMtra vagaranuM vazIkaraNa che. ghaNAM atyaMta jUnAM pApo paNa yoganA prabhAve nAza pAme che. yogInAM kapha, zlekha, mala, sparza e badhAM paNa auSadhIya mahAprabhAvazALI banI javAnI, ane vividha indriyo dvAra anubhavajJAna prApta karavAnI siddhio e yogano ja camatkAra che. 6 cAraNavidyA arthAt AkAzagamana vagere siddhio, jhera pacAvavAnI zakti, avadhijJAna arthAta sAmAnya Indriyone gocara na hoya tevA padArthonuM pratyakSajJAna prApta karavAnI siddhi ane mana:paryAya arthAt bIjAnA mananI vAta jANI levAnI siddhi, A badhuM yogathI ja prApta thAya che. brahmahatyA, strIhatyA, gohatyA jevAM ghora mahApAponA karanArane paNa narakagatimAMthI yoga ja bacAvI le che. "rAjA bharata cakravartIne kevaLajJAnanI prApti yoga dvArA thaI hatI; marudevI, daDhaprahArI, cilatIputra vagereno uddhAra paNa yoga
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 dvArA ja thayo hato. hemacaMdrAcArya to tyAM sudhI kahe che ke jenA kAne 'yoga' e zabda ja paDyo na hoya evo vyakti dekhIto mANasa hovA chatAM vAstavamAM pazu che, ane eno janma nirarthaka che; te na janmyo hota to ja sArUM ! 10 cAreya puruSArthomAM zreSTha mokSa puruSArtha mATe yoga ja kAraNarUpa bane che, ane yoga ja jJAna, zraddhA tathA cAritrarUpa ratnatraya che. AvA yoganI prApti karavAnI icchA koNa na kare ? 12 'yoga' viSe hemacaMdrAcAryanI A spaSTa dhAraNA, apekSA tathA zraddhA che. 11 13 have 'anubhavasiddha' yoga aMge hemacaMdrAcArya kahe che ke yogavijJAnano abhyAsa karanAra yogIne cittanI vikSipta, yAtAyAta, zliSTa ane sulIna e cAra avasthAonI Azcaryajanaka jANakArI prApta thAya che. kAraNa ke, sAmAnyataH mAnavI bahimurkha hoya che ane aMtarmukha thaIne sAkSIbhAva prApta na thAya tyAM sudhI cittanI avasthAo viSe sabhAnatA jAgavI saMbhavita ja nathI; jo ke pratyeka manuSyamAM ochevatte aMze koIkavAra alpakALa mATe saMjogovazAt AvI kSaNika sabhAnatA jAge che kharI, paNa te asthAyI ane moTe bhAge ardhasabhAna ke dhUMdhaLI hoya che. pachI A cAra avasthAo aMge spaSTIkaraNa karatAM kahyuM che ke vikSipta eTale cala ke bhaTakatuM; yAtAyAta eTale thoDIka sthiratA prApta thavAthI AnaMdano anubhava karatuM; zliSTa eTale sthira thavAthI satata AnaMdano anubhava karatuM; ane sulIna eTale atizaya nizcala arthAt eka ja viSayamAM ekAgra thayeluM citta. 14 A cAra avasthAomAMthI pasAra thatAM thatAM, abhyAsa pAko thaI jatAM, yogInuM citta 'nirAlaMba' arthAt nirviSaya samarasabhAvarUpa dhyAnanI avasthA prApta karIne parama AnaMdano anubhava kare che. ahIM hemacaMdrAcArya bhalAmaNa kare che ke bAhya viSayomAMnA AtmabhAvane choDI daIne prasanna aMtaHkaraNa dvArA yogIe paramAtmAnuM ciMtana karavuM, jethI tanmayatA arthAt paramAtmamayatA prApta thAya. 15 AnA anusaMdhAnamAM 'bAhyAtmA' eTale ke zarIra, dhana, parivAra, srIputrAdi vageremAM Atmabuddhi, ane 'aMtarAtmA' eTale ke zarIra vagereno adhiSThAtA cidrUpa, AnaMdamaya niHzeSa upAdhivarjita, zuddha, atIndriya, anaMtaguNothI yukta AtmA pratye Atmabuddhi; A AtmA e ja paramAtmA che evuM yoganA jANakAronuM kathana che.17 AtmAne zarIrathI kAyama alaga jANavo ane zarIrane AtmAthI alaga anubhavavuM, e be anubhavothI AtmA ane zarIranI bhinnatAne jANanAra yogI AtmaniTTAmAMthI calita thato nathI.18 16
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 * AtmA sivAyanA padArthomAM saMtoSa mAnanAra mUrNa manuSyanI Atmajyoti aMdara aMdara ja DhaMkAyelI rahe che, jyAre bAhya padArthomAMnA sukhanI bhrAnti nivRtta thavAthI jJAnI thayela yogI pote potAnA AtmAmAM tuSTa ke masta rahe che. 19 AvA AtmajJAnavAMchu manuSyo AtmajJAna prApta thatAM ApoApa ja avyayapada eTale ke nirvANa pAme che e cokkasa che. 20 AtmajJAnathI ja AtmAne paramAtmapaNAno anubhava thAya che. 21 yogIne pUrvajanmanA saMskArathI tattvano prakAza lAdhe che; e mATe upadezanI jarUra rahetI nathI. ahIM hemacaMdrAcArya vina pada prayojIne paraMparAnI mAnyatAno nirdeza karatA hoya tema lAge che, athavA A bAbata zAstragamya nahIM paNa anubhavagamya hovAnuM paNa sUcavatA hoya evuM saMbhavita che. vikalpa, kadAca potAnI jAtanA ke potAnA paricita yogIonA anubhavane AdhAre, hemacaMdrAcArya umere che ke gurucaraNanI upAsanA karanAra, prazAnta ane zuddha thayelA cittavALA yogIne gurukRpAthI A janmamAM jIvatejIvata ja tattvano sAkSAtkAra thaI jAya che emAM zaMkA nathI. 23 AnA prathama pagathiyA rUpe hemacaMdrAcArye gurUno Azraya levAnI bhalAmaNa karatAM kahyuM che ke guru tattvajJAnano upadeza karIne tenuM darzana arthAta anubhava karAve che, ajJAnarUpa aMdhakArane harAve che, mATe prANAyAma vagere klezamaya pravRttino parityAga karIne yogAbhyAsIe guru pAse jaI AtmasAdhanA pratye ruci rAkhavI. 24 ahIM hemacaMdrAcArya upaniSadomAMnA zrotriya brahmaniSTha gurunI "upasatti nA upadezano paDagho pADatA hoya evuM lAge che. AtmA ane zarIrane bhinna tarIke anubhavatA yogAbhyAsIoe mana, vacana ane kAyAnI caMcaLatAne prayatnapUrvaka TALIne zAnta banavuM. 25 ekadama udAsInatA parAyaNa vRtti dhAraNa karavI ane koI ja bAbatanuM ciMtana na karavuM, kema ke saMkalpavikalpone lIdhe citta sthiratA prApta karI zakatuM nathI. mana, vacana, kAyAthI ekAgratA mATe lezamAtra paNa prayatna ke saMkalpayukta kalpanA na karavI, kAraNa ke prayatna ke saMkalpakalpanA hoya tyAM sudhI citta laya pAmatuM nathI. udAsInavRttiparAyaNa yogIne tattvano sAkSAtkAra, arthAta anubhava, svayaMprakAza hoya che; enuM varNana ke vizleSaNa to guru paNa karI zakatA nathI 27 ahIM hemacaMdrAcArya ADakatarI kabUlAta karatA lAge che ke AtmAnubhava e zAstramAMnA AtmaviSayaka bhinnabhinna darzanonA zAstrIya nirUpaNothI vilakSaNa evo kevaLa svAnubhavagamya gUDha avarNanIya anubhava che. upaniSado paNa AvuM ja kahe che !
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 2 dhyAna mATe indriyalaya tathA cittalayanI paddhati darzAvatAM hemacaMdrAcArya kahe che ke ekAnta, atipavitra ramaNIya jagyAmAM sadA sukhAsanamAM besIne, paganA aMguThAnA cheDAthI mAthAnI coTI sudhInA saghaLA avayavo zithila karIne, jJAnendriyono sAmAnya vyApAra bhale cAlu rahe chatAM, cittanI vRttine rokavAnI mathAmaNamAM paDyA vinA,. dAsI bhAva dhAraNa karIne, viSayasukha aMgenI bhrAntimAMthI mukta thaIne, bAhya ane AMtarika ceSTAo tyajI daIne, yogAbhyAsI tanmayabhAva prApta thatAM unmanI avasthAe pahoMce che. cittane prayatnapUrvaka rokavAnI paddhati ahIM nathI, ethI ulaTuM hemacaMdrAcArya kahe che ke indriyone potapotAnA viSayonuM grahaNa karatAM rokavI nahIM, ke grahaNa karavAmAM pravartAvavI nahIM, citta paNa jyAM jyAM jAya tyAMthI tene pAchuM vALavuM ke vAravuM nahIM. kema ke ema karavA jaIe tema tema te vadhune vadhu bhaTake che; ane na vArIe to thAkIne zAnta bane che. jema jema ane jyAM jyAM citta sthira thAya tyAM tyAMthI tyAre tyAre yogIe tene calita na karavuM; A rIte abhyAsa karavAthI atizaya caMcaLa citta paNa ekadama sthira thaI jAya che. 30 e ja rIte AMkhanI najara je koI sthAne sthira thAya tyAM dhIme dhIme vilaya pAme che; A rIte prastuta thaIne vilaya pAmatI daSTi paramAtmatattvarUpa svaccha darpaNamAM sthira thaIne jAte ja AtmAnuM darzana kare che.31 vizeSamAM hemacaMdrAcArya kahe che ke AtmA udAsInabhAvamAM magna thatAM tene parama AnaMdano anubhava thAya che. ane te manane kyAMya paNa prerato nathI. A rItanA upekSAbhAvathI citta koI indriyo para adhiSThita thatuM na hovAthI pota potAnA viSayo hAjarAhajUra hovA chatAM indriyo temAM pravRtta thatI nathI. Ama AtmA manane prerato na hovAthI, mana indriyone preratuM nathI, ane baMne dvArA prerita na thavAthI te ApoApa ja laya pAmIne manonAza ke cittalayanI avasthA prApta thAya che. manonAza thatAM niSkala Atmatattva, sthirajyotinI jema pragaTa thAya che. 33 yogIne tattvadarzana thayAnI keTalIka nizAnIo darzAvatAM hemacaMdrAcArya kahe che ke pasIno thayA vagara ane aMgamardana karyA vagara paNa AvA yogInuM zarIra komaLa banI jAya che. telamAlIsa vagara zarIra snigdha rahe che. manamAM kAMTo raheto nathI. zarIranI akkaDatA chUTIne ekadama zithilatA AvI jAya che. avidyA naSTa thaI jAya che. 34
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 manojya mATe amanaskatA, arthAta manolaya e acUka IlAja che. e siddha thatAM yogIne potAnuM zarIra jANe ke hoya ja nahIM evuM lAge che. parama amRtano AsvAda anubhavAya che; recaka, pUraka ane kuMbhaka vagere prANAyAma vagara ApoApa ja prANagati staMbhana ane laya pAme che, zvAsocchavAsa paNa ApoApa thaMbhI jAya che; jAgrata avasthAmAM paNa je yogI laya pAmIne A zvAsocchavAsarahita svastha suSupta jevI avasthAmAM raheto thAya che, te jIvatAM ja mukta banI jAya, che; tattvamAM lIna thayela yogI nathI jAgrata hoto nathI ke supta hoto;35 te to potAnI AgavI AtmAnaMdanI mastImAM viharato rahe che. aMte, naiSkarmano puraskAra karatAM hemacaMdrAcArya kahe che ke karmo duHkhaheturUpa che, jyAre niSkarmIpaNuM sukhahetuka che; bhale mokSa prApta thAya ke na thAya, paNa A manolayanI avasthAthI paramAnaMdano anubhava cokkasa thAya che, ane bIjAM badhAM dunyavI sukho tenI tulanAmAM nagaNya lAge che. A unmanIbhAva ane eno upadeza karanAra sarunI upAsanA karavI e ja sAdhanAnuM lakSya banI javuM joIe evuM hemacaMdrAcAryanuM tAtparyakathana che. 30 upara AlekhelA hemacaMdrAcAryanA anubhavasiddha yoganA nirUpaNamAM najara nAkhatAM kyAMya jainadarzanamAMnAM paMcamahAvrato, pAMca samitio, traNa guptio, pAMtrIsa guNo, samyaktva, mithyAtva, pAMca aNuvrato, zrAvakanI agiyAra pratimAo, saMkhanAvidhi, aticAro, bAvIsa pariSado tathA upasargo, AtmAnA svarUpanI carcA, kaSAyo, maitrI Adi bhAvanAo, Asana, prANAyAma, dhyAnanA raudrAdi prakAro- A badhAno kazo ja sIdhI ke ADakataro ullekha karyo nathI ane upayoga darzAvyo nathI, e bAbata khAsa noMdhavA jevI che, kAraNa ke pratyakSa yogasAdhanAnAM e badhA bahiraMga ke bAhya pAsAM che, jyAre dhyAna dvArA manolaya e AMtarika pAsuM che. hemacaMdrAcAryanA anubhavasiddha yoganA upara darzAvela nirUpaNanA saMdarbhamAM bhagavadgItAnA "dhyAnayoga" nAmanA chaThThA adhyAyamAMnA nirUpaNanI tulanA karIe to ghaNuM sAmya jovA maLaze : bhagavadgItA kahe che ke karmaphaLano Azraya lIdhA vinA je kartavya karma kare che te ja saMnyAsI che ane te ja yogI che, nahIM ke agnino tyAga kriyAmAtrano tyAga karanAra.38 saMkalpamAtrano tyAga karyA vagara koI yogI banI zakato nathI.39 jyAre yogI indriyonA viSayomAM ke karmomAM
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Asakta banato aTakI jAya che, tyAre tenA sarvasaMkalpano saMnyAsa thaI jAya che. A avasthAne 'yogArUDha' avasthA kahevAmAM AvI che. 40 yogasAdhanAvidhi aMge bhagavadgItA kahe che ke yogIe AzArahita ane aparigrahI banIne cittane AtmAmAM joDatAM rahevuM joIe. e mATe eNe ekAMta sthAnamAM pavitra sthira Asana sthApIne manane ekAgra karatA rahI Atmavizuddhi arthe yogasAdhanA karavI joIe.41 pachI yogInuM citta dhIme dhIme uparAma pAmIne, nirodha pAmIne, Atmadarzana thAya tyAra sudhInI avasthAnuM nirUpaNa karatAM bhagavadgItA kahe che ke dhIme dhIme dhIrajathI buddhipUrvaka manane AtmAmAM sthira karavuM, ane koI ja vicAra na karavo, koIpaNa bAbatanuM ciMtana na karavuM.4 yogAbhyAsathI citta jyAre uparAma pAme che tyAre Atmadarzana thatAM yogIne parama saMtoSano anubhava thAya che. A kevaLa buddhigrAhya, chatAM indriyonA kSetranI pele pAranuM Atyantika sukha che ane emAMthI yogI calita thato nathI; enAthI bIjuM koI sukha moTuM jaNAtuM nathI; moTuM duHkha paNa ene calita karI zakatuM nathI. A rItano du:khasaMyogano viyoga ja yoga nAme oLakhAya che. mATe Avo yoga thAkyA vagara cokkasa sAdhavo joIe.43 A uparathI jaNAya che ke prathama agiyAra prakAzamAM pAtaMjalayoganA yama, niyama, Asana, prANAyAma ane pratyAhAra e pAMca bahiraMgonA sthAne, hemacaMdrAcArye jaina paraMparAne anusarIne ratnatrayane sthApI dIdhuM che. jyAre bAramA prakAzamAM temaNe anubhavasiddha yogane jainayoganA aMtaraMga tarIke sthApI dIdhuM che, ane emAM pAtaMjala yogasUtra tathA vyAsabhASya, zaMkarAcAryanuM bhagavadgItAnA chaThThA adhyAyanuM arthaghaTana, zAMkara advaitaparaMparAmAM pracalita manonAzanI tathA dhyAnane lagatI yogasAdhanAnI paraMparAno yathecchu lAbha lIdho jaNAya che. saMbhavataH A bAbatamAM temane AvA koI siddhayogIno satsaMga paNa avazya prApta thayo haze. hemacaMdrAcAryanI manonAzanI prakriyAnuM pagerUM to advaita vaidAnta paraMparAmAM zaMkarAcAryanA yogasiddha guru zrI goviMdayogI sudhI jAya che. vedAntI yogIomAM ane upAsnIbAbA jevA Adhunika yogIomAM A paraMparA Aja sudhI jIvaMta rahelI che. AjakAla maharSi mahezayogIe navA lebAsamAM viksAvIne bhAvAtIta dhyAna (Transcendental Meditation ke TM) tarIke prasAra pamADelI dhyAnaprakriyA e mUlataH zaMkarAcAryanI paraMparAmAM ja utarI AvelI paddhatinI che, jemAM trika zrIvidyAnI sahAyathI sahaja rIte prANotthAna karavAmAM saraLatA rahe ta
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 che. uparAMta dhyAnayogIonA saMpradAyomAMnI prANotthAnanI prakriyAmAMnI, prANAyAmo dvArA mananI gatine rokavAne badale, udAsInavRtti ane sAkSIbhAva dvArA manolaya sAdhavAnI, paddhati paNa hemacaMdrAcAryanA A nirUpaNamAM samAviSTa thayelI che. A uparathI koI siddhayogInA satsaMga aMgenI aTakaLane samarthana maLe che, jo ke upalabdha hemacaMdracaritromAM A aMgeno koI ullekha prApta thato nathI. paNa "yogazAstranA prathama prakAzamAM hemacaMdrAcArye tIrthakara zrI mahAvIra svAmIno yogInAtha" ane "zrI vIranAtha' ema ullekha karIne, jaina paraMparAmAM apracalita ane vaidika ke tAMtrika paraMparAmAM ja pracalita "nAtha' zabdano prayoga karyo che te kadAca sUcaka haze, kAraNa ke A bIjI paraMparAmAM siddha yogIono eka viziSTa saMpradAya che, jemAM matyendra, gorakha, jAlaMdhara, kAnIpha, bhartRhari vagere khUba prasiddha nAthayogIono samAveza karavAmAM Ave che. nava nAtho tarIke jANItA A yogIo paNa apratima ahiMsA. naiSThika brahmacarya, ane aparigraha mATe, ane chatAMya "siddha adbhuta yogasaMpatti mATe suprasiddha che. vaLI A yogIomAM karNavedha eka mahattvanI dIkSAvidhi che, jeno ADakataro ullekha hemacaMdrAcArye viparItalakSaNAthI prathama prakAzamAM karyo che.zaivazAkta paraMparAmAM paNa bhUtanAtha, AdinAtha, AnaMdanAtha, siddhizAbaranAtha, sahajAnaMdanAtha jevA yogIo ke siddhonA ullekho maLe che. jaina paraMparAmAMnA covIsa tIrthakaromAMnA ochA ochA sattara (17) tIrthakarone "nAtha" zabda lAgelo jovA maLe che, jema ke, ajitanAtha, saMbhavanAtha, sumatinAtha, supArzvanAtha, suvidhinAtha, zItalanAtha, zreyAMsanAtha, vimalanAtha, anantanAtha, dharmanAtha, zAMtinAtha, kuMthunAtha, aranAtha, mallinAtha, naminAtha, neminAtha ane pArzvanAtha. ma.ma.DaoN. gopInAtha kavirAje svAnubhavane AdhAre noMdhela 84 siddha ane saMtaparaMparAnI yoga paddhatiomAM "gurunuM mahattva apUrva che; paramAtmAnI samakakSa che. hemacaMdrAcArye paNa gurunA mahattvanuM yogazAstramAM khAsa pratipAdana karyuM che, ane "guruprasAda" arthAt gurunI prasannatA ke gurukRpAno spaSTa nirdeza karyo che. A "gurukRpA' e mAtra gurunI mAnasika khuzI ke AnaMdita avasthA nathI, paNa ene kAraNe ziSyayogIne prApta thatI, yoganI "dhyAna' nAmanI prakriyAmAM saraLa rIte praveza karAvatI, eka viziSTa gurugamya prakriyA che, jene lIdhe ziSyanuM prANotthAna thaIne prANagatimAM parivartana AvI jaI, aMtarmukha thavAmAM tene ekadama saraLatA thaI jAya che. siddhaparaMparAmAM yama, niyama, Asana ane prANAyAma e cAra aMgonA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ daDha abhyAsa dvArA pratyAhAra siddha karavA haThayogano Azaro levAmAM Ave che, ane pratyAhAranA aMgamAM praveza karAvavA guru vividha rIte "dIkSA ApI "gurukRpA' dvArA ziSyanI aMdara suSupta rahelI divyazaktine jAgrata kare che. siddha ane saMtaparaMparA e ubhayamAM A "dIkSA" ane "gurukRpA'nI viziSTa yogyatA dharAvanAra ja "guru" gaNAya che. jyAre dharmanA upadezaka mATe "AcArya' zabda ja prayojAya che. "AcArya anivAryapaNe "guru" hoya paNa kharA ane na paNa hoya; kharuM jotAM divya AdhyAtmika siddhi ane anubhava dharAvanAra ane karAvanAra ja "guru" gaNAya che; AcAryamAM A yogyatA hovI anivArya nathI. vaLI yogasiddha mahAtmAo moTe bhAge koI paMtha, phirakA, akhADA ke gacchamAM bhaLavAne badale svataMtra ekAkI jIvana jIvavAnuM ja vadhu pasaMda karatA hoya che, tethI hemacaMdrAcAryanA anubhavasiddha yoganA nirUpaNane AdhAre te paNa AvA koI mahAtmAnA saMparkamAM AvyA hovAnI zakyatA jaNAya che, ane A viSayamAM rasa dharAvatA vidvAnone tenI khoja karavA preraNA maLe tema che. jaina AcAraparaMparAmAM vikAsa pAmela yogazAstra tenI AgavI dArzanika dRSTi ane AgavI sAdhanA paraMparA sAthe saMkaLAyeluM hoya e svAbhAvika che. kadAca jaina paraMparAnA eka svataMtramArga tarIke anuyAyIo mATe tenI AvazyakatA paNa hoya ja. Do. digee noMdhyA mujaba 5 jainayogano mULa AdhAra zramaNa saMskRti che. tethI tenI yogaviSayaka prakriyAmAM cAritraviSayaka ane AdhyAtmika darzanAnusArI pArzvabhUmi anya paraMparAonI tulanAmAM vadhu sthira ane suvistRta hoya te paNa svAbhAvika che. ane chatAM, jyAre pratyakSa yogasAdhanAnA anubhavamUlaka kSetramAM pravezavAmAM Ave tyAre badhI ja dArzanika vicArapUrvaka parikalpanAo pAchaLa rahI jAya che, ane zuddha paramAnaMdamUlaka AtmAnubhava e ja aMtima lakSya banI rahe che e jotAM "yoga' e sarva dharmo ane darzano mATe AdaraNIya sAdhanApraNAlI banI rahI che. kadAca A kAraNe ja hemacaMdrAcArye bAramA prakAzamAM anubhavasiddhayoganuM nirUpaNa karavAnuM ucita ane Avazyaka mAnyuM jaNAya che. pAdaTIpo : 1. hemacandrAcArya yo. zA. 1.1 : namo durvArA vivairivAranavALei che te yoninAthAya nahAvIrAya tAyine ; yo. zA. sva. viva. 1.1 : prApya siddhAdbhutayogasampade zrIvIranAthAya vimuktishaaline| svayogazAstrArthavizeSanirNayo bhavyAvabodhAya mayA vidhAsyate / /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 2. me4, 1.4 : zrutAmbhodheradhigamya sampradAyAcca sadguroH / svasaMvedanatazcApi yogazAstraM viracyate // .. 3. mena, 12.1 : zrutisindhorgurumukhato yadadhigataM tadiha darzanaM samyak / anubhavasiddhamidAnI prakAzyate tattvamidamamalam // 4. me4na, 1.5 : yogaH sarvavipadvallIvitAne parazuH zitaH / amUlamantratantraM ca kArmaNaM nirvRtipriyaH // 5. mena, 1.6 : bhUyAMso'pi hi pApmAnaH pralayaM yAnti yogataH / ; 1.7 : kSiNoti yogaH pApAni cirakAlArjitAnyapi / 6. me4na, 1.8 : kaphavipuNmalAmarzasarvauSadhimaharddhayaH / saMbhinnasrotolabdhizca yogaM tANDavaDambaram // 7. me4na, 1.8 : cAraNAzIviSAvadhimana:paryAya sampadaH / yogakalpadrumasyaitA: vikAsikusumazriyaH / / 8. 4na, 1.12 : brahmastrIbhrUNagodhAtapAtakAnnarakAtithe: / dRDhaprahAriprabhRteryogo hastAvalambanam // 8. me4, 1.10-12. 10. sena, 1.14 : tasyAjananirevAsu nRpazormoghajanmanaH / aviddhakarNo yo 'yoga' ityakSarazalAkayA // nAthapaMthI yogAyonI vidhAnI vipino mAutarI ullekha ahIM karavAmAM Avyo che. 11. se4, 1.15 : caturvargAgraNIrmokSo yogastasya ca kAraNam / jJAnazraddhAnacAritrarUpaM ratnatrayaM ca saH // 12. me4na, 1.13 : yogAya spRhayenna kaH // 13. me4na, 12.2 : iha vikSiptaM yAtAyAtaM zliSTaM tathA sulInaM ca / cetazcatuHprakAraM tajjJacamatkArakAri bhavet // 14. me4, 12-3-4 : vikSiptaM calamiSTaM yAtAyAtaM ca kimapi sAnandam / prathamAbhyAse dvayamapi vikalpaviSayagrahaM tatsyAt // zliSTaM sthirasAnandaM sulInamatinizcalaM parAnandam / tanmAtrakaviSayagrahamubhayamapi budhaistadAmnAtam // 15. me4, 12.6 : bAhyAtmAnamapAsya prasattibhAjAntarAtmanA yogii| satataM paramAtmAnaM vicintayet tanmayatvAya // 16. ahIM hemacaMdrAcAryanI "AtmA' viSayaka vibhAvanA zaMkarAcArya ane rAmAnujAcAryanI taviSayaka vibhAvanAnI khUba najIka pahoMcI gaI che !
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. ubhayaMdrAyArya-yo. 2. 12.7-8 : AtmadhiyA samupAta: kAyAdiH kIrtyate'tra bahirAtmA / kAyAdeH samadhiSThAyako bhavatyantarAtmA tu // cidrUpAnandamayo ni:zeSopAdhivarjitaH zuddhaH / atyakSo'nantaguNaH paramAtmA kIrtitastajjJaiH / / 18. me4na, 12.8 : pRthagAtmAnaM kAyAt pRthak ca vidyAt sadAtmanaH kAyam / ubhayorbhedajJAtA''tmanizcaye na skhaleda yogI / / sahayogI 5252mA prayalita sthUNa, sUkSma ane 125 me trividha zarIrono nirdeza kAya'108 prayochane hemacaMdrAcArye karyo hoya ane emAM sAMkhyayogadarzananI taviSayaka vibhAvanAnuM ADakatarUM sUcana thayuM hoya, ane prakRti puruSa vivekanI vibhAvanAnA paDaghA saDI paData hoya, tema lAge che. 18. me4na, 12.10 : anta:pihitajyotiH saMtuSyatyAtmano'nyato mUDhaH / ___tuSyatyAtmanyeva hi bahirnivRttabhramo jJAnI // 20. sa4na, 12.11 : puMsAmayatnalabhyaM jJAnavatAmavyayaM padaM nUnam / yadyAtmanyAtmajJAnamAtramete samIhante / / 21. me4na, 12.12 : AtmadhyAnAdAtmA paramAtmatvaM tathA''pnoti // 22. me4na, 12.13 : janmAntara saMskArAt svayameva kila prakAzate tattvam / suptotthitasya pUrvapratyayavan nirupadezamapi // 23. bheTana, 12.14 : athavA guruprasAdAd ihaiva tattvaM samunmiSati nUnam / gurucaraNopAstikRtaH prazamajuSaH zuddhacitasya // 24. me4na, 12. 15-17. 25. bhena, 12.18 : vacanamana:kAyAnAM kSobhaM yatnena varjayecchAntaH / rasabhANDamivAtmAnaM nizcalaM dhArayennityam // 26. 4na, 12.18 : audAsInyaparAyaNavRttiH kiJcidapi cintayennaiva / yatsaMkalpAkulitaM cittaM nAsAdayet sthairyam // 27. me4, 12.21 : yadidaM taditi na tattvaM sAkSAdguruNA'pi hanta zakyeta / audAsInyaparasya prakAzate svayaM tattvam / 28. me4na, 12. 22-25. 28. me4na, 12. 26-28. 30. mena, 12. 28-30. 31. me4na, 12. 31-32.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 32. 4na, 12. u5 : AtmA prerayati mano na manaH prerayati yahi karaNAni / ubhayabhraSTaM tahi svayameva vinAzamApnoti // 33. sena, 12.36 : naSTe manasi samantAt sakale vilayaM ca sarvato yAte / niSkalamudeti tattvaM nirvAtasthAyidIpa iva // 34. bheTana, 12.37-40. 35. me4na, 12. 41-48. u6. me4- 12. 51 : mokSo'stu mA'stu yadi vA paramAnandastu vedyate sa khalu / yasmin nikhilasukhAni pratibhAsante na kiJcidiva // u7. bhe4, 12.53. 38. ma.sA. 6.1 : anAzritaH karmaphalaM kAryaM karma karoti yaH / sa saMnyAsI ca yogI ca na niragnirna cAkriyaH // 38. me4na, 6.2 : na hyasaMnyastasaMkalpo yogI bhavati kazcana / 40. me4na, 6.4 : yadA hi nendriyArtheSu na karmasvanuSaJjate / sarvasaMkalpasaMnyAsI yogArUDhastadocyate // 41. meTana, 6.10-12 : yogI yuJjIta satatamAtmAnaM rahasi sthitaH / ekAkI yatacittAtmA nirAzIraparigrahaH // zucau deze pratiSThApya sthiramAsanamAtmanaH / upavizyAsane yujyAd yogamAtmavizuddhaye // 42. me4na, 6.25 : zanaiH zaneruparamed buddhyA dhRtigRhItayA / AtmasaMsthaM manaHkRtvA na kiJcidapi cintayet // 43. mena, 6.20-23 : yatroparamate cittaM niruddhaM yogsevyaa| yatra caivAtmanAtmAnaM pazyannAtmani tuSyati // sukhamAtyantikaM yattad buddhigrAhyamatIndriyam / vetti yatra na caivAyaM sthitazcalati tattvataH // yaM labdhvA na paraM lAbhaM manyate nAdhikaM ttH| yasmin sthito na duHkhena guruNApi vicAlyate // taM vidyAd duHkhasaMyogaviyogaM yogasaMjJitam / sa nizcayena yoktavyo yogo'niviNNacetasA / / 44. DaoN. bUleranuM tAravaNa evuM che ke "hemacaMdra paNa yoganA siddhAntomAM khUba niSNAta hatA ane potAnA jAti anubhavanuM eka prakaraNa potAnA graMthamAM umere che te parathI mAluma paDe che ke tene mATe kahelI yogaprakriyAo e jAte 59 / 72tA utA.' 652rAta, "prabaMdhoma 4 thAna mA5vAmA mAvyAM cha tenI moTI saMkhyA hemacaMdranI asAdhAraNa zaktio, enI bhaviSyavANInI
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bakSIsa, bahu junA bhUtakALanuM enuM jJAna, vyaMtarAdika para enuM prabhutva ane jaina dharmanI viruddha paDatI brAhmaNa devIzaktio parano eno kAbU kevo hato tenuM varNana kare che." (kApaDIyA, mo.gI.- hemacaMdrAcArya, prakA. zeTha devacaMda dAmajI kuMDalAkara, bhAvanagara, 1934 pR. 94, ane pR. 126-127, Patel Dr. Manilal - The Life of Hemachandracharya, Publ. in Singhi Jain Series, Shantiniketan, 1936. pp. 38 and 53; A baMne graMtho mULa jarmana bhASAmAM Dr. J. Buhler racita graMthanA anukrame gujarAtI ane aMgrejI anuvAdo che) 45. virAga, mu. 5. Do. pInAtha - bhAratIya saMskRti maura sAdhanA. mA. 2 (pra. vihAra rASTrabhASA pariSa, paTanA, 2276), pR. 42-48; ahIM vihaMgama ane pipIlikAmArga e nAmanI anukrame saMtamArga tathA siddhamArganI sAdhanA paraMparAonuM nirUpaNa che. jaina yogamAM siddhArganuM anusaraNa jaNAya che. 46. oi . ho. mAsa vIDIvA - naino manovanAtmaka adhyayana (prA. sohanalAla jainadharma pracAraka samiti, amRtasara, 1981) , pR 242.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya hemacaMdraviracita be dhAtrizikAo eka adhyayana nagIna jI. zAha gujarAtanA saMskAraguru, vidyAsAgara, mahAprajJa kalikAlasarvajJa AcArya hemacaMdra racelI be dhAtrizikAono ApaNe ahIM thoDoka abhyAsa-paricaya karIzuM. zloka saMkhyAne AdhAre pADavAmAM AvatA sAhityaprakAro saMskRta sAhityamAM pracalita che. zataka, saptati, paMcAzikA, dvAtrizikA, vizikA, trizikA, aSTaka vagere. A badhAne laghukAvya gaNavAmAM Ave che. dArzanika vicArone saMskRta padyomAM vyakta karavAnI rIti prAcIna kALathI cAlI Ave che. temAM IzvarakRSNanI sAMkhyasaptati, vijJAnavAdI bauddha AcArya vasubaMdhunI viMzikA ane trizikA tathA mahAna jaina ciMtaka siddhasena divAkaranI batrIsa dvAtrizikAo ati prasiddha che. A thaI laghukRtionI vAta. dArzanika mahAgraMtho paNa saMskRta paghomAM racAyA che; udAharaNArtha kumArila bhaTTanuM zlokavArtika ane dharmakIrtinuM pramANavArtika. AcArya hemacaMdra siddhasena divAkaranI dvatrizikAonuM anusaraNa karIne ja be prauDha dArzanika kAtrizikAonI racanA karI che - eka che ayogavyavacchedaDhAtrizikA ane bIjI che anyayogavyavacchedaddhAtrizikA. banne bhagavAna mahAvIranI stutirUpa che. ayogavyavacchedakAtrizikAmAM AcArya pote jaNAve che ke kyAM siddhasenanI mahAna arthavALI stutio ane kyAM mArI azikSita vacanakalAvALI stutio. teo siddhasenane zreSTha stutikAra gaNe che. ayogavyavacchedaddhAtrizikAmAM bhagavAna mahAvIra AptapuruSa kema che ane temanAM vacano (Agamo) pramANa kema che te ja mukhyapaNe samajAvavAmAM AvyuM che. AkhI stutino dhvani e che ke bhagavAna mahAvIra Apta che kAraNa ke te vItarAga che. rAga e sarvadoSonuM mULa che. rAga hoya tyAM dveSa hoya. vItarAga saMpUrNa doSarahita che. bhagavAna rAgadveSarahita che. rAgadveSa jJAnamAM bAdhaka che ane jJAnane vikRta * A lekhano amuka aMza anyatra chapAyo che. paraMtu keTalIka mahattvanI bAbato temAM nathI, ahIM ja prathama pragaTa thAya che. 1. kva siddhasenastutayo mahArthA azikSitAlApakalA kva caiSA / 3 2. yathAvadrAraMvaparIkSayA tuM ! 29
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra ra banAve che. je rAgadveSarahita hoya te zuddha(kevaLa) jJAnavALo hoya. rAgadveSanuM AvaraNa haTI jatAM anaMtajJAna pragaTe che. A ja vAta maharSi pataMjalie temanA yogasUtramAM jaNAvI che. teo lakhe che : taddA sarvAvaraNamatAti jJAnAnanyar yaman ! (4.31). vItarAga hovAthI ja bhagavAna sarvajJa che, zuddhajJAnI che, pUrNa Apta che. tethI ja temanAM vacano hitano upadeza kare che, pUrvAparavirodharahita che ane mumukSuo tema ja sAdhujano vaDe parigRhIta che. bhagavAna sAdhanA karI vItarAga thayA hoI vItarAga thavAno mArga temaNe anubhavathI pratyakSa jANyo che. tethI ja bhagavAna parama upadekhA che. temano upadeza ja bhavakSayakSama che. vItarAga thavAnA vItarAge upadezela te mArgane je anusare nahi te bhale hajAro varSa tapa kare to paNa vItarAgapaNe pAme nahi, mokSa pAme nahi. pa:sadA: rastapati yugAntaraM yogamupAsatAM vA / tathApi te mArgamanApatanto na mokSyamANA api yAnti mokSam ahIM siddhisenanI prathama dvAtrizikAno 23mo zloka sarakhAvavA jevo che. teo lakhe che: taporentizarIDarnarvatanuvacaiH kRtasaMpUtApi vA vaMtIyaprativorenarvavALane naiva zivaM virApa | vaLI, mahAvIrane uddezI AcArya kahe che : "manISI janonuM mana Apa tarapha AkarSAya che tenuM kAraNa Apa vItarAga cho e che, ane nahi ke temano ApanA pratyeno rAga." mAro paNa ApanA tarapha pakSapAta kevaLa zraddhAne kAraNe nathI ke bIjA pratye aruci kevaLa temanA pratyenA dveSane kAraNe nathI. paraMtu AptatvanI parIkSA karyA pachI mane jaNAyuM ke Apa ja vItarAga hovAthI Apta cho. je vItarAga nathI te Apta nathI. eTale ApanA ane ApanAM vacanonA Azraye huM Avyo chuM.'' ahIM AcArya haribhadranA zabdonuM smaraNa thaI Ave che. teo lokatattvanirNayamAM (38) kahe che : pakSapAto na che vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH / / A saghaLAno sAra e che ke jyAM koI paNa sthaLe ke jyAre koI paNa kALe je koI vItarAga che-pachI bhale tene koI paNa nAma kema na apAyuM hoya - te 3. hitopadezAt sakalajJaklRptermumukSusAdhuparigrahAcca / pUrvAparArthezrvavirodhasiddhartA || jIva satAM pramANam !11 4, zloka 19 5. nISiMAM tu rvIya vItI na mAtre manoDanura: ra6 6. na zraddhayaiva tvayi pakSapAto na dveSamAtrAdaruciH pareSu / yathAvadAptatvaparIkSayA tu tvAmeva vIra prabhumAzritAH smaH // 28
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 ja bhagavAna che, Apta che. Ama AcArya hemacandranA mate je vItarAga che, je vAtadoSakaluSa che, te ja Apta che, te ja pramANa che, te ja mokSamArgano upadekhA che, bIjo koI nahi. vItarAga sivAya koI paramAtmA nathI, vItarAga ja paramAtmA che. anyayogadvAtrizikAmAM AcArya hemacaMdra anya darzanonA mahattvanA siddhAntone tAravI te siddhAntomAM rahelI nabaLAIo tarapha nirdeza karyo che tema ja jaina syAdvAda siddhAntanuM pratipAdana karyuM che. zloka 4 thI 10mAM nyAya-vaizeSikonA mahattvanA siddhAntonI samIkSA che. nyAya-vaizeSiko vastunI anuvRtti ane vyAvRttine ghaTAvavA mATe vastuthI taddana bhinna sAmAnya ane vizeSa e be svataMtra padArthone svIkAre che. hemacaMdrAcArya jaNAve che ke vastunI anuvRtti ane vyAvRtti vastunA potAnA svabhAvathI ja thAya che, tene mATe vastuthI taddana bhinna be svataMtra padArtho mAnavAnI jarUra nathI. nyAyavaizeSiko keTalIka vastuone ekAnta nitya mAne che jyAre keTalIka vastuone anitya mAne che. tenA khaMDanamAM kahyuM che ke badhI vastuo anekAntAtmaka che, arthAt badhI vastuo nityAnitya che. guNonI aMdara thatAM parivartano ekAnta nitya dravyone sparze nahi e AzayathI nyAya-vaizeSikoe guNone dravyathI atyaMta bhinna mAnyA che ane te bannene joDato samavAya nAmano eka padArtha mAnyo che. dravya ane guNa vacce dharmadharmAbhAva ghaTAvavA svIkAravAmAM Avelo samavAya padArtha tarkathI TakI zakato nathI. guNo dravyamAM rahe che, eTaluM ja nahi paNa samavAya paNa dravyamAM rahe che evI nyAya-vaizeSika mAnyatA che. tethI prazna udbhave che ke samavAya dravyamAM kyA saMbaMdhathI rahe che? saMyoga saMbhave nahi kAraNa ke te be dravyo vacce ja saMbhave che. bIjo samavAya mAnatAM anavasthAdoSa Ave che. vaLI, dravya, guNa 7. yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syAbhidhayA yayA tayA / vItadoSakaluSaH sa cedbhavAn eka eva bhagavan namo'stu te // 31 8. ne vItarAt paramati raivataM .. | 28 ahIM samantabhadrAcAryanI AptamImAMsAnA prAraMbhika zlokonuM smaraNa thaI Ave che : devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 uparAMta trIjo samavAya dekhAtA nathI. Ama samavAyano siddhAnta Takato nathI. sat padArthomAMthI keTalAkamAM ja (arthAt dravya, guNa ane karmamAM ja) sattA rahe che (satAmafpa cat viveva sattA), jJAna AtmAmAM svAbhAvika nathI paNa aupAdhika che tema ja AtmAthI atyanta bhinna che (caitanyam pAdhimAtmanoDa), ane mokSamAM jJAna paNa nathI ke AnaMda paNa nathI - A traNa siddhAntonI tarkahInatA eTalI pragaTa che ke tenuM khaMDana karavAnI koI AvazyatA nathI ema AcArya sUcave che. nyAya-vaizaSiko samavAya, sAmAnya ane vizeSane paNa sata tarIke svIkAre che paraMtu temAM sattA nathI svIkAratA temAM spaSTa virodha che. jJAna AtmAmAM svAbhAvika na hoya ane AtmAthI taddana bhinna hoya to AtmA jaDa ja banI jAya. jo mokSamAM jJAna ane AnaMda na hoya to jaDa patharA jevI muktine koNa icche? nyAya-vaizeSiko AtmAne vibhu mAne che. A mAnyatA barAbara nathI kAraNa ke jyAM guNa hoya tyAM ja te guNavALuM dravya hoya. AtmaguNo dehanI bahAra upalabdha nathI. eTale AtmAne paNa dehanI bahAra na manAya. zloka agIAramAmAM vedavihita hiMsA dharma che e mImAMsaka matano pratiSedha che. AcArya kahe che ke vedavihita hiMsA paNa dharmanuM kAraNa nathI. hiMsA e hiMsA ja che - te vedavihita hoya ke vedavihita na hoya. hiMsA adharma ja che. pazune yajJamAM homI svargamAM javAnI icchA karanAro putrano ghAta karI rAjya meLavavAnI icchA karanAra jevo ja che. AcAryazrInA A matane sAMkhyamata sAthe sarakhAvavo rasaprada thaze. sAMkhyo paNa vaidika kriyAkalApane azuddha upAya gaNe che. tenAthI AtyaMtika duHkhamukti na thAya ema teo spaSTapaNe jaNAve che. 9 sAMgano sAdhanazuddhi uparano bhAra noMdhapAtra che. 12mA zlokamAM jJAna pote potAne jANatuM nathI e mImAMsaka ane naiyAyika matanuM khaMDana che. mImAMsaka mate jyAre koI vastune ApaNe jANIe chIe tyAre te vastumAM jJAtatA nAmano dharma udbhave che ane vastugata jJAtatA uparathI jJAnanuM anumAna thAya che, pratyakSa nahi. temanA mate jJAna nitya parokSa che. naiyAyikanA mate jJAna pote potAne jANatuM nathI paraMtu bIjuM anuvyavasAyarUpa mAnasa-pratyakSa tene jANe che. Ama temanA mate jJAna pratyakSagamya che. Ama mImAMsaka ane naiyAyika banne jJAnane svasaMvedI mAnatAM na hovA chatAM mImAMsaka jJAnane nitya parokSa mAne 9. chavAnuzravikra: 1 caivizuddhikSayAtizayayu: | sAM. rU. 2
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 5 che, jyAre naiyAyika tene mAnasapratyakSagrAhya mAne che. zlokanI prathama paMkti bannenA khaMDanAraka ghaTAvI zakAya tema che. svArthIvavadhakSana parva vo: pravezate nArthavAthI nyathA tu. AcArya jaNAve che ke jJAna potAne ane bAdhArthane bannene jANe che. jo te potAne na jANe to arthane paNa na jANI zake. jJAna pote potAne jANatuM nathI paNa bIjuM jJAna (anumitirUpa ke mAnasapratyakSarUpa) tene jANe che ema mAnatAM anavasthA thAya ane pariNAme artha ajJAta ja rahe. bIjI paMkti che - pare paregyo mata tathApi puri jJAnamanAtmaniSTham ! malliSeNasUri anusAra ghare no artha che pUrvapakSavAdIo arthAt mImAMsako ane naiyAyiko. "paregyo mata:' no artha che (jJAna pote potAne jANe che ema mAnatAM) "vAtmana kriyAvirodha'no doSa Ave evA upAlaMbhanA bhayathI. "vijJAnamanAtmaniSad' no artha che -- jJAna svaprakAzaka che ema pratipAdana karatA nathI, paraMtu saMbhava che ke je thI AcAryazrIne mAtra mImAMsako ja abhipreta hoya. 'o mataH'no sIdho artha "bIjA (dArzaniko)nA bhayathI' hoya. A bIjA dArzaniko kyA ? vijJAnavAdI bauddho. vijJAnavAdI bauddhothI temane bhaya ke saMtrAsa kema? kAraNa ke teo bAhyarthano pratiSedha kare che. A vastu jayaMta bhaTTanI nyAyamaMjarInA AdhAre atyaMta spaSTa thAya che. jayaMta kahe che : aho ! kevI duHkhanI vAta che ke koIkathI bhaya pAmIne A mImAMsako atyaMta buddhi gumAvI beThA che. jJAna haMmezA parokSa ja rahe e to bane ja nahi... mImAMsakone eTalo badho zo bhaya lAgyo [ke temaNe AvuM vicitra mAnI lIdhuM? mImAMsakone vijJAnavAdI bauddhono bhaya lAgyo hovo joIe. tethI viSayanuM pratyakSa jyAre thAya che tyAre jJAnanuM pratyakSa thatuM nathI [paNa pachIthI jJAnanuM anumAna thAya che] ATaluM ja mAnIzuM to bAhyarthane nahi mAnanAra vijJAnavAdI bauddhone parAsta karI zakIzuM ema temaNe svIkAryuM lAge che. mo vata rUpe khyo vigataH zrotriyA paraM kimapi vaiklavyamupAgatAH / na khalu nityaM parokSaM jJAnaM bhvitumrhti| ... kazcAyamiyAnsantrAsaH / viSayagrahaNakAle vijJAnAgrahaNamAtrakeNa bAhyArthanihnavavAdinaH zakyA: zakyA: zamayitum | prathamahnita jJAtitIra_na A uparathI 'pUre paregyo mata:' no sIdho artha che. "pare zrotriyA: mAdRmImAMsa):, paLo vijJAnavAviSya: bhayata: bibhytH'| advaitavedAntanI samIkSA karatAM AcAryazrI 13mA zlokamAM kahe che ke avidyA jo sat hoya to advaitanI siddhi na thAya ane avidyA jo asat hoya to temAMthI
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jagatanI utpatti kyAMthI thAya? avidyA asat hovA chatAM arthakriyAkArI che ema mAnavuM viruddha che. sAMkhyamatanA cAra mukhya siddhAnto pratye AcAryazrI virodha pragaTa kare che. te cAra siddhAnto che - puruSane arthajJAna hotuM nathI, buddhi cetanAhIna jaDa che, AkAza vagere zabdAditanmAtrajanya che, ane baMdha ane mokSa puruSanA nathI. (zlo.15) sarva vastuo kSaNika che e bauddha mAnyatAnI samIkSA karatAM AcAryazrI jaNAve che ke A kSaNikatAnA siddhAntamAM kRtapraNAza, akRtakarmabhoga, paralokanAza, mokSAsaMbhava, smRtibhaMga vagere doSa Ave che. AtmA kSaNika hovAthI karma karatAMnI sAthe ja teno nAza thaI jato hovAthI te karmanuM phaLa te bhogavI zakato nathI; A e che kRtapraNAza. pachI je te karmanuM phaLa bhogave che te to bIjo ja AtmA che jeNe te karma karyuM nathI; A che amRtakarmabhoga. kSaNika AtmAno nAza ja thaI jato hovAthI paraloka ane mokSa ghaTatA nathI. smRtimAM jeNe anubhavyuM hoya che te smaraNa kare che. kSaNabhaMgavAdamAM A zakya nathI. vastuo kSaNika hovAthI kAraNa ane kArya bane samakAla astitva dharAvI na zake ane kAraNanA nAza pachI phaLanI utpattina saMbhave. Ama kSaNiktAnA siddhAntamAM kAryakAraNabhAva paNa ghaTato nathI. (zlo. 16 ane18) vijJAnAdvaitamAM arthajJAna ghaTatuM nathI ema kahI AcArya vijJAnavAdano pratiSedha kare che. zUnyavAdIne badhuM zUnya hoI pramANa ja nathI ane pramANa vinA to te svapakSanI siddhi karI zake nahi - Ama jaNAvI AcAryazrI zUnyavAdano nikAsa kare che. anumAnanuM pramANa na mAnanArA cArvAko bIjAnA abhiprAyane kyAMthI jANavAnA ? -- evo prazna karI cArvAkamatanI nabaLAI darzAvI che. jeo jIvonI saMkhyA parimita mAne che temaNe kAM to mukta jIvono pharI saMsAramAM praveza mAnavo paDe kAM to saMsAra koIka divasa khAlI thaI jaze ema mAnavuM paDe. bemAMthI eka paNa vikalpa svIkAravo yogya nathI. (zlo. 29) jainadarzane chavone anaMta mAnyA hoI mukta jIva pharI saMsAramAM pravezato na hovA chatAM saMsAra khAlI thaI javAnI koI ja saMbhAvanA nathI. mukta jIvo pharI saMsAramAM praveze che evuM mAnanAra AjIvika saMpradAya che, paraMtu teo jIvonI parimita saMkhyA mAnatA hoya evuM koI pramANa upalabdha nathI. paraMtu Dr. A. L. Basham mAne che ke AjIviko jIvonI saMkhyA parimita (finite) mAnatA hoya tevo saMbhava
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ane tethI temane mAnavuM paDyuM hoya ke mukta jIvo pharIthI saMsAramAM Ave che ane pariNAme jagata jIvothI khAlI nathI thatuM. 10 chevaTe saMkSepamAM jaina siddhAnta ane syAdvAdanuM pratipAdana che. vastu pratikSaNa utpAda-vinAza- prayukta che evuM pratyakSathI jaNAya che. pratyeka vastu anaMtadharmAtmaka che. vastumAM anaMta dharmo na hoya to tenuM sattva ja ghaTe nahi.2 vastu dravyaparyAyAtmaka che. vastugata dravya (sAmAnya) upara daSTi kendrita karIe to 20. It is thus clear that for some Ajivika schools a any rate, nirvana was not the end. Sin penetrated even beyond the bounds of the universe, and was still liable to drag back the emancipated soul for another round of 8,400,000 mahakalpas in samsara.... Nilakeci states explicitly that the doctrine of mandala, the return of souls from the highest bliss, was devised in face of the objections we have suggested above to the older Ajivika cosmic theories. In a given place there is a limited number (of souls), and so by devising (the doctrine of) mandala the Ajivikas remove objections, bringing back (the saved souls). The elliptical verse is much expanded by the commentator Vamanamuni, who makes it clear that the Ajivikas postulated the doctrine to allow for the continuity of the universe. But for that purpose, he continues, it is quite unnecessary, for the number of jivas or living souls in the universe is infinitely infinite (anantanantam), and no subtraction from the total can make it less than infinity. The Jaira commentator's logic is sound, but we have no confirmation that the Ajivikas did actually believe that the number of souls in the universe was infinite. The sharply defined an classified nature of the Ajivika cosmos, and the Ajivika predilection for very high numbers, suggest that the total number of souls in the universe was considered to be finite, as the Jaina commentator's insistence on the infinity of souls also indicates. History and Doctrines of the Ajivikis, A. L. Basham, Delhi 1981, pp. 259-260 99. femicirGahraifft 484917 to: 1 92. 377774749 ha ragaszen H74444767
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastu paryAyarahita (vizeSarahita) jaNAya ane paryAyo (vizeSo) upara daSTi kendrita karIe to vastu dravyarahita (sAmAnyarahita) jaNAya. pratyeka vastumAM astitva, nAstitvarUpa paraspara virodhI dharmo judI judI apekSAe ja pratipAdita karavAmAM Ave che, eTale ahIM virodhathI DaravAnuM koI kAraNa nathI.14 dravyanI apekSAe vastu nitya che ane paryAyanI apekSAe vastu anitya che. vastu anekAntAtmaka che, te sarvathA nitya nathI ke sarvathA anitya nathI. paraMtu kathaMcit nitya che ane kathaMcit anitya che. tethI ekAntanityavAda ane ekAntakSaNikavAdamAM je doSo Ave che te anekAntavAdamAM AvatA nathI. ekAntanityavAda ane ekAntakSaNikavAdamAM sukhabhoga-duHkhabhoga, puNya-pApa, baMdha-mokSa ghaTatA nathI.15 'vastu sarvathA sat che ema kahevuM durnaya che. 'vastu sat che" ema kahevuM naya che. 'vastu kathaMcit sat che" ema kahevuM pramANa che. 16 naya svAbhimata dharmanuM pratipAdana kare che. svAbhimata dharmathI bhinna dharmonI paMcAtamAM te paDato nathI, temano pratiSedha karato nathI, te yogya maryAdAmAM rahe che. paraMtu je svAbhimata dharmanA nivedana sAthe Itara dharmano niSedha kare te naya nahi, paNa durnaya che. "cAta' zabdathI bIjA paNa dharmo sApekSa rIte dhvanita ke sUcita thAya tyAre tene pramANa kahevAya che. naya vastumAM eka aMzane grahe che jyAre pramANa samagra akhaMDa vastune grahe che. loko svapakSa ane parapakSa evo bheda karI dekhatA hoI ekabIjAnI irSA kare che paNa je evo bheda karyA vinA badhA pakSone apanAvI emano samanvaya karI akhaMDane grahe che te koInI irSyA karato nathI.17 A che syAdvAda ke anekAntavAda, jaino ahiMsAne parama dharma mAne che. A ahiMsAdharme je syAdvAdane ke anekAntavAdane janma ApI bIjAnA matomAM satya jovAnuM, bauddhika sahiSNutA keLavavAnuM ane vaicArika samatva dhAraNa karavAnuM zIkhavyuM che. svAvAda e saMgharSanA mArgane choDI samanvayanA mArgane grahavAnuM boddhika dabANa kare che. syAdvAda sumeLa ane saMvAditAne poSanAro siddhAnta che. kyAreya na hatI teTalI atyAre tenI upayogitA ane prastutatA che. 13. aparcarya vastu samayamanamadravyatana vivikhyAnam | zarmotitasanamamIdazarta vudharUpavedyam | 23 14. upAdhamevopati viruddha nArhaSyatve savAgata che | 24 15. naiRntivA suraduHgmoau ne puSyapApe na vanyUmokSau I 27 16. sava sat satsiita tridhArtho mIta TurnAtinayAmaka | 28 17. zloka 30
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI hemacaMdrAcAryanI 'pramANamImAMsA'mAM (vAda)kathAsvarUpa (DaoN. lakSmaza joSI, prophesara ane adhyakSa, saMskRta vibhAga, bhASA sAhitya bhavana, guja. yuni. amadAvAda) pramANonI carcA karato 'pramANamImAMsA' nAmano graMtha hemacaMdrAcAryane nyAyadarzananA kSetramAM eka viziSTa sthAna apAve che. A graMthanI racanAlIne avalokatAM lAge che ke graMthakAra nyAyadarzananA sUtrakAra akSapAdamuninI, graMthavibhAjananI paddhatine anusare che. nyAyasUtramAM pAMca adhyAyo che. pratyeka adhyAyanA babbe Aphriko che. kula 533 nyAyasUtroche. pramANamImAMsA graMtha apUrNa che. bIjA adhyAyanA prathama Aphrika sudhI ja A graMtha upalabdha che. prathama adhyAyanAM be ane bIjA adhyAyanuM eka ema traNa AphrikamAM (42 + 23 + 35 =) 100 sUtro che. pramANamImAMsA e hemacaMdrAcAryanI aMtima kRti hoya tema jaNAya che. svopajJa vRttimAM AcArya pote ja kahe che ke Ahnika-samUhanA svarUpavALA pAMca adhyAyo dvArA A zAstra AcArye (=pote) raceluM che. paraMtu A graMthano doDha ja adhyAya ApaNane maLe che. 1. apUrNa upalabdha pramANamImAMsA / sambhava hai, vaha hemacaMdra ke jIvana kI aMtima kRti ho / - rasikalAla cho. parIkha, pR. 42 graMthakAra kA paricaya, prastAvanA pramANamImAMsA, kalikAlasarvajJa- zrI hemacaMdrAcArya viracitA svopajJavRtti sahitA, saMpA. paNDita sukhalAlajI saMdhavI, puM. mahendrakumAra, paM. vAsujI mALiyA; hemacaMdrAcArya. nidhi, amadrAvAva, punarmudraNa 1989 / ai: The Pramanamimamsa is most probably the last work of Hemachanra and form all available manuscripts of the work which end abruptly in the same place it is evident that he could not fininsh it. - Satkari Mookerjee, Preface p. xii, Hemachandra's Pramana-Mimamsa, By Satkari Mookerjee in collaboration with Nathmal Tatia, Varanasi 1970. 2. bAptisamUhAtmavai: padmamidhyAyai: zAstranetaracayavAcArya:| svapajJavRtti, pramANamImAMsA, amadAvAda AvRtti, tadeva pR. 1
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 akalaMka, vidyAnanda, prabhAcandra, siddhasena, haribhadrasUri, siddharSi, abhayadeva vagere mahAna naiyAyikoe jaina nyAyakSetramAM, hemacaMdrAcAryanI pUrve, vistRta vAyagraMtho racelA che. to pachI "pramANamImAMsA' graMtha racavAnuM prayojana zuM? vRttinA prAraMbhe AnA jevo prazna uThAvIne kahe che ke pANini, piMgala, kaNAda, akSapAda vagerenI pUrve zuM te te viSayanA graMtho hatA ja nahIM ? graMtho to hatA ja. vidyAo anAdi che. saMkSepa ke vistAra sAthe varNavavAnI icchAne lIdhe vidyAo navI navI banatI rahe che. jaina nyAyano sAmAnya jijJAsu nyAyanA siddhAnto samajI zake te rIte hemacaMdrAcArye saMkSepa sAthe pramANamImAMsA graMthanI racanA karI che. vaLI, koIka pUche ke "pramANamImAMsA' jevA sUtragantha lakhavAne badale prakaraNa graMtha lakhyo hota to cAlata! AcArya haLavI zailImAM kahe che - jananI ruci bhinna bhinna hoya. jene sUtrazailI game te temAM lakhe evo koI kAyado nathI ke amuka ja zailImAM graMtha racavo. tattvanA punaH puna:parizIlanathI, buddhizALIonA jJAnabIjane upaskRta (-aMkurita) karavA mATe (-bIjamAM vRddhi karavA mATe) hemacaMdrAcArya pramANamImAMsA upara svopajJa vRtti race che. sukhalAlajI noMdhe che ke nyAyadarzananA chala vagerenA prayogomAM hiMsA joIne, temane ninda tarIke nizcita karavAno ane eka mAtra vAdakathAne ja pratiSThita banAvavAno mArga jaina tArkikoe ja prasthApita karyo. A vastu tarapha tattvacintakonuM lakSya kheMcAya e jarUrI che." nyAyadarzanamAM kathA e eka carcA prakAra che. brAhmaNa, bauddha ane jaina paraMparA pramANe kathAnuM mukhya prayojana tattvajJAnanI prApti karAvI ApavI athavA prApta tattvajJAnanuM rakSaNa karavuM e che. kathA eTale zuM ? vAcaspati mizra kahe che ke kathA 3. anAdaya eva etA vidyAH saMkSepavistaravivakSayA navanavIbhavanti, tattatkartRkAzcocyante / - svapajJavRtti, a'vAda A. pR. 1 sarakhAvo. kuto vA nUtanaM vastu, vayamutprekSituM kSamAH / vovinyAsavaividhyamAtranetra vivAryatAm || 8 || jayanta bhaTTa, nyAyamaMjarI prAraMbha pR. 2, prathama Aphrika, gujarAtI bhASA anuvAda sahita, saMpAanuvAdaka nagIna jI. zAha, lA. da. bhAratIya saMrakRti vidyAmaMdira, amadAvAda, 1975 (prathama AvRtti). 4. bhinnarucirhi ayaM jamaH / tato nAsya svecchApratibandhe laukikaM rAjakIyaM vA zAsanamati ! - svopajJavRtti, tadeva pR. 1 5. mImAMsA - a'vAda AvRtti tadeva pR. 30 (prastAvanA)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 eka evI vAkyaracanA che ke jemAM judA judA vaktAonA vicAro, viSayarUpe Ave che." bhASyakAra vAtsyAyana kathAnA traNa prakAro darzAve che. (1) vAdakathA (2) jalpakathA ane (3) vitaDAkathA. hemacaMdrAcAryanA kathAsvarUpane samajavAmAM upayogI, nyAyasUtranA vAdakathAnA prakArane pahelAM vicArI laIe. vAdamAM koI eka ja viSayamAM pakSa ane pratipakSanuM grahaNa karavAmAM Ave che. vAdamAM pramANa ane tarka dvArA, svapakSanI sthApanA ane pratipakSanuM khaMDana karavAmAM Ave che. vAdamAM carcA, siddhAntathI viruddha na jAya te rIte cAle che. temAM pratijJA, hetu, sodAharaNa vyApti, upanaya ane nigamana e pAMca avayavo prayojAya che. AvAM lakSaNovALI kathAne vAda kahe che. have jalpa prakAranI kathAnuM nyAyasUtra lakSaNa vicArIe. jalpamAM vAdamAM je lakSaNo che te to hoya ja. taduparAMta, chala, jAti ane nigrahasthAna dvArA svapakSanuM sthApana ane pratipakSanuM khaMDana karavAmAM Ave tevA kathAprakArane jalpa kahe che. navasvanoDavuM mAnava: - "A mANasa nava-kambala che"- A chalanuM udAharaNa che. pratipakSI jo "nava kAmaLA (=dhAbaLA)vALo" artha kare to e artha khoTo pADIne kahe - "navA kAmaLAvALo" ane jo pratipakSI "navA kAmaLAvALo' kahe to te artha khoTo pADIne "nava kAmaLAvALo'' e artha vivakSita che ema kahevuM. asat uttara ke bhaLatA uttara dvArA koIka sAdharmsa vagerene AdhAre virodha Ubho karavo te jAti. AmAM vyAptiviziSTa hetu hoto nathI. jema ke, parvata ane jalAzaya bane dravyatvathI yukta che. tethI jema jalAzaya agni-abhAvavALuM che tema parvata paNa agni-abhAvavALo che. Ama dhUmanA AdhAre parvatane agniyukta siddha karyo hoya tenI sAme upara uThAvelo virodha te jAti."have, nigrahasthAnanI vAta 6. nAnApravakatRkaviSayA vAkyasandRbdhiH kathA- iti tAtparyaTIkA-sammataM kathAlakSaNam / - pAdaTippaNa 1, pR. 59 cArzanam vaddhamAratI, vIrANI 2676 saM. svAmI daridvAja zAstrI, dvitIya saMsjarA sarakhAvo : vAliprativAhino pakSapratipakSapariheH kathA | - nyAyasAra (-nyAyabhUSaNa), le. bhAsarvajJa, saM. svAmI yogIndrAnanda, vArANasI 1968 pR. 329 9. pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vaidraH / - nyAyasUtra 1-2-1, nyAyadarzana tadeva pR. 59 8. dUrasAdharSAt dravyatvavasvAs vahni-3mAvavI parva (parvata:) vuiM na thAt ti ! - nyAyakoza, pR. 293, bhImAcArya jhaLakIkara pUnA 1978.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 karIe. bolanAranA jJAnamAM ja virodha ke visaMvAda AvI jAya athavA vaktA vAdIno muddo samajI na zake ane tethI na to bIjAnA matanuM khaMDana karI zake ke na to potAnA matanA khaMDanane aTakAvavA samartha bane. AvI paristhitimAM jakaDAI javuM tenuM nAma nigrahasthAna, nigrahasthAna parAjyanuM kAraNa bane che. jema ke, anitya ghaTanI jema zabda indriyagamya hovAthI anitya che tema koIka siddha kare che. tenI sAme koI dalIla kare ke zabda, indriyagamya sAmAnyanI jema nitya che. nyAyadarzana anusAra je indriyathI gAyanuM grahaNa thAya te ja indriyathI gotra sAmAnyanuM paNa grahaNa thAya. sAmAnya nitya manAya che. sAmAnya indriyagamya che. ane nitya che tema zabda paNa indriyagamya che ane tethI nitya che. A prasaMge, prathama zabdane anitya sAdhavA janAra vAdI zabdane nitya tarIke svIkArI le. eTaluM ja nahIM paNa te to kahe ke - tyAre bhale ghaTa paNa nitya tarIke svIkArAya ! Ama bole tyAre pote karelI, ghaTa anitya che tema zabda anitya che- evI pratijJAne pote ja choDI de evo prasaMga Ave. AnuM nAma vipratipatti (= virodha ke visaMvAda) eTale ke nigrahasthAna. Ane lIdhe vAdIno vAdamAM parAjaya thAya.10 Ama jalpa kathAprakAramAM vAdanAM lakSaNo to hoya ja. taduparAMta upara kahyuM tema, jemAM chala, jAti ane nigrahasthAnano paNa prayoga thAya tevI kathAne jalpa kahe che. 11 have vitA prakAranI kathAne vicArIe. jalpanA ja lakSaNa vitAmAM hoya che. banne vacce bheda e che ke vitaSThAmAM prativAdI potAnA koI pakSanuM sthApana karato ja nathI. parapakSanuM mAtra khaMDana ja kare che. eTale potAnA pakSanI sthApanA vagarano jalpa e ja vitaSThA.12 Ama nyAyadarzana anusAra, kathAnA traNa prakAro : vAda, jalpa ane vitaDA. keTalIka vAra amuka dArzaniko potAnA pakSa taraphanA anurAgane kAraNe nyAyanuM ullaMghana kare che - bIjAnA sAcA mata upara paNa AkramaNa kare che. AvA prasaMge, 9. vipratipattiH pratipattiza nigrahasthAnam | - nyA. sU. 1-2-19 10. aindriyakatvAt anityaH zabdo ghaTavat iti kRte apara Aha-dRSTam aindriyakam sAmAnyam nityam, kAmaM ghaTo nityo'stu iti / sa khalvayaM sAdhakasya dRSTAntasya nityatvam prasannayana nimantameva pakSa nahAti, pakSa nahatuM pratijJA nahIti - nyAyabhASya, nyA. sU. 5-2-2 11. yathopipunaH jIjJAtinaprasthAnasAdhanopatimo naH dha - nyA. sU. 1-ra-2 12. A pratipakSasthApanAhIno vitAvuM || - nyA. sU. 1-2-3
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 jema bIjanA aMkuranuM rakSaNa karavA mATe, tenI AsapAsa kAMTAnI vADa karavAmAM Ave che tema jijJAsue potAnA tattvanizcayanuM rakSaNa karavA kAMTAnI vADa jevA jalpa ane vitaNDAno prayoga karavo joIe. paraMtu vAtsyAyana muni kahe che ke jemane tattvajJAna na thayuM hoya tevA jijJAsuo mATe ja jalpa ane vitaNDA che. ATalI akSapAda nyAyanI bhUmikA pachI, ApaNe have hemacandrAcAryanuM vAdalakSaNa tapAsIe, AcArya kaheche ke tattvanA samyak rakSaNa mATe, prAkSika vagerenI samakSa vAdI ke prativAdI potAnA pakSanA sthApana mATe ane pratipakSanA khaMDana arthe je bole arthAt carcA kare te vAda13. ahIM AcAryanA lakSaNamAM tattvanuM rakSaNa e ja vAdanuM mukhya prayojana che. prAzniko eTale sabhyo. temAM vAdI, prativAdI ane sabhApatine umeratAM cAra aMgo bane. te A kathAne caturaMgA kahe che.14 sabhApati nyAya-anyAyano nizcaya karavA samartha, pakSapAtarahita hovo joIe. vAdasabhAnA sabhyo, potAnA tathA anyanA siddhAnto samajavAmAM samartha, kulIna ane vAdamArganA jANakAra hovA joIe. sUtranA 'tattva' zabdano artha sAdhujananA hRdayamAM rahelo tattvanizcaya. tenuM kutArkikonA vikalpothI rakSaNa karavuM e vAdanuM lakSya che. hemacaMdrAcArya vAdanA svarUpa aMge vRttimAM keTalIka spaSTatAo kare che. sUtramAM AcArye tattvanuM rakSaNa karavuM e, vAdanuM prayojana che ema batAvyuM. AnI sAme koI vAMdho uThAvatAM kahe ke tattvanuM rakSaNa karavuM e to jalpa ane vitaNDAnuM prayojana che, vAdanuM nahIM. Ano uttara AcArya, vAdanA nyAyasUtranA lakSaNane AdhAre Ape che. teo kahe che ke tattvanA rakSaNa mATe jalpa ane vitaNDAnI jarUra nathI; kAraNa ke vAdanA svarUpamAM paNa nigrahasthAna che ja. akSapAdamuninA nyAyasUtramAM darzAvelAM vAdanAM lakSaNomAMnA be lakSaNo ahIM upayogI che. eka 'siddhAnta-aviruddha' ane 13. tattvasaMrakSArtha prAztiAvisamakSa sAdhananUpAvavanuM vAva: / - pramANamImAMsA 2-1 30 14. seyaM catura aa thA / svopajJavRtti, pra.mI. a'vAda AvRtti tadeva pR. 63. sarakhAvo : sA caturA vAviprativAsimApati'rinAl I- nyAyasAra (svopanna TIkA nyAyabhUSaNa) le. bhAsarvajJa (10mI sadI) saM. svAmI yogIndrAnanda, Sagdarzana prakAzana pratiSThAna vArANasI, prathama saMskaraNa 1968, pR. 332
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 bIjuM 'paMcAvayava-upapatna'. AmAMnuM prathama lakSaNa sUcave che ke prativAdI koI paNa prasaMge, pote svIkArelA siddhAntathI viruddha jAya to tyAM 'apasiddhAnta' nAmanuM nigrahasthAna bane che.15 prativAdInA nirUpaNamAM AvuM nigrahasthAna batAvIne, vAdI vAdakathA dvArA paNa potAnA tattvanuM rakSaNa karI zake che. bIjuM 'paMcAvayava-upapatna' lakSaNa sUcave che ke vAdanA prasaMge prativAdI koI paNa avayavane nyUna (ochuM) kare ke adhika kare to 'nyUna' ane 'adhika' nAmanAM be nigrahasthAno bane che.16 eka hetu ke udAharaNa sAdhyane siddha karavA pUratuM hoya chatAM vadhArAno hetu ke udAharaNa prativAdI prastuta kare to te 'adhika' nigrahasthAnamAM phasAI jAya che. vaLI, prativAdI pAMca avayavomAMnA hetune badale hetuno AbhAsa prastuta kare to savyabhicAra, viruddha, prakaraNasama, sAdhyasama ane kAlAtIta e pAMca hetvAbhAso bane.17 A hetvAbhAso e nigrahasthAna ja che.18 Ama hemacandrAcAryanA mate, vAdanA sUtralakSaNamAM ATha (apasiddhAnta, nyUna, adhika ane pAMca hetvAbhAso maLIne ATha) nigrahasthAnono paNa vAdamAM prayoga karI zakAya ema nyAyasUtranuM vAdalakSaNa sUcave che. eTale prativAdInA nirUpaNamAM vAdI AvAM nigrahasthAno batAvIne potAnA tattvanizcayanuM rakSaNa karI zake che. eTale jalpa ane vitaNDA e be kathAprakAronI jarUra ja nathI.19 alabatta, ApaNe upara joyuM tema, akSapAde sUtra paraMparAmAM jalpa-vitaNDAne tattvanA rakSaNa mATe svIkArelAM che. nyAyabhUSaNamAM bhAsarvajJa kahe che ke potAnA AtmAmAM ke ziSyAdinA AtmAmAM tattvanA nizcayano aMkura utpanna thayo hoya tyAre bauddha 15. siddhAntam amyuvetya aniyamAt thAprasaMphrIoDapasiddhAntaH / - nyA. sU. 5-2-24. 16. hInam anyatamena api avayavena nyUnam / ' - nyA. sU. 5-2-12. hetUdAharaNAdhikam adhikam // nyA. sU. 5-2-13 17. juo H nyAyasUtra 1.2.5, 6, 7, 8, 9. 18. hetvAbhAsAtha niprahasthAnAni | vAtsyAyanabhASya, nyA. sU. 5-2-25. 18. siddhAntAviruddha ityanena apasiddhAntasya paJcAvayavopapanna ityanena nyUnAdhikayoH hetvAbhAsapaJcakasya ceti aSTAnAM nigrahasthAnAnAm anujJAnAt teSAM ca nigrahasthAnAntaropalakSaNatvAt / ata eva na jalpavitaNDe kathe, vAdasyaiva tattvasaMrakSaNArthatvAt / svopakSavRtti, pra. mI. sU. 2-1-30 1
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 dArzanikarUpI mRgo e aMkurane bhakSI na jAya te mATe jalpa-vitaSThA dvArA aMkuranI AsapAsa kAMTAvALI zAkhAothI vADa karavI. 20 Ama chatAM hemacaMdrAcAryanA mate to jemAM chala ane jAti (asat uttara, dUSaNAbhAsa)21 nA hiMsaka prayogo thatA hoya tevA jalpa ane vitaDA jevA kathAprakArone svIkAravAnI jarUra nathI. AcAryanI sAme koI prazna kare ke akSapAdamuninA nyAyasUtramAM to jalpa ane vitaSThAne lakSaNo ApIne kathAnA prakAra tarIke svIkArela che. temano asvIkAra kema? AnA uttaramAM AcArya kahe che ke vitakhtAmAM koI pakSanuM sthApana ja hotuM nathI. sAmA pakSanuM mAtra khaMDana ja karatA vaitaSThikanA vacana tarapha koNa dhyAna Ape ? jalpamAM svapakSanuM sthApana ane parapakSanuM khaMDana e banne hovAthI jalpane kathAprakAra kahI zakAya. paraMtu, jalpa e vAdathI bhinna nathI.22 AnI sAme koI kahe ke jalpamAM to chala, jAti ane nigrahasthAnonuM bAhulya hoya. vAdamAM chala vagere hotAM nathI. tethI jalpanuM kArya vAda kathAprakAra sAdhI zake nahIM. AcArya uttara Ape che ke chala ane jAtinA prayoga to pratipakSamAM doSa na hoya tyAM paNa doSa UbhA karIne dUSaNAbhAsa dvArA pratipakSIne bolato baMdha karavA mATe thAya che. A koI rIte yogya nathI. vaLI, nigrahasthAnano prayoga to vAdamAM paNa mAnya che. pratipakSIne koI paNa rIte bolato baMdha karI devo hoya to tene cAbuka phaTakArIne athavA tamAco mArIne ke mukhe DUco daIne - vagere upAyothI paNa tema karI zakAya. paraMtu jalpamAM AvA prayogone ucita gaNyA nathI. tema chala, jAtinA prayogamAM paNa aucitya nathI. 20. svAtmani ziSyAdyAtmani cotpannaH tattvAdhyavasAyAGkaraH zAkyAdimRgaiH bhakSyetApi yadi narvAvataUAmyAM paTaNAvAgyA bAvara na yite | - nyAyabhUSaNa, tadeva pR. 332. 21. 3mUtaroNoddhIvanana tUSAmAsA nAtyuttarALA - pra. mI. 2.1.29. sAmA pakSamAM na hoya tevA doSo UbhA karavA te dUSaNAbhAsa. e ja jAti prakAranA uttara. 22. natu.... vAtAr arthAtaram ! vAnaiva varitArthAt ! - svopajJavRtti, pra. mI. sU. 2-1-3) 23. tamati gatpavitaCnirIkaro vA thathAM tamate rUti sthitim | -svopajJa vRtti, pra. mI. 2-1-30.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 vaLI, vAda karanAra vidvAna lAbha, sammAna, kIrti vagerenI icchA kare e mAnavasahajache. e puruSadharma che. paraMtu tattvanA nizcayanA rakSaNanuM mukhya phala prathama siddha thavuM joIe. e phalanI sAthe vAdamAM kIrti vagerenI prApti thAya to emAM koI vAMdho laI zake nahIM.24 - punaH AcArya vRttimAM pUrvapakSa Ubho karatAM kahe che ke chala ane jAti e asat uttararUpa (-kapaTa ane dUSaNAbhAsarUpa) hovAthI vAdamAM na prayojAya. jalpamAM prayojAya banne vacce A bheda che. chala jAti vagerenI upayogitA viSe jayanta bhaTTa kahe che ke - "duSTa zikSaNa pAmelAomAM tArkikatA khUba ochI hoya che ane je hoya che teya vikRta hoya che. pariNAme teo khUba vAcALa hoya che ane vitaNDAno vistAra karavAmAM nipuNa hoya che. temane (chala, jAti ane nigrahasthAnane prayojyA vinA) bIjI rIte kema karIne jItI zakAya ? gatAnugatika loko vaiIikathI chetarAIne avaLe raste na caDhI jAya eTalA mATe dayALu munie (akSapAde) chala vagere zuM che te samajAvyuM che. ''+ 5 jayanta bhaTTanA A matane TAMkIne hemacaMdrAcArya teno pratiSedha kare che. temanA mate asat uttaro dvArA arthAt AbhAsI dalIlo dvArA bIjAnA matanuM khaMDana karavuM yogya nathI. mahAtmAe anyAyathI jaya, yaza athavA dhana meLavavA prayatna karatA nathI. AcAryanI sAme koIka dalIla kare che. dhAro ke carcAmAM prativAdI prabaLa hoya, tevA prativAdIno carcAmAM vijaya thAya to dharmano nAza thavAnI saMbhAvanA hoya, ane e kSaNe citta mUDha thaI javAthI sAco uttara sUjhato na hoya tyAre jema koI bIjAnI AMkha tarapha dhULa nAkhe tema chala vagereno prayoga karI zakAya ane 24.lAbhapUjAkhyAtikAmitAdIni tu prayojanAni tattvAdhyavasAyasaMrakSaNalakSaNapradhAnaphalAnubandhIni puruSadharmatvAt vavepi na nivArayituM paryanta svopajJaTIkA pra. mI. sU. 2-1-30 25. du:zikSitajIta zahezavAnnAtitAnanA:| zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDATopapaNDitAH || gatAnugatiko lokaH kumArgaM tatpratAritaH / mA gAditi chalAdIni prAha kAruNiko muniH // nyAyamaJjarI (prathamam sAhim ) mUrtaramASAnuvAsahitA, saM-anuvAdma nazIna nau. zAha, tA. 6. mA. saMskRti vidyAmaMti, amadrAvAva 267 pR. 22-2
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 carcAmAM nizcita parAjaya karatAM saMdeha rahevA devo e vadhAre sAruM kahevAya emAM doSa Avato nathI. hemacaMdrAcArya kahe che ke dhAro ke evA apavAdarUpa prasaMgamAM jAti (-asat uttara, khoTI rIte doSa Ubho karavA) dvArA vAdamAM ema karI zakAya to paNa enA dvArA jalpane vAdathI judA prakAra tarIke siddha karI zakAya tema nathI. dravya, kSetra, kAla ane bhAvane anusarIne jAtino prayoga vAdamAM karI zakAya. paraMtu tenAthI bhinna kathAprakAra siddha thato nathI. Ama hemacaMdrAcArya vAdanA svarUpa aMge aneka rIte UhApoha karIne prasthApita kare che ke jalpa ane vitaSThA jevA kathAprakArone svIkArI zakAya nahIM tethI vAda e eka ja kathA prakAra che ema siddha thAya che. 23 23. taman na-vitaenirIrane vAd va : vathANAM namate ta sthitam ! - svopajJa vRtti, pra. mI. 2-1-30.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacaMdrAcAryapraNIta vItarAgastava" rasa ane kAvyanI dRSTie jayaMta koThArI e jANItuM che ke saMskRta kAvyazAstramAM pahelAM ATha rasa ja gaNAvAyelA hatA. pachIthI navamo zAMta rasa umerAyelo che. zAMta rasa eTale zama ke nirvedanA bhAvanuM citraNa. saMbhava evo che ke zama ke nirvedanA bhAvanuM - jyAM rAgAdi koI lAgaNIo rahI na hoya, e sarva zamI gaI hoya te sthitinuM - citraNa kAvyatva ke rasatva kema pAmI zake enI mUMjhavaNa haze. dhoLo raMga e raMgahInatA ja lAge ane tethI manorama na banI zake tema vItarAgatA ke nirlepatA e korI pATI ja, nirvarNa sthiti. enuM varNana kema thaI zake ? e rasamaya kema banI zake ? ' A praznano javAba ApaNane hemacaMdrAcAryaviracita 'vItarAgastavamAMthI maLe che. e vItarAgasthitine varNavatI kRti che ane chatAM kAvyatva tathA rasatvane pAmelI kRti che. e kRtino abhyAsa karatAM samajAya che ke ekalA zamabhAva ke nirvedabhAvanuM nirUpaNa to azakyavata che, emAM bIjA koIka bhAvano anupraveza anivArya che. ahIM vismaya, devarati, bhakti ane enA saMcAribhAvonI gUMthaNI thaI che. eTaleke zAMta rasanA nirUpaNamAM adUbhuta, bhakti vagere rasono anupraveza thayo che. adbhutanA AdhAro che vItarAgadevanI anyadevavilakSaNatA, ananyatA, asAdhAraNatA, alaukikatA, aizvarya ityAdi, bhaktinA AdhAro che vItarAgadeva pratyenI rati, zaraNAgati, AtmaniMdA, samarpaNabhAva vagere. A kevI rIte te ApaNe joIe. vItarAgadevanI nirvedanI ane nivRttinI sthitinuM sIdhuM varNana bhale na thaI zake, paNa e alokasAmAnya che ema to batAvI zakAya. eTale vItarAgadevamAM A nathI, A. nathI ema to varNavI zakAya. hemacaMdrAcArye anya devonAM caritralakSaNonI sAme vItarAgadevanAM nirveda-nivRttine mUkI emanI vilakSaNatAne uThAva Apyo che. jemake, anya devo keTalAkano kopathI nigraha kare che, emane vazamAM ANe che, to vaLI tuSTa thaIne keTalAka para anugraha kare che. (19, 2) vItarAgadeva AvA roSa ke toSanA bhAvathI alipta che. vItarAgadeva jo tuSTa che prasanna na thatA hoya to e phaLa kema ApI zake evo prazna thAya, to eno javAba
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 e che ke acetana ciMtAmaNi vagere paNa phaLe che to rAgAdibhAvothI mukta vItarAgadeva kema na phaLe? (193) kavi, Ama, anyadevavilakSaNatA dvArA vItarAgadevanI alaukikatA sthApita kare che. vItarAgadeva anya devonI peThe pravRttiparaka nathI ne kazI bhautika upAdhio dharAvatA nathI e vAta nakkara vIgatothI ane lAkSaNika vAkyachaTAthI mukAyelI che : na pakSipazusihAdivAhanA sInavigraha, na netragAtravakmAdivikAravikRtAkRti. 18.2 . na bhUlacApacakrAdizastrAMkakara pallavaH, nAMganAkamanIyAMgaparinkaMgaparAyaNaH. 193 na gaNIyacaritaprakaMpita mahAjana, na prakopaprasAdAdiviDambitanarAmara:. 19.4 na jagananasthamavinAzavihitAdara, na lAsTahAsyagItAdiviplavapaDutasthitiH.19.5 bIjA devo pazu ke pakSInA vAhana para beThelA hoya che (jemake sarasvatI mayUravAhana che vagere), vItarAgadevane AvuM koI vAhana nathI. bIjA devonI AkRti AMkha, mukha AdinA vikArovALI hoya che (jemake kAlI bahAra nIkaLelI jIbhavALA moDhAvALI che), vItarAgadevanI AkRtimAM Avo koI vikAra nathI. bIjA devonA hAthamAM trizULa, bANa, cakra vagere hathiyAro hoya che (jemake zaMkaranA hAthamAM trizULa) vItarAgadeva koI zastra dharAvatA nathI. bIjA deva strInAM kamanIya aMgonuM AliMgana karI rahelA hoya che jemake zaMkara bhagavAnanA khoLAmAM pArvatI), vItarAgadeva koI aMganAnA dehane AliMgavAne tatpara nathI hotA. anya devo potAnA nidya caritrathI mahAjanone dhrujAvanAra ke prakopa-prasAda vagerethI naronI temaja devonI viDaMbanA karanArA hoya che, vItarAgadevamAM AvuM kazuM nathI. bIjA devo jagatanAM utpatti, sthiti ane vinAzanAM kAryomAM rasa lenArA hoya che, vItarAgadevane Avo kazo rasa nathI. bIjA devo hAsya-lAsya vagerenA saMkSobhavALI sthitimAM rahe che, vItarAgadevanI to AvA koI saMkSobha vinAnI zAMta mUrti che. AvA vItarAgadevanuM devatva ja kyAM rahyuM evo prazna jarUra thAya, paNa AcAryathI daSTAMta Ape che ke pravAhanI sAthe vahetAM parNa, tRNa, kASTha vagerenI vAta buddhigamya
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 che, paNa pravAhanI sAme vahetI vastunI vAta jaladIthI kema gaLe Utare ? (1.7) tAtparya ke vItarAgadevanuM devatva laukika buddhithI grAhya banatuM nathI. emanA caritranI nirupAdhikatA e ja emanI vizeSatA che, vilakSaNatA che, ananyatA che. A vilakSaNadevatva ApaNAmAM ahobhAva jagave che, ApaNA hRdayane vismayathI bharI de che. zAMta ane adbhutano, Ama, sAthelAgo anubhava thAya che. uSkRta paMktiomAM bhASAbhivyaktinI je kalA pragaTa thaI che te paNa rasapoSaka che. 'na'thI AraMbhAtAM vAkyonI chaTA, samAsabahula padAvalInI ghanatA ane sarvatra saMbhaLAto varNAnuprAsano raNajhaNakAra (19.2mAM 'ha' tathA 'tra', 19.3mAM 'ga', 19.5mAM 'sya' ane 'pla'nAM Avartano juo) bhASAbhivyaktine vaicitryazobhA ane prabhAvakatA arpe che. vItarAgadevanI alaukikatA pradarzita karatAM kavie virodhAbhAsa, viSama, vizeSokti e alaMkArono Azraya lIdho che e kevo kAragata nIvaDyo che !: lokavyavahAramAM prabhutva - svAmitvanI nizAnI e ke koIne kaMI ApavuM, prasanna thaI kSisa karavI ane koInuM kaMI harI levuM, daMDa ke kara ugharAvavo. vItarAgadevanI khUbI e che ke e koIne kaMI ApatA nathI, koInuM kaMI harI letA nathI, chatAM emanuM prabhutva - emanuM zAsana pravarte che. (11.4) vaLI, anAhUtasahAyarUM tvamakAraNavatsalaH, anabhyarthitasAdhurUM, tvamasaMbaMdhabAndhavaH, 13.1 sAmAnya rIte koIne bolAvIe tyAre e madade Ave, e vAtsalya ke prIti rAkhe enI pAchaLa kazuMka kAraNa raheluM hoya, sArApaNuM dAkhave ApaNI abhyarthanAthI, ane baMdhujana banI rahe kazAka sagapaNane lIdhe, paNa vItarAgadeva saMsA2nA A niyamo, A lokanItiothI para che. e vaNabolAvyA madadagAra che, nirvyAja vatsala che, vaNaprANye bhalAI karanAra che, sagapaNa vinAnA sagA che. emanA ciratranI A lokaviruddhatA, alaukikatA. kavi vItarAgadevanI kAyAne vaNadhoyelI chatAM svaccha (adhautazuci, 2.1), temanAM aMgone gaMdhadravyonA upayoga vinA sugaMdhita (avAsita-sugandhita, 2.2) temanA manane vilepana karyA vinA snigdha - mulAyama premabhAvayukta (19.2) tathA emanI vAgabhivyaktine mAMjyA vinAnI chatAM ujjvaLa (19.2) kahe che, te
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 paNa emanuM sarva kaMI ApaNI paricita lokasthitithI kevuM aneruM che te batAve che ane e anerApaNuM ApaNA cittane vismayAtizayathI bharI de che. ** vItarAgadevamAM paraspara virodhI guNalakSaNo rahelAM kavie darzAvyAM che te ghaTanA emanA alaukika svarUpane sphuTa karI camatkAra janmAve cheH vItarAgadevamAM eka bAjuthI sarva prANIo pratye upekSA che - udAsInabhAva che, bIjI bAjuthI upakAritA che. (10.5) eka bAjuthI nithatA che, to bIjI bAjuthI cakravartitA che. (10.6) alabatta, A virodha te AbhAsI virodha che. enuM nirasana A rIte thaI zake che H vItarAgadevamAM udAsInatA e arthamAM che ke e saMsArI jIvonA sukhaduHkhathI lepAtA nathI, emane mATe pravRtta thatA nathI, e nivRttimArgI che, paNa A saMsAramAM emanuM vicaraNa ja saMsArI jIvone upakAraka bane che, potAnA AcAra ane upadezathI e emane sanmArge vALe che. vItarAgadevanI nigraMthatA - parigraharahitatA to svayaMspaSTa che, to emanuM dharmazAsana pravarte che e arthamAM e cakravartI che. jagatanA cakravartIo aneka prakAranA vaibhavothI vIMTaLAyelA hoya che tenAthI A judI cIja che. vItarAgadevanA nIcenA caritravarNanamAM paNa dekhIto virodha caturAIthI mukAyelo che : arakto bhuktavAnmuktim adviSTo hatavAndviSaH, aho ! mahAtmAnAM ko'pa mahimA lokadurlabhaH. 11.2 vItarAgadeva rAgI nathI (arakta), chatAM bhogI che - alabatta, e muktino bhoga karanAra che. e dveSabhAvarahita che (adviSTa), chatAM zatruone to haNe che - alabatta, kAmakrodhAdi zatruone. Ama, aneka prakAre thayeluM vItarAgadevanA lokadurlabha mahimAnuM gAna eka bAjuthI emanI vItarAgadazAne - emanA nivRttibhAvane mUrta kare che, to bIjI bAjuthI ApaNane AzcaryabhAvamAM lIna kare che. zAMta ane adbhuta rasanA pravAho sAthelAgAM vahe che. vItarAgadevanA A prakAranA caritravarNanamAM bhaktino bhAva paNa anusUta rahelo joI zakAya che. vItarAgadevanuM alaukika caritra kavine mAtra AzcaryathI abhibhUta kare che evuM nathI, emane emanA pratye AkarSita kare che, emane emanA anurAgI banAve che, emanuM zaraNa svIkAravA prere che. bIjAthI pAMcamA prakAza
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 sudhI vItarAgadevanA atizayo varNavAyA che. temAM devoe racelA emanA samavasaraNasthAna tathA chatracAmarAdinA vaibhavanuM varNana ApaNA cittane AzcaryathI prabhAvita kare che te sAthe ApaNAmAM emanA pratye prIti paNa janmAve che. paNa A sivAya keTalAka prakAzomAM bhaktino bhAva svataMtra rIte ane vistArathI, aneka saMcAribhAvothI puSTa thaIne abhivyakti pAmyo che. jemake, paMdaramA prakAzamAM vItarAga zAsananI avagaNanA karanAra, eno veSa karanAranI niMdA karI che ne e zAsananI potAne thayelI prAptinI dhanyatA ArTa bhAve ane hRdayaMgama rIte pragaTa karI che : tebhyo namoDajaliya, teSAM tAn samupAsmo, vacchAsanAmRtarasairyarAtmADasicyatAnvaham. 15.7 bhuve tasya namo yasyAM, tava pAdanakhAMzavaH, cira cUDAmaNIyanta, bramaha kimataH param. 15.8 janmavAnasmi dhanyoDasmi kRtakRtyoDarmi ya--hu, jAtoDasmi varguNagrAmarAmaNIyakalampaTa:. 15.9 vItarAgadevanA zAsananA amRtarasathI potAnA AtmAne pratidina sIMcatA rahenArAonI upAsanA karavAmAM, emane aMjali dharI praNAma karavAmAM tathA vItarAgadevanA paganA nakhonAM kiraNo jenAM cUDAmaNirUpa banyAM che e emanI vihArabhUmine paNa praNamavAmAM hRdayanI AdratA rahelI che ane vadhu zuM kahIe?" e zabdothI bhaktibhAvanI parAkASThA sUcavAyelI che. vItarAgadevanA guNasamUhanI ramaNIyatAmAM lubdha banyAnI dhanyatA to kevI paryAyapadonA AvartanathI, jANe UbharAtI hoya ema vyakta thaI che !- "janmavAnuM thayo chuM, kRtakRtya thayo chuM, dhanya thayo chuM." sthULa rIte paryAya samA traNe zabdo udiSTa bhAvanI caDatI zreNI darzAve che e ApaNe pAmI zakIe to ja enI tIvratA ApaNe sAcesAcI anubhavI zakIe. "janmavAnuM eTale kharuM astitva - jIvana pAmelo, "kRtakRtya" eTale jenuM astitva sArthaka thayuM che evo ane "dhanya' eTale sadbhAgya, aizcarya prApta karyuM che evo. - soLamAM prakAzamAM AtmaniMdApUrvaka vItarAgastuti karavAmAM AvI che. emAM mananI DAmADoLa sthitinuM varNana che - eka bAjuthI vItarAgadevanA dharmamatathI manamAM UThatI zama rasanI Urmio ane bIjI bAjuthI anAdi saMskAravazatAthI nIpajatI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 rAgAdi vRttionI mUrchAnA. (16 2-3) ahIM paNa padanI punarAvRttithI mananI caMcaLatAne AbAda rIte pratyakSa karAvI che : kSaNa saktaH kSaNe muktaH kSaNe kuddhaH kSaNe kSamI, mohAdyaH krIDaryavAhe kArita kapicApala. 16.4 "kSaNamAM Asakta, kSaNamAM mukta, kSaNamAM kuddha, kSaNamAM kSamAvAn - ema mohAdi vRttioe khela karIne mArI pAse vAMdaraveDA karAvyA che." potAnAM duSkarmono ghero saMtApa "zire agni jalAvyo" (16.4) evI alaMkAroktithI kavie pragaTa karyo che ane "mArA jevo koI kRpApAtra nathI" (16.0) ema kahI potAnI apAra dInatA sUcavI che. chevaTe, vItarAgadevanuM zaraNuM svIkArI "tAro re tAro" ema ArjavapUrvaka vinaMtI karI che. (16 7) sattaramAM prakAzamAM bhakti dharmotsAhanuM rUpa le che. dekhItI rIte ja, tethI, ahIM varNavAyelA saMcAribhAvo soLamA prakAza karatAM judA ja che. ahIM satpathano anurAga, sukRtonI anumodanA ane vItarAga zAsanamAM rahevAno saMkalpa vyakta thayAM che. (17.1-5) nirmaLa kSamAbhAva (17.6) ane asaMgatA (17.7)no manobhAva batAve che ke AgaLanA prakAza karatAM ahIM bhaktamAnasanI UMcI bhUmikA abhipreta che. asaMgatAnuM citraNa asarakAraka che : "ekoDahaM nAsti me kathinna cAhamapi kasyacita." A kAraNe ja have dainya rahyuM nathI ne adainyano uddagAra thAya che - "tavarRdghizaraNasya mama dainya na kinzana'. (17.7) hA, have vItarAgadevanuM zaraNa prApta thaI cUkyuM che. vIsamA prakAzamAM bhaktibhAvanI parAkoTi samuM AtmasamarpaNa AlekhAyeluM che. vItarAgadevanA nitya darzanasukhanI abhilASA dvArA je prItibhakti pragaTa thaI che te to ApaNA hRdayane paNa bhIMjavI de tevI che : taddaphatrakAntijyo--Asu nipItAsu sudhAsviva, madIyerlocanAmo: prApyatAM nirnimeSatA. 20.5 "sudhA samI tArA mukhanI kAntirUpI jyojJAnuM pAna karatAM mArA nayanakamaLone nirnimeSatA prApta thajo." vItarAgadeva pratyenI Asakti - rati e bhakti ja che, kemake e puNyabhAvanI preraka che :
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 madazI tvanukhAsakta harSabASpakalomibhiH, aprekSyaprekSaNabhUta kSaNAtsAlayamAM malam. 20. 2 . tArA mukhamAM Asakta mArI AMkho harSajanya azrupravAhathI, na jovA yogya vastu jovAthI udbhavelA melane kSaNamAM ja dhoI nAkho." potAnuM sarva kaMI vItarAgadevanI prIti-sevAbhakti arthe hoya evuM icchI kavi sarvasamarpaNabhAvamAM lIna thAya che : - tvadAsyavilAsinI netra, taMdupAtikarI karI, - tvaguNazrotRNI zrotre bhUyAtAM sarvadA mama. 20.6 "mArAM netro sadA tamArA mukhamAM ramaNa karanArA ho, hAtha tamArI upAsanA - sevA karanArA ho, kAna tamArA guNonuM zravaNa karanArA ho." ane narI zaraNAgatine mUrta karatuM A citra juo : "tArA page ALoTatA mArA mastake puNyanA paramANu samI tArA paganI raja cirakAla vasyA karo." (20.1) paNa zaraNAgatinI - samarpaNabhAvanI parAkASThA to A zlokamAM che : tava zreSyoDarmi dAsosmi sevakoDamyami kiDrakara, - omiti pratipadyasva nAtha ! nAtaH para bruve. 20.8 "preSya', 'dAsa', "sevaka', "kiMkara' A paryAyAtmaka zabdothI zaraNAgatino - samarpaNano bhAva ghUMTAto anubhavAya che. paryAyazabdonI judIjudI arthachAyAo sevakabhAvano vistAra darzAvI sarvAgI zaraNAgatinuM sUcana kare che - "preSyaeTale kAsada, AMTApherA karanAro; 'dAsa' eTale gulAma, kSudra puruSa; "sevaka eTale aMgasevA karanAra; 'kiMkara eTale zuM karuM ema pUchato raheto mANasa, naryo AjJApAlaka. A zaraNAgatine 'bhale" ema kahIne svIkAranI mahora mAravA kavi vItarAgadevane vinave che ane "AthI vadhAre huM kaMI kaheto nathI" e zabdo vaDe potAnA prayatnanI avadhi darzAve che, potAnI kathA pUrI kare che. bezaka, A kRti vItarAgakathA che te sAthe kavikathA paNa che. vItarAgacaritramAM zAMta rasanI sAmagrI che ne enA mahimAnirUpaNamAM abhuta rasanI sAmagrI che, to kavikathAmAM - kavinA manobhAvanA AlekhanamAM bhakti rasanI sAmagrI che. rasono jANe punita triveNIsaMgama ahIM racAyo che. kavie A kAvyamAM potAno bhaktibhAva vahAvyo che tema bhaktino mahimA paNa gAyo che. eka Akho prakAza (navamo) bharIne kalikAlanI prazaMsA karavAmAM
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvI che te vastutaH bhaktinuM mahimAgAna che. kaliyugamAM sahajaprApya te bhakti che ane kaliyugamAM bhakti satvara phaladAyI che tethI ja kaliyugano mahimA che. eka rIte A vyAjastuti che kemake du:khArta mANasa bhakti tarapha sahelAIthI vaLe che ane kali du:khabharyo kALa (duSamakALa) che, bahu doSabharyo che ane vAmakeli' (avaLI krIDA karanAro, aniSTakAraka) che. vyAjastuti haMmezAM cAturyathI ja nIpaje che ane ahIM ApaNe A cAturyano eka adakero rasa mANIe chIe. AvA kalikAlane - e vItarAgadarzana karAve che mATe ja - kRtajJatApUrvaka kavi namaskAra pAThave che emAM kavinA hRdayanI AdratA pragaTa thAya che ane kaliko sAthe kavikathA joDAI jAya che. - AcAryazrIe mAtra kavicAturyano ja viniyoga karyo che evuM nathI, emaNe potAnI tarkapaTutA paNa pradarzita karI che. jemake, e kahe che ke "vipakSa jo virakta hoya to te tuM ja che ane jo e rAgavAna hoya to e vipakSa nathI." (6.3) 'virakta" ane "rAgavAna'nA saMketo badalAvIne kavie yukti laDAvI che e spaSTa che. vipakSa vItarAgadeva pratye virakta hoya, rAga na dharAvato hoya, temAM emaNe sarvasAmAnya viraktatAnuM AropaNa karyuM ane tethI vipakSane vItarAgadevane sthAne mUkyo tathA 'rAgavAna' zabdane vItarAgadevanA anurAgInA arthamAM ja laI enA vipakSatvanuM nirasana karI nAkhyuM. Izvara jagatkartA che evA matanuM sAtamA prakAzamAM kavie khaMDana karyuM che temAMye emanI tarkapaTutA ApaNe anubhavIe chIe (alabatta, A badhI paraMparAgata dalIlo che) : krIyA ce...vartata rAgavAnyAkumAravatuM, kRpayADatha sRjerahi suveva sakala suketu. 7.3 karmApakSa sa cennahiM na svatannoDarmAdAdivatuM, karmajanya ca vecice kim anena zikhacchinA. 7.5 izvare jo lIlA rUpe ja jagatanuM sarjana karyuM hoya to e bALakanA jevA rAgI Thare ane jo eNe kRpAthI jagatanuM sarjana karyuM hoya to jagata sukhI hovuM joIe. paNa jagata to Adhi, vyAdhi, upAdhithI gherAyeluM che. emAM IzvaranI kRpALatA kyAM rahI? Izvara jo karmanI apekSA rAkhato hoya, jIvone karma pramANe phaLa Apato hoya to enI svataMtratA kyAM rahI? e ApaNA jevo ja banI rahyo ane jagatanuM
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 vaicitrya jo karmanA pariNAmarUpa hoya to napuMsaka jevA IzvaranI jarUra paNa zI che ? AThamA prakAzamAM ekAMtavAdanuM khaMDana karI anekAMtavAdanI sthApanA karI che temAM to kevaLa zAsrabuddhinuM pravartana che. A badho khaMDanamaMDanavyApAra stavananuM bhAvakAvyanuM svarUpa lupta karI ene jANe zAstranA pradezamAM laI jAya che. tarka eka saMcAribhAva che paNa e kavibuddhijanya tarka, zAstrabuddhijanya tarka nahIM. vicAra paNa rasanIya banI zake che, bhAvapoSaka banI zake che paNa A jAtanuM dArzanika khaMDanamaMDana e judI cIja che. A stavanakAvya bahudhA eka AsvAdya prazastimUlaka bhAvotkaTa racanA banI rahela che temAM A jAtanI khaMDanamaMDanapravRtti judI paDI jAya che ane A kevaLa kavinI racanA nathI, eka sAMpradAyika AcAryanI racanA che enI yAda ApaNane karAve che. kAvyanA mULa vastumAMthI phUTatA, ene upakAraka banatA vicAronA dAkhalA ApaNane ahIM maLe ja che. keTalAka vicAro to enI nUtanatAthI ApaNane AkarSita kare che. jemake, kavi kAmarAga ane sneharAga karatAMye dRSTirAga eTaleke matAnurAgane durnivAra gaNe che, 'pApiyo' kahI enA pratye dhRNA vyakta kare che. (7.10) e vItarAgadevanI sevA karatAM enA AjJApAlanane vadhu mahattvanuM gaNe che. emanI AjJA te karmabaMdha karanAra kaSAyAdino tyAga ane karmabaMdha nivAranAra samyaktvAdinuM pAlana. AjJApAlana ja AtmakalyANa kare che ane AjJA na pALIe to saMsAramAM bhaTakyA karavAnuM bane che. sevA-prasAdhanAmAM to kavi dainya jue che. (19.4-8) A prazastimUlaka kAvyamAM paNa kavinI dRSTi vyakti52ka nahIM, tattvapa2ka ke guNaparaka che eno A saMketa che. kavi vItarAgadevane vinaMtI kare che ke "mArI prasannatAthI tArI prasnatA ane tArI prasannatAthI mArI prasannatA e anyonya AzrayapaNuM bhedI nAkha" (10.1) emAM paNa AtmaniSThatAnI eka AgavI bhUmikA rajU thaI che. A vicAro kavinI abhilASAone, emanA jIvanalakSyane pratibiMbita kare che ne tethI e kavisaMvedanano aMza bane che, bhAvarUpa bane che. A racanAnI rasasRSTi ane bhAvasRSTimAM kavinI hRdayasaMpatti chalakAya che, paNa e ApaNane hRdya bane che te emAMnI kAvyakalAne kAraNe, enA abhivyaktikauzalane kAraNe. A abhivyaktikauzalanAM be aMgoche - alaMkAra-racanAo ane anya keTalAMka uktivaicitryo. virodhamUlaka alaMkAronA dAkhalA A pUrve
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 AvI gayA. te uparAMta, sAdazyamUlaka alaMkAro paNa ahIM pracurapaNe viniyojAyA che. zabdAlaMkAro che ane ekasAthe ekathI vadhu alaMkAronI gUMthaNI paNa che. aMgAMgibhAve ke mAlA rUpe yojAyelAM rUpakAdi che ane alaMkAraracanAnI bIjI keTalIka vidagdhatA paNa che. kAvyanuM A prasiddha ojAra kavine keTaluMbadhuM hastagata che te A parathI ApaNane avagata thAya che. kavinI alaMkAraracanAno vaibhava mANavA jevo che. ApaNe thoDAMka lAkSaNika udAharaNo laIe. tvayyAdarzatalAlInapratimApratikarUpake, kSarasvedavilInatva-kathApi vapuSaH kutaH 2.4 ahIM vItarAgadevane arIsAmAM paDelA pratibiMbanI sAthe sarakhAvyA che - emanA zarIramAMthI parasevo chUTato nathI tethI. A upamA arUDha ane tAjagIbharI che. zabdarUpa2sasparzaganyAkhyA parce gocarAH, bhajanti prAtimUlya na tvadarce tArkikA iva. 4.8 zabdAdi pAMca indriyaviSayone ahIM tArkikonI sAthe sarakhAvyA che - banne vItarAgadevane pratikULa rIte vartatA nathI, vaza thaIne rahe che. upamAmAM sAmAnya rIte upamAna aprastuta hoya che, paNa ahIM 'tArkiko' e upamAna aprastuta nathI, kemake tArkiko - vAdIo (bauddha, sAMkhyo, naiyAyika, mImAMsaka, cArvAka - e pAMca) paNa vItarAgadevane vastutaH vaza thayelA che. A sAdazyaracanAnI A vilakSaNatA che. nizi dIpoDambudhau dvIpa marau zAkhI hime zikhI, kalau durApaH prAptoDayuM tyatpAdAjarajaHkaNaH 9.6 duSprApya evuM vItarAgadevanuM zaraNuM (emanA paganAM rajakaNa) kaliyugamAM prApta thayuM che ene mATe cAra dRSTAMto ahIM yojAyA che - rAtre dIvo, sAga2 vacce dvIpa, marubhUmimAM vRkSa ane ThaMDImAM agni. Ama, A dRSTAMtamAlAnuM udAharaNa thayuM. aprApyanI prAptino bhAva vividha citrothI mUrta thaI ghUMTAya che. merutRNIkRto mohAtpayodhirgoSpadIkRtaH, gariSThabhyo gariSTho yaiH pA>>bhistvamapohitaH. 15.2 "mahAnomAM mahAna evA tamArI je pApIoe avajJA karI che emaNe merune ane sAgarane gAyapagalA samo karyo che.'' ahIM paNa be sarakhAmaNIo tRNavat
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ che ane saghana vAkyaracanAthI mukAyelI che. vItarAgadevanuM meru ane sAgara sAthenuM sAdazya sUcavavAmAM AvyuM che temAM emanI uccatA ane vizALatAnA saMketo rahelAM che a lakSa bahAra rahevuM na joIe. madAradAmavannityam avAsitasuganvini, tavAge bhUjJatAM yAnti netrANi suyoSitAm 2.2 ahIM be alaMkAro parasparAzrita rIte AvelA che - vItarAgadevanAM aMgo mandIramAlAnI peThe nitya ane avAsitapaNe sugaMdhI hovAM (upamA) ane devAMganAonAM netronuM tyAM bhamarA rUpe bhamavuM (rUpaka) rUpakanI racanA cIlAcAlu nathI e dhyAna kheMce che. ekoDayameva jagati svAmItyAkhyAtumucchitA, urindradhvajavyAjAt tarjanI janmavidviSA. 4.2 vItarAgadevanA samavasaraNasthAne indra (jammavidviSA) indradhvaja ropyo che te vastutaH eNe AMgaLI UMcI karI che ema kalpavAmAM AvyuM che. A apahatuti alaMkAra kahevAya vaLI, enI sAthe AMgaLI UMcI karavAnA hetunI kalpanA karavAmAM AvI che. jagatamAM A eka ja svAmI che ema kahevA mATe AMgaLI UMcI karI che. Ama, ahIM apahatuti ane hetUsnekSA e be alaMkAro paraspara joDAyelA che. yathAnicchanupeyasya parAM zriyamazizriya:. 3.13 A udAharaNamAM be zabdAlaMkAro joDAyelA che - "yano varNAnuprAsa ane zriya'no yamaka. keTaleka sthAne ekathI vadhu varNanA anuprAso paNa yojAyelA jovA maLe che - "mArayo bhuvanAraya:(3.7), "kalaye vAmakalaye" (9.4) vagere, tathA "lambA sudhA mudhA' (15.3) ema ekasAthe traNatraNa prAsazabdo Ave che te kavinuM varNaracanA padaracanA-prabhutva darzAve che. bethI vadhu alaMkAronI gUMthaNI kavinA savizeSa kauzalano ApaNane paricaya karAve che. jemake, kalyANasiddhaye sAdhIyAnuM kalireva kaSapalA, vinAgni gandhamahimA kAkatumhasya naidhate. 9.5
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 kalyANa' zabda para ahIM zleSache - kalyANa eTale zubha, maMgala ane kalyANa eTale sonuM. e zleSa para AdhArita che rUpaka alaMkAra - kaliyugane kalyANasiddhi mATeno kasoTIpaththara (kapopala) kahevAmAM Avyo che. e vAtane, vaLI, daSTAMtathI samarthita karavAmAM AvI che - agni vinA agaruno gandhamahimA vistarato nathI ema kaliyuga vinA kalyANasiddhi thatI nathI. . gAyannivAlivirutainRtyanniva calaeNIlaH tvadgaeriva raktoDasa modate caityapAdapa, 5.1 rakta" zabda ahIM zliSTa che - caityavRkSa eTale azokavRkSa (1) rakta eTale rAtA raMganuM che ane (2) rakta eTale vItarAgaguNanuM anurAgI che. bhramaronA guMjAravathI jANe gAtuM ane halatAM pAMdaDAMothI nRtya karatuM hoya evI kalpanA karavAmAM AvI che te banne u--kSAlaMkAro che ane caityavRkSanA AnaMdanA bhAvane mUrta karatAM citro che. A zlokamAMnI svarabhaMjanaramaNA khAsa dhyAnArha che - pahelI paMktimAM "na" "va" "la" "ra' e vyaMjanonAM ane "i" "e" e svaronAM temaja bIjI paMktimAM vaLI pAchAM "ai" ne "au" e svaronAM keTalAM Avartano che te jue A svarabhaMjanaramaNAmAM jANe azokavRkSa gAtuM saMbhaLAya che, nAcatuM anubhavAya che. A zloka, Ama, kAvyakalAnA utkarSano eka suMdara namUno banI ravuM che tavenDadhAmadhavalA cakAsti camarAvalI, haMsAliriva vakmAnjaparicaryAparAyaNa: 5.4 ahIM upamA-rUpakano ramaNIya saMzleSa che : haMsapaMkti jevAM camaro (upamA) mukharUpI kamaLa(rUpaka)nI paricaryA kare che, paNa majAnI vAta to e che ke kavie alaMkAra para alaMkAra caDAvyo che. haMsapaMkti samI camarAvalIne candraprakAza jevI dhavala kahIne enI zubhratAne zaga caDAvI che. alaMkAroktino kavino Aveza ahIM dekhAya che te kharekhara to emanA kavitvanuM eka vyApaka lakSaNa che. A udAharaNomAM, kAvyanI rasasRSTinI carcA karatAM udhRta karelA zlokamAM AvI gayelAM alaMkAronAM udAharaNo umero eTale kavinA alaMkAraracanAnA kauzalano yathArtha adAja AvI jaze. A to thaI zabdAlaMkAronI ane sAdezyamUlaka alaMkAronI vAta. kavie bIjAM ghaNAM uktivaicitrono lAbha lIdho che, jemAMthI keTalAMka to saMskRta kAvyazAstranI jhINavaTamAM alaMkAroktimAM ja sthAna pAme. dAkhalA tarIke,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 yastvayyapi dau dRSTimulyukAkAradhAriNIm, tamAzuzukSaNiH sAkSAdAlappAlamidaM hi vA. 15.4 "tArA pratye uMbADiyAnA jevI (saLagatI) dRSTi jeNe rAkhI che tene agni (AzuzukSaNi) sAkSAt - ATaluM bolIne have basa thayuM.'' uktine aradhethI choDI daIne vaNabolAyelA zabdo mArmika rIte sUcavavAnI A eka lAkSaNika laDhaNa che. saMskRta kAvyazAstra ene AkSepa alaMkAramAM mUke, paNa ApaNe evI oLakha vinA paNa enI asarakArakatA anubhavI zakIe chIe. kavie 'alam' (basa thayuM) ane 'vadhu zuM kahuM ?' evI vAkyachaTAo jANe kathananI avadhi darzAvavA vArevAre yojI che. padapunarAvRtti A racanAmAM vAraMvAra jovA maLatI eka uktichaTA che. thoDAMka udAharaNo AgaLa AvI gayAM che. ahIM eka vizeSa udAharaNa joIe : zamo'dbhuto'dbhutaM rUpaM sarvAtmasu kRpAdbhutA, sarvAdbhutanidhIzAya tuvyaM bhagavate namaH. 10.8 'madhurASTaka'nI vAkchaTAnI mastImAM je magna banyA che emanA mananuM A 'adbhuta'-lIlA paNa avazya AkarSaNa karaze. koI vAra AMzika pheraphAravALI padapunarAvRtti paNa asarakAraka chaTA UbhI karatI hoya che. jemake, tena tyAM nAthavAn tasmai spRhayeyaM samAhitaH, tataH kRtArtho bhUyAsaM, bhaveyaM tasya kiDkaraH. 1.5 vItarAgadeva sAthenA anekavidha, anekarUpI saMbaMdhanI abhilASA ahIM vyakta thaI che. temAM dareka caraNamAM 'tad' (te)nAM vividha rUpo prayojAyAM che te joyuM ? - 'tena' (tenA vaDe), 'tasmai' (tenA pratye), 'tataH' (tenA dvArA), 'tasya' (teno). pada eka paNa vibhaktirUpo bhinnabhinna. 'tad' (te) ApaNA cittamAM satata athaDAya che. kyAreka eka ja zabdane judI arthachAyA ApIne uktivaicitrya janmAvyuM che. "kvANuM pazorapi pazu:'" (kyAM huM pazumAM pazu) (1.7)mAM 'pazu' zabda abudhatAnA paryAya rUpe che. "pazumAM pazu'' eTale sAva nIcalA starano pazu, taddana abudha. "pazumAM pazu" e uktinI potAnI ja AgavI coTa che.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa1 baMga-vyaMgyapradhAna keTalIka uktichaTAo paNa noMdhapAtra che. jemake, "tAro paNa pratipakSa che ane te vaLI kopathI vikSubdha che evI kivadantI laIne zuM vivekIo jIve che?" (6.2) matalaba e che ke AvI kiMvadantI hoya to vivekI puruSoe DUbI maravA jevuM thAya. A matalabanoye matalaba evo che ke A kiMvadantI sAcI nathI, vItarAgadevane koI pratipakSa hoI ja na zake ane vivekI puruSoe e kiMvadantInuM khaMDana karavuM joIe. karmApekSA rAkhatA Izvarane kavie "zikhaMDI' (napuMsaka) jevA bhAre zabdathI navAjyo che e ApaNe AgaLa joyuM. paNa jagatkartA IzvaramAM mAnanArAono kavie je zabdomAM upahAsa karyo che te emane kevI rtimaMta ane mahArAtmaka abhivyakti paNa siddha che tenI navalI pratIti ApaNane karAve che : khapuSpaprAyamungazya kizcinmAna prakaTya ca, sammAnti deha gehe vA na gehenardinaH pare. 6.9 "AkAzapuSpa jevI koIka vastunI saMbhAvanA karIne ane koIka pramANa kalpI laIne gharazurA (gharamAM gAjanArA) anya matavAdIo dehamAM ke gehamAM - zarIramAM ke gharamAM samAtA nathI". "gehenardi e zabda ane "dehamAM ane gehamAM na samAvuM' e rUDhiprayoga kevA tAjagIbharyA ane sabaLa, sacoTa che ! vItarAgadevane viSaya karatI A racanAmAM vividha yuktiothI rasatva ane kAvyatva siddha karavAmAM hemacaMdrAcAryanI ujvaLa kavipratibhAnuM nidarzana che. stotrakAvyanI dIrdha paraMparAmAM A racanA kyAM bese tema che ane paraMparAno prabhAva eNe keTalo jhIlyo che e tapAsano judo muddo che. ApaNe ahIM to A racanAnA rasatva ane kAvyatvamAM avagAhana karavAnA prasannakara anubhavathI kRtArtha thaIe e ja upakrama che. saMdarbha : 1. kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrAcArya viracita vItarAgastava (savivecana sakAvyAnuvAda), bhagavAnadAsa manasukhabhAI mahetA, 1965. 2. hemasamIkSA, madhusUdana cimanalAla modI, 1942. 3. darzana ane ciMtana bhA. 1, paMDita sukhalAlajI 1957 - "stutikAra mAtRceTa ane emanuM adhyaddhazataka (AmAM rUA. A stotrano vItarAgastava parano prabhAva batAvAyo che.)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 AcArya hemacaMdranA guNavicAranI ananyatA prA. DaoN. zAntikumAra paMDyA seMTa jheviyarsa kaoNleja, a'vAda-9 anya AlaMkArikonI jema AcArya hemacaMdre paNa kAvyanA eka atyaMta mahattvanA aMga guNano vicAra vistAra ane vizadatAthI karyoche. kAvyanAM ghaNAM ghaTaka tattvonI vicAraNAmAM AcArya hemacaMdra AnaMdavardhana, abhinavagupta ane mammaTanI te te viSayanI vicArasaraNithI spaSTa prabhAvita che. guNavicAramAM paNa ghaNA vicAromAM teo A traNe vidvAnothI prabhAvita che. Ama chatAM emAM AcArya hemacaMdranuM ghaNuM maulika ane ananya pradAna paNa che. jenI DaoN. rAghavana jevA vidvAnoe yogya noMdha lIdhI che. A nibaMdhamAM AcArya hemacaMdranA guNavicAranI keTalIka ananyatAonI noMdha levAno upakrama che. AcArya hemacaMdrano sAmAnya guNavicAra kAvyAnuzAsananA prathama adhyAyamAM kAvyanuM svarUpa spaSTa karatAM ane vistRta vicAra cothA adhyAyamAM prApta thAya che. kAvyAnuzAsananA prathama adhyAyamAM kAvyanuM svarUpa spaSTa karatAM emaNe jyAre adoSa, saguNa ane sAlaMkAra zabdArthane kAvya kahyuM tyAre guNo aMgenI emanI prathamadarzI vibhAvanA spaSTa thaI. guNadoSanuM sAmAnya lakSaNa rajU karatAM emaNe kahyuM. 'rasasyo virSahetu muLavoSI, mastyA zabdArthayo: / ' guNo rasanA ja dharmo che e vAta mammaTane anusarIne AcArya hemacaMdre paNa vArevAre karI che. guNa ane doSano Azraya rasa ja che ane rasanA saMdarbhamAM ja enuM nirdhAraNa thavuM joIe e bAbata emaNe anvaya vyatirekathI siddha karI ApI che. AcArya hemacaMdre prastuta karelA kAvyalakSaNa 'JoSo samuLI sAtakutarI na zavvArthI Avyam' mAMnA ca zabdanI sArthakatA samajAvatAM vRttimAM emaNe kahyuM ke 'vAro niradvArayorapi zabdArthayo: viAvyatvApanArtha:' paNa A nitafrAyoravi nI viveka TIkAmAM vadhu samajUtI ApatAM eTale ke mULa lakSaNamAMnA 7 kArane adhika spaSTa karatAM emaNe kahyuM ke 'anena vALye guNAnAmavasaMbhAvamAda / tathA di analaGkRtamapi guNavadvacaH svadate / yathodAhariSyamANaM 'zUnyaM vAsagRhaM .... ityAdi / analakSkRtapa nipurNa na svate / yathA stanapUrapRSThasthA .... vagere' kAvya analaMkRta paNa hoI zake e bAbata to AcArya mammaTane anusarIne hemacaMdre bhale karI paNa
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyanI alaMkRtatAnA saMdarbhamAM guNa ane alaMkArano kAvya sAthenA anivArya ane anitya saMbaMdha prasthApita karavAnI AcArya hemacaMdranI prastuta rIta ananya . banI che. guNono kAvya sAthe samavAya saMbaMdha che ane alaMkArono saMyoga saMbaMdha che e bAbate hemacaMdrano vistRta guNavicAra samajatA pahelAM vAmanano guNavicAra samajI levAnuM jarUrI bane che. guNanI sarvaprathama spaSTa vibhAvanA upasAvavAnuM zreya vAmanane phALe jAya che. emane mate kAvyasauMdaryanAM niSpAdaka tattvo-kAraka dharmo te guNo che jyAre alaMkAro te niSpanna sauMdaryanA 'atizayanA kAraka che. vAmana alaMkArane kAvyasauMdaryanA vyApaka arthamAM nirUpe che eTale emane mate guNa paNa kAvyanuM alaMkaraNa ja che. "guNa" ane "alaMkAra' bannene AcArya vAmana zabda ane arthanA dharmo mAne che. A banne zabdArthadha vaccenuM vizeSa pArthakya vAmanane mate e che ke guNo zabdArthanA nitya dharmo che, temanA vinA kAvyazobhA udbhavatI nathI" jyAre alaMkAro anitya dharmo che je kAvyazobhAnI vRddhi kare che. AnI sAme AcArya hemacaMdra alaMkArone mAtra aMgAzrita eTale ke zabdArthozrita ja mAne che. vaLI aMlakAra haMmezAM rasane upakAraka hoya ja evuM nathI. te kyAreka prastuta rasane upakAraka hoya. kyAreka upakAraka na hoya to vaLI kyAreka rasanI anupasthitimAM e mAtra vAcyavAcakanA vaicitryarUpe ja hoya." AcArya vAmane guNone kAvyazobhAnA niSpAdaka dharmo kahyA ane alaMkArone enA atizayanA kAraNarUpa kahyA. enuM khaMDana karatAM AcArya hemacaMdra kahyuM ke AcArya vAmane guNa ane alaMkAra aMgeno A je viveka karyo che te doSayukta che. udAharaNa ApIne emaNe jaNAvyuM ke atostama kAvyamAM prasAda, zleSa, samatA, mAdhurya, saukumArya ke arthavyakti jevA guNo hovA chatAM tyAM kAvya nathI, jyAre 3 [viskRta vArtA .. mAM unjhakSA alaMkAra va. thI vivakSita traNa ke cAra guNathI kAvyano vyavahAra thato jovA maLe che. Ama guNo kAvyasauMdaryanA niSpAdaka hetuo che ane alaMkAro mAtra ene vadhAranArA che to tevuM nathI. uparanAM banne udAharaNothI spaSTa thayuM che ke guNo hovA chatAM padya kAvya na banyuM hoya jyAre mAtra alaMkAranI upasthiti ke thoDA guNanI upasthitithI paNa kAvya banyuM hoya. guNavicAranA saMdarbhamAM AcArya hemacaMdra kareluM udbhaTanA guNavicAranuM khaMDana paNa noMdhapAtra che. ubhaTano guNavicAra eNe pote racelA, paNa hAla upalabdha graMtha "kAvyAlaMkArasAra saMgrahamAM prApta thato nathI paNa udbhaTe bhAmahanA "kAvyA laMkAra' upara 'bhAmatavivaraNa'nAme graMtha racyo hato. A graMtha paNa atyAre upalabdha
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa4 nathI paNa emAMnI keTalIka vigato paravartI AlaMkArikoe udhRta karI che. ulkaTa ema mAne che ke guNa ane alaMkAra bane kAvyanAM zobhAdhAyaka tattvo che ane emAM koI bheda nathI. cyaka ubhaTanA matane A pramANe samajAve che, " mistu guNAlaGkArANAM prAyazaH sAmyameva sUcitam / viSayamAtreNa bhedapratItipAdanAt / sNghttnaajarmana vecheH ' guNano kAvya sAthe samavAya saMbaMdha ane alaMkArano saMyoga saMbaMdha evuM guNAlaMkAranuM vAmane kareluM vargIkaraNa kadAca ubhaTane svIkArya jaNAyuM nathI ane A prakAranA vargIkaraNane te ajJAnajanya athavA gADariyApravAharUpa gaNAve che. ubhaTa vAmananA matane radiyo ApatA jaNAya che ane "guNa" ane "alaMkAra' bane tattvo kAvya sAthe samavAya saMbaMdhathI ja rahelAM che ema mAne che. mammaTe udubhaTanA matane je rIte udhRta karyo che emAMthI A samajI zakAya che. AcArya hemacaMdra paNa mammaTane pagale pagale udubhaTanA matanuM sayuktika khaMDana kare che.' AcArya hemacaMdra kahe che ke alaMkAro prayojavA ke na prayojavA e kavionI icchA upara nirbhara che. guNonI bAbatamAM ema nathI. kAvya paMktimAM guNano prayoga ke parihAra kavi svecchAe karI zakato nathI. AnaMdavardhana, abhinavagupta ke mammaTamAM paNa na maLatAM evAM keTalAMka udAharaNothI te potAnA matane daDhAve che je enA guNanirUpaNanI maulikatA pragaTa kare che. alabatta ahIM ApaNe noMdhavuM joIe ke A prakAranuM vidhAna karavAmAM AcArya hemacaMdranI thoDI atizayatA che. kAraNa ke kAvyamAM anAyAse AvI gayelo alaMkAra paNa kAvyanA AMtarika sauMdaryano bhAga banI jatAM rasa niSpattine asara karyA vinA ene dUra karavAnuM kAma muzkela bane ja ane AthI ja kuntake 'vakoktijIvita'mAM noMdhyuM che ke " sArI vyitA, na punaH kAvyarca kanAro :' (vakToSiIvita, rU.7) : guNa vizenA AcArya hemacaMdranA vigatapUrNa ane viziSTa vicAro athavA guNo aMgenI emanI vizeSa vibhAvanA kAvyAnuzAsananA cothA adhyAyamAM nirUpAI che. guNonI saMkhyA aMge emaNe bharatamuni, daMDI ane vAmananA matonuM spaSTa nIrasana karyuM che. AcArya hemacaMdra spaSTa kahyuM ke mAdhuryona:prasAstrayo guI: ! trayo na tu draza parA vA kAvyAnuzAsananA cothA adhyAyanAM sAta sUtromAM AcArya hemacaMdrano guNavicAra vRttimAMnA udAharaNothI spaSTa thayo che. jyAre "viveka' TIkAmAM dasa guNo paratvenA bharata, daMDI ane vAmananA matonuM sayuktika nIrasana karavAmAM AvyuM che. A AkhI carcA vidrogya che. guNo mAtra traNa che ema svIkAravA mATe AcArya hemacaMdra traNa dalIlo AgaLa dhare che. (1) pUrvAcAryoe
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ papa ApelI dasa guNonI vyAkhyA ativyAptithI yukta-ekabIjAne atikramanArI che ane emAM judApaNuM che. (2) bharata, daMDI ane bhAmaNe ApelA dasa guNono uparanA traNa guNo mAdhurya, oja ane prasAdamAM sahelAIthI aMtarbhAva thaI zake che. ane (3) AmAMnA keTalAka guNo doSAbhAvarUpa che. guNavicAranA saMdarbhamAM hemacaMdra jyAre mAtra traNa ja guNone svIkAre che tyAre prazna e Ubho thAya che ke vaiyaktika rIte koI eka guNa e badhA rasono guNa che ke mAtra thoDAno ? jo e rasano dharma che to te kyA arthamAM te rasAzrita che ? A praznono javAba Apavo apekSita hoya ema AcArya hemacaMdra cothA adhyAyamAM nIce pramANenI viSayanirUpaNa paddhati svIkArI che. sarvaprathama traNe guNone vyAkhyAbaddha karavA. e pachI pratyekano nizcita rasa sAthe saMbaMdha spaSTa karavo ane pachI te guNanI lAkSaNikatAo udAharaNo ane pratiudAharaNo ApIne nizcita karavI. A carcAkramamAM guNa aMgenI enI vibhAvanAnI vizadatA ane cokasAI dhyAna kheMce tevI che. guNavicAra aMgenI AcArya hemacaMdranI maulikatA, purogAmI AlaMkArikonA matonuM tulanAtmaka ane samIkSAtmaka adhyayana, vicAronI vizadatA ane UMDANano khyAla, AcArya mammaTe vivekamAM bharata, daMDI vAmana ane kyAreka bhAmaha ane maMgalanA vicAronAM karelA nIrasana parathI Ave che. vAmane baMdhaguNa tarIke ojasa, prasAda, zleSa, samatA, samAdhi, mAdhurya, saukumArya, udAratA, arthavyakti ane kAnti ema dasa guNo darzAvyA hatA. AcArya hemacaMdra pratyeka guNonI vyaktigata vicAraNAmAM prasaMgopAtta bhArata ane daMDInA matono vAmananA matanuM nIrasana karavA upayoga karyo che. bharatano mata udhRta karatI vakhate te enA matane zabdazaH rajU karavAne badale sArarUpe rajU kare che. paNa vAmananA matane vistArathI ane ghaNuM karIne zabdazaH rajU kare che. alabatta bharatanA matanuM sabaLa ke suyaktika nIrasana karavA eNe vAmanayA: eTale ke vAmananA anuyAyIonA matone vArevAre udhRta karyA che. A mato mULamAMthI ja akSarazaH lIdhA che ke enA potAnA zabdomAM rajU thayA che te bahu spaSTa thatuM nathI kAraNa ke e matono srota ajJAta che athavA atyAre naSTa thayo che. vAmananA matonuM prAcarya jotAM vAmananA vizALa vAcaka vargano ke anuyAyIono khyAla jarUra Ave che. AcArya hemacaMdra guNavicAranA saMdarbhamAM je aneka purogAmI vicAro ane vicArapravAhonAM uddharaNo ApyAM che athavA eno nAma dIdhA vinA je nirdeza karyo che te joIne AcArya hemacaMdranI A kRtine mahAnadanI
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ je upamA ApavAmAM AvI che te yogya che. "oja' ane "ana-oja'nA nirUpaNamAM eNe vividha vidvAnonA matane yuktio ane pratiyuktio rUpe je rIte rajU karyA che te enA vicAronI vizadatA spaSTa kare che. sAmAnya rIte ema kahevAmAM Ave che ke AcArya hemacaMdra mammaTane ja anusare che athavA mammaTamAMthI bahudhA zabdazaH utArA kare che paNa e niyamano apavAda kahI zakAya evI keTalIka vicAradhArA ke je hemacaMdranI maulikatA ke vidvattA batAvavA paryApta che te enA A guNavicAramAM prApta thAya che.dA.ta., AcArya vAmane prasAdane abhivyaktimAM zaithilya tarIke oLakhAvyo jyAre ojasane gADhatva' tarIke oLakhAvyo che. have A ekabIjAthI taddana bhinna evI bAbato ekI sAthe eka ja AzrayamAM kevI rIte rahI zake? evo prazna hemacaMdra kare che. vAmananA anuyAyIo dalIla kare che jo sAcA bhAvakanI rasAnubhUtine lakSyamAM levAmAM Ave to A virodhAbhAsa dUra thaI zake ema che. jema nATakamAM koI karuNa dazyano anubhava karatI vakhate bhAvakane harSazokanI mizra lAgaNIno anubhava thAya che te rIte prasAda ane ojanuM mizraNa zakya che. karuNaprekSaNIyeSu saMplavaH sukhaduHkhayoH / yathAnubhavataH siddhaH tathaivaujaHprasAdayoH / hemacaMdra vAmananA anuyAyIonA matane joradAra radiyo Apyo che je mammaTamAM paNa jovA maLato nathI. AcArya hemacaMdra eka naiyAyikanI adAthI kahe che ke jyAre dRSTAnta ja TakatuM nathI tyAre daSTAnta upara avalaMbatI anya bAbato (daSTAntika) to na ja Take e spaSTa che. AcArya hemacaMdra dasa guNonA bharata, daMDI ane vAmane karelA nirUpaNanI pArasparika virodhitA batAvIne vyavahAramAM traNa ja guNo che e bAbatane sayutika siddha karI che. kAvyAnuzAsananA cothA adhyAyamAM guNavicAranA anusaMdhAnamAM eNe guNavicArane lagatA anya be matonuM kareluM khaMDana paNa enA guNavicAranI ananyatA batAve che. vAmane guNone pAThadharmo tarIke oLakhAvavAnA prayAsano spaSTa niSedha karyo hato Ama chatAM, hemacaMdra samakSa evI koI spaSTa vicAradhArA paDelI hatI jemAM pAThadharmone guNa sAthe sAMkaLavAmAM AvyA hoya. AcArya hemacaMdra nAma ApyA vinA AvI vicAradhArAne udhUta karI ane mAtra asatya kalpanAtaMtra kahIne vakhoDI kADhI che. A vicAradhArA pramANe padone chUTAM pADyA sivAya karAtA pAThane oja, padone chuTA pADIne karAtA pAThane prasAda, Aroha-avaroghukta pAThane mAdhurya, sauSThavayukta
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa7 pAThane audArya ane ati UMce ke nIce nahi evA pAThane sAmya guNa tarIke oLakhAve che. AcArya hemacaMdra kahe che ke saMvAdano pATha kevI rIte karavo e pAThane lagatA niyamone guNa tarIke khapAvavA yogya nathI. jema rasa ane chaMdano saMbaMdha keTalAka vidvAnoe spaSTa karyo che eTale ke kyA rasane kayo chaMda upakAraka bane che te sUcavAyuM che tema chaMda ane guNano saMbaMdha darzAvavAno prayAsa paNa hemacaMdranI pUrve thayo gaNAya che. hemacaMdrAcArye udhRta karelI AvI koI ajJAtanAmA vicAradhArA pramANe gragdharAmAM oja, indravajA, ke upendravajAmAM prasAda, maMdAkrAntAmAM mAdhurya ane zArdUlavikrIDitamAM samatA va. che. mammaTe pratiudAharaNo ApIne A chaMdo hovA chatAM emAM prastuta guNo na hovAnuM batAvIne A matanI nirAdhAratA sUcavI che. AcArya hemacaMdranA A guNavicAranI DaoN. rAghavane bhojanA zRMgAraprakAzanI samIkSAmAM ghaNI prazaMsA karI che, ane enI zailIne kAvyamImAMsAnI rAjazekharanI zailI sAthe sarakhAvI che. hemacaMdranI pUrve kyAMya prApta na thatI A vicAraNA AcArya hemacaMdranA guNavicAranI ananyatA siddha kare che. DaoN. rAghavana enI prasaMzA karatA lakhe che. : 2 "None of the ancients refuted definetly other's views on Gunas..... The value of this part of Hemachandra's commentry is enhanced by his reference to strange views on Gunas which we do not find referred to anywhere else." pAdaTIpa (A lekhamAM AcArya hemacaMdranA vI. ema. kAvyAnuzAsananI zrI rasikalAla parIkha ane zrI kulakarNI saMpAdita, mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, prakAzita 1964nI bIjI saMvardhita AvRttino upayoga karavAmAM Avyo che.) 1. adoSau saguNau sAlaGkAro ca zabdArthoM kAvyam / kAvyAnuzAsan 3-33 2. tathAhi - yatraiva doSAstatraiva guNAH, rasavizeSe ca doSA na tu zabdArthayoH / yadi hi tayoH syustadvibhatsAdau kaSTatvAdayo guNAH na bhaveyuH hAsyAdau cAzlIlatvAdayaH / anityAzcaite doSAH yato yasyAGginaste doSAstadabhAve na doSAstadbhAve tu doSA ityanvayavyatirekAbhyAM guNadoSayo rasa evAzrayaH / (kAvyAnuzAsana, 1-12 52nI vivekavRtti) 3. vAmanaH - vyakuiMrastUtravRtti, 3., 2.2
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. ye khalu zabdArthayordharmAH kAvyazobhAM kurvanti te guNAH / te ca oja:prasAdAdayaH / vAmana : 3.1 1. uparanI vRtti 5. vAmana : kAvyAlaGkArasUtravRtti, 3.1.3. 52nI vRtti 6. rasasyAGgino yadaGga zabdArthoM tadAzritA alaGkArAH / te ca rasasya sataH kvacidupakAriNaH kvacidanupakAriNaH / rasAbhAve tu vAcyavAcakavaicitryamAtraparyavasitA bhavanti / kAvyAnuzAsana, 1.1.3. 52nI vive vyaya 7. ojaHprabhRtInAmanuprAsopamAdInAM cobhayeSAmapi samavAyavRtyAM sthitiriti gaDDarikA pravAheNavaiSAM bhedaH / kAvyaprakAza, 8 52nI vRtti ye tvaGgini rase bhavanti te guNAH / eSa eva guNAlaGkAravivekaH / etAvatA zauryAdisadRzA guNA: keyUrAditulyA alaGkArA iti vivekamuktvA saMyogasamavAyAbhyAM zauryAdInAmasti bhedaH / iha tUbhayeSAM sthitirityabhidhAya tasmAdgaDDArikA pravAheNa / guNAlaGkAra bheda iti bhAmaha vivaraNe yad bhaTTodbhaTTo'bhyadhAt, tannirastam, tathAhi kavitAra: sandarbhaNAlaGkArAn vyavasyanti nyasyanti ca, na guNAn / na cAlaGkRtInAmapoddhArAhArAbhyAM vAkyaM duSyati puSyati vA / kAvyAnuzAsana, 1.13 52nI vive vyayA. 8. seyaM dRSTAntasyaiva tAvadasiddhi: / dRSTAntavighAtazca dArkhAntikamapi pratihanti / tathA hi - sAmAjikajano nATyakarmaNi karuNarasavAsitacetAH prathamaM duHkhyati pAtraprayogavaizAradyena pazcAtsukhyati / ojaHprasAdayoH punaH yugapadevAnubhavapratijJA / kAvyAnuzAsana, a. 4 prasAda gue| 52nI vive vyAcyA 10. oja:prasAdamadhurimANaH sAmyamaudAryaM ca paJcetyapare / tathA hi - yadadarzita vicchedaM paThatAmoja: vicchidya padAni paThatAM prasAdaH, ArohAvarohataraGgaNi pAThe mAdhuryam, asauSThavameva sthAnaM paThatAmaudAryam, anuccanIcaM paThatAM sAmyamiti / tadidamalIkaM kalpanAtantram yadviSayavibhAgena pAThaniyamaH sa kathaM gunnnimittmiti| kAvyAnuzAsana a. 4, pR. 287-88 52nI vive vyAcyA 11. chandovizeSanivezyA guNasaMpattiriti kecit / tathA hi sragdharAdiSvojaH... / indravajropendravajrAdiSu prasAdaH ..... mandAkrAntAdiSu mAdhuryaM .... zArdUlAdiSu samatA ... viSamavRtteSvaudAryaM ..... indravajrAdiSvaprasAda mandAkrAntAdiSvamAdhurya .... zArdUlAdiSvasAmyaM ...... ejana pR. 287-288 12. Dr. V. Raghavan's, Bhoja's Srngaraprakas. P. 338
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa9 paramparA sAthe ane sAme : hemacandrAcArya (triSaSTizalAkApuruSacaritanA saMdarbhe) - vijaya paMDayA rIDara, saMskRta vibhAga, bhASAsAhitya bhavana, gujarAta yunivarsiTI, a'vAda-9 'triSaSTizalAkApuruSacarita' nAma sUcave che tema 63 zalAkApuruSonAM mahApuruSonAM caritro AlekhatuM dasa parvamAM patharAyeluM pariziSTa parva sAthenuM lagabhaga 36 ,000 zlokonuM vipulakAya mahAkAvya che. jaina dharma-saMskRtinA saMtapuruSomahApuruSonAM caritra AlekhavAnI A mahAkAvyanI nema che. eTale keTalAka vidvAno Ane hagiography saMtakathAcakra paNa kahe che. paNa jaina dharma saMskRtinI paraMparAmAM ane (khAsa to viSayavastu paratve) hemacandrAcArye A kAvya saryuM che eTale AcArya paraMparA sAthe che. ane tethI, A vizALa paTa para patharAyelA mahAkAvyanA vastugrathanamAM ekavidhatAnI maryAdA AvI gaI che. paraMparAe ApelA mALakhAmAM rahIne kavie kAma karavAnuM svIkAryuM hovAthI A maryAdA sva-svIkRta che. 24 tIrthakaro, 12 cakravartIo, 9 balabhadro, 9 vAsudevo ane 9 prativAsudevo ema maLIne 63 triSaSTi zalAkA-uttama puruSonAM caritro A mahAkAvyamAM nirUpaNa pAmyAM che. A AlekhanayA paddhati kaMIka AvI che. sau prathama to je te tIrthakarano pUrvabhava atisaMkSepamAM varNavavAmAM Ave. pachInA bhavamAM te tIrthakara tarIke janme. tIrthakarane janma ApanAra mAtA cauda svamAM jue. A svapnAM paNa (gajendra, vRSabha, siMha, lakSmI, puSpamALA, candra, sUrya, dhvaja, suvarNakuMbha, sarovara, kSIrasamudra, vimAna, ratnapuMja, nidhUma agni) nizcita hoya. tIrthakarano janma thatAM indra vagere devatAo Ave. navajAta bALaka-prabhune laI jAya. stuti kare, ne pAchA mUkI jAya. dikumArikAo Ave, prabhune snAna vagere janmottara karmo karAve, pachI tIrthaMkara bhogaphaLakarma hoya eTale lagna kare. chevaTe dIkSA le, tyAre dAna ApavA mAMDe. aMte tA. 17-10-93nA roja kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNa nidhi, amadAvAda, Ayojita zrI haima-sAhitya-saMgoSThImAM prastuta nibaMdha
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 tIrthaMkara dezanA-upadeza Ape, ane jano-hajAro, lAkho, karoDonI saMkhyAmAM temanA anuyAyIo bane. A ekavidhatAmAM thoDuM parivartana baLadeva, vasudeva ane prativAsudevanAM kathAghaTako umerAtAM Ave. A kathAghaTakonI nirUpaNa paddhati paNa eka ja prakAranI pAraMparika hoya. prativAsudevanA cakraprahArathI vAsudeva mUrchita thAya, baLadeva temane khoLAmAM le. vAsudeva bhAnamAM Ave ane pachI te ja cakrathI prativAsudevano vadha kare. A pramANenAM vattA ochAM parivartano sAthe caritro AlekhAyelAM che. hemacandrAcArye jaina saMskRtinI paraMparAe vArasAmAM ApelI paddhatine anusarIne A nirUpaNa karyuM che. eTale punarAvartananI ekavidhatA AvI che te samajI zakAya tema che. kavi pote, A ekasUrIlApaNAthI sabhAna che ane tethI, teno bhaMga karavAno prayatna kare che, A prayatno te paraMparAnI sAme. A ekavidhatAno bhaMga karavAnA prayatnono abhyAsa paNa aneka dRSTithI thaI zake tema che. ApaNe upara noMdhyu tema tIrthaMkaranA janma jevA prasaMgoe zakrAdi devatAo stuti kare che. triSaSTimAM A stutionuM paNa bAhulya che ane e paNa, ekavidhatAno bhAga hovA chatAM, kavi kevI rIte, A ekatAnatAne toDe che e paNa abhyAsano rasaprada viSaya bane tema che. trIjA parvanA pahelA sargamAM tIrthaMkara saMbhavanAthanI indra stuti kare che H namo bhagavate tubhyaM vizvanAthAya tAyine / tRtIyatIrthanAthAya sanAthAya . maddhimiH // 3-1-198 jJAnaistribhizcaturbhizcAtizayaiH sahajanmabhiH / nAdvilakSaLo'vyaSTasahasrambunakSaNaH || 199 sadaiva hi pramattAnAM pramAdacchedakAraNam / phara tvajJamaLyAnuM tyALAya mAdazam // 200 sakalApi zlAghanIyA yAminIyaM jagatpate / akalaMkatanuryasyAmudagAstvaM sudhArI | 201 deva tvaddarzanasudhAsvAdasaMtuSTacetasAm / paryApta nILasudhayAta: parekha sudhAMdhasAm // 203
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 bharata kSetrasarovara saroruha / bhagavan bhUyAmadhuvratasyeva yi me paramo hrayaH // 2041 he bhagavAn tane namaskAra hajo ! he vizvanuM pratipAlana karanAra, moTI samRddhiothI yukta trIjA tIrthanAtha evA Apane huM namaskAra karuM chuM. traNa jJAna ane cAra atizayothI Apa jagatamAM vilakSaNa cho ane tamArAmAM spaSTapaNe eka hajAra ATha lakSaNo che. Apa pramAdIonA pramAdanA chedanuM kAraNacho, ane ApanuM janmakalyANa mArA jevAnA kalyANa mATe ja thayuM che. he jagatpati, A AkhI rAtri Aje prazaMsanIya banI che, kAraNa ke AmAM niSkalaMka candrarUpa evA Apa pragaTa thayA cho. tamA2A darzanarUpI amRtanI sudhAnA svAdathI saMtuSTa thayelA cittavALA amRtabhojI devatAone have, svarganuM amRta vAsI thaI gayuM che. A bharatarUpI kSetra sarovaramAM che kamaLarUpa bhagavAna, tamArAmAM mAro bhamarAnI jema laya thaI jAva. AgaLa asminvasasi saMsAre saMsAreNa na lipyase / padmana padmanapi yAti parlRitatAM 1 tti // 3-1-295 nirmamo'pi kRpAlustvaM nirgrantho'pi maharddhikaH / tenApa savA saumyo dhIropi mavakAtara: || 297 vaLI AgaLa anAhUtasahAyastvaM tvamakAraNavatsalaH / ana thitasAdhuhyaM tvamasaMbaMdhavAMdhava: // 3-1-342 anaktasnigdhamanasamamRjojjvalavAkpatham / adhautAmalazIlaM tvAM zaraNyaM zaraNaM zraye // 343 amavAya mahezayAAvAya nara%0ive| 345 e jema paMkaja kAdavamAMthI ja janmatuM hovA chatAM, kAdavathI kharaDAtuM nathI tema, tame saMsAramAM vaso cho chatAM, saMsArathI lepAtA nathI. tame mamatA rahitachatAM kRpAlu cho, nigraMtha chatAM moTI RddhivALA cho. tejasvI chatAM saumya cho, ane dhIra chatAM saMsArathI bhaya pAmelA cho ... tame na bolAvyA chatAM sarvane sahAya karanArA cho, kAraNa vagara vatsala cho, prArthanA karyA vagara upakAra karanArA cho, ane saMbaMdha vagaranA bAMdhava cho. he nAtha, ambaMga karyA vagara paNa snigdha hRdayavALA cho, 1. pATha saMdarbha mATe, jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara prakAzita vi. saM. 1962nI AvRttino upayoga karyo che.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ malAkarSaNa vinA ujjavaLa vacanane bolanArA cho, prakSAlana karyA vagara paNa nirmaLa zIlavALA cho. zaraNane yogya evA tamAruM huM zaraNa lauM chuM. abhava chatAM maheza cho, agada gadA vagaranA, roga vagaranA) chatAM narakane chedanAra cho, vagere. A stutimAM joI zakAze ke, saMskRta sAhityanI stock-in-trade zleSa jevI prayuktino Azraya laIne, virodhAbhAsa alaMkAra racIne stutine AkarSaka banAvavAno kavino prayatna che. vaLI AgaLa sumatinAthanI indra karelI stuti paNa rUpaka jevA alaMkArathI AkarSaka banI che. he prabhu, tamArA janmakalyANathI A pRthvI kalyANayukta banI che, to pachI, tame jyAM vihAra karazo tyAranI to vAta ja zI ? he bhagavAna, tamArA darzanasukhathI amArI daSTio kRtakRtya thaI che, ane jenAthI tamAruM pUjana karyuM che te hAtha kRtArtha thayA che. te jinanAtha, tamArA snAna, carcA, arcA vagere rUpa mahotsavathI, mArA manorathacatyane lAMbA samaya pachI kaLaza caDhayo che. he jagannAtha, atyAre to huM saMsAranI paNa prazaMsA karuM chuM jyAM muktinA kAraNarUpa tamAruM darzana prApta thAya che. he deva, udadhinAM mojAMo gaNI zakAya paNa atizayatAne pAtra evA tamArA guNone mArA jevo gaNI na zake. dharmarUpI maMDapanA staMbharUpa, jagatane prakAzita karavAmAM sUrya ane karuNArUpI velInA vRkSa he jagatapati, vizvanuM rakSaNa karo. 2. heva vaijJanmacALanAIpa tyAmaHdI | ipunaH pamitaiiryatra naM vividhyase || 3-3-187 tvaddarzanasukhaprAptyA kRtakRtyA dRzo'dhunA / #tAthaH pAyazcata mavapUnitoDani vaiH | 3-3-188 jinanAtha tava snAtracarcA,dimahotsavaH / mananorathanaitya viratizatAM yau / 3-3-189 jagannAtha prazaMsAmi saMsAramapi saMprati / / yatra varNane Teva mukta nivabdhanam | 3-3-190 urmayo'pi hi gaNyante svayaMbhUramaNodadheH / tavAtizayapAtra na punadarzaTI || 3-3-191 dharmaikamaNDapastaMbha jagadudyotabhAskara | pArvazrImahAvRkSa rakSa vizva nAte | 3--192
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ A ja sargamAM AgaLa indra karelI stutine keTalIka unmekSAo ramaNIya banAve che. he prabhu, A azokavRkSa bhamarAonA guMjAravathI jANe gAto hoya, pharapharatAM pAMdaDAMthI jANe nRtya karato hoya, ane tamArA guNothI jANe rakta hoya ema AnaMda pAme che. tamArI candrakAMti jevI dhavala cAmaronI hAra, jANe tamArA mukhakamaLanI sevA karavAmAM parAyaNa haMsapaMkti hoya ema zobhe che. chellA 3-3-221mAM joI zakAze ke, unmelAnI sAthe sAthe, upamA ane rUpaka alaMkAro paNa che. 3-4mAM padmaprabhacaritramAM indra karelI stutimAM parANika kathAghaTakanA navA viniyoganI sAthe sAthe, bhASAnuM mAdhurya paNa vahI rahyuM che. sIdhuM mULa ja joIe. asminnasAre saMsAre marau saMcAriNAM cirAt / vaidrzanamaNUdeva temanAM sudhApA || 3-4-42 rUpeNApratirUpaM tvAmazrAntaM pazyatAM satAm / / kRtArtheyaM samamavaddevAnAM ninimeSatA // 3-4-43 puNyaiH saMsAriNAM deva kRpAsAriNivAriNA / sindhI nasa vRddhitva viroddharmanIm 3-4-45 padmavarNa padmacihna padmagandhimukhAnila / padmAnana padmAnvita padmAsadma jaya prabho // 3-4-47 apAro dustarazcAyaM sadA saMsArasAgaraH / / jAnudaghno'dhunA nAtha tvatprasAdAdbhaviSyati // 3-4-48 he deva, A asAra saMsAra rUpI marabhUmimAM, pharanArA dehadhArIone lAMbA samaya pachI, amRtanI paraba jevuM tamAruM darzana thayuM che. devonI AMkho palakArA mAratI hotI nathI evuM kahevAya che e devonI AMkhonI nirnimeSatA rUpamAM apratirUpa, evA tamane, thAkyA vagara jotAM, kRtArtha banI che. taravo kaThina evo A saMsArasAgara have, tamArI kRpAthI ghUMTaNa jeTalA pANIvALo thaI gayo che. 3. savAnitainRtyavi vartataiH | riva roDasa moDo pApa: // 3-3-218 tavendudhAmadhavalA cakAsti camarAvalI / hRtnirava vatrIbdhaparivaparAyaUTI || 3-3-221
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 AcArya, lagabhaga dareka stutimAM sUra badale che. vArasAmAM maLelI samRdhdha saMskRta sAhityaparaMparAnI rUDha thayelI aneka yuktione, kAme lagADe che ane stutinI ekavidhatA toDe che. supArzvanAthacaritamAM 3-5mAM indra kahe che ke tamAruM svarUpa to, na jANI zakAya tevuM aviya che paNa chatAM, tamArI stuti karavAno A mAro arthavAdAgraha AdityamaMDaLane jhaDapavA vAnare mArelI phALa barAbara che. to paNa, he paramezvara, tArA ja prabhAvathI huM tArI stuti karIza kAraNa ke, candranI kAntinA prabhAvathI ja candrakAnta paththara jhare che. jyAre jyAre tIrthaMkarano janma thAya che tyAre indrAsana DolatuM hoya che. AvuM varNana dara vakhate AcArya kare che, kAraNa ke ema karavuM e prApta thayelA mALakhAno bhAga che. paNa, ahIM e indra kahe che, amArA pramAdane dhikkAra che ke tamArA janmanI amane khabara na paDI. paNa amArAM Asano dhanya che jemaNe, kaMpIne, tamArA janma kalyANanI amane jANa karI.' parva traNanA chaThThA sargamAM "he prabhu, AkAzane AdhAra ApavAnI buddhithI UMcA paga karIne rahenArA TIMToDA pakSInI jema, anaMtaguNazAlI evA tamArI stuti karavA pravRtta thayo chuM, to huM hAsyAspada chuM. paNa, tamArA prabhAvathI vyApaka buddhine prApta thayelo huM tamArI stuti karavAne zaktimAna banIza. vAdaLano eka TUkaDo paNa pUrva dizAnA pavananA saMgamathI dizAomAM vyApI jAya che..... candranAM kiraNa paDavA mAtrathI kharI paDatAM zephAlikAnAM phUlonI jema tamArA darzana mAtrathI mAruM azubha karma paNa phaLa ApyA sivAya kharI paDaze." vaLI Aja sargamAM AgaLa AcArya abhivyaktinI rIta badale che. 4. avijJeyasvarUpe tvayyarthavAdAgraho mama / AdityamaNDalAdAne phAladAnaM kariva // 3-4-38 tathApi tvatprabhAveNa stoSye tvAM paramezvara / ndritte vandrazAntA di vandraznAntipravitiH || 3-5-39 5. dhana: pramAvino dhanyAnyAsanA itAni : | devatvajjanmakalyANaM calitvA'jJApi yaiH kSaNAt // 3-4-44 6. tvAmanantaguNaM stotuM pravRto'smi hasAspadam / / AdhArabuddhayA gaganasyotpAda iva TiTTibhaH / / 3-6-38 vyApiprajJastvatprabhAvAtkSamo'smi nu tavastave / dizo'znute'bhralezo'pi paurastyAnilasaMgamAt // 3-6-40 nijaM phalamadattvApi galiSyatyazubhaM mama / zephAlikApuSpamiva nizAkarakarAhatam / / 3-6-43
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyAM sudhI sUryodaya thayo nathI tyAM sudhI ja aMdhakAra rahe che, jyAM sudhI kesarIsiMha Avato nathI tyAM sudhI ja gajendro madAMdha rahe che, jyAM sudhI kalpavRkSa prApta thatuM nathI tyAM sudhI ja dAridya rahe che, jyAM sudhI vRSTikAraka megha varasato nathI tyAM sudhI ja pANInI taMgI rahe che, jyAM sudhI pUrNacandra Ugato nathI tyAM sudhI ja divasano tApa rahe che, te pramANe, jyAM sudhI tamAruM darzana thatuM nathI. tyAM sudhI ja jagatamAM kubodha rahe che. ahIM spaSTapaNe sUraparivartana anubhavAya che. mULa jovAthI tarata ja pratIti thaze. tAvadevAMdhakArANi na yAvaddivasezvaraH / madAndhAstAvadevebhA yAvatpaMcAnano na hi // 3-6-84 tAvadeva hi dAridyaM na yAvatkalpApAdapaH / tAvava potautraM na yAvadarbhujoDavuH | 3-6-85 tAvaddivasasaMtApo na yAvatpUrNacandramAH / kubodhAstAvadeveha na yAvattvaM nirIkSyase // 3-6-86 sAtamA sargamAM zleSano Azraya laIne stuti karavAmAM AvI che. he prabhu, tame jo vItarAga cho to tamArA hAthapagamAM rAga kema che? tame jo kuTilatA choDI dIdhI che to tamArA keza kuTila kema che? tame jo prajAnA gopa cho to tamArA hAthamAM daMDa kema nathI ? jo tame niHsaMga cho to railokyanA nAtha kema kahevAo cho ? tame mamatArahita cho sarva para zA mATe dayALu cho? jo tame alaMkAramAtrano tyAga karyo che to, tamane traNa ratna kema priya che? tame jo sarvane anukULa cho to mithyASTi para zA mATe dveSa karo cho ? jo tame svabhAve sarala cho to pUrve chadmasthapaNe kema rahyA hatA? ja dayALu cho to kAmadevano kema nigraha karyo ? jo tame nirbhaya cho to saMsArathI kema bhaya pAmo cho? jo tame upekSA karavAmAM tatpara cho to vizvanA upakAraka kema cho? jo adIpta cho to bhAmaMDaLathI dIpta kema cho ? jo tame zAMta svabhAvI cho to, cirakALa kema tapo cho ? jo roSarahita cho to karma para kema roSa rAkho cho ? 7. vItarAgoDasi vedrA'I: paform thaM tava ! kauTilyaM ca tvayA muktaM ki kezAH kuTilAstava / / 3-7-70 prajAnAM yadi gopastvaM daMDahasto'si kiM na hi / ni:saMDo di vasi taM ta itretonAthanA || 3-7-71 yadi tvaM nirmamastatki sarvatra karuNAparaH / tyarunnizettva ta iratnatrayapriyaH | 3-7-72
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ parva 4nA sarga 4mAM anaMtanAthanA caritramAM vaLI bIjI eka rIta. he nAtha, jeo tamArI samakSa bhUmi para ALoTI pRthvInI dhULathI kharaDAya che teone gozISacandanano aMgarAga durlabha nathI. jeo bhaktibhAvathI eka puSpa paNa tamArA mastaka para caDhAve che teo mastaka parachatra dhAraNa karIne niraMtara vicare che. tamArA aMga para jeo eka vAra paNa aMgarAga kare che teo devadUSya vastrane dhAraNa karanArA thAya che temAM koI paNa zaMkA nathI. jeo tamArA kaMTha para eka vAra paNa puSpamALA dhare che teonA kaMThe devastrIonI bhujalatAo vIMTaLAya che. jeo tamArA ati nirmaLa guNonuM eka vAra paNa varNana kare che teo lokamAM atizayavAna thaI devatAonI strIothI gavAya che. jeo cAra caturAIthI tamArI AgaLa nRtyAdika bhaktithI kare che. teone airAvata hAthInA skaMdha para Asana maLavuM huna nathI. AgaLanA pAnano saMdarbha 7 cAlu vizvasyApyanukUlazcettatki mithyAdRzAM dviSan / svabhAvasaralazcettvaM chadmastho'sthAH kathaM purA // 3-9-93 dayAvAn yadi vAsi tvaM nyagrahImanmathaM katham / yadi ca tvaM gatabhayo bhavAgIto'si tatkatham // 3-7-74 yApekSAparo'si tvaM tatki vizvopakArakaH / adIpto yadi vAsi tvaM dIprabhAmaNDalaH katham // 3-7-75 yadi zAMtasvabhAvastvaM tatkutastaptavAMzciram / aroSaNo'si yadi ca ruSitaH karmaNAM katham // 3-7-76 tavAgre bhUmiluThanairye hi bhUreNunA citAH / gozIrSacaMdanenAMgarAgasteSAM na durlabhaH // 4-4-39 bhaktyaikamapi yaiH puSpaM tvanmUrdhanyadhiropyate / te chatrAzUnyazirasaH saMcaranti nirantaram // 4-4-38 aMgarAgastavAMge yairekadApi vidhIyate / devadUSyAMzukadharAste bhavanti na saMzayaH / . 4-4-38 nidhIyate bhavatkaNThe puSpadAmaikadApi yaiH / luThanti teSAM kaNTheSu dolatAH surayoSitAm // 4-4-40 ye varNayantyekadApi tvadguNAnatinirmalAn / te gIyante surastrIbhirapi lokAtizAyinaH // 4-4-41 ye cArucArIcaturaM bhaktyA valganti te puraH / airAvatakariskandhAsanaM teSAM na durlabham // 4-4-42
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 chaThThAparvamAM munisuvratasvAminA caritramAM stutimAM A rIte camatkRti ANI che. tavAMgasparzanastotranirmAlyaghrANadarzanaiH / / TItAnaizca kRtArthInIndriyaLa : II 6-7-135 tamArA aMganA sparzathI, tamArI stuti karavAthI, tamArAM nirmAlya sUMghavAthI tamArA darzanathI ane tamArAM guNagAnanuM zravaNa karavAthI, amArI pAMce indriyo kRtArtha thaI che. Ama AvI anekAneka stutiomAM AcArya bhAgye ja koI rItinuM punarAvartana kare che. Ama jo triSaSTimAM stutionuM bAhulya hoya to, tenI nirUpaNapaddhatinuM paNa pracura vaividhya che, je AcAryanI kavi tarIkenI pratibhAnI pratIti karAvI jAya che. saraLa bhASAmAM ane chaMdanI pravAhitAmAM je rIte stutio vahI Ave che te paNa AlhAdaka che. Ama paraMparAnI sAthe rahIne paNa, nirUpaNanA ekadhArApaNAne kevI rIte atikramI zakAya che tenuM stutio acchuM udAharaNa pUruM pADe che." 9. A ja rIte triSaSTinI dezanAono, saMvidhAnano, caritracitraNano, temaja alaMkaraNano abhyAsa karI zakAya.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 hemacandrAcAryakA prAkRta vyAkaraNa, vararuci aura ardhamAgadhI zrI hemacandrAcAryakA 'prAkRta vyAkaraNa' apane se do pUrvavartI vyAkaraNakAroM se vizAla hai / zrI varuci ke 'prAkRta prakAza' meM kula 490 sUtra haiM 427 + 63; pariccheda 9+3) jabaki hemacandrAcArya ke vyAkaraNameM 742 sUtra (1119 meM se dhAtvAdeza ke 259, apabhraMza ke 118 377 ghaTAne para) haiM arthAt prAkRta prakAza se Der3hA hai aura ye anya prakaraNa usakI apanI vizeSatAe~ haiM / caNDa ke 'prAkRta lakSaNam' meM to mAtra 99 sUtra hI haiM jisameM aneka muddoM kA varNana hI nahIM haiM / = ke. Ara. candra sAmAnya prAkRta, haimavyAkaraNa meM prAkRta bhASAoM kA krama isa prakAra hai zaurasenI, mAgadhI, paizAcI aura cUlikA paizAcI / mAgadhI aura paizAcI ke lie kahA gayA hai 'zaiSaM zaurasenIvat' ( 8.4. 302, 324) aura cUlikA paizAcI ke lie kahA gayA hai 'zeSaM prAgvat' / ( 8.4. 328) arthAt paizAcI ke samAna / prAkRtaprakAza meM krama isa prakAra hai- paizAcI, mAgadhI aura zaurasenI / prAraMbhika donoM bhASAoM ke lie kahA gayA hai 'prakRtiH zaurasenI' ( 10.2, 11.2 ) / isa avasthA meM zaurasenI ke lakSaNa pahale Ane cAhie the aura tatpazcAt paizAcI aura mAgadhI ke / vyavasthA kA yaha eka doSa mAnA jAya yA nahIM / I yoni, prakRti yA utpatti kA prazna haimavyAkaraNa meM sAmAnya prAkRta (mahArASTrI ) kI prakRti saMskRta batAyI gayI hai - 'prakRti: saMskRtam' ( 8.1.1); zaurasenI ke lie kahA gayA haiM 'zeSaM prAkRtavat' (8.4. 286); mAgadhI aura paizAcI ke lie kahA gayA 'zeSaM zaurasenIvat' / jabaki prAkRta prakAza meM prAkRta kI koI 'prakRti' nahIM batalAyI gayI hai, sirpha nauveM pariccheda ke anta meM kahA gayA hai- 'zeSaM saMskRtAt ' ( 9.18 ); vRtti: zeSaM saMskRtAt avagantavyaH / zaurasenI ke lie kahA gayA hai 'prakRtiH saMskRtam' ( 12.2) aura 'zeSaM mahArASTrIvat ' ( 12.32 ) / ina do vaiyyAkaraNoM ke alaga alaga kathanAnusAra saMskRta ( prAkRta) mahArASTrI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 kI yoni yA zaurasenI kI ? zaurasenI bhASA ko mAgadhI aura paizAcI kI yoni mAnanA athavA 'prAkRtavat, zaurasenIvat, prAgvat, mahArASTrIvat aura saMskRtAt avagantavyaH' ina sabhI zabdoM kA artha yahI hai ki kisI eka bhASA ko samajhAne ke lie dUsarI bhASA kA AdhAra liyA gayA hai na ki usameM se anya bhASA kI utpatti huI hai / ise hama suvidhA, spaSTatA aura saralatA se samajhAne kA eka tarIkA mAne yA utpatti kA srota mAne yaha ziSTa saMskRta bhASA ke vidvAnoM ke lie vicAraNIya hai| ardhamAgadhI meM se LakAra vyaMjana adRzya hemacandrAcArya ke prAkRta vyAkaraNa (pI. ela. vaidya kA saMskaraNa, 1928) meM kisI na kisI prakAra bacA huA LakAra kA prayoga eka sthala para mila rahA haiN| sUtra naM. 8.1.7 kI vRttimeM sAmAnya prAkRta kA eka padyAMza isa prakAra uddhRta kiyA gayA hai - 'uvamAsu apajjattebha - kaLabha - dantAvahAsamUrujuaM' paizAcI bhASAmeM to 'lo La:' 8.4.308 kA eka sUtra hI diyA gayA hai paraMtu anya prAkRtoM ke lie (cUlikA paizAcI ke sivAya) isa vyaMjana ke prayoga kA ullekha nahIM haiN| vedoM kI chAndas bhASA aura pAli bhASA meM isakA prayoga milatA hai| Ajakala kI marAThI aura gujarAtI bhASA meM isakA pracalana hai| pAli aura ardhamAgadhI eka hI kSetra aura eka hI kAla kI bhASAe~ hote hue bhI ardhamAgadhI meM isa vyaMjana kA prayoga kyoM nahIM ? pizala mahodayane apane prAkRta vyAkaraNa (240) meM jisa AdhAra-sAmagrI kA upayoga kiyA hai unameM vividha prAkRta bhASAoM ke sAtha sAtha ardhamAgadhI bhASA meM se bhI LakAra vAle aneka prayoga uddhRta kiye haiN| unake anusAra Agama-graMtho meM prayukta kucha zabda isa prakAra haiM - eLaya, kiLLA , garuLa, guLa, taLAva, taLAga, dALima, pILaNa, pILA, ityAdi ityAdi / vararuci aura hemacandra ke prAkRta vyAkaraNoMmeM se bhI aise zabda pizala mahodayane udvata kiye hai| parantu Adhunika saMskaraNoM meM isa LakAra kA prayoga nahIM milatA hai / pizala ke dvArA hemacandrAcArya ke vyAkaraNa se uddhRta zabda :- dALima, garuLa, AmeLa /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 hemacandra ke (pI. ela. vaidya saMskaraNa) vyAkaraNa meM upalabdha zabda-dADima, dAlima, garula (8.1.202) Amela (8.1.105,202, 234) / vararuci ke (prAkRta prakAza meM kovela ke saMskaraNa) anusAra - Amela (2.16) / prAkRta kAvya sAhitya aura rUpaka sAhitya ke kucha saMskaraNoM meM abhI bhI LakAra kA prayoga milatA hai / mUla LakAra kA DakAra yA lakAra meM badalane ke do kAraNa pratIta hote haiM, eka to uccAraNa ke kAraNa 'La' kA 'Da' ho gayA aura dUsarA kAraNa yaha ki 'La' aura 'la' donoM akSaroM meM lipi-doSa se 'La' kA 'la' ho gayA kyoMki lekhana meM una donoM akSaroM meM bahuta kama antara hai| isI kAraNa prAkRta vyAkaraNakAroM ko 'la=La' aura 'Da = la' ke sUtra banAne paDe hoMge aisA kahanA anupayukta nahIM hogA / __LakAra kI carcA yahA~ para isalie kI gayI hai ki isakA prayoga banda kara dene se ardhamAgadhI bhASA kA eka prAcIna lakSaNa lupta ho gayA aura usakI prAcInatA ghaTa gayI / zaurasenI bhASA zaurasenI sambandhI haimavyAkaraNa meM 27 sUtra haiM jabaki prAkRta-prakAza meM 32 sUtra milate haiM / isa bhASA ke viSaya meM donoM meM jo antara hai vaha nIce darzAyA jA rahA hai| (hemacandra ke anusAra (vararuci ke anusAra sAmAnya prAkRta ke antargata) zaurasenI ke antargata) 1. vyApRta =vAvaDa 8.1.206 1. 12.4 2. gRddhi = giddhi 8.1.128 2. (gRddha = giddha) 12.6 3. sarvajJaH = savvaNNU 8.2.83 3. savvaNNo 12.8 4. iva = via 8.2.182 4. 12.24 5. Azcarya = accharia 5. 12.30 8.1.58, 2.66 6. vayaM (vayam, pra. pu. ba. va.) 6 va 12.25 8.3.106 7. sthA = ciTTha 8.4.16 | 7. 12.16 8. smR = sumara 8.4.74 | 8. 12.17
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 71 9. dRz = peccha 8.4.181 9 . pekkha 12.18 (pekkha - apabhraMza 8.4.340, 419 Adi) 10. as = accha 8.4.215 10. 12.19 11. bhaviSyat kA prathama puruSa | 11. karissaM 12.21 e. va. kA pratyaya - ssaM 8.3.169, 172 (yaha pratyaya hAlakI gAthAsaptazatI meM prayukta; karissaM (pizala 533) mAgadhI bhASA hemacandrAcArya ke prAkRta vyAkaraNa meM mAgadhI saMbaMdhI 16 sUtra haiM jabaki prAkRta-prakAza meM 17 sUtra haiN| ina donoM vyAkaraNa - granthoM meM jo antara hai vaha isa prakAra hai| (i) prAkRta-prakAza ke anusAra (11.13) puM. akArAnta zabda meM saMbodhana ekavacana meM - a kA - A ho jAtA hai, pulizA / jabaki hemacandra ke anusAra sAmAnya prAkRta meM (8.3.38) / __ (ii) prAkRta-prakAza ke anusAra kR, mR, gam ke bhUtakRdanta ke rUpa kaDaM, maDaM, gaDaM banate haiM (11.15) hemacandra ke anusAra sAmAnya prAkRta me - ta = - Da (8.1.206 ke antargata) maDayaM, vAvaDaM milate haiN| kaDaM, gaDaM nahIM hai / ArSa ke lie sukaDaM, dukkaDaM milate haiN| paizAcI bhASA paizAcI bhASA ke lie haimavyAkaraNa meM 22 sUtra haiM jabaki prAkRta-prakAza meM 14 sUtra haiN| (i) donoM ke anusAra isa bhASA meM mUrdhanya NakAra kA dantya nakAra ho jAtA hai (haima. 8.4.306 aura prA. pra. 10.5) / hemacandra ke vyAkaraNa meM jo udAharaNa haiM unameM NakAra vAlA koI zabda nahIM hai parantu prAkRta-prakAza meM (10.3) nirjhara zabda ke lie Nicchara (pAThAntara - rAcaNakaro, rAcANikaro) diyA gayA hai jo niyama ke viruddha prakSipta zabda ho aisA lagatA hai| (ii) prAkRta-prakAza meM cUlikA paizAcI kA ullekha nahIM hai jabaki hemacandra ke anusAra paizAcI aura cUlikA paizAcI do alaga alaga bhASAe~ haiM /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ (iii) prAkRta-prakAza ke anusAra paizAcI (10.3) meM madhyavartI ghoSa vyaMjana aghoSa bana jAte haiM jabaki hemacandra ke (8.4.325) anusAra yaha lakSaNa cUlikA paizAcI kA hai| paizAcI meM ta = ta aura da = ta (8.4.307) hotA hai| ataH prAkRta-prakAza meM donoM bhASAoM kA mizraNa ho aisA pratIta hotA haiM / paizAcI bhASA kI nimna vizeSatAoM ke bAre meM donoM ekamata nahIM haiM / (hemacandra ke anusAra) __ (vararuci ke anusAra) 1 iva = piva 8.2.182 1 paizAcI meM 10.4 (sAmAnya prAkRta meM) 2. jJa = Ja (savvaJo) 2. jJa = a (savvaJjo) 8.4.303 10.9 3 nya = Ja (kabrakA) 3. jJa = Jja, 8.4.305 (kaJjakA) 10.10 4. hRdayam = hitapakaM 8.4.310 4. hitaakaM 10.14 hemacandrAcArya dvArA diye gaye nimna rUpa vararuci ke prAkRta-prakAza meM nahIM milate haiM / (i) zaurasenI ke rUpa 1. idAnIm = dANiM 8.4.277 | 2. iha = idha 8.4.268 3. eva = yyeva 8.4.280 | 4. tAvat = dAva 8.4.262 (vaikalpika) 5. nanu = NaM 8.4.283 6. nta = nda 8.4.261 (kucha zabdomeM) andeura 7. pUrva = purava 8.4.270 8 . rya = yya (vaikalpika) 8.4.266 9. hImANahe, ammahe, hIhI (nirveda, | 10. -in antavAle nAma zabdoM meM vismaya aura harSa ke lie saMbodhana ke lie vaikalpika - A, prayukta) kAJcuiA, 8.4.282, 284, 285 8.4.263 11. tasmAt = tA 8.4.278 12 saM. bhU. kR. kA pratyaya - dUNa 8.4.271
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 (ii) mAgadhI ke rUpa 1. vayam = hage 8.4.301 2. tAva = dAva nta = nda 8.4.302 3. ccha = zca 8.4.295 | 4. TTa = STa = sTa 8.4.290 5. dha = yya 8.4.292 6. stha, rtha = sta 8.4.291 7. ska, sta, sma ke saMyukta 8. STa = sTa, SNa = sna, Sma = sma prayoga 8.4.289-291 8.4.289 (iii) paizAcI ke rUpa 1. Nya = Ja 8.4.305 2. lakAra kA LakAra 8.4.308 3. TakArakA vaikalpika takAra 8.4.311 4. tat evaM idam ke tRtIyA ekavacana ke puMliMga evaM strIliMga ke rUpa 'nena' aura 'nAe' 8.4.322 5. karmaNi prayoga kA pratyaya 'iyya' 8.4.315 6. 'STvA' kRdanta pratyaya ke badale meM 'tthUna' aura 'khUna' pratyaya 8.4.313 7. bhaviSyat kAla kA pratyaya 'eyya' 8.4.320 (- ssa - ke badale meM) / 8. cUlikA paizAcI meM rakAra kA vaikalpika lakAra 8.4.326 vararucike dvArA kiye gaye nimnarUpa hemacandra ke prAkRta vyAkaraNa meM nahIM milate haiN| (i) zaurasenI ke rUpa 1. putra = puDa yA puTTa 12.5 (kabhI kabhI) 2. Nya, jJa, nya = Ja (athavA ba), 12.7 arthAt sUtra naM. 11.2 ke anusAra mAgadhI meM bhii| (hemacandra ke anusAra sirpha mAgadhI meM na 8.4.293) 3. karmaNi bhUtakRdanta ke akArAnta zabdomeM -aH kA -a, - i, -u, -e ho jAnA (sUtra 11.11) 4. puM. pra. e. va. kA vibhakti pratyaya -i (sUtra 11.10) (ii) mAgadhI ke rUpa hRdaya = haDakka 11.6; rja = yya 11.7; ahaM = hake, ahake 11.9; saM. bhU. kRdanta kA pratyaya - ktvA = dANi 11.16
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 mahArASTrI prAkRta hemacandrAcArya ke prAkRta vyAkaraNa meM vararuci ke prAkRta-prakAza kI tulanA meM mahArASTrI prAkRta ke viSaya meM jo vizeSatAe~ haiM unakI carcA eka alaga lekhameM kI jA cukI hai ataH unakA punaH varNana na karake unakA sAra de denA hI upayukta hogA / haimavyAkaraNa kI prAkRta-prakAza kI apekSA nimna vizeSatAe~ hai - ___1. kucha nayI sAmagrI, 2. kucha kSatiyA~ aura nyUnatAe~ dUra karanA, 3. amuka aMza meM saMzodhana, 4. kabhI kabhI pUrti karanA, 5. kabhI kabhI avyavasthA ko dUra karanA aura 6. kAlakrama se bhASA meM jo navInatA AyI usake viSaya meM naye niyama / isa dRSTi se hemacandrAcArya kA avalokana sUkSma, gahana tathA vizAla rahA zrImatI nIti DolcI dvArA hemacandrAcArya ke prAkRta vyAkaraNa ke viSaya meM jo AkSepa lagAye gaye haiM unakI bhI samIkSA eka alaga lekha meM kI jA cukI hai| unake AkSepa isa prakAra haiM - hemacandrAcArya tejasvitArahita, paripakvatArahita, maulikatArahita, paraMparAse pratibaddha nakalacI, avaijJAnika, ghAlamela karanevAle the aura unakA vyAkaraNa paripUrNatArahita eka saMgraha mAtra hai / ina sabakA javAba usa lekhameM de diyA gayA hai / ina AkSepoM ke bAvajUda zrImatI nIti DolcI ko hemacandrAcArya kI prazaMsA bhI karanI par3I / unakA aisA abhiprAya hai ki hemacandra ke prAkRta vyAkaraNa kA saMskaraNa antatogatvA vararuci se behattara hai (pR. 164) / vararuci kA prAkRta vyAkaraNa adhyayana-kakSa kI eka pustikA mAtra hai aura eka prAraMbhika prayatna sA (pR. 35) hai / vaha na hI mahArASTrI prAkRta kA pUrA vyAkaraNa hai (pR. 45) / hemacandrAcArya ke prAkRta-vyAkaraNa ke srota mAtra sAmAnya prAkRta hI nahIM paraMtu jaina Agama aura jaina mahArASTrI sAhitya bhI hai (pR. 179, 180) / 1. dekhie : haimavAGmaya - vimarza, lekhAMka krama naM. 19, gujarAta sAhitya akAdamI, gAMdhInagara, 1990 2. dekhie vahI, lekhAMka krama naM. 20 3. Prakrit Grammarians, L. Nitti Dolci, Motilal Banarasidas, 1972 (page numbers quoted).
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUla ardhamAgadhI bhASAmeM dantyanakAra ke lie nakAra kA prayoga hI upayukta hemacandrAcArya ke prAkRta vyAkaraNameM prAraMbhika nakAra ke lie niyama hai - vAdau (8.1.229) vRtti - 'nasya No vA bhavati' arthAt vikalpa se Na kAra bhI hotA hai / yaha eka paraMparAgata niyama ho aisA pratIta hotA hai kyoMki unake hI prAkRta vyAkaraNa meM prAraMbhika tIna pAdoM meM vividha niyama samajhAte samaya jo jo udAharaNa prastuta kiye gaye hai unameM prAraMbhika nakAra yathAvat rUpa meM ATha bAra aura Na kAra meM badalA huA eka bAra hI milatA hai arthAt na aura Na kA anupAta 8 : 1 kA hai| usI vyAkaraNa meM madhyavartI nakAra kA NakAra meM parivartana honA (8.1.228) batAyA gayA hai aura sAtha hI sAtha vRttimeM yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki ArSa (arthAt ardhamAgadhI) bhASA meM madhyavartI nakAra ke prayoga bhI milate haiM, jaiseAranAlaM, anilo, analo ityAdi / dUsarI tarapha vyAkaraNakAra zrI vararuci ke prAkRta-prakAza ke anusAra nakAra kA sarvatra NakAra (Adi aura madhya meM) (sUtra 2.42) hotA hai / prAkRta-prakAza kA yaha niyama prAcIna aura uttaravartI prAkRta zilAlekhoM kI bhASA para isa rUpa meM lAgU hI nahIM hotA hai| zilAlekhoM kI bhASA ke adhyayana se yaha spaSTa hotA hai ki nakAra ko NakAra meM badalane kI pravRtti mUlataH dakSiNa bhArata kI rahI hai aura I. san ke pazcAt yaha pravRtti anya kSetroM meM phailI hai| I. sa. pUrva ke pUrvI bhArata ke zilAlekhoM meM to ulaTA NakAra kA nakAra milatA hai aura nakAra apane yathAvat rUpa meM hai / ardhamAgadhI AgamagraMthoM kI racanA kA sthala bhI pUrvI bhArata kA magadha deza hI rahA hai yaha dhyAna meM rakhane kA eka mahattvapUrNa muddA hai| paizAcI bhASAmeM to NakAra kA nakAra ho jAtA hai paraMtu isake sivAya zaurasenI aura mAgadhI bhASA meM hemacandrAcArya ke vyAkaraNa meM uddhRta zabdoM meM prAraMbhika, madhyavartI evaM saMyukta vyaMjanoM meM kucha nakAra vAle prayoga milate haiN| zaurasenI bhASA meM nakAra ke udAharaNa (adhyAya 8.4) (a) prAraMbhika : - niccindo 261, nA'yaM 270, niyavidhiNo 282, nedi 273, 274 (ba) mAdhyamika : () vibhakti :- padijena, mArudinA 260 (ii) saMyukta :- saMpannA 285, annaM 277 (na, nya = tra)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAgadhI meM nakAra ke prayoga - sUtra naM. 8.4.302 ke anusAra zaurasenI ke viSaya meM upara diye gaye sabhI udAharaNa mAgadhI ke lie bhI lAgU ho jAte haiN| inake sivAya kucha aura udAharaNa isa prakAra haiM (sUtra naM. 287-302) nale (naraH), nalindANaM (narendrANAm), nisphalaM, - namila - (-namra-), na, nu, dhanuskhaMDaM, vistUM (Na = na), Avanna (Apanna) / vararuci ke prAkRta-prakAza meM zaurasenI evaM mAgadhI ke lie nakAra vAle koI udAharaNa nahIM milate haiN| AcArAMgakI ardhamAgadhI bhASAmeM nakAra ke prayoga kI sthiti isa prakAra hai| prAraMbhika nakAra (i) zubriga mahodaya ke saMskaraNa meM prAyaH nakAra (ii) Agamodaya saMskaraNa meM 50 pratizata NakAra (iii) jaina vizvabhAratI ke saMskaraNa meM prAyaH NakAra (iv) mahAvIra jaina vidyAlaya ke saMskaraNa meM 75 pratizata NakAra majaivi. se prakAzita anya Agama graMthoM meM jo muni zrI puNyavijayajI dvArA saMpAdita haiM unameM prAraMbhika nakAra kI bahulatA hai jabaki munizrI jaMbUvijayajI dvArA saMpAdita graMthoM meM prAraMbhika NakAra kI bahulatA hai / prophesara AlsaDarpha ' dvArA saMpAdita Agama sAhitya ke do adhyayanoM meM madhyavartI nakAra ke aneka udAharaNa milate haiM - sUtrakRtAMga - suhumena~, aMjanasalAgaM, monaM, suminaM, sinANaM, bhojanaM, javodanaM / dazavaikAlika sUtra - na khane, sunisiyaM / isibhAsiyAI meM madhyavartI nakAra ke aneka prayoga milate haiM / AgamagraMthoM ke vividha saMskaraNoM meM dantya nakAra ke prayoga kI sthiti eka samAna nahIM hai / kisI meM nakAra to kisI meM NakAra milatA hai / hastapratoM meM bhI yahI sthiti hai| 1. dekhie Kleine Schriften, L. Alsdorf, Wiesbaden, 1974 meM saMpAdita adhyayana aura merA graMtha 'paramparAgata prAkRta vyAkaraNa kI samIkSA aura ardhamAgadhI' kA pRSTha naM. 53 2. dekhie zubriga mahodaya kA lA. da. bhA. saM. vidyAmaMdira, ahamadAbAda kA saMskaraNa aura Upara pAdaTippaNa naM. 1 meM ullikhita mere graMtha kA pRSTha naM. 53
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 __isa carcA kA niSkarSa yaha hai ki arddhamAgadhI bhASA pUrvI bhArata kI bhASA thI aura pUrvI bhArata ke azoka ke zilAlekhoM aura pAli bhASA meM bhI nakAra kA prayoga yathAvat rahA hai ata: arddhamAgadhI meM bhI yathAvat rahanA cAhie thA paraMtu prAkRta vyAkaraNa ke prabhAva ke kAraNa tathA badalatI huI lokabhASA ke prabhAva meM Akara nakAra kA zanaiH zanaiH NakAra meM parivartana hotA gayA hai / isa carcA ke saMdarbha meM ardhamAgadhI AgamagraMthoM ke eka naye saMskaraNa kI AvazyakatA abhI bhI banI huI hai jisakI bhASA kA svarUpa prAcIna ho jo bha. mahAvIra ke kAla se mela khAtA ho, na ki kSamAzramaNa devadhigaNi ke samaya ke anukUla ho / ina donoM ke bIca eka hajAra varSa kA antara rahA hai aura isa lambI avadhi meM mUla ardhamAgadhI meM parivartana Ate rahe haiM / isake bAvajUda hastapratoM meM abhI bhI bhASA kI prAcInatA saMbaMdhI sAmagrI yatra-tatra vidyamAna hai| AvazyakatA hai kisI bhASAvid saMpAdaka munizrI kI / AzA hai ki kAlAntara meM koI na koI vidvAn isa kArya ke lie Age AegA / saMbodhanakA eka lupta prAcIna (ardha) mAgadhI prayoga 'Ausante' AcArya zrI hemacandra ke vyAkaraNa meM avyaya nanu = NaM samajhAte (8.4.283) . hue vRtti meM kahA gayA hai 'ArSe vAkyAlaMkAre'pi dRzyate', udAharaNa - 'namotthu nnN'| uttarAdhyayana meM eka 'Na' aura sambodhana ke lie 'bhaMte' kA prayoga hai (majaivi. 29.1105 ityAdi). 'dhammasaddhAe NaM bhante' / sAmAyika sUtra meM bhI saMbodhana ke lie 'bhaMte' kA prayoga hai - 'karemi bhaMte sAmAiyaM' inameM saMbodhana kA zabda 'bhante' aura avyaya 'NaM' dhyAna meM rakhane yogya haiN| AcArAMga ke upodghAta meM aura anya jagaha tathA anya Agama graMtho meM eka prayoga hai - _ 'suyaM me AusaM teNaM' ('sutaM me AusaMte NaM') bhagavayA (bhagavatA) evamakkhAyaM (tN)| ___ 'AusaM teNaM' aura 'AusaMteNaM' donoM hI vaikalpika prayoga haiM aisA cUrNikAra aura vRttikAra dvArA samajhAyA gayA hai / 'teNaM bhagavayA' meM 'teNaM' bhagavAna mahAvIra kA vizeSaNa bana jAtA hai| 'AusaMteNaM'
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 meM yaha sudharmA svAmI kA vizeSaNa bana jAtA hai, isakA artha kiyA gayA hai 'AvasatA' paryupAsanA karate hue, bhagavAna ke pAsa meM rahate hue / saMdarbha ko dekhate hue ye donoM hI isa prakAra ke prayoga upayukta nahIM lagate haiM, khIMca-tAnakara inake artha samajhAye gaye haiM aura hastapratoM kI lekhana zailI kI viziSTatA ke kAraNa isa prakAra ke zabda- . viccheda ho gaye ho aisA pratIta hotA hai / prAcIna ardhamAgadhI graMthoM meM saMbodhana ke lie 'AyuSmat' zabda ke lie anya prayoga 'Auso' aura 'Ausanto' milate haiM jo zaurasenI aura mahArASTrI prAkRta ke rUpa haiM / ye donoM hI prayoga ekavacana yA bahuvacana donoM ke lie prayukta hue haiM / udAharaNArtha - bhikSu dvArA gRhapati ke lie 'AusaMto' AcA. sUtra 445 (majaivi. saMskaraNa) mahilAoM dvArA bhikSu ke lie 'Auso' . sUtrakR. sUtra 198, 207 (majaivi. saMskaraNa) bhagavAna mahAvIra ke lie nirgantha aura nirganthiyoM dvArA 'samaNAuso' sUtrakR. sUtra 644 bhagavAna mahAvIra dvArA udaka peDhAlaputra ke lie 'AusaMto' sUtrakR. sUtra 867 paraMtu saMbodhana ke lie jahA~ para bhI 'AusaM' zabda kA prayoga hai vahA~ para usake sAtha 'teNaM' zabda avazya milatA hai / isa saMbaMdha meM sUtrakR. cUrNi kA eka pATha vicAraNIya hai / sUtrakRtAMga meM usake eka padyAMza (majaivi. 2.6.51) 'ahAuso vippariyAsameva' ke badale meM cUrNikAra dvArA 'adhAuse vippariyAsameva' uddhRta kiyA gayA hai / cUrNikAra Age samajhAte haiM 'Ause' tti 'AyuSmantaH' (sUtrakR. pR. 232, pATi. 4) / bhASika dRSTi se cUrNikA pATha prAcIna hai jo mAgadhI aura ardhamAgadhI bhASA ke sAtha sarvathA anukUla hai / jisa prakAra 'Auso' kA ardhamAgadhI meM 'Ause' hogA usI prakAra 'Ausanto' kA 'Ausante' kyoM nahIM ? saMbodhana ke lie jisa prakAra 'bhante' zabda hai usI prakAra 'Ausante' mAnA jAnA cAhie aura 'NaM' ko avyaya mAnA jAnA cAhie / hastapratoM meM unakI apanI lekhana zailI ke anusAra vAkya isa prakAra likhA * huA milatA hai -
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ "suyaMmeAusaMteNaMbhagavayAevamakkhAyaM" AcA. 1.1.1:1 adyaparyanta isa vAkya meM se zabda-viccheda nimna do prakAra se hI kiyA gayA hai -- 'AusaM teNaM' aura 'AusaMteNaM' paraMtu tIsare prakAra se zabda-viccheda isa prakAra bhI hogA - 'AusaMte NaM' sUtrakRtAMga kI cUrNi meM jo nayA pramANa 'Ause' milA hai usa saMdarbha meM 'Ausante' rUpa hI prAcIna hai aura magadha deza kI mAgadhI bhASA kA hai jahA~ para bhagavAna mahAvIra ne upadeza diye the| kAlAntara meM yaha mUla prayoga bhulA diyA gayA aura usake sthAna para anya do prayoga 'AusaM teNaM' aura 'AusaMte NaM' pracalita ho gaye aura phira khIMca-tAna kara unakA artha samajhAyA jAne lgaa| ataH 'Ausante NaM' prayoga* hI sarvathA ucita mAnA jAnA cAhie / * merI pustaka "prAcIna ardhamAgadhI kI khojameM" ke pR. 98 para "AusanteNa(NaM)" pATha ko ucita samajhAyA gayA hai vaha isa naye pramANa ke AdhAra para aba svataH nirasta ho jAtA hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 - somaprabhAcAryakRta kumArapAla-pratibodha : eka samIkSAtmaka paricaya (ni-pratimoya umaImAra-yaritra.) ___DaoN. numAI pra. ze 1. 6. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, mahApA6-8 - - 3. klRptaM vyAkaraNaM navaM viracitaM chaMdo navaM dvayAzrayAlaMkArau prathitau navau prakaTitaM zrIyogazAstraM navam / tarka: saMjanito navo jinavarAdInAM caritraM navaM baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH / / ' "na vyA 29 pyuM, napuM chaha:zAkha 2yyu, ddhayAzraya mahAvya mane alaMkArazAstrane vistaryA ane navAM ja prakaTa karyA. zrIyogazAstrane paNa navuM racyuM; navA tarkazAstrane janma Apyo, jinavaronAM caritrono navo graMtha racyo, kaI kaI rIte zrI hemacaMdrAcArye ajJAnane dUra karyuM nathI" ? tuliya-tavaNijja-kaMtI sayavatta-savatta-nayaNa-ramaNijjA / pallaviya-lo ya-lo yaNa-harisa-ppasarA sarIra-sirI // 20 // AbAlattaNao vi hu cArittaM jaNiya-jaNa-camakkAraM / bAvIsaparIsahasahaNa-duddharaM tivva-tavapavaraM / / 21 / / muNiyavisamatthasatthA nimmiya vAyaraNa pamuha gaMthagaNA / paravAiparAjayasaMjAya-kittI maI jayapasidhA / / 22 / / dhammapaDivattijaNaNaM, atucchamicchattamucchiANaM pi / mahuravIrapamuhamahuratta - nimmiyaM dhammavAgaraNaM // 23 / / iccAi guNohaM hemasUriNo pecchaUNa cheyajaNo / saddahai adiThU vi hu titthaka ragaNaharappamuhe 2 / / 24 / / 1. zatArthavya : somaprabhAyAta, saMpA. munizrI yaturavi4ya, pR. 124 2. kumArapAla-pratibodha, somaprabhAcAryaviracita, saMpA. muni jinavijaya, senTrala lAyarI, 28, 1820, pR. 10
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 jemanI zarIralakSmI suvarNanA varNa jevI hatI, ane kamala samAna nayanathI ramaNIya ane lokanA locanamAM harSanA prasArane pallavita karanArI hatI; jemanuM caritra bALapaNathI ja lokone Azcarya pamADatuM, bAvIza parisaha sahana karavAthI dUrjaya ane tIvra tapa vaDe uttama hatuM. jemanI mati viSamArtha zAstranA jJAnavALI, vyAkaraNanI racanArI ane paravAdIono parAjaya karI kIrti prApta karanArI vijayinI hatI. jemanuM dharmakathana anuccha ane mithyAtvathI muchita evAne paNa dharmanI prApti karAvanAra ane madhu-kSIranA pramukhanA mAdhuryavALuM hatuM - ItyAdi guNavALA hemasUrine joIne caturajano adaSTa evA tIrthakara gaNadhara pramukhane sadahe che - satya mAne che. Ama somaprabhAcArye potAnA graMtha "kumArapAla pratibodha'mAM hemacaMdrAcAryanuM rekhAcitra ApavAno prayAsa karyo che. A graMtha racanAra somaprabhAcArya hemacaMdrAcArya ane kumArapAla rAjAnA samakAlIna hatA. uparAMta A graMthanI racanA kumArapAlanA mRtyu pachI nava varSe thaI hoI te vadhu vizvasanIya che. prastuta graMthano vaNya viSaya hemacaMdrAcArye rAjA kumArapAlane judA judA samaye je bodha vividha vyAkhyAna dvArA Apyo che te viSayonI lagatI kathAo sahita Apelo ane te upadezanA prabhAvathI kumArapAle kramazaH jaina dharma aMgIkAra karyo te kevI rIte aMgIkAra karyo te che. prastuta graMtha judA judA pAMca prastAvamAM vibhakta che. A graMthanuM saMpAdana pATaNathI prApta eka mAtra tADapatrIya prata parathI karavAmAM AvyuM che. je gAyakavADa orienTala sIrIjhamAM prakAzita thayela che. A prata khaMbhAtamAM 1458 (i.sa.1402)mAM bhaTTAraka zrI jayatilakasUrinA upadezathI kAyastha jJAtinA maMDalikanA putra khatezAe lipibaddha karela che. saMvata 1458 varSe dvitIya bhAdrapada zudi - tithau zukra dine zrI staMbhatIrthe bRhadpoSadhazAlAyAM bhaTTA. zrIjayatilakasUriNAM upadezena zrI kumArapAla pratibodha pustakaM likhitamidaM / kAyasthajJAtIya mahaM maMDalika khetA likhitaM / ' A graMtha saMvata 1241 (i.sa. 1185)mAM bhAdaravA mAsanI suda AThamane ravivAre pATaNamAM samApta karyo che. 1. kumArapAla pratibodha, somaprabhAcArya viracita. saMpA. muni jinavijaya, baroDA, 1920, pR. 478
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 zazijaladhisUryavarSe zucimAse ravidine sitASTamyAm / jinadharmapratibodha: klRpto'yaM gUrjjarendra pure // prastuta graMtha prAkRta bhASAmAM racAyela che. paraMtu keTalIka kathAo saMskRta ane keTaloka bhAga apabhraMzamAM lakhAyela che je parathI graMthakartAnI traNe bhASAnI jANakArI hovAnuM jaNAya che. prastuta graMthano vistAra, racanA samaya ane mukhya pAtro jotAne prathama dRSTie aitihAsika jaNAya paNa te samayanA anya graMtho 'prabhAvaka caritra', prabaMdha ciMtAmaNi kumArapAla caritra (yAzraya) vagere jeTalAM pramANamAM aitihAsika sAmagrI prApta thatI nathI. A saMdarbhamAM e noMdhavuM joIe ke graMthakartAnA jaNAvyA anusAra enuM lakSya paNa AvI graMtha racanAnuM na hatuM. te jaNAve che ke jo ke hemacaMdrasUri tathA kumArapAlanA jIvana vRttAnta bIjI daSTie jotA rasaprada che, paraMtu huM mAtra zikSaNa saMbaMdhI kAMI kahevA icchA rAkhuM chuM. ra A parathI ema kahI zakAya ke graMthamAM Avela aitihAsika mahApuruSo aMgenA caritra kathA dvArA jainadharmanA siddhAMto ane upadezanuM zikSaNa ApI emane pratibodha pamADavAnI nema graMthakartAnI che. kAlikAlasarvajJa AcArya hemacaMdra ane parama arhata mahArAjA kumArapAla (i. sa. 1093-1230) samakAlIna hatA ane temanI vacce guru ziSyano saMbaMdha hato te aitihAsika ghaTanA che. A banne vaccenA saMbaMdha aMgenA banAvone varNavatA ardha-aitihAsika ke aitihAsika, lokapracalita aneka graMtho prApta thAya che. 1. somaprabhAcAryakRta, 'kumArapAla-pratibodha' (i. sa. 1185) 2. yazaHpAlamaMtrIkRta 'mohaparAjaya nATaka'. 3. prabhAcaMdrAcAryakRta 'prabhAvakacaritra' (I.sa. 1278) 4. merutaMgasUrikRta 'prabodha ciMtAmaNi' (i.sa.1305) 5. ratnazekharasUriSkRta 'caturviMzati prabaMdha' (i.sa.1349) 6. jayasiMhasUrikRta 'kumArapAla caritra' (I.sa.1366) 7. somatilakasUkRita 'kumArapAla caritra' (I.sa. 1368) 8. ajJAtakRta 'kumArapAla prabaMdha' (I.sa. 1419) 9. cAritrasuMdarakRta 'kumArapAlaciratra' (I.sa. 1429-1451) 1. kumArapAla pratibodha, somaprabhAcAryakRta pR. 478 2. ejana pR. 10-11
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. haricaMdra kRta 'kumArapAlacaritra' (I.sa.15moza.) 11. jinamaMDanakRta "kumArapAla prabaMdha' (I. sa. 1446) 12. devaprabhagaNikRta kumApAla rAsa" (I.sa. 1484) 13. hIra kalazakRta kumArapAla rAsa' (i.sa.1584) 14. RSabhadAsakRta kumArapAla rAsa' (I.sa. 1614) 15. jinaharSakRta 'kumArapAla rAsa" (I.sa. 1982) A uparAMta tIrthakalpa, ratnamaMDana kRta upadeza taraMgINI (I.sa. 1461nI AsapAsa) tathA upadeza prAsAda (I.sa.1707) tathA AcArya hemacaMdrakRta prAkRta dvayAzraya kAvya antargata kumArapAla aMge mAhitI prApta thAya che. AmAM ApaNe uparyukta somaprabhAcArya kRta 'kumArapAla-pratibodha' kumArapAlanA nidhana pachI mAtra nava varSa bAda lakhAyelI hoI vadhAre vizvAsanIya gaNI zakAya. hemacaMdrAcAryanA janma-bALapaNa ane dIkSAgrahaNa aMge mAhitI : A graMthamAM hemacaMdrAcAryanA pUrvajIvana aMge TUMkamAM mAhitI A pramANe maLe che. emanA guru devacaMdrasUri hatA. teo vihAra karatA karatA dhaMdhukA AvyA hatA. tyAM eka vaNikakumAra nAme caMgadeva enA mAmA nemI sAthe temanI vaMdaNA karavA AvyA hatA. sUrinI dharmopadezanA sAMbhaLIne te vaNikakumAre AcAryane potAne dIkSA ApavA vinaMtI karI. sUrie enA mAmAne tenA kuTuMba vagere aMge pUchatAM temaNe tenuM saghaLuM vRttAnta kahyuM. te sAMbhaLI devacaMdrasUrie kahyuM ke te bALakane dIkSA ApI zakAya te mATe enA mAtA-pitAnI anumati laI Apo kema ke A bALaka dIkSA laIne tIrthaMkaranI jema jagatane upakArI nIvaDaze. paNa enA pitAe dIkSA mATe anumati na ApatA caMgadeva mAmAnI anumati laI devacaMdrasUri sAthe cAlI nIkaLyo hato. devacaMdrasUri ane caMgadeva khaMbhAta AvyA. tyAM caMgadeve dIkSA grahaNa karI ane enuM nAma somacaMdra rAkhavAmAM AvyuM. pachI alpakALamAM zrutasAgaranA pAragAmI thatA devacaMdrasUrie emane AcAryapada ApyuM ane emanuM nAma hemacaMdrAcArya rAkhavAmAM AvyuM ?' AcAryanuM pATaNamAM Agamana-siddhahemanI racanA : - AcArya hemacaMdrAcArya lokApakAra karavAnI bhAvanAthI vividha dezamAM vicaravA lAgyA paNa eka divasa devatAe pragaTa thaI AcAryane bIjA dezamAM nahi vicaratAM 1. kumArapAla pratibodha, somaprabhAcAryakRta, saMpA. jinavijayajI, pR. 1920
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 gujarAta dezamAM ja vicaratAM moTA upakAra thaze tema jaNAvatA teo gujarAta dezamAM vicaratA pATaNa nagaramAM AvyA. ane te samayanA mahArAjA jayasiMha siddharAjane jaina dharma pratye anurakta karyo ane rAjAnI sUcanAthI, vyAkaraNanI racanA karI ke je "siddha-hema-vyAkaraNa' tarIke khyAti pAmyuM.' kumArapAla ane hemacaMdrAcAryanuM milana ane kathAkathana dvArA dharmopadeza: siddharAja pachI gujarAtanI gAdIe AvelA kumArapAle bAhaDa maMtrIne satya dharma mATe jijJAsA pragaTa karatA emaNe hemacaMdrAcAryane maLavA jaNAvyuM. A sUcanano svIkAra karI kumArapAla AcAryanA darzana arthe gayo ane pachIthI te dararoja AcAryanI vaMdaNA arthe javA lAgyo. daramyAna samyapha dharma aMge pUchatAM AcAryazrIe kumArapAlane pratibodhavA upadezanI zarUAta karI che. prathama jIvadayA svarUpa, samajAvavA "amarasiMhanI kathA" ane "dAmannakanI kathA tathA abhayadAnanuM mahattva samajAvavA "abhayasiMhanI kathA saMbhaLAvI tenAthI prabhAvita thaIne kumArapAle mAMsa nahi khAvA, zikAra nahi karavA ane jIvadayA pALavAno niyama karyo. devatA samakSa pazudha na karavo ane anyane tema karatA aTakAvavAno nirNaya karyo. vaLI potAnA samagra rAjyamAM amArI' ghoSaNAno paTaha vagaDAvyo. kumArapAle lIdhelA mAMsa tyAganuM vrata pALavAno upadeza ApatA AcArye te samyapha prakAre na pALavAmAM Ave to duHkha prApta thAya che tenA para kuMdanI kathA" kahI. hemacaMdrAcArya jugAra vyasanathI thatI durdazAno citAra ApavA "nalarAjAnI kathA kahI. A sAMbhaLI kumArapAle jugAra na ramavAno niyama karyo ane maMtrIonA sUcanathI potAnA samagra rAjyamAM jugAra ramavA para pratibaMdha mUkyo. AcArye padArAtyAga para pradyotarAjAnI kathA' saMbhaLAvI je sAMbhaLIne kumArapAle jaNAvyuM ke pote paradAratyAga karela che paNa potAnA rAjyamAM paNa tema 1. kumArapAla pratibodha, somaprabhAcAryakRta saMpA. jinavijayajI pR. 20 ra. ejana pR. 23-28 3. ejana pR. 28-33 4. ejana pR. 33-42 5. kumArapAla pratibodha, somaprabhAcAryakRta, pR. 42-47 6. ejana pR. 47-76 7. ejana pR. 76-82
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 na kare te joze. bAdamAM hemacaMdre vezyA vyasanano tyAga karavA upara 'azokanI kathA'1 kahI. te sAMbhaLIne kumArapAle vezyA-tyAgano niyama lIdho. madirApAna samasta doSonA sthAnarUpa che ema kahI AcArye madirApAnamAM sadA Asakta banelA 'yAdavonI kathA'* kahI. je sAMbhaLI rAjAe potAnA rAjyamAM madirApAnanI pravRtti baMdha karAvI hemacaMdrAcArye corInA vyasanathI thatA anartha varNavatI 'varuNarAjAnI kathA kahI. je sAMbhaLIne kumArapAle jaNAvyuM ke adatta paradhana kadApi na levAno potAno niyama che paNa havethI rudana karatI aputravatI vidhavA strInuM dhana paNa na levAno nirNaya karyo. (pUrve kRta yugamAM paNa raghu, naSTa, nAbhAga ane bharata vagere rAjAo paNa rudana karatI aputravatI strInuM dhana levAnuM choDI zakyA na hatA.) AcArya mahArAje devapUjA karanAra pApa rahita thaIne devapUjA kare te kalyANane prApta kare che. tenA para 'devapAlanI kathA'ra 'soma ane bhImanI kathA'", 'padamotarAjAnI kathA'' tathA dIpa pUjAnA mahAtmyane samajAvatI 'dIpazikhanI kathA'" kahI saMbhaLAvI. je sAMbhaLI sarvajJanuM svarUpa ane devapUjA aMgenA upadezathI kumArapAle kumAravihAra maitya karAvyuM vaLI tribhuvanavihAra jinaprasAda baMdhAvI temAM neminAtha bhagavAna vagere tIrthaMkaronI nIlaratna pratimAo birAjamAna karAvI. guru svarUpa samajAvavA mATe hemacaMdrAcArye gurucaraNanI sevAnA phaLa upara 'pradezI rAjAnI kathA'" kahI. kArya akAryane prakAzavAmAM nipuNa evA guruno upadeza sAMbhaLatA jIva pApamukta thAya che. te 52 AcArye 'lakSmInI kathA'* saMbhaLAvI. guru virAdhanA para 'kulavAlanI kathA'" saMbhaLAvI. vaLI guru sevAne pratApe aneka rAjAthI namaskAra pAmatA 'saMpratirAjAnI kathA' kahI guru sevAnuM mahAtmya samajAvyuM. 1. kumArapAla pratibodha, somaprabhAcAryakRta pR. 82-92 2. ejana, pR. 92-105 3. ejana, pR. 116-112 4. ejana, pR. 122-129 5. ejana, pR. 129-136 6. ejana, pR. 136-143 7. ejana, pR. 143-151 8. ejana, pR. 151-158 9. ejana, pR. 158-166
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 saMprati rAjAnI kathA sAMbhaLIne kumArapAle te ja pramANe jina-rathayAtrA karAvI. jenuM varNana atre ullekhanIyache. 'caitra mahinAnI pUrNamAnA cothA prahare ravi-rathanI jema dizAone prakAzato jina-ratha nIkaLyo. temAM mahAjane kumAravihAranA dvAra AgaLa snAtra karIne vilepana karela tathA vividha puSpothI pUjela zrI pArzvanAthajI pratimA RddhipUrvaka sthApanA karI, eTale vAjiMtronA nAdathI bhuvanane bharato tathA sAmaMta ane maMtrIo sahita te ratha, ramaNIya ramaNIonA tvarita nRtyapUrvaka rAjabhavana pAse Avyo. tyAre rAjAe paTTAMzuka temaja kanakanA nATako karAvyA. tyAM rAtri bhara rahI ratha rAjabhavananA dvAra thakI bahAra nIkaLyo ane dhvajasamUhathI zaNagArelA paTamaMDapamAM Ubho rahyo. tyAM prabhAte rAjAe rathamAM rahela jinapratimAnI pUjA karI caturvidha zrIsaMgha samakSa teNe pote AratI utArI.' ATha divasa sudhI kumArapAle rathayAtrA pravartAvI tema Aso mahinAmAM paNa rathayAtrA karAvI. mAMDalika rAjAone paNa pote potAnA nagaramAM paNa rathayAtrA kADhavAnuM sUcana karI rathayAtrA karAvI. vaLI A pachI kumArapAle caturvidha saMgha tathA zrI hemacaMdrAcArya sahita zatruMjya ane giranAranI yAtrA karI. kumArapAla pote giranAra parvata para sugama mArga na hovAthI parvata caDhyo nahIM. e pachI eNe AmrabhaTTane soraThano adhipati banAvI giranAra para sugamamArga banAvavAnI AjJA karI. hemacaMdrAcArye dAnano mahimA samajAvavA, supAtre bhaktiyukta jIva, yogya avasare dAna Ape che te pApa mukta thaIne kalyANa pAme che, te para 'caMdanabAlAnI kathA'* kahI ane munine dAna 52 'dhanyanI kathA'o bhAva dhana para 'kurucaMdranI kathA'4 dAna karatA je aMtara pADe che te niraMtara sukha pAmI zakato nathI te samajAvavA 'kRtapuNyanI kathA'pa kahI. A sAMbhaLI kumArapAle hemacaMdrAcAryane potAnI pAsethI azana, pAna, vastra, pAtrAdikanI bhikSA grahaNa karavA kahyuM paNa AcArya mahArAje e rAjapiMDa hovAthI sAdhuone kalpe nahIM svIkArya thaI zake nahIM ema jaNAvI 1. kumArapAla pratibodha, somaprabhAcAryakRta, pR. 174-180 2. ejana, pR. 190-197 3. ejana, pR. 197 4. ejana, pR. 197-204 5. ejana, pR. 204-211
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ te samajAvatA "bharata cakravartInI kathA'' kahI. A sAMbhaLI kumArapAle kaNa-kaThora tathA dhRta-gRhayukta ane moTA bhojana-gRhavALI dAnazALA karAvI ane neminAthanA putra abhayakumAra zreSThIne tyAMno adhikArI banAvyo. hemacaMdrAcArye zIlano mahimA varNavatA kahyuM ke jIvadayA karavA icchatA manuSya zIla pALavuM joIe. zIla pALanAranI kIrti vistAra pAme che AnA udAharaNa rUpe "zIlavatInI kathA kahI. e paNa zIlanuM rakSaNa karavuM ja joIe. te para "mRgAvatInI kathA kahI. saMkaTa pAmavA chatAM akalaMka zIla sAcavavA para sukhane pAme che te para "tArAnI kathA kahI. parapuruSamAM Asakta na thanAra satInI kathA tarIke AcAryo "jayasuMdarInI kathA" varNavI. A zIla aMgenI kathAo sAMbhaLI AThama ane caudasanA divase mana, vacana ane kAyAthI brahmacarya pALavAnI pratijJA karI. tapano mahimA varNavatA AcArye tapano Adara karavA upara "rukamaNInI kathA' kahI. bAdamAM vicitra tapa AdaravA upara"zAMba ane pradyumna kathA kahI. niHspRhA * thaI tapa-nirjarAnA hetu rUpa tapa karavuM joIe. spRhA na karavI joIe te para AcArye dharmayaza muninI kathA varNavI. tapathI prApta labdhino prabhAva varNavatA viSNukumAranI kathA' jaNAvI. upara kathita tapano mahimA varNavatI kathAo sAMbhaLI kumArapAle AThama, caudaza tathA bhagavAnanA kalyANanA divase yathAzakti tapa karavAno nirNaya karyo. zubha bhAvanA ane azubha bhAvanA pramANe tenuM phaLa maLe che tenA udAharaNa rUpe AcArya azubha bhAvanAthI sAtamI narakanuM karma bAMdhanAra ane zubha bhAvanAthI kevalajJAna prApta karanAra "prasannacaMdra rAjarSinI kathA"0 tathA zubha bhAvanA yoge 1. ejana, kumArapAla pratibodha, somaprabhAcAryakRta, pR. 2111-220 2. ejana, pR. 220-229 3. ejana, pR. 229-244 4. ejana, pR. 244-244 5. ejana, pR. 244-253 6. ejana, pR. 253-2pa7 7. ejana, pR. 229-268 8. ejana, pR. 268-276 9, ejana, pR. 276-284 10. ejana, pR. 284-292
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ghAtI karmone khapAvI kevalajJAna prApta karanAra "zAla ane mahAzAlanI kathA'' varNavI. A pachI AcAryo nIcajanane ucita mArge pravartatA thatI zubha bhAvanA para ilAputranI kathA kahI. A pachI vairAgya bhAvanAno mahimA varNavatI "jayavarma ane vijayavarmanI kathA AcArye kumArapAlane kahI. - AcArya mahArAje bAravrato-pAMca aNuvrato, traNa guNa vrato ane cAra zikSAvrato para eka eka kathA kahI. dezavirati prathama aNuvrata zivakumAranI kathA'- mRSAvAdavirati bIjA aNuvrata satyavrata upara makaradhvajanI kathA", adattAdAna virati trIjA aNuvrata upara "datta ane saMkhAyaNanI kathA" parastrI virati cothA aNuvrata para "puraMdaranI kathA', parigraha parimANa pAMcamAM aNuvrata upara harivikrama kathA'" kahI. A pachI prathama aNuvrata dizA parimANa para "subaMdhunI kathA' bIjA guNavratabhogapabhoga vrata para "jayadrathanI kathA'10 ane trIjA guvrata anarthadaMDanA tyAga para "puruSacaMdranI kathA'11 AcArya mahArAje varNavI. A pachI AcArya mahArAje zikSAvratonuM svarUpa samajAvatA prathama zikSAvratasAmAyika upara "sAgaracaMdranI kathA'12, bIjA zikSAvrata dezAvakAzika upara pavanajayanI kathA'17, trIjA zikSAvrata-poSadhavrata AcaravA upara "raNasUranI kathA" ane cothA zikSAvrata atithi saMvibhAga upara "naradevanI kathA"" kahI. A sAMbhaLI kumArapAle bAravrata pALavAmAM pRthvIpatine yogya prayatna karavAnuM kahyuM. A pachI AcArya hemacaMdra jIvadayA pALavAnI abhilASA karanAre krodha, mAna, mAyA ane lobha kaSAyo pALavA joIe ema kahI te upara eka eka kathA kahI. 1. kumArapAla pratibodha, somaprabhAcAryakRta, pR. 292-298 2. ejana pR. 304-311 3. ejana pR. 299-394 4. ejana pR. 313-320 5. ejana pR. 321-328 6. ejana pR. 328-334 7. ejana pR. 334-343 8. ejana pR. 343-349 9. ejana pR. 350-356 10. ejana pR. 356-364 11. ejana pR. 365-371 12. ejana pR. 371-377 13. ejana pR. 377-383 14. ejana pR. 383-389 15. ejana pR. 390-395
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 krodha kaSAya upara 'siMha ane vyAghranI kathA'* mAnakaSAya upara, 'godhananI kathA'ra, mAyA kaSAya upara 'nAginInI kathA'' ane lobha kaSAya upara 'sAgaranI kathA'4 varNavI. Ama AcArya hemacaMdranI dezanA sAMbhaLIne kumArapAla rAjA jaina dharmanA samasta tattvane jANIne jaina dharmamAM pArAyaNa thayo." ahIM kumA2pAlanI dinacaryAnuM varNana ApavAmAM AvyuM che. je eka Adarza zrAvakane anurUpa che. A pachI A graMthamAM parakAya-pravezanA niSedha 52 vikramAdityanI kathA', vidyA prabhAva para 'khapUTAcAryanI kathA' viSaya para vijaya meLavanAra 'sthUlabhadranI kathA', namaskAramaMtranA mAhAtmya upara 'naMdananI kathA'" ane zubha bhAvanA upara dazArNabhadra'10 nI kathA ApavAmAM AvI che. aMte somaprabhAcArya kahe che - ame trikAla zrI hemacaMdra mahArAjanI asAdhAraNa upadeza-zaktinI stuti karIe chIe ke divyajJAnarahita chatAM jeNe zrI kumArapAla rAjAne pratibodha pamADayo. 'rAjAone jIvadayA na hoya' e sAdhAraNa kahevatane je rAjAe jinadharmane svIkArIne asatya banAvI, te kumArapAla mahipatikone zlAghanIya na hoya ? vicitra vRttAntayukta hemacaMdrasUri tathA kumArapAla mahArAjAnuM adbhuta caritra racavAne koNa samartha thaI zake ? tathApi temanA ja caritrAnusAre samudramAMthI biMdunI jema meM A graMthano uddhAra karyo 1 11 kathA sAmagrI ApaNe pUrve joI gayA chIe ke prastuta graMthamAM hemacaMdrAcArye kumArapAlane jaina dharmano pratibodha pamADavA mATe jaina dharmanA siddhAMtonA pratipAdana karanArI athavA vivecana karanArI aneka lokapracalita daSTAMta kathAo temaja kiMvadaMtiono samAveza karyo che. AvI kathAsAmagrI-aneka kathAo, kathAprakRtio ane kathA-ghaTakonI sAthe samAnatA dharAvatI kathA sAmagrI prAcIna-madhyakAlIna, saMskRta, prAkRta, 1. kumArapAla pratibodha, somaprabhAcAryakRta, pR. 397-408 2. ejana pR. 402-407 3. ejana pR. 407-415 4. ejana pR. 415-422 5. ejana pR. 422-423 6. ejana pR. 437-440 7. ejana pR. 443-453 8. ejana pR. 443-461 9. ejana pR. 461-470 10. ejana pR. 470-476 11. ejana pR. 476-478 www,jainelibrary.org
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 apabhraMza, prAcIna gujarAtI-rAjasthAnI kathA-sAhityamAM tathA bhArata bAhyapradezanA kathAsAhityamAM vipula pramANamAM prApta thAya che. teno sarvAgI tulanAtmaka abhyAsa karavo te eka mahAnibaMdhano viSaya che. eTale atre AvA tulanAtmaka abhyAsa karavA pratye mAtra madhyakAlIna gujarAtImAM prApta samAna sAmagrI pUrato maryAdita rAkhI aMgulI nirdeza karyo che. aneka saMskRta, prAkRta, apabhraMza vagere kathA-saMgrahamAM prApta thatI kathAoAryakhapuTAcArya kathA, ilAputra kathA, kulavAla kathA, kRtapuNya kathA, caMdanabAlA kathA, jayavarma vijayavarma kathA, dazArNa bhadra kathA, damannakakathA, naMdana-kathA, naLarAjA kathA, pradyota kathA, pradeza rAjA kathA, prasannacaMdra kathA, pavanajaya kathI puraMdara kathA, bharatacakrI kathA, rukamaNI kathA, mRgAvatI kathA, mULadevanI kathA, vikramAditya kathA, saMpratirAjA kathA, zAMbapradyumnanI kathA, zIlavatI kathA, sAgaracaMdra kathA, sAgara kathA, zivakumAra kathA, sthUlibhadra kathA vagere kathAo kumArapAla pratibodhamAM paNa jovA maLe che. A kathAo prAcIna-madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM thoDA parivartana ke rUpAMtara sAthe rAsa, copAI, caritra, prabaMdha vagere svarUpe prApta thAya che. je saMskRtAdi kathAsAhityano prAcIna gujarAtI sAhitya para paDelA prabhAvanuM ghotaka che. atre AvI keTalIka samAnatA dharAvatI kathAono saMkSiptamAM paricaya karavAno upakrama che. (1) nIcajanane ucita mArge pravartatA thatI zubha bhAvanA paranI "ilAputra kathA' para nIce jaNAvela che kRtio prApta thAya che. (1) ilAputra caritra : mahisAgara : I. sa. 1537 (2) ilAputra sakjhAya : sahajasuMdara : I. sa. 1570 (3) ilAputra kulaka : vinayasamudra : i. sa. 1664 pUrve (4) ilAputra copAI : dayAsAgara : I. sa. 1706 (5) ilAputra rAsa : ratnavimala : i. sa. 1832 (6) IlAputra rAsa : lAlavijaya : I. sa. 1881 (2) viSayomAM pravRtta chatAM vairAgya bhAvanAnA yogathI apravRtta evA be bhAI onI kathA "jayavarma ane vijayavarmanI kathA" para nIcenI traNa kRtio prApta thAya che. (1) jayavijaya copAI : dharmaratna i. sa. 1641 (2) jayavijayakumArarAsa : jinavijaya I. sa. 1977 (3) jayavijaya kuMvara prabaMdha : jinavijaya I. sa. 1684 WWW.jainelibrary.org
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) jIvadayA bhAvanAthI je anya prANIne pIDA upajAvato nathI tene saMkaTa paNa occhava samAna thaI paDe te paranI "dAmana kathA" para nIce jaNAvela che kRtio maLe che. (1) dAmannakarAsa : ratnavimala i. sa. 1576 pUrve (2) dAmanaka rAsa : udayaratna i. sa. 1725 (4) zubhabhAvanA upara prApta thatI dazArNabhadra kathA' para cha kRtio maLe che. (1) dazArNabhadra coDhALiyuM : (2) dazArNabhadra bhAsa :hemANaMda i. sa. 1668 (3) dazArNabhadra copAI : dharmavardhana : i. sa. 1757 (4) dazArNabhadra vivAhalo : hIrANaMdasUri : I. sa. 149panI AsapAsa (5) dazArNabhadra sakjhAya (DhALabaMdha) : mahAnaMda : i. sa. 1842 (6) dazArNabhadra sajhAya : vIravijaya : i. sa. 1863 (5) namaskAramaMtranA mAhAtma upara prApta thatI "naMdana kathA" para nIce jaNAvela cAra kRtio maLe che. (1) naMdana maNiyAra saMdhi : cArucaMda i. sa. 1587 (2) naMdana maNiyAra rAsa : lAlavijaya i. sa. 1663 pUrve (3) naMdana maNiyAra copAI : I. sa. 19mI sadI (4) naMdana maNiyAra caritra : trilokaRSi : i. sa. 1939 jugAranA vyasananuM aniSTa varNavatI 'nalarAjAnI kathA" upara nIce jaNAvela agiyAra kRtio maLe che. (1) naladavadaMtI rAsa caMpa : I.sa. 15mI sadI (2) naladavadaMtI rAsa)nalarAya rAsa : ajJAta : I.sa. 1504 AsapAsa (3) naladavadaMtI rAsa : mANikarAja : I.sa. 1534 (4) naladavadaMtI caritra : vinaya samudra : I.sa. 1558 (5) naladavadaMtI rAsa : megharAja : I.sa. 1608 (6) naladavadaMtI prabaMdha : guNavinaya : I.sa. 1609 (7) naladavadaMtI rAsa : nayasuMdara : I.sa. 1609 (8) naladavadaMtI rAsa : samayasuMdara : I.sa. 1617 (9) naladavadaMtI gIta : samayasuMdara : I.sa. 16 20 AsapAsa
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) naladamayaMtI rAsa : nArAyaNa : I.sa. sattaramI sadI (11) naladavadaMtI rAsa(caritra : jJAnasAgara : I. sa. 1702 (7) bIjA zikSAvrata dezAvakAzika upara "pavanaMjaya kathA maLe che. te upara nIce jaNAvela be kRtio maLe che. (1) pavanAbhAsa copAI : ajJAta : I. sa. 1608 (2) pavanaMjaya aMjanAsuMdarI suta hanumaMta caritra rAsa : puNya bhavana : I.sa. 1648 (8) parastrI virati para prApta thatI "puraMdara kathA" para nIce jaNAvela eka kRti maLe che. (1) puraMdarakumAra kathA/rAsa mAladeva I.sa. 1569 pUrve (9) gurusevAnA phaLane samajAvatI pradeza rAjAnI kathA' para nIce jaNAvela nava kRtio prApta thAya che. (1) (dezI) pradeza prabaMdha : pArdhacaMdrasUri : I.sa. 1550 AsapAsa (2) pradezI rAjA copAIH jJAnacaMdra : I.sa. 1642 (3) (kezI) pradezI saMdhi : tilakacaMdra : I.sa. 1685 (4) (kazI) pradezI rAjA copAI : amaravijaya : I.sa. 1750 (pa) paradezI rAjAno rAsa : sahajasuMdara : I.sa. 1600 AsapAsa (6) paradezI rAjAno rAsa : jJAnasAgara : I.sa. 1668 (7) (kazI) pradezI saMdhi : navaraMga : I.sa. sattaramI sadI (8) pradezI copAI : amarasidhUra : I.sa. 1806 (9) paradezI rAjAno rAsa : jemala : I.sa.nI 19mI sadI (10) zubhabhAvanA ane azubha bhAvanAne samajAvanArI kathA prasannacaMdra kathA' para nIce jaNAvela traNa kRtio prApta thAya che. (1) prasannacaMdra rAjarSirAsa : rAjasAgara : I.sa. 1591 (2) prasannacaMdra rAjarSirAsa : sahajasuMdara : I.sa. 1592 (3) prasannacaMdra RSi sakjhAya : samayasuMdara : I.sa. soLamI sadI (11) dAnano mahimA samajAvatI 'bharata cakravartI kathA' para nIce jaNAvela sattara kRtio sAMpaDe che. (1) bharatezvara bAhubuli ghora : vajUsenasUri : I.sa. : 1179 AsapAsa
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93 (2) bharatezvara bAhubali rAsa : zAlibhadrasUri : I.sa. : 1181 (3) bharatezvara bAhubali prabaMdha : guNaratnasUri I.sa. paMdaramI sadI (4) bharatezvara cakravartI phAga : ajJAta I.sa. paMdaramI sadI (5) bharata bAhubali rAsa : tejavardhana I.sa. paMdaramI sadI (6) bharata bAhubali rAsa : brahmamuni : I.sa. 1546 (7) bharata bAhubali rAsa : RSabhadAsa : I.sa. 16 22 (8) bharata bAhubali chaMda : vAdicaMdra I.sa. sattaramI sadI (9) bharata bAhubali sakjhAya : lAlavijaya I.sa. sattaramI sadI (10) bharata bAhubali sakjhAya : kanakakIrti I.sa.sattaramI sadI (11) bharata bAhubali caritra : bhuvanakIrti I.sa. 1715 (12) bharata bAhubali zloko : udayaratna I.sa. 1750 AsapAsa (13) bharata bAhubali chaMda : lakSmIrAja I.sa. 1729 pUrva (14) bharata cakravartI rAsa : pAsA paTela : I.sa. 1762 (15) bharata bAhubalirAsa : jinasAdhusUri I. sa. 1500 AsapAsa (16) bharatezvara bAhubali vRtti : ajJAta : I.sa. 19mI sadI (12) dharmamAM pramAda na karavo joIe te para "mULadevanI kathA' para nIce jaNAvela eka kRti prApta thAya che. (1) muladevanI kathA : guNavinaya : I.sa. 16 27. (13) zIla rakSaNa karavA upara prApta thatI "mRgAvatI kathA" para nIce jaNAvela kRtio prApta thAya che. (1) mRgAvatI copAI : vinayasamudra I.sa. 1546 (2) mRgAvatI AkhyAna : sakalacaMdra I.sa. 1587 (3) mRgAvatI AkhyAna samayasuMdara I.sa. 1612. (14) "parakAyA praveza para prApta "vikramAditya kathA' upara nIce jaNAvela eka kRti prApta thAya che. (1) vikramAditya copAI : dayAtilaka I.sa. 17mI sadI (15) tapanA Adarane varNavatI "rukamaNI kathA' upara nIcenI be kRtio prApta thAya che. (1) rukmaNI haraNa : ratnabhUSaNa sUri : sattaramI sadI, (2) rukmaNI copAI naMdalAla : I.sa. 1850
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 (16) tapano Adara karavA upara prApta kathA, "zAMba-pradyumna kathA' upara nIce jaNAvela cAra kRtio prApta thAya che. (1) sAMba-pradyumna prabaMdha/rAsa : samayasuMdara : I.sa. 1603 (2) sAMba-pradyumna copAI/rAsa : jinacaMdrasUri : I.sa. 16 20 (3) sAMba-pradyumna rAsa : harSavijaya I.sa. 1768 (4) sAMba-pradyumnakumAra rAsa : jJAnasAgara I.sa. aDhAramI sadI (17) gurunI sevAno mahimA varNavatI kathA "saMpratirAjAnI kathA para nIce jaNAvela eka kRti prApta thAya che. (1) saMprati copAI : cAritra suMdara I.sa. 1768 nI AsapAsa. (18) viSaya para saMyama rAkhanArane varNavatI kathA "sthUlibhadra kathA" para nIce jaNAvela pistAlIsa kRtio prApta thAya che. (1) sthUlibhadra copAI/rAsa : dharma: I.sa. teramI sadI (2) sthUlibhadra phAga : halarAja I.sa. 1343 (3) sthUlibhadra phAga : jinapadhasUri I.sa. caudamI sadI (4) sthUlibhadra muni varNanAvelI : ajJAta, I.sa. caudamI sadI (5) sthUlibhadra gIta : ajJAta I.sa. caudamI sadI (6) sthUlibhadra kavitta H somasuMdarasUriziSya I.sa. 1425 (7) sthUlibhadra ekavIso : lAvaNya samaya : I.sa. 1497 (8) sthUlibhadra bAramAsa : hIrANaMdasUri I.sa. 15mI sadI (9) sthUlibhadra (navarasa dUhA) depAla I.sa. 1534 pUrve (10) sthUlibhadra chaMda/guNaratnAkara chaMda sahajasuMdara I.sa. 1514 (11) sthUlibhadra rAsa : siddhidattasUri. I.sa. 156 pUrve (12) sthUlibhadra chaMda : menandana I.sa. paMdaramI sadI (13) sthUlibhadra svAdhyAya : ANaMdasoma I.sa. 1566 (14) sthUlibhadra rAsa : samayasuMdara I.sa. 1566 (15) sthUlibhadra dhamAla : mAladeva I.sa. 1584 (16) sthUlibhadra premavilAsa phAga : jayavaMtasUri : I.sa. 1600 AsapAsa (17) cUlibhadra mohanavelI : jayavaMtasUri : I.sa. 1600 AsapAsa
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 (18) sthUlibhadra ekavIso : padmasAgara : I.sa. soLamI sadI (19) sthUlibhadra ekavIso/bAsaThIo : jayavallabha I.sa. soLamI sadI (20) sthUlibhadra svAdhyAya : sahajasuMdara I.sa. soLamI sadI (21) sthUlibhadra gIta : samayasuMdara I.sa. soLamI sadI (22) sthUlibhadra sakjhAya : RSabhadAsa I.sa. soLamI sadI (23) sthUlibhadra rAsa : RSabhadAsa I.sa. soLamI sadI (24) sthUlibhadra madanayuddha : govardhana I.sa. 16 28 (25) sthUlibhadra kozA bAramAsa : caMdravijaya : I.sa. 1678 (26) sthUlibhadra gIta : guNasAgarasUri I.sa. sattaramI sadI (27) sthUlibhadra copAI : lAbhakuzala : I.sa. 1602 (28) sthUlibhadra rAsa : sAdhu kIrti : I.sa. sattaramI sadI (29) sthUlibhadra svAdhyAya : jinaharSa : I.sa. 1703 (30) sthUlibhadra navarasarAsa : udayaratna I.sa. 1703 (31) sthUlibhadra caritra/saMvAda bAlAvabodha : vijaya jinendrasUri I.sa. 1706 (32) sthUlibhadra sakjhAya : kSamA kalyANa I.sa. 1792 (33) sthUlibhadra navarasa dUhA : dIpavijaya : I.sa.18mI sadI (34) sthUlibhadra navaraso : jJAnasAgara : I.sa. 18mI sadI (35) sthUlibhadra sajhAya : jJAnasAgara I.sa. 18mI sadI (36) sthUlibhadra gIta : jinasamudrasUri I.sa. 18mI sadI (37) cUlibhadra gIta : bhAvaratna I.sa. 18mI sadI (38) sthUlibhadra gIta : jJAnasAgara I.sa. 18mI sadI (39) sthUlibhadra sthApanA stavana : kSamA kalyANa I.sa. 1793 (40) dhUlibhadra zIyaLavelI : vIravijaya I.sa. 1806 (41) TyUlibhadra caritra bAlAvabodha : vallabhavijaya I.sa. 1808 (42) sthUlibhadra kozA saMbaMdha veli : mANekavijaya : I.sa. 1811 (43) sthUlibhadra sakjhAya : RSi jenala I.sa. 19mI sadI (44) sthUlibhadra copAI caritra suMdara : I.sa. 19mI sadI (45) sthUlibhadra nATaka : vIravijaya : I.sa. 19mI sadI
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ (19) lobha kaSAya para prApta thatI "sAgarakathA" upara nIcenI eka kRti prApta thAya che. (1) sAgara zreSThI kathA : sahaja suMdara : I.sa. 1675 (20) sAmAyikano mahimA varNavatI "sAgaracaMdra kathA' upara nIcenI eka kRti prApta thAya che. (1) sAgaracaMda suzIlA copAI, lAlacaMda I.sa. 1743
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ : zrI hemacandrAcAryanA jIvanaprasaMgo : kumArapAla pratibodha'nA pariprekSyamAM - paM. zIlacandravijaya gaNi || kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcAryanA jIvanacaritragata amuka prasaMgo paratve A laghu - lekhamAM UhApoha karavo prApta che. prabandha-granthonA AdhAre prasiddha banelA A prasaMgo je rIte banyA hovAnI prasiddhi che. te karatAM vAstavikatA, kadAca, kAMIka judI ja che, ane tene prabandha-grantho karatAM vadhu prAcIna ane adhikRta granthono AdhAra paNa maLI rahe che. (1) zrI hemAcAryanuM pUrva - nAma caMgadeva. te temanI mAtA pAhiNI sAthe jinamaMdire darzana tathA upAzrayamAM guruvandanArtha gayA. tyAM guru devacandrAcAryanuM Asana khAlI hatuM, te para pAMca varSanA caMgadeva besI gayA, te joIne gurue mAtA pAse caMgadevanI mAgaNI karI, tene saMmata karI potAnI sAthe laI gayA, ane nava varSanI vaye caMgadevane dIkSA ApI. prabandha-granthomAM A ghaTanA A rIte AlekhAI che ane A rIte ja A prasaMga vyApakarUpe prasiddha paNa che. * paraMtu zrI somaprabhAcAryazrata kumArapAlapratibodha' A ghaTanA aMge juduM ja noMdhe che. ku. pra. pramANe, devacandrasUri-guru viharatA viharatA ekadA dhaMdhukA padhAryA. tyAM temanA darzanavandana mATe AvelA nagarajano samakSa temaNe saMsAranI asAratA varNavatI dharmadezanA karI. te sAMbhaLIne saMvega pAmelA eka mIThaDA kizore temanI pAse mAgaNI karI ke bhagavaMta ! mane saMsArathI choDAvo ane cAritra Apo. te sAMbhaLIne gurue teno paricaya pUchatAM, tyAM upasthita tenA "mAmA nemie' te bALakano paricaya Apyo, ane pachI umeryuM ke A bALakanuM mana dharma sivAyanI koI bAbatamAM lAgatuM ja nathI. AthI gurue kahyuM ke A bALaka lokopakArI thaze, mATe tenA pitAne kaho ke Ane dIkSA mATe anumati Ape. caMgadevanA mAmAe carcAiga (pitA) ne bahu samajAvavA chatAM putrasnehane lIdhe rajA na ApI. tyAre caMgadeva paNa dIkSA mATe
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 daDha nirNaya karI potAnA mAmAnI anumati laIne ghara choDI gayo ane guru sAthe khaMbhAta cAlyo gayo." - AkhI ghaTanA A pramANe che. AmAM kyAMya caMgadeva gurunI gAdI para besI gayA pachI gurunI ke saMghanI samajAvaTathI mAtAe tene gurune soMpyo, vagere banAva banyAno nirdeza paNa nathI. jo ke zrI rAjazekhara sUrikRta prabandhakoza Aja ghaTanAkramane svIkAre che. paraMtu hemacandrAcAryanA saMzodhanAtmaka jIvanacaritrakAra pro. jI. byulDara "prabandhakoza'nA pratipAdanane vizvasanIya gaNatA nathI. te to "prabhAvakacarita' ane prabandhacintAmaNi'nA pratipAdanane ja svIkAre che. temanI sAme ku. pra. nahi hoya tema spaSTa jaNAya che. jo te hota, to temaNe paNa "prabandhakoza'nA nirUpaNane ja svIkAryuM hota, ema kalpI zakAya. (2) zrI hemAcAryanA dharmopadezathI bhAvita banelA paramAhata rAjA kumArapAla gura sAthe tIrthATane nIkaLe che. tyAre pahelA eo giranAranI yAtrAe jAya che. A vize evI camatkArakathA prabanyo dvArA prasiddha che ke hemAcArya ane kumArapAla be yugapuruSo che ane giranAra upara ekIsAthe be yugapuruSo caDe to mahAna hAni thAya, tethI banne sAthe nathI caDatAM; ane mAtra hemAcArya ja yAtrA kare che, kumArapAla nathI karatA. pachIthI vAbhaTadevane kahIne tresaTha lAkha - dhanavyaya vaDe navI sopAna paMktinuM te nirmANa karAve che." ku. pra. AnI vAstavika ghaTanA A rIte nirUpe che : tIrthayAtrA mATe utsuka rAjA kumArapAla, uttama divase, guru, caturvidha saMgha tathA caturaMga senA sAthe prasthAna karI kramazaH giranAra najIka pahoMcIne parvatanI nIcenA nagaramAM paDAva nAkhe che. tyAM vizrAma lIdhA pachI parvata upara caDavAnI utsukatA teNe darzAvI, tyAre guru hemacandra tene upara javAnA manA karatAM kahyuM ke "bIjA badhA bhale upara caDe paNa upara caDavAnI pAja(padyA) viSama che, tethI tame caDhavAnuM rahevA do. ahIMthI ja bhAvavandanA karI lo." guru AjJA anusAra teNe potAnA mANaso dvArA pUjApo upara mokalI Apyo paNa pote to nIcethI ja bhAvayAtrA karI lIdhI. A pachI teo pAlitANA gayA ane tyAM zatruMjayanI caDIne yAtrA paNa karI. paNa yAtrA pachI rAjAnA haiye kaDhApo thavA lAgyo ke "revatAcala para neminAthanAM darzana mane na thayAM." e ghaDIe teNe pUchyuM ke giranAra upara sugama pAja hota to
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ huMya jaI zakata, to te koNa bAMdhI zake tevo che ? tyAre siddhapAla-kaviputre sUcavyuM ke rANigazreSThino putra "Amra' A kAma karI zake tevo che. te sAMbhaLatAM ja rAjAe tene saurASTrano daMDanAyakanImyo, ane teNe rAja-icchA-anusAra giranAra para "pApa" (pagathiyAM) nirmAvI.' A Akhoya prasaMga eTalo to vAstavika ane tethI vizvAsa che ke A jANyA pachI pelI camatkArakathA avAstavika hovAnuM lAgyA vinA na ja rahe. ku. pra.nI racanA zrIhemAcAryanA svargArohaNa pachI Azare bAra varSe ja (vi. saM. 1241) thaI che. somaprabhAcArya svaye hemAcAryanA anusamakAlIna granthakAra che ane ku. pra. nuM akSarazaH zravaNa hemAcAryanA ziSyo mahendrasUri, guNacandra tathA vardhamAnagaNie karIne te para maMjUrInI mahorachApa mArI ApI che. te lakSyamAM letA ku. pra.nI zraddheyatA nirvivAda vadhI jAya che, ane tenI sarakhAmaNImAM prabhAvakacarita', "prabandhacintAmaNi', "kumArapAlacaritAdi granthonI vizvasanIyatA vize thoDAMka vadhu praznacihno saheje mUkI zakAya tema che prasaMgopAtta, ku. pra.mAM bIjI paNa keTalIka vAto navIna ane aitihAsika daSTie jANavAjoga che, te paNa jovI joIe : (1) giranAranI taLeTImAM "dazAmaMDapa'nuM astitva: jyAre kumArapAla giranAra pahoMcyA tyAre temanI najare dazAmaMDapa tarIke oLakhAtuM eka viziSTa sthApatya tathA ugrasena rAjAno akhADo ane AvAsa paDatAM temaNe teno itihAsa AcAryane pUkyo. AcArye kahyuM ke neminAtha ane zrIkRSNanA kALamAM samudravijaya Adi daza dazAro tathA ugrasena rAjAno A pradeza hoI temaNe nirmAvela A sthApatyo-sthAno che. punaH rAjAe pUchyuM ke to A badhuM te samayanuM ja hajI paNa jaLavAyuM haze ? tyAre AcAryo gaurava ke camatkAranI praNAlikAno Azaro levAne badale vAstavika bayAna ApatAM kahyuM ke nA, A badhuM tenuM te ja nathI. paNa AcArya pAdaliptasUrinA ziSya siddhayogI nAgArjune A dazAmaMDapa vagerenuM punaHnirmANa karyuM che, ane temAM neminAthanuM jIvana AlekhAvyuM che." hemacandrAcAryanA itihAsabodha tathA satyAnveSI daSTino A ghaTanA dvArA ApaNane yathArtha paricaya maLI rahe che. ApaNe tyAM je koI jinapratimA dharatImAMthI maLI Ave ke prAcIna hovAnuM manAya te badhI pratimAne "saMprati rAjAnI karAvelI
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ema mAnavA-manAvavAno je rUDha Agraha pravarte che te A saMdarbhamAM vicAravA joga lAge che. (2) tAraMgAnuM caitya : ku. pra. pramANe bauddhadharmI vatsarAje tArApura nagara vasAvIne tAraMgA upara 'tArA devInuM maMdira karAveluM. pachIthI Arya khapUTAcArya dvArA pratibodha thatAM te jainadharmI thayo, ane teNe tyAM siddhAyikA'nuM maMdira banAvyuM. siddhAyikA te bhagavAna mahAvIranI zAsanadevI che. kAlAMtare digambara jainonuM jora vadhI jatAM A devImaMdira temaNe paDAvI lIdhuM. A pachI kumArapAlanA AdezathI yazodevanA putra abhaya-daMDanAyake tAraMgA upara ajitanAthanuM uttuMga jinacaitya nirmAvyuM. A samagra saMbaMdha jANyA pachI kumArapAle jAte A caitya baMdhAvyuM che, tevI praNAlikAgata dhAraNA punarvicAraNA to avazya mAgI le che. alabatta, A caitya, kumArapAlanA sIdhA AdezathI daMDanAyaka abhaye karAvyuM hoI, kumArapAlanA AdezathI baMdhAyelA anyAnya jina caityonI jema ja A caityane paNa kumArapAle karAvyuM che tema svIkAravuM hoya to temAM phariyAda ke pheravicArane avakAza rahe nahi. " kumArapAle udayanamastrI, vATimaMtrI, sarvadeva ane zAMbazreSThI vagerene Adeza ApIne pATaNamAM ja kumAravihAra, tribhuvanavihAra Adi aneka (28) jaina caityo karAvyAM ane taduparAMta anyAnya gAmo-nagaromAM paNa teNe ghaNAM kumAravihAra nAmaka cetyo karAvyAM tevuM paNa ku. pra. noMdhe che.11 sAra eTalo ke - hemAcArya ane kumArapAlanA jIvana tathA kAryone samajavA mATe, bIjAM koI paNa sAhityika sAdhanonI apekSAe, ku. pra. e vadhu prAcIna, vyavasthita ane pramANabhUta sAdhana hovAnuM zodhakoe svIkAravuM joIe. pAdanoMdho 1. The Life of Hemachandracharya, byulDara, siMdhI graMthamAlA, I. sa. 1936 pR. 63, 64, 65. 2. kumArapAlapratibodha, gAyakavADjha orienTala sirIjha, saM. muni jinavijaya, 5 20. 3. dha lAIpha opha hemacandrAcArya'- byulDara, pR. 65. 4. ejana, pR. 8. 5. prabaMdha cintAmaNi, (phArbasa gu.sabhA, I. sa. 1932, pR. 152)
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 6. kumArapAlapratibodha, pR. 179. 7. ejana, pR. 179-80. 8. ejana, (prazasti) pR. 477-78. 9. ejana, pR. 176-178. 10. ejana, pR. 441-42. 11. ejana, pR 143-44.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti zikSaNa-saMskAra nidhinAM prakAzano triSaSTizalAkApuruSacaritamahAkAvya-graMtha 1 saMpA. muni caraNavijayajI 1987 (punarmudraNa) graMtha 2 saMpA. muni puNyavijayajI Studies in Desya Prakrit H. C. Bhayani 1988 haimasamIkSA (punarmudraNa) madhusUdana modI 1989 haima svAdhyAyapothI (DAyarI) saM. muni zIlacandravijaya 1989 hemacandrAcAryakRta apabhraMza vyAkaraNa (siddhahemagata) (dvitIya saMskaraNa) saMpA. harivallabha bhAyANI 1993 vijayapAlakRta draupadIsvayaMvara Adya saMpA. jinavijayajI muni 1993 (punamudraNa) saMpA. zAntiprasAda paMDayA kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya smaraNikA anusaMdhAna-1 (aniyatakAlika) 1993 " 2-3 1994 1995 apabhraMza vyAkaraNa (hindI anuvAda) prA. bindu bhaTTa 1994 prabaMdhacatuSTaya saMpA. ramaNIka zAha 1994 Avazyaka-cUrNi saMpA. muni puNyavijayajI mudraNAdhIna sahAyaka rUpendrakumAra pagAriyA 4 neminaMdana graMthamALAnAM hamaNAMnAM prakAzana alaMkAranemi muni zIlacandravijaya 1989 hemacandrAcAryakRta mahAdevabatrIzI-stotra saMpA. muni zIlacandravijaya 1989 zrIjIvasamAsa-prakaraNa TIkAkAra maladhArI hemacandrasUri saMpA. muni zIlacandravijaya 1994 , (gujarAtI anuvAda) caM. nA. zinoravAlA 1994 sUrIzvara ane samrAT (punarmudraNa) muni vidyAvijayajI 1994 prAptisthAna : sarasvatI pustaka bhaMDAra, hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda-380001