Book Title: Bhartiya Sahitya ke Nirmata Anandghan
Author(s): Kumarpal Desai
Publisher: Sahitya Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003220/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EBRA TY YEARS TATING FIF (1954-2004) bhAratIya sAhitya ke nirmAtA AnaMdaghana kumArapAla desAI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astara para chape mUrtikalA ke pratirUpa meM rAjA zuddhodana ke darabAra kA vaha dRzya hai, jisameM tIna bhaviSyavaktA bhagavAna buddha kI mA~ - rAnI mAyA kI svapna kI vyAkhyA kara rahe haiM jise nIce baiThA lipika lipibaddha kara rahA hai / bhArata meM lekhana-kalA kA saMbhavata: sabase prAcIna aura citralikhita abhilekha hai / nAgArjuna koNDA, dUsarI sadI I. saujanya : rASTrIya saMgrahAlaya, nayI dillI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya ke nirmAtA AnaMdaghana lekhaka kumArapAla desAI sAhitya akAdemI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aanandghan (AnaMdaghana) : A Monograph in Hindi by Kumarpal Desai on the Medieval, Saint-Poet Sahitya Akademi, New Delhi (2006), Rs. Twenty five Sahitya Akademi First Edition: 2006 Published by: Sahitya Akademi Head Office: Rabindra Bhavan, 35, Ferozeshah Road, New Delhi 110 001 Sales Department: Basement in 'Swati', Mandir Marg, New Delhi 110 001 Regional Offices: 172, M.M.G.S. Marg, Dadar (East), Mumbai 400 014 Jeevan Tara, 23A/44X, Diamond Harbour Road, Kolkata 700 053 Central College Campus, Dr. Ambedkar Veedhi, Bangalore 560 001 Chennai Office: Guna, 443 Anna Salai, Teynampet, Chennai - 600 018 ISBN 81-260-2234-5 mUlya : 25 rUpaye Pagination At:Chandrika Printery, Mirzapur Road, Ahmedabad 380 001 Printed at: New Age Printing Press, Mumbai - 400 025 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana prasiddha jaina kavi AnaMdaghana kA paMtha ekalavIra kA paMtha thA / loka prIti kA moha yA gaccha prema kI maryAdA unako chU nahIM sakatI thI / satyopAsaka ke rUpa meM par3ane vAle vighnoM ko sahana karane kA unameM AMtarika sAhasa thA / itanA hI nahIM lIka se haTakara Age bar3hane kI Atmazakti thI / ve AtmajJAna aura cittasamAdhi meM lIna hokara adhyAtma kI anubhUti ko eka ke bAda eka unnata zikharoM ko sara karanevAle manamaujI sAdhaka the| unhoMne saMkucitatA kI dIvAroM aura bAhya AvaraNoM ko dUra kara yoga aura adhyAtma ke divya pradezoM meM mukta vihAra kiyA thA / aise sAdhaka ke samaya meM jaina samAja kI jo dhArmika paristhiti thI usakA spaSTa aura nirbhIka pratibimba unake stavanoM meM nirUpita huA hai| anuzrutiyoM meM lipaTA huA jIvana AdhyAtmika anubhUti kI atala gaharAI ke paMtha para calane vAle vyakti ko prasiddhi yA khyAti kI paravAha kahA~ se hogI ? avarNanIya AtmAnaMda kI mastI meM lIna rahakara jInevAle yogI ko kIrti kA pralobhana kisa taraha AkarSita kara sakatA hai ? priyatama prabhu ke durlabha darzana ke lie pala-pala tar3apanevAlA apane Apa ko kahA~ se yAda rakha sakatA hai ? nAma, prasiddhi, sthala yA kAla ke sImita baMdhanoM ko pAra karake jahA~ citta asIma gaharAI meM vihAra karatA hai vahA~ khyAti yA kIrti kI lubhAvanI bAtoM ke lie avakAza kahA~ se hogA ? aisI mohaka aura lubhAvanI bhautika sImAoM ko pAra karake jaba vyakti asIma alakSa ko pAne kA prayatna karatA hai, tabhI vaha AnaMdaghana ko, AnaMda kI parAkASThA ko pA sakatA hai| AnaMdaghanajI kA samaya anumAnataH I. sa. 1604 se I. sa. 1674 kA mAnA jA sakatA hai / bhArata ke siyAsI itihAsa kI dRSTi se yaha samaya zahanazAha akabara ke aMtima varSoM se lekara jahA~gIra aura zAhajahA~ ke zAsana ke pazcAta auraMgaz2eba ke prazAsana ke AraMbhika 15 varSoM taka phailA huA mAnA jA sakatA hai / AnaMdaghanajI kI janmabhUmi rAjasthAna hone ke kAraNa unake jIvana ke AraMbhika varSa rAjasthAna meM hI bIte ! ina varSoM ke daurAna rAjasthAna kA siyAsI saMgharSa apanI caramasImA para thA / * jaina saMpradAya kI zAkhavizeSa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : AnaMdaghana I. sa. 1597 mAha zuklA ekAdazI ke dina mahArANA pratApa kA svargavAsa huA / rANA pratApa ke svargavAsa ke pazcAt bhI mevAr3a para kabz2A karane kI akabara kI icchA utanI hI tIvra rahI / usane zAhajAde salIma ko mahArANA amarasiMha ke viruddha lar3ane ke lie bhejA, para asaphala rahA / puna: apane prazAsana ke ar3atAlIsaveM sAla I. sa. 1604 dazaharA ke dina zahajAde salIma ko vizAla sainya aura zUravIra saradAroM ke sAtha mevAr3a para AkramaNa karane ke lie bhejA gayA, para isa bAra bhI use saphalatA nahIM milI' / I. sa. 1606 kI kArtika zuklA 14 ke roz2a maMgalavAra ko zahanazAha akabara kA nidhana huA aura jahA~gIra ko rAjagaddI milI / mevAr3a kI svataMtratA aura usakA akhaMDa gaurava jahA~gIra se bilakula bardAzta nahIM hotA thA / ata: usane mevAr3a para eka ke bAda eka kaI AkramaNa kiye / zahaz2AdA paravez2a, mohabbatakhAna aura abdullAkhAM kI aguAI meM kiye gae AkramaNa asaphala siddha hue / natIjA yaha huA ki jahA~gIra khuda ajamera Akara rahA / zahaz2Ade khurrama ko lar3ane ke lie bhejA aura mevAr3a ko cAroM aura se ghera liyA / ___ mevAr3a ke mahArANA amarasiMha ko sulaha karanI par3I / cArasau varSoM ke mevAr3asaMgharSa kA aMta huA / para isa sulaha ke bAda bhI mevAr3a ke mahArANA mug2alo kI jIhajUrI karane kI bajAya svataMtra DhaMga se hI vyavahAra karate the / tatpazcAt amarasiMha, karNasiMha, jagatasiMha aura rAjasiMha (prathama) mevAr3a ke sattAdhIza bane / I. sa. 1719 kI zrAvaNa zuklA ke dina auraMgaz2eba mug2ala rAjya kA svAmI banA / aise samaya meM apane dharma kI ArAdhya mUrtiyoM ko bacAne ke lie saba mevAr3a A pahu~ce aura mevAr3a ne sabhI ko Azraya diyA / uttara meM mevAr3a ke mahArANA rAjasiMha aura dakSiNa meM zivAjI auraMgaz2eba ke prakhara pratidvandI bne| I. sa. 1671 meM zivAjI ne auraMgaz2eba ke kabz2e ke pradeza para AkramaNa zurU kara diyA / AnaMdaghanajI ke samaya meM gujarAta kI rAjanItika paristhiti para naz2ara DAleM to patA calatA hai ki taba mug2ala zahanazAha ke sUbe gujarAta kA raaj-k| na calAte the / I. sa. 1701 se I. sa. 1706 ke daurAna mirjA az2Iz2a lolA ne AgrA meM rahate hue gujarAta kA rAja-kAja dekhA / bAdazAha jahA~gIra ke zAsanakAla ke daurAna gujarAta meM lagabhaga ATha ke karIba mug2ala sUbedAra A cUke the / jahA~gIra apane smRtigraMtha 'tujUke jahA~gIrI' meM isa bAta kA ullekha karate haiM ki gujarAta kI mulAkAta lene kI ve tIvra icchA rakhate the / jo pahale kabhI na kiyA thA, vaha hAthI kA zikAra karane ke lie aura pahale jo kabhI nahIM dekhA thA aisA lavaNa samudra dekhane ke lie jahA~gIra gujarAta meM AyA / khaMbhAta meM dasa dina unhoMne samudrI saphara kA AnaMda uThAyA aura paMcamahAla ke jaMgaloM meM hAthI kA zikAra kiyA / zAhaz2AdA zAhajahA~ ne jahA~gIra ke khilApha vidroha kiyA aura isa AMtaravigraha kA asara gujarAta para par3A / zAhajahAM ke zAsana ke daurAna AraMbhika ATha varSoM meM gujarAta meM pA~ca sUbedAra badale gae / san 1701 meM gujarAta ke itihAsa meM eka ullekhanIya ghaTanA ghaTI / bAdazAha zAhajahA~ ne 27 varSIya auraMgaz2eba ko gujarAta ke sUbedAra ke rUpa meM bhejA / isa samaya meM auraMgaz2eba kI paradharma ke prati asahiSNutA spaSTata: lakSita hotI hai / dArAzikoha, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana : 3 zAistakhAna aura murAdabakSa gujarAta ke sUbedAra banakara Aye aura usa samaya mug2ala zahanazAhata hA~sila karane ke lie jahA~gIra ke beToM ne jo siyAsI SaDyaMtra kie, usakA gujarAta para kAphI prabhAva par3A / I. sa. 1655 meM auraMgaz2eba ne gujarAta kI prajA para dhArmika evaM sAmAjika utsavoM ko manAne ke lie pAbaMdI lagA rakhI thI / divAlI kI rAta ko kI jAnevAlI rozanI aura holI ke tyauhAra para prajjvalita kI jAne vAlI holI kA usane virodha kiyA / ina saba jAnakAriyoM kA ullekha 'mirAte ahamadI' ke pharamAnoM meM hai / 4 isa taraha AnaMdaghanajI ke samaya ke daurAna rAjasthAna kI sthiti rAjanItika saMgharSoM se vikSubdha rahI, to gujarAta ke sUbedAra ke rUpa meM auraMgaz2eba kA Agamana hone ke kAraNa gujarAta kI dhArmika sthiti bhI DA~vADola rahI / dharmarakSaka sAdhusaMto kA aDiga sAMskRtika durga usake sAmane Takkara jhela rahA thaa| isI vajaha se isa samaya kI vizeSa aitihAsika ghaTanAoM yA Arthika paristhitiyoM kA varNana siyAsI yA prajAlakSI itihAsa meM mahattvapUrNa bana jAtA hai, lekina AnaMdaghana jaise sAdhaka ke jIvana aura kRtitva ke lie anya jAnakAriyA~ mAyane nahIM rakhatI haiM / aise sAdhaka to bahirmukha sRSTi ke rasAbhAsoM meM pha~se binA vizva ke aMtaraMga meM virAjamAna parama caitanya ke sAtha samAdhistha rahate haiM / duniyA kI sukha-suvidhA ko jaMjAla mAnakara ve jagata kI yavanikA ke pIche chipe paramatattva ko khojane kA prayAsa karate the / carmacakSu ke dvArA jisa padArtha kI thAha nahIM lI jA sakatI, use aMtarcakSu ke dvArA prApta karane kA prayAsa karate / AnaMdaghana ke jIvana aura kRtitva meM nakada satya kI khoja kI cAha thI / bAhya paristhiti, Asa-pAsa kI pravRttiyoM kA bavaMDara aura dRzyamAna ghaTanAoM ko pAra karake ve paramatattva kI prApti ke lie prayatnazIla rahate the / yogI AnaMdaghana ke samaya meM jaina dharma kI paristhiti dekheM / vikrama kI solahavIM sadI meM jaina bhaMDAroM meM zuddha pANDulipiyA~ taiyAra karane kI tathA bhaMDAroM ko vyavasthita karane kI jJAnapravRtti prAraMbha ho gaI thI / usake sAtha-sAtha sAhityasRjana kI pravRtti kA bhI vikAsa hone lagA thA / vikrama kI satarahavIM sadI meM akele tapAgaccha meM hI bAvana paMDita ho ge| kaI sAloM ke bAda dharmapravRtti ke lie aisA anukUla samaya AyA thA / dUsarI ora jaina sAdhu jJAna aura vairAgya dvArA jaina dharma ke prabhAva kA prasAra kara rahe the / tapAgaccha ke hIravijayasUri ne zahanazAha akabara ko jaina dharma kA svarUpa samajhAyA thA / jaina dharma ke pA~ca vratoM kA upadeza diyA thaa| akabara ne isa jaina sUri ko kucha upahAra dene kI hArdika abhilASA prakaTa kI, lekina taba inhoMne javAba diyA ki aparigrahI sAdhu ke lie koI bhI upahAra asvIkArya hai / bAdazAha akabara ne atyaMta Agraha kiyA, to hIravijayasUri ne kahA ki, baMdiyoM ko kaida meM se mukta kara dIjie aura piMjare meM kaida paMchiyoM ko Az2Ada kara diijie| isake alAvA paryuSaNa ke ATha dina hiMsA para niSedha phrmaaie| una ATha dinoM meM bAdazAha ne apane cAra dina jor3akara bAraha dina samagra rAjya meM 'amAri' pravartamAna ho, aisA pharamAna Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : AnaMdaghana kiyaa| isa samaya hIravijayasUri ko 'jagadguru' kA birUda diyA gayA / akabara para ahiMsA kI bhAvanA kA prabhAva itanA adhika huA ki eka sAla meM chaH mahine kisI bhI taraha kI jIvahatyA na karane kA hukma bAda meM jArI kiyaa| hIravijayasUri ke bAda zAMticaMdrasUri aura bhAnucaMdrasUri ne akabara ke darabAra meM mahattvapUrNa sthAna prApta kiyA / ___ bhAnucaMdrasUri ne zatrujaya tIrthayAtrA ke lie AnevAle yAtriyoM para lAgU kiyA gayA kara mApha karane kI vinatI kI aura akabara ne usakA svIkAra kiyaa| isake bAda vijayasenasUri akabara ke AmaMtraNa kA mAna rakhate hue dillI gaye / vahA~ bAdazAha ke darabAra ke 366 brAhmaNoM ko vAda-vivAda meM harAyA / isalie bAdazAha akabara ne vijeyasenasUri ko 'savAI hIravijayasUri' (hIravijayasUri se bhI uttama) birUda diyA / vijayasenasUri ne ahamadAbAda ke sUbedAra mirz2A az2Ija kokA ko bhI apane upadeza se prasanna kiyA / siddhicaMdrasUri kI zatAvadhAnI zakti dekhakara bAdazAha akabara ne unako 'khuzapha hama' kI sammAnapUrNa padavI pradAna kI / 'Aine akabarI' meM akabara ke darabAra ke vidvAnoM kI sUci meM AnevAle 'harijIsura', 'bijaisenasura' aura 'bhAnucaMda' - ye tIna nAma kramaza: hIravijayasUri, vijayasenasUri aura bhAnucaMda upAdhyAya ke nAma sUcita karate haiN| zrI vijayasenasUri kI gaddI para Aye zrI vijayadevasUri kI tapasyA se prabhAvita hokara bAdazAha jahA~gIra ne mAMDavagar3ha meM unheM "jahA~gIrI mahAtapA" kA birUda diyA / upAdhyAya vivekaharSane kaccha ke rAjA bhAramalla (I. sa. 1586 se 1632) ko upadeza diyA aura rAjya meM ahiMsA kI bhAvanA kA prasAra kiyA / isa samaya ke daurAna ahiMsA ke pravartana meM, jajiyAkara dUra karane ke kSetra meM tathA dharmatIrthoM kI racanA karane evaM saMgha nikAla ne ke kSetra meM jainadharmiyoM ne mahattvapUrNa yogadAna diyA / tapAgaccha ke zrI vijayadevasUri aura vijayaprabhasUri ke samaya meM dharmapravRtti aura dharmamahotsava hote rahe / isake bAda tapAgaccha meM kucha kAraNoM se do AcAryoM kI AvazyakatA mahasUsa hone para zrI vijayadevasUri aura zrI vijayaAnaMdasUri ko gacchAdhipati banAyA gayA, lekina Age calakara isameM se tapAgaccha ke do vibhAga bana gae / eka zAkhA 'devasura' aura dUsarI zAkhA 'aNasura' ke rUpa meM pahacAnI jAtI / zrI vijayasiMhasUri ke ziSya zrImada satyavijayajI ne saripada kA svIkAra karane ke badale sAdhusamAja meM vyApta AcArazithilatA ko dUra karane ke lie kriyoddhAra karane kI anumati gurujI se prApta kI / tIvra vairAgya apanAte hue zrImad satyavijayajI ne dharmaprabhAvanA ke lie prayatna kiye / hAlA~ki usa samaya ke samAjane unheM utsAhapUrNa pratibhAva nahIM diyA / isameM upAdhyAya yazovijayajI ne paM. satyavijayajI kA sAtha diyA / yahI satyavijayajI AnaMdaghanajI ke bar3e bhAI the, aisA ullekha milatA hai / isa taraha satyavijayajI, AnaMdaghanajI aura yazovijayajI samakAlIna the| AnaMdaghanajI ke samaya kI jaina dharma kI paristhiti kA vicAra kareM, to tIna Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana : 5 prakhara sAdhupuruSa samAja ko tejomaya prakAza se Alokita kara rahe the / paM. satyavijayajI meM kriyA, AnaMdaghanajI meM yoga aura yazovijayajI meM jJAna - isa prakAra AtmajJAna ke tIna aMgoM kA triveNIsaMgama huA thA / ye tInoM puruSa eka-dUsare ke sAtha ghaniSTha tAdAtmya rakhate the, para phira bhI apane sAdhanAmArga kI anokhI zailI ko unhoMne banAye rakhA thA / paM. satyavijayajI ke sAtha AnaMdaghanajI kA aura yazovijayajI aura AnaMdaghanajI ke sAtha zrI satyavijayajI kA milApa pramANasiddha hai / paM. satyavijayajI ne kriyA-uddhAra ke lie sUripada kA svIkAra nahIM kiyA thA / ve saMvegamArga para Age bddh'e|10 AnaMdaghanajI to nijAnanda kI mastI meM DUbe hue yoga aura adhyAtma ke mArga para Age bar3hanevAle yogI the / isI taraha upAdhyAya yazovijayajI jJAnI aura dIrghadarzI mahAtmA the| ina tInoM sAdhupuruSoM ne apane sAdhusamAja meM pravartamAna zithilatA dekhakara usa para pardA DAlane kI bajAya usa para spaSTa zabdoM meM prahAra karake sacce mArga kI ora aMgulinirdeza kiyA / AnaMdaghanajI ke stavanoM se usa samaya kI dhArmika sthiti kA paricaya milatA hai / isa samaya ke daurAna tapAgaccha ke 'devasura' aura 'aNasura' - aise do bar3e pakSa bheda calate the / sAgara gaccha kA bhI usa samaya meM kAphI jora thA / phira zvetAMbara mUrtipUjaka meM se alaga hokara lukAmata aura anya mata cala par3e / unake sAtha bhI virodha jur3A rahA / I. sa. 1561 meM dharmasAgara ne tapAgaccha hI sahI hai aura bAkI sabhI gaccha galata hai, aisA batAkara ugra prahAra karanevAle graMthoM kI racanA kI12 jisakI vajaha se jaina samAja meM vibhinna gacchoM ke bIca azAMti kA vAtAvaraNa paidA huA / "mirAte ahamadI" meM bhI jaina samAja meM 84 gaccha astitva meM the, aisA ullekha milatA hai / aise gaccha meM hI lIna rahanevAle aura saMpradAyavAda ke yuddha meM apanI vIratA dikhAnevAloM para prahAra karate hue AnaMdaghana kahate haiM ki saMkucita saMpradAyavAda ke daladala meM pha~se hue ina logoM ke mu~ha se anekAMtavAda kI bAta kitanI betukI lagatI hai / gaccha ke bhedAbheda ko banAye rakhate hue apanA mAna, mahattva aura gaurava bar3hAne kI prayuktiyA~ karanevAle tathA dUsaroM ko hIna sAbita karanevAloM ke prati AnaMdaghanajI kA prakopa jvAlAmukhI kI taraha phaTa par3atA thA / kUpamaMDUka insAna ko tattva kI bAta karane kA koI adhikAra nahIM hai, aisA ve kahate haiN| yahA~ samakAlIna paristhiti kI viparItatA para prahAra karane kA irAdA nahIM hai, kiMtu ina zabdoM meM yogI ke aMtarmana ko vedanAdIrNa kara denevAlI dArUNa paristhiti ke khilApha vedanApUrNa cItkAra hai --- "gacchanA bheda bahu nayana nihAlatAM tattvanI vAta karatAM na lAje / / udara bharaNAdi nija kAja karatA thakAM - moha naDIA kalikAla rAje / "13 * vastu meM eka hI samaya aneka kramavartI va akramavartI virodhI dharmo, guNoM, svabhAvoM va paryAyoM ke rUpameM bhalI prakAra pratIti ke viSaya banane haiM / jo vastu kisI eka dRSTi se nitya pratIta hotI hai vahI kisI anya dRSTi se anitya pratIta hotI hai / yahI anekAntavAda hai / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : AnaMdaghana (arthAt vividha gacchoM ke bheda nihArakara tattva kI bAta karanevAle ina gacchAdhipatiyoM ko lAja nahIM AtI / peTa bharane kI vRtti se hI inake sAre karma prerita hote haiM aura kalikAla meM moha ke kAraNa ye rAjakartA bane baiThe haiM / ) sArA jagata bhUla-bhUlaiyA meM khoyA hai / koI tarka ke mArga se Izvara ko pAnA cAhatA hai to koI kriyA se prabhumArga para calatA hai / guru se sacce jJAna kI prApti nahIM hotI, kyoMki guru svayaM hI ajJAna meM bhaTaka rahe haiN| AnaMdaghanajI ke samakAlIna zrImad yazovijayajI ne "zrI sImaMdhara-svAmInI vinatirUpa nayarahasya garbhita savAso gAthA- stavana" racA hai, usameM bhI apane samaya kI guruoM kI dazA udghATita karate hue ve kahate haiM - kugurunI vAsanA pAsamAM, hariNa pari je paDyA loka re; tehane zaraNa tuja viNa nahIM, Talavale bApaDA koka re. svAmi02 jJAnadarzanacaraNa guNa vinA, je karAve kulAcAra re, lUTiyA teNe jagi dekhatAM, kihAM kare loka pokAra re? svAmi03 jeha navi bhava taryA niraguNI, tAraze keNI pari teMha re ? ima ajANyA paMDe phaMdamAM, pApabaMdhe rahyA jeha re. svAmi0414 (arthAt kuguru ke vAsanA pAza meM pha~se ziSya kastUrI ke pIche bhAganevAle hirana kI taraha vyartha daur3a lagA rahe haiM / jJAna, darzana aura guNa ke binA jo vyartha kulAcAra meM DUbe haiM, ve luTane ke bAda vyartha cillAte haiM / jo svayaM bhava pAra karake mokSa prApta nahIM kara sakatA, vaha dUsaroM kA kyA tAraNahAra banegA ? isa taraha anajAne phaMde meM pha~sakara pApa bA~dhakara ye ghUmate rahate haiM / ) AgamazAstra ke pramANa se yadi vastutattva para vicAra kiyA jAe to kahIM bhI saccI sAdhanA ke darzana nahIM hote / are, kahIM pA~va taka rakhane kI jagaha nahIM hai / iSTa vastu ko usake sacce svarUpa meM kahanevAle to jagata meM durlabha hI hai| anyathA anyatra to aMdhe ke sAtha aMdhA TakarAye, aise ajJAna aura a~dhakAra kI TakarAhaTa hI dekhane ko milatI hai - "puruSaparaMpara anubhava joIi, aMdhoaMdha pilAya vastuvicAreM re jo Agama karI reM, caraNa dharaNa nahIM ThAya / "15 "taraka vicAre re vAdaparaMparA pAra na puhace re koI, abhimata vastu re vastugate kahe te viralo jagi koya / "16 'zrI abhinaMdana jina svarUpa' meM kavi kI ThIka vaisI hI akulAhaTa prakaTa hotI hai / use to jIvana aura maraNa kI pIr3A dUra karanI hai / saccidAnaMda ke durlabhadarzana kI prApti karanI hai / tarka se vahA~ nahIM pahuMcA jA sakatA / AgamazAstra usakA mArga * sUtrarUpa meM grathi tIrthaMkaroM ke upadeza ko AgamazAstra kahate haiM / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana : 7 dikhAte haiM, para vaha samajhane ke lie yogya guru ke abhAva meM bar3e vivAda hote haiM / AkhirakAra 'ekalA calo re' mAnakara isa duSkara mArga para Age bar3hatA hU~ / koI sAthI nahIM milatA / prabhu ke darzana kI tar3apana kaise chipAU~ ? dUsare mata ko mAnanevAle se yadi pUcheM, to vaha apane hI mArga kA pratipAdana karatA hai / satya ke sthAna para sarvathA mata kA hI mamatva dekhane ko milatA hai / " matamata bhedeM re jo jaI pUchIr3a, sahU thApe ahameva 17 matamatAMtara aura vAdavivAda ke jAla meM citta gumarAha ho jAtA hai / use koI mArga sUjhatA nahIM hai / eka ora darzana kI lagana use becaina banAtI hai, to dUsarI ora kahIM bhI prakAza na dikhAI dene ke kAraNa hRdaya akulAhaTa se vyagra ho jAtA hai " ima aneka vAdI mata vibhrama saMkaTa paDio na lahe, citasamAdhi te mATe pUcheM tuma viNa tata koI na kahe / " 18 bhautika sukha meM DUbe insAna AtmA ke anaMta sukha ko bhUla gae haiN| piMjare meM kaida totA mukti kA AnaMda bhulA baiThA hai / jagata ke loga mAyA, kAmanA yA vAsanA ke moha meM pha~se hue haiM / gaccha ke vitaMDAvAda meM vairAgya ko bhulA baiThe haiM aura phira nAbhi meM kastUrI hone ke bAvajUda kastUrI kI khoja meM kastUrImRga kI taraha yahA~-vahA~ bhaTakate rahate haiM / isa rAgI ko virAga kI jhalaka kaise mila sakatI haiM ? moha meM pha~se isa nirmohI kA dIdAra kaise ho ? isake lie to sarvasva tyAga karake adhyAtma se prIti lagAnI par3egI / manamadhukara ko prabhu ke caraNoM meM samarpita karanA paDegA / lekina jagata kI dazA aisI vicitra hai ki usake pAsa bhaMDAra hone ke bAvajUda yaha kaur3I kI talAza meM yahA~-vahA~ bhaTaka rahA hai paramanidhi paragaTa mukha Agale jagata ullaMghI ho jAya / ji. jyoti vinA jUo jagadIsanI aMdho aMdha milAya / ji. 19 (arthAt paramanidhi yAnI ki AtmA kA utkarSa ekadama sAmane hI hai, phira bhI jJAnarUpI jyoti ke binA Izvara kI jhalaka saMbhava nahIM aura aMdha ko aMdhA mile, kucha aisI sthiti banI rahatI hai / ) AnaMdaghanajI ke samaya meM dhArmika matabheda atyaMta tIvra DhaMga se pravartamAna the aura pariNAma svarUpa jaina dharma ke anuyAyI zrAvaka yA sAdhujana sahI mArga se vimukha the / upAdhyAya zrI yazovijayajI AnaMdaghana ke samakAlIna the aura unhoMne isa vairAgya-dharma meM vyApta vaibhava aura viSayoM kI " dhAmadhUma" ke khilApha cetAvanI dete hue likhA hai - "viSayarasamAM gRhI mAciyA nAciyA kugurumadapUra re dhUmadhAme dhamAdhama cAlI, nAciyA jJAnamAraga rahyo dUra re" svAmi0 7 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : AnaMdaghana "kalahakArI kadAgraha bharyA, thApatA ApaNA bola re, jinavacana anyathA dAkhave, Aja to vAjate Dhola re." (DhAla 1, kaDI 7,8) (arthAt viSayarasa meM magna hokara mada meM cakacUra hokara dhAmadhUma meM dhamAdhama calakara kuguru nAcate rahe aura jJAnamArga unase dUra hI rahA / / kalaharUpI kIcaDa ko hamAre vacana thopate rahe / jinavacanoM para kahIM aura amala kareMge, Aja to Dhola baja rahe haiM / ) AnaMdaghana AtmAnaMda meM lIna sAdhaka the / sAdhujIvana apanAne ke pazcAt rAgadveSa, moha aura mamatva se grasita rahanA, sAdhujana ko AtmA se vimukha kara detA hai, use dhyeyabhraSTa kara detA hai / isIlie 'zrI vAsupUjya jinastavana' ke samApana meM use hI AnaMdaghana mata kA saMgI mAnate haiM, jo AtmajJAnI hai - AtamajJAnI zramaNa kahAve, bIjo dravyata liMgI re, vastugateM je vastu prakAseM AnaMdadhana mata saMgI re 20 (arthAt AtmajJAnI yA zramaNa vahI kahalAyegA jo anya dravyoM ke prati durlakSa rakhegA / bhautikatA se dUra rahakara jo prakAzita hai, AnaMdaghana ke anusAra vahI mata kA saMgI hai|) adhyAtmayogI AnaMdadhana ke kRtitva se unake jIvana ke bAre meM koI jAnakArI nahIM upalabdha hotI hai / sAdhanA ke pracaNDa dAvAnala meM sAMsArika jIvana kI kSudra bAteM na jAne kahA~ bhasma ho jAtI haiM / unake kRtitva se eka nijAnaMdI, saMsAra se bilakula beparavAha aura paramAtmA ke mArga para Urdhva prayANa karane vAle mumukSu kI pratibhA svayameva ubhara AtI hai / bhautika jagata ke jhaMjhaTa use chU nahIM sakate / Atmika dharma ke nAma para calanevAlI aura phUlane-phalanevAlI vAdavivAda tathA matamatAMtaroM kI duniyA ke prati AnaMdaghana ko bhArI ghRNA thI / unake kRtitva se hI AtmasAdhanA ke mArga se paramAtmA ko pAne ke lie prayatna karanevAle sacce sAdhaka kA vyaktitva jAnane ko milatA hai / AtmA jaba paramAtmA bana jAtI hai, taba yogI AnaMdaghana ke aMtara se apane Apa AtmA aura paramAtmA kI ekarupatA kA anubhava zabdastha hokara prakaTa hotA hai - "aho huM aho huM mujhane kahuM, _ namo mujha namo mujha re / / 21 sAdhanA kI pahalI zarta aham bhAva aura apanepana kA tyAga hai / ahaMtva aura mamatva ke moha ko mArakara hI isa mArga para Age bar3ha sakate haiM / sAdhaka AnaMdaghana to apane prItama RSabha jinezvara ke sAtha prIta lagAkara baiThe haiM / yaha prIta aisI hai ki jo eka bAra jaga jAtI hai to janma-janmAntara taka bhI nahIM chor3atI / yaha Adi anaMta hai / jisakA AraMbha hai, para chora nahIM hai / jo eka bAra baMdhatA hai to mRtyu yA kAla ke baMdhana bhI use nahIM cheda sakate / prabhu kI prIti meM aisI lagana lagAkara baiThA sAdhaka apane Apako paramAtmA meM jAne kaba kA vilopana karake baiThA hotA hai / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana : 9 aise alakSya ko lakSya karanevAle saMtoM kI parama ujjvala paramparA ke madhyakAlIna sAhitya meM darzana hote haiM / madhyakAlIna sAhitya meM gujarAtI kavi premAnaMda yA gujarAtI padyavArtAkAra zAmala jaise sarjaka kRti ke anta meM apanA paricaya dete haiM / apanA nAma, jAti, sthala aura kRti kA prayojana darzAte haiM, jabaki AnaMdaghana kI kisI bhI kRti meM aisA paricaya upalabdha nahIM hotA / kavi kA upanAma AnaMdaghana hai aura kahIM kahIM unhoMne apanA mUla nAma lAbhAnaMda kA nirdeza kiyA hai / mAtra eka pada meM isa mastavihArI AtmasAdhaka ne anokhe DhaMga se apanI pahacAna dI hai / isa pada se unakI AnaMdamayatA kA hI patA calatA hai | AnaMdaghana ke mAtA-pitA kauna the ? unakI jAti yA kula kyA thA ? ina sabhI bAtoM ko ve AnaMdaghana ke rUpa meM pahacAna karAte haiM / saccidAnaMda kI parama anubhUti ke samaya sAdhaka kA vyaktitva usameM adhika ota-prota ho jAtA hai, use isa pada meM dikhAte haiN| mere prAna AnaMdaghana, tAna AnaMdaghana, mAta AnaMdaghana, tAta AnaMdaghana, gAta AnaMdaghana, jAta AnaMdaghana / mere. 1 rAja AnaMdaghana, kAja AnaMdaghana, Aja AnaMdaghana, lAbha AnaMdaghana / mere. 2 Abha AnaMdaghana, gAbha AnaMdaghana, nAma AnaMdaghana, lAbha AnaMdaghana / mere. 3 isa pada kI paMkti - paMkti se taraMgita hote AdhyAtmika AnaMda kI mastI kI chalaka anubhavita hotI hai / sAdhaka kI avarNanIya dazA kI mastI ke ina zabdoM meM darza haiM / mastayogI AnaMdaghana ke jIvana ke bAre meM atyanta alpa jAnakArI milatI hai / isalie hI unake jIvana ke AsapAsa aneka daMtakathAe~ AcchAdita kara use prastuta kiyA gayA hai / AcArya zrImad buddhisAgara sUrIzvarajI ne 'zrI AnaMdaghana pada saMgraha ' meM aisI unnIsa kiMvadaMtiyoM (daMtakathAoM) kA vistRta varNana kiyA hai / inameM se kucha kathAoM kA zrI motIcaMda kApar3iyA ne 'zrI AnaMdaghananAM pado, bhA. 1' meM nirasana kiyA hai, to kucheka kA svIkAra bhI kiyA hai / ina daMtakathAoM ko AdhArarUpa mAnakara hI Aja taka AnaMdaghana ke jIvanacaritra kA Alekhana karane kA prayatna huA hai / ina kiMvadaMtiyoM ke lie koI majabUta AdhAra yA pramANa nahIM milatA hai / yadyapi ye daMtakathAe~ usa adhyAtmayogI kI adhyAtma mastI kI sUcaka haiM / kucheka daMtakathAe~ to unake sarjana kI kisI eka paMkti ko AdhAra banAkara racI gaI haiM; jaise ki mer3atA meM upAzraya banAnevAle seTha ko vyAkhyAna meM Ane meM bilamba huA / zrI AnaMdaghanajI ne to apanA vyAkhyAna nizcita samaya para zurU kara diyA thA / vyAkhyAna pUrA huA taba usa seTha ne AnaMdaghanajI ko kahA- "sAhaba ! kapar3e bahoratA hU~, AhAra bahoratA hU~, paricaryA karatA hU~ usakA dhyAna rakhakara thor3I dera rUkanA to thA !" Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : AnaMdaghana kahA jAtA hai ki yaha sunakara gussA kie binA bole, "bhAI ! AhAra to khA gaye aura le apane ye kapar3e" - aisA kahakara ve kapar3e chor3akara jaMgala meM cale gaye aura vahA~ "AzA aurana kI kyA kIje" yaha pada unake hRdaya se phUTa nikalA / unnata AdhyAtmika bhAvoM ko vyakta karanevAlA AnaMdaghanajI kA yaha pada milatA hai / sAMsArika sukhoM kI mAyA meM DUbe hue logoM ko AzArahita hokara jJAna sudhArasa pIne kA bodha diyA hai / isa pada meM kahIM bhI jagata ke sukha-duHkha ke kisI anubhava kI (jarA sI) jhalaka bhI nahIM dIkhatI hai / isI taraha eka rAjA ke milana ke samaya bukhAra ko kapar3e meM utArakara unhoMne usa kapar3e ko bagala meM rakha chor3A thA / usa kapar3e ko kA~pate hue dekhakara milane ke lie Aye rAjA ne isake bAre meM pUchA thA aisI kathA milatI hai / vAstava meM, sirpha AnaMdaghanajI ke bAre meM hI nahIM, balki zrI hemacaMdrAcArya, zrI haribhadrasUri aura zrI hIravijayasUri ke jIvana ke bAre meM bhI aisI daMtakathAe~ milatI haiM / AnaMdaghanajI ke jIvana kI aisI daMtakathAoM ko kaI lekhakoM ne vistArapUrvaka aura chaTAdAra zailI meM nirUpita kiyA hai, ye daMtakathAe~ unakI anAsakti aura vairAgya pUrNa jIvana ko pratibiMbita karatI haiM / yahA~ unake bAre meM jo AdhArabhUta sAmagrI milatI hai use dekheM / mUla nAma 'AnaMdaghana' yaha upanAma hai / unakI dIkSAkAla (avasthA) kA nAma lAbhAnaMda hai / unakI caubIsI para stabaka (Tabo) likhanevAle zrI jJAnavimalasUri bAisa stavanoM ke stabaka ke aMta meM likhate haiM - "lAbhAnaMdajI kRta stavana etalA 22 dIsaI chaI / yadyapi hasyeM tohaI ApaNa haste nathI AvyA / ane AnaMdaghananI saMjJA te svanAmanI karI chaI / aihabuM viMga (vyaMgya) svarUpa mukyAthI jaNAI chaI te jANavu / " ___ isI taraha zrI devacandrajI ne 'vicAra ratnasAra' pustaka meM AnaMdaghanajI ke dharmanAtha jinastavana kA "pravacana aMjana jo sadaguru kare dekheM parama nidhAna / " yaha caraNa avataraNa ke rUpa meM uddhRta karake "aisA zrI lAbhAnaMdajI ne kahA hai / " aisA likhA hai| isa taraha "mere prAna AnaMdadhana" isa pada meM (racanAkArane) aMta meM "lAbha AnaMdaghana" aisA likhA hai, isameM bhI kavi ne apane lAbhAnaMda nAma kI ora kadAcita saMketa kiyA hai aisA mAna sakate haiM / unhoMne apanI racanAoM meM "AnaMdaghana" upanAma rakhA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana : 11 TippaNa 5. 'rAjapUtAne kA itihAsa', dUsarI jilda, graMthakartA zrI gaurIzaMkara hIrAcaMda ojhA, vi. saM. 1688, pR. 790 'Tazuk-i-Jahangiri', Vol.1, p. 401 'Imperial Mughal Farmans in Gujarat', M. S. Commissariat, Journal of the University of Bombay, Vol. IX, Part I, p. 39-41 'mirAte ahamadI', mUla lekhaka : zrI alI mahummadakhAna, anuvAdaka : zrI nijhAmuddIna cistI, I. sa. 1913 'zrI AnaMdaghanajInAM pado', lekhaka : motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, pR. 65, I. sa. 1956 'jaina sAhityano saMkSipta itihAsa', lekhaka : mohanalAla dalIcaMda desAI, pR. 547, I. sa. 1933 7. 'History of Gujarat', Vol. II, M.S.Commissariat, p.242 'zAMticaMdra upAdhyAyakRta bhAnucaMdracaritra', saMpAdaka : mo. da. desAI, pR. 552 'Ain-I-Akbari by Abul Fazl-I-Allami', By. Colonel H. S. Jarrett, Revised by Sri Jadunath Sarkar "jaina aitihAsika rAsamALA' bhAga-1, saMzodhaka : mohanalAla dalIcaMda desAI, prathama AvRtti, pR. 43, vi. saM. 1969 11. 'zrI AnaMdaghana padasaMgraha', racayitA : AcArya zrImad buddhisAgarasUrIzvarajI, pR. 125, I. sa. 1954 12. 'jaina sAhityano saMkSipta itihAsa', lekhaka : mohanalAla dalIcaMda desAI, pR. 562, I. sa. 1933 13. isI lekhaka kI pustaka 'AnaMdaghana : eka adhyayana meM saMzodhana ke bAda dI gayI hastapratoMkI praziSTa vAcanA meM se : stavana 14, gAthA 3 'zrImad yazovijayopAdhyAya viracita gUrjara sAhitya saMgraha', prathama vibhAga, prakAzaka : zAha bAvacaMda gopAlajI, prathama AvRtti, pR. 212 'AnaMdaghana : eka adhyayana', saMpA. kumArapALa desAI, I. sa. 1980, stavana, 2 :3 16. vahI / stavana 2 : 4 17. vahI / stavana 4:1 18. vahI / stavana 20:7 19. vahI / stavana 15 : 6 20. vahI / stavana 12 : 6 21. vahI / stavana 16 : 13 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtitva meghadhanuSa ke manohArI raMgoM jaisI navonmeSazAlinI pratibhA bhinna-bhinna zabdalIlAoM kA sRjana karatI hai / AtmA kI mastI meM tallIna hue sAdhaka ko pala-pala virala aura vilakSaNa anubhUtiyA~ hotI rahatI haiM / ye anubhUtiyA~ jaba zabdadeha ke rUpa meM prastuta hotI haiM taba usake itane adhika bhinna svarUpa hote haiM ki ye eka hI vyakti ke aMtara kA AviSkAra hai aisA mAnane ke lie mana nahIM karatA / kavi AnaMdaghana ke stavanoM aura padoM ke sAtha lagabhaga aisA hI huA hai / kavi AnaMdaghana ke stavana aura padya upalabdha hote haiM / ina stavanoM meM kavi AnaMdaghana dvArA racita stavanoM aura padyoM kI hastaprateM haiM / hastaprata bhaMDAroM meM ye racanAeM 'AnaMdaghana bAvIsI' aura 'AnaMdaghana bahoMterI' ke nAma se jAnI jAtI haiM / 'AnaMdaghana bAvIsI' meM bAIsa stavana haiM jabaki jaina dharma ke kula caubIsa tIrthaMkara haiM aura sAmAnyata: caubIsa stavana hI milate haiM / AnaMdaghana ke nAma para teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha aura caubIsaveM tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmI ke stavana upalabdha hote haiM lekina ve anya ke kRtittva mAlUma par3ate haiM / ho sakatA hai, paramparA kA anusaraNa karate hue anya kaviyoM ne isI prakAra cahurviMzatikA jinastavana pUrA kiyA ho / stavanoM aura padoM atirikta alaga alaga hastapratoM meM AnaMdaghana kI kucha aprakAzita racanAe~ bhI prApta hotI haiM / ina aprakAzita racanAoM meM kucha to Anandaghana racita haiM lekina kucha saMdehAspada haiM / ina ke aMta meM AnaMdaghana kA nAma likhA milatA hai lekina yaha mAnanA kaThina hai ki ye sabhI AnaMdaghana kI racanAe~ haiM / prabhAtI stavana 'nAnI bahunuM ane moTI bahunuM pada' jaisI racanAe~ zaMkAspada lagatI haiM jabaki 'RSabhajinanuM pada' jaisI racanAe~ AnaMdaghana racita lagatI haiN| stavana meM gahana siddhAMta bodha, mArmika cAritradRSTi aura kasauTI para kasakara AnevAlA yogAnubhava dhyAna AkarSita karatA hai, jabaki padoM meM urmioM kA kavitvamaya uchAla, bhAvonmukha vANI aura bijalI kI taraha aMtara se prakaTa huI, ullAsa se bharapUra anubhUti milatI hai / stavanoM meM AnaMdaghana jainazAstra kI paribhASA ke pariveza meM gahana yogavANI kA Alekhana karate haiM / jaba ve padoM meM kahate haiM : Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtitva : 13 " veda na jANuM kateba na jANuM, jANuM na lakSaNa chandA, tarakavAda vivAda na jANuM, na jANuM kavi phaMdA / a. 2" ( AnaMdaghana graMthAvalI, pada 10) padoM kI bhAvavAhI vANI meM bhakti aura vairAgya ke ullAsa kI lahareM uchalatI haiM / stavanoM meM anubhavI bhakta aura zAstroM kI vANI hai, jabaki padoM meM kavi kI vANI hai / stavanoM meM vicAra gAMbhIrya hai, to padoM meM paramatattva ke sAtha anusaMdhAna kA uchalatA huA AnaMda saMvedana hai / stavana kI bhASA jaina paribhASA ke libAsa meM hai, to padoM meM premalakSaNA bhakti kA udgAra sunAI detA hai / stavana meM jainazAstra kI dRSTi se Alekhita AtmajJAna viSayaka vicAra haiM, jabaki padoM meM zAstra yA siddhAMta ke dAyare ko bahuta kucha dUra rakhakara hRdaya se nikalane vAle sahaja AnaMdAnubhava ke svaroM ko sthAna diyA gayA hai / stavana meM pakke jJAnI kI svasthatA hai, padoM meM marmajJa saMta hRdaya kI vedanA hai, pina anubhUti kA sparza to donoM meM hai / rasikatA aura coTadAra Alekhana kI dRSTi se AnaMdaghana ke pada stavanoM kI apekSA U~cA sthAna rakhate haiM / AnaMdaghana ke stavana jaina paraMparA meM gauravapUrNa sthAna para virAjamAna haiM / AnaMdaghana ke pada kabIra, narasiMha aura mIrAM ke padoM kI zreNI meM apanA sthAna pA sakeM aise haiM / AnaMdaghana ke stavanoM para gujarAtI bhASA kA mulammA car3hA dikhatA hai, jabaki padoM kA dama-khama aura chaTA mukhyatayA rAjasthAnI bhASA meM dikhAI detA hai / stavanoM aura padoM kI vastu, bhAva, vicAra aura varNana kI usa bhinnatA ke kAraNa prazna uThanA svAbhAvika hai ki AnaMdaghanajI ne pahale stavanoM kI racanA kI hogI yA padoM kI ? isa bAre meM AcArya zrI buddhisAgarasUrIzvarajI, muni jinavijayajI aura zrI agaracaMdajI nAhaTA kA mata isa prakAra hai ki AnaMdaghanajI ne pahale stavanoM aura bAda meM padoM kI racanA kI hogI, jabaki zrI motIcaMda kApar3iyA ke matAnusAra pahale padoM aura bAda meM stavanoM kI racanA huI hogI / AnaMdaghanajI ne pahale stavanoM kI racanA kI - apane isa maMtavya ke AdhAra meM zrImad buddhisAgarasUrIzvarajI kahate haiM : " zrImad racita caubIsI aura pada haiM, usameM jo Adya sAbita ho usake anumAna para janma- deza kA nirNaya liyA jA sakatA hai / zrImad ne pahale caubIsI kI racanA kI aisI kucha anumAnoM ke AdhAra para saMbhAvanA kI jA sakatI / usa samaya meM pracalita gujarAtI bhASA ke zabdoM meM unhoMne caubIsI kI racanA kI hai / usa samaya ke gurjara ke sAkSaroM ne jisa gujarAtI bhASA ke zabdoM kA upayoga kiyA hai, ve zabda zrImad ke hRdaya kI sphuraNa ke sAtha pariNata hue haiM anumAna lagAyA jAye to gurjara deza ke hone ke kAraNa unhoMne pahale gurjarabhASA meM caubIsI kI racanA kI aura tatpazcAt mAravAr3a ityAdi deza ke logoM ke upayoga hetu unhoMne braja bhASA meM AtmA aura sumati Adi pAtroM ke udgAramaya pada bane hoM, gurjaradeza se mAravAr3a aura mevAr3a kI ora unakA vihAra (bhramaNa) hone se usa tarapha ke vidvAnoM kI taraha hindustAnI mizrita bhASA meM padoM ko vANI dI ho, aisA anumAna lagAyA jA sakatA hai / yadyapi yaha anumAna AnaMdaghana gujarAta ke nivAsI .... Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14: AnaMdaghana the isa anumAna para AdhArita hone ke kAraNa kitanA vizvasanIya ho sakatA hai, yaha prazna upasthita hotA hai / munizrI jinavijayajI ne pratyakSa mulAkAta meM isa sandarbha meM kahA thA ki AnaMdaghana bAvIsI meM jaina yati kI prAraMbhika dRSTi dIkhatI hai / isameM unakI dharmaniSThA prakaTa hotI hai lekina bAda meM unakI dRSTi vyApaka huI, usakA pratibimba padoM meM jhalakatA hai 12 padoM aura stavanoM ke vaktavya ko dekhate hue yaha maMtavya tarkayukta pratIta hotA hai, parantu usake samarthana meM koI Thosa pramANa nahIM milatA hai / zrI agaracaMdajI nAhaTA bhI mAnate haiM ki stavana unake adhyAtma - anubhava kI prAthamika dazA meM racita aura pada paripakva avasthA uttarakAla meM race gaye pratIta hote haiN| padoM meM ve sAMpradAyikatA se bahuta U~ce uThe hue pratIta hote haiM, jo bAta stavanoM meM nahIM haiM 13 AnaMdaghana saguNa bhakti se nirguNa bhakti kI ora mur3e aisA dikhAne ke lie stavanoM ko pahale rakhate haiM aura padoM ko bAda meM / vAstava meM AnaMdaghanajI ke padoM meM bhI RSabha jinezvara arihaMta aura jinacaraNoM meM mana lagAne kI bAta AtI hai / usameM prabhuprIti kI eka prakAra kI tar3apana mahasUsa hotI hai, parantu aise pada racane kI paraMparA jaina racanAkAroM meM dekhane ko milatI hai / isalie saguNa bhakti se nirguNa bhakti kA kramika vikAsa dikhAyA jA sake itanA spaSTa bheda donoM ke bIca batA pAnA muzkila hai / isI kAraNa vaha mata svIkArya nahIM hai / zrI motIcaMda kApar3iyA mAnate haiM ki AnaMdaghanajI ne AraMbha meM padoM kI racanA kI thI aura bAda meM stavanoM kI racanA kI thI / apane isa abhiprAya ke lie ve tIna pramANoM kA samarthana dete haiM / stavanoM kI bhASA, stavanoM kI vicAra - praur3hatA aura caubIsa ke badale bAisa stavana haiM aura do stavana adhUre haiM yaha avadheya hai / unake matAnusAra AnaMdaghanajI kI mUlabhASA rAjasthAnI thI / isalie una padoM kI racanA bhASA kI dRSTi atyanta vedhaka hai jabaki bAda meM race gae stavanoM meM gujarAtI bhASA kA adhika sparza hai, parantu padoM jaisA bhASA-sAmarthya inameM dekhane ko nahIM milatA 14 AnaMdaghanajI ke padoM meM koI anukrama dekhane ko nahIM milatA / pratyeka prati meM padoM kA krama alaga-alaga hai / zrI motIcaMda kApar3iyA padoM kI kramabaddhatA ke abhAva ko bhI eka pramANa ke rUpa meM rakhate haiM, lekina yaha bahuta upayukta nahIM hai, kyoMki AnaMdaghana ke hAthoM likhI huI koI prati abhI taka upalabdha nahIM ho pAI hai / isalie bAda meM logoM ko jo pada yAda the, use likhA / itanA hI nahIM pada saMgraha kI vividha hastapratiyoM meM anya pada racanAkAroM kI racanA ke sAtha sAtha AnaMdaghana kI bhI kucha racanAe~ dekhane ko milatI haiM / vizeSa pracalita yA kucha cune hue pada hI dUsare padoM ke sAtha sammilita kiye gae hoM, aisA bhI huA hai / pratyeka tIrthaMkara ke nAmollekha ke sAtha racita stavanoM meM aisI kramabaddhatA banI rahI yaha svAbhAvika hai / bhASAdRSTi se soceM to AnaMdaghana kA janmasthAna rAjasthAna hai / apanI mAtRbhASA para vyakti sahaja hI prabhutva rakhatA hai / jaba dUsarI bhASA meM apanI racanA karane kA vaha prayatna karatA hai, taba usakI mAtRbhASA usameM pratibimbita hue binA nahIM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtitva : 15 rahatI / AnaMdaghana ke pada rAjasthAnI bhASA meM likhe gaye haiM, lekina unake stavana gujarAtI bhASA ke viziSTa saMsparza se yukta haiM / ina stavanoM meM nIMva kI bhASA to rAjasthAnI hI hai, yaha to liMga vyatyaya 'Na' kAra aura 'Da' kAra kA upayoga tathA 'o' kAra ke prayoga se spaSTa hotA hai / AnaMdaghana ne apanI mAtRbhASA meM kAvyaracanA prAraMbha kI ho aura isa taraha pahale padoM kI racanA huI ho, yaha saMbhava hai / usake bAda unhoMne gujarAta-saurASTra meM vihAra kiyA usake pariNAma svarUpa unakI bhASA meM gujarAtI kA prabhAva vizeSa rUpa se parilakSita hotA hai| jainoM ke caubIsa tIrthaMkara haiM / saMsArasAgara ko svayaM pAra karane aura dUsaroM ko pAra karAne ke lie jo dharma kI sthApanA karatA hai use tIrthaMkara kahate haiM / tIrtham (dharma) karoti iti tIrthaMkara: / tIrthaMkara logoM ko apane AcaraNa aura upadeza ke dvArA kalyANa kA mArga dikhAte haiM / manuSya ko svayaM usa mArga para calanA hotA hai / tIrthaMkara kisI ko AzIrvAda nahIM dete, kyoMki sabhI ko apane karmoM kA phala bhoganA anivArya hai usameM kisI ke AzIrvAda se koI riyAyata nahIM mila sakatI / unhIM karmoM ko kSINa yA kSaya karane ke lie tIrthaMkara dvArA upadiSTa kalyANamArga kI AvazyakatA par3atI hai / caubIsa tIrthaMkara ke nAma isa prakAra haiM : RSabhadeva, ajitanAtha, sambhavanAtha, abhinandana, sumatinAtha, padmaprabhu, supArzva, candraprabha, puSpadanta, zItalanAtha, zreyAMsanAtha, vAsupUjyasvAmI, vimalanAtha, anaMtanAtha, dharmanAtha, zAntinAtha, kunthunAtha, aranAtha, mallinAtha, munisuvrata, naminAtha, neminAtha, pArzvanAtha, vardhamAna mahAvIra / cobIsa tIrthaMkara hone ke kAraNa caubIsa stavana milate haiM / AnaMdaghana meM caubIsa kI jagaha bAIsa stavana milate haiM, saMbhavata: isakA kAraNa unhoMne uttarAvasthAmeM inakI racanA kI hogI / sAmAnyata: koI bhI stavanakAra caubIsI pUrI karatA hai / AnaMdaghana ne bhI caubIsI pUrI kI hotI parantu unakA dehavilaya ho jAne se vaha adhUrI rahI ho, aisI pUrI saMbhAvanA hai / isa taraha unake adhikatara pada jIvana ke pUrvakAla meM race gaye hoM aura stavana uttarakAla meM race gaye hoM aisA mAnane meM koI bAdhA nahIM par3atI / sabhI padoM ko pUrNata: lina lene ke bAda hI stavanoM kI racanA kI hogI aisA AtyaMtika vidhAna bhI nahIM kiyA jA sakatA / kabhI kabhI stavanoM kI racanA karate samaya bIca meM kisI anubhUti kA uphAna hone para koI choTA sA pada bhI racA gayA hai / AnaMdaghana ke stavanoM aura padoM meM prakaTa hone vAlI pratibhA ko bilkula bhinna kara pAnA saMbhava nahIM hai / unake padoM meM bhI jinabhakti kA pravAha bahatA hai aura unake stavanoM meM bhI padoM kI urmi kA anubhava hotA hai / praNaya kI paribhASA to hama bAIsaveM tIrthaMkara zrI neminAtha jinastavana meM bhI dekha sakate haiM / isa taraha se hama itanA hI niSkarSa nikAla sakate haiM ki mukhyata: unake adhikAMza pada unake pUrva jIvana meM aura stavana uttarakAla meM race gaye hoNge| AnaMdaghanajI ke pada "AnaMdaghana bahotarI" ke rUpa meM prakhyAta haiM / isa nAma se pratIta hotA hai ki AnaMdaghanajI ne 72 pada line hoMge / lekina jaise AnaMdaghanajI ne bAIsa stavana likhe haiM phira bhI ve AnaMdaghana caubIsI ke rUpa meM pahacAne jAte haiM usI taraha yaha saMbhava hai ki AnaMdaghana bahoMtarI nAma bhI bAda meM diyA gayA ho / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : AnaMdaghana pANDulipiyoM meM milane vAle kI padoM kI saMkhyA bhinna-bhinna hai, parantu ina padoM meM anya kaviyoM ke pada aura kisI ajJAta kavi dvArA AnaMdaghana ke nAma mar3ha diye gaye pada bhI bahuta milate haiM / jaise ki AnaMdaghanajI ke nAma se atyanta prasiddha hue "aba hama amara bhaye na mareMgeM" yaha pada AgarA nivAsI dhAnatarAya kA mAnA jAtA hai / 'tuma jJAnavibho phUlI basaMta' yaha pada bhI dyAnatarAya kA hai, aisA mAnA jAtA hai / lekina dyAnatarAya AnaMdaghanajI ke bAda meM hue haiM isIlie puronI pANDulipiyoM para jaba taka zodha na ho taba taka ise pramANabhUta nahIM mAna sakate / dUsare madhyakAlIna kaviyoM kI taraha AnaMdaghana ke padoM meM anya kaviyoM kI racanAoM kA mizraNa huA hai / vAstava meM, usa jamAne meM sabhI lokapriya kaviyoM kI racanAoM ke sAtha aisA huA hai / AnaMdaghana racita stavanoM meM aisA nahIM huA / unake stavanoM kI apekSA padoM meM kavitvazakti, rasikatA aura dRSTi kI vyApakatA adhika mAtrA meM dekhane milatI hai / 1. TippaNa 'zrI AnaMdaghana padasaMgraha', racayitA : AcArya zrImad buddhisAgarasUrIzvarajI, I. sa. 1954, pR, 122 munizrI jinavijayajI kI tA. 15-9-1968 ke dina pratyakSa mulAkAta ke AdhAra para 'mahAna saMta AnaMdaghanajI aura unakI racanAoM para vicAra', lekhaka zrI agaracandajI nAhaTA, aMka 'vIravANI', 2/3 'zrI AnaMdaghanajInAM pado', le. motIcaMda kApar3iyA, I. sa. 1956, pR. 60-61 'zrI mahAvIra jaina vidyAlaya rajata smAraka graMtha', lekha : 'adhyAtmI zrI AnaMdaghana ane zrI yazovijaya', lekhaka : mohanalAla dalIcaMda desAI, pR. 201 'AnaMdaghana graMthAvalI', sampAdaka : umarAvacaMda jaragaDa, mahatAbacaMda khAraiDa, jayapura, 3, 1975, pada 99 5. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana kA pada-vaibhava madhyakAlIna sAhitya meM yogI AnaMdaghana ke pada bhAvasRSTi, nirUpaNazailI evaM hRdayasparzitA kI dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa haiM / inake padoM meM AtmasvarUpa ke pratyakSa anubhavoM ke avicala, AnaMdamaya kSaNoM kA anubhava nirUpita huA hai / ina padoM meM lAlitya, viSayaprabhutva evaM viziSTa zabda-cayana Adi ke kAraNa bhAvaka ko adhyAtma kI saghana anubhUti prApta hotI hai / AnaMdaghana ke kaI padoM meM AdhyAtmikatA kA gahana anubhava eka rUpaka dvArA abhivyakta hotA hai / sumati arthAt zuddha cetanA apane priya AtamarAma ko, kumati arthAt azuddha cetanA ko chor3akara apane sva-ghara Ane kI vinati karatI hai / isa sumati kI virahAkula vipralaMbha zrRMgAra meM abhivyakta hone vAlI vedanA meM kavi Atmatattva pAne kI utkaTa abhIpsA prakaTa karatA hai / sumati apane priyatama ko svasvabhAva ke sAtha jor3anA cAhatI hai, taba kumati aneka prakAra ke vighna upasthita karake usake priyatama (AtmA) ko kSudra, sthUla, sAMsArika bhAvoM meM nimagna rakhatI haiN| sumati AtmA ko jAgrata karane kA prayAsa karatI haiM, kiMtu AtmA kA zuddha caitanya se anusaMdhAna kevala zAstrajJAna se hI nahIM sadhatA / hA~, zAstrajJAna ke dIpaka kA prakAza mArgadarzaka avazya banatA hai, paraMtu AtmajJAna to zuddha Atmatattva ke sAkSAt anubhava se hI prApta hotA hai / deha aura AtmA ke bhinnatA kI anubhUti hone ke pazcAt AtmAnubhava atyadhika saghana banatA hai / adhyAtmayogI AnaMdaghana azuddha cetanA kI mAyAsRSTi ke samAna kAmanA kI caMcalatA, deha kI kSaNabhaMguratA aura sAMsArika sneha kI svArthamayatA para bhI prakAza DAlate haiM / unhoMne isa mohamalinatA kA nAza karake caitanyazakti jAgane ke puruSArtha para jora diyA hai / sumati apane priyatama ko milane ke liye viraha-vedanA kA anubhava karatI hai / kumati ke mAyA-jAla meM pha~sI huI AtmA jaba usameM se mukta hotI hai, to use AtmasvarUpa ke pratyakSa anubhava kI avicala kalA prApta hotI hai / mahAyogI AnaMdaghana isa AMtarika AdhyAtmika prakriyA kA varNana karate hue aMtataH usase prApta honevAle anupama AnaMda kA guNagAna karate haiM / AnaMdaghana ke stavanoM meM jahA~ eka ora AdhyAtmika ArohaNa kA kramika Alekhana milatA hai to dUsarI ora unake padoM meM AdhyAtmika UrdhvatA kI bhinna bhinna Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : AnaMdaghana bhAvasthitiyoM kA Alekhana bhI prApta hotA hai / AnaMdaghana ne AdhyAtmika yogalakSI evaM vairAgya viSayaka pada pradAna kie haiM, vahIM unake Alekhana meM AlaMkArika rUpakazailI tathA bhinna-bhinna dRSTAMto dvArA kathana ko sacoTa evaM saTIka DhaMga se prastuta karane kI kalA bhI anupama haiM / inake padoM meM isa bAta kA bhI suMdara Alekhana huA hai ki kumati kI saMgati meM behoza, AkaMTha DUbA huA vyakti (AtmA) kisa prakAra dhIre-dhIre UrdhvArohaNa kara sakatA hai / viSaya meM Asakta jIva ko viSaya tyAgakara jagAne hetu udbodhana karate hue ve kahate haiM - "kyA sove uTha jAga vAu re aMjali jala jyu Ayu ghaTata hai, pahoriyAM dhariya ghAu re."l pada ke AraMbha meM aisA bhAva prakaTa hotA hai, ki viSaya-kaSAya kI gADha nidrA meM lIna vyakti ko 'kyA sove uTha jAga bAure' kahakara mAno jagAnA cAhate haiM / yahA~ kavi narasiMha mahetA kI 'jAgane jAdavA' paMktiyA~ anAyAsa hI yAda A jAtI haiM / niraMtara kSINa hote AyuSya ke saMdarbha meM kavi kahatA hai ki jisa prakAra aMjali meM rakhA huA jala aMguliyoM ke bIca ke chidroM meM se risakara baha jAtA hai usI prakAra pratikSaNa terA AyuSya ghaTatA jAtA hai / isalie AyuSya kA pratyeka kSaNa tere lie amUlya hai / palabhara kA bhI pramAda anucita hai / kavi eka suMdara kalpanA karate hue kahatA haiM, ki kAlarUpI darabAna niraMtara ghar3I meM DaMkA bajAkara sUcita karatA hai ki terA AyuSya pratikSaNa ghaTa rahA hai / indra, candra, dharaNendra jaise bar3e-bar3e munigaNa cale gae to phira cakravartI rAjA to kyA hai ? aise samarthajanoM ko bhI kAla-vaza honA par3A to tU kisa ginatI meM haiM ? ata: tatkAla jAgrata ho jA / yaha jAgRti koI bAhya jAgaraNa nahIM hai, paraMtu Atma jAgRti hai / yaha jAgRti arthAt sthUla se sUkSma kI ora gati, anitya se nitya kI ora prayANa, bhaMgura meM se zAzvata kI ora kI yAtrA / isake lie tujhe viSaya-kaSAya kI vibhAvadazA kI nidrA se jaganA hogA aura prabhu-bhaktirUpI naukA dvArA pratikSaNa jIvana-sAphalya ke lie jUjhanA hogA / jIvana koI prasaMga yA ghaTanA nahIM hai aura na to janma-maraNa ke bIca kA kAlakhaNDa / jIvana to AtmA ko UrdhvagAmI banAne kA mahAparva hai, mahotsava hai / isa utsava ko pradIpta karane ke lie kavi AzAvarI rAga meM Alekhita nimna pada meM kahatA hai - 'behera behera nahIM Ave, avasara behera behera nahIM Ave, jyuM jANe tyuM kara le bhalAI, janama janama sukha pAve. 1 tana dhana jobana saba hI jUTho, prANa palaka meM jAve. 2 / tana chUTe dhana kauna kAmako ? kAyakuM kRpaNa kahAve ? 3 jAke dila meM sAca basata hai, tAkuM jUTha na bhAve. 4 'AnaMdaghana' prabhu calata paMtha meM, samarI samarI guNa gAve. 5'2 __ manuSya-yoni atyaMta durlabha hai, ataH bhalAI karate hue janma-janmAntara sukha pAne kA prayatna karanA cAhie / zarIra, dhana aura javAnI kSaNika haiM aura prANa to palabhara Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana kA pada-vaibhava : 19 meM ur3a jAtA hai / tana chUTe jAne para dhana nirarthaka hai / ataH sacAritryayukta jIvana hI satyamArga hai / AtmAnaMda pAne kA aisA avasara tUjhe kahA~ milegA ? AnaMdaghana kahate haiM ki isa avasara ko acchI taraha se pahacAnakara AnaMdapuMjarUpa prabhu kA smaraNa karake terA AMtaravikAsa karatA jA / __AtmAnanda kI anubhUti ke avasararUpa jIvana ko pAne katipaya avarodhoM ko dUra karane ke lie adhyAtma-puruSArtha Avazyaka hai / AnaMdaghana ne apane padoM meM kumati kI kapaTalIlA kA varNana karake ina avarodhoM kA sUcana kiyA hai / kumati ke kAraNa anAdikAla se ajJAna rUpI nidrA meM vyasta mAnava kI durdazA kA varNana karate * hue AnaMdaghana kahate haiM - 'supana ko rAja sAca kI mAcata, rAhata chAMha gagana badarIrI, AI acAnaka kAla topacI, gahego jyuM nAhara bakarIrI. jIya. 2 "svapna meM rAjya ko saca mAnatA hai aura AkAza ke bAdaloM kI chAyA meM Ananda se baiThatA hai / (paraMtu) acAnaka kAla-topacI Akara jisa prakAra nAhara bakarI ko pakar3a kara le jAtA hai, usI prakAra tujhe pakar3a legA / " __kavi ne mohagrasta manuSya jIvana meM sahasA mRtyu se utpanna hone vAlI dazA kA hRdayasparzI citraNa kiyA hai / svapna meM rAjavaibhava bhogane vAle kI svapna TUTane para kaisI dazA hotI hai ? AkAza meM ekAdha badalI ke Ane para kSaNabhara ke lie chAyA kA sukha milatA hai, paraMtu usa badalI ke cale jAne para kaDI dhUpa sahanI par3atI hai / bakarI kA peTa phAr3akara usakA zikAra karanevAle nAhara kI bhrAMti kAla kSaNabhara meM tujhe grAsa banA legA / pudgala-bhAva meM DUbe hue manuSya ko AnaMdaghana bAra-bAra jAgrat karate hue kahate haiM ki 'pudgala kA kyA visavAsA mAnava jIvana to pAnI ke bulabule kI bhA~ti kSaNa-bhara meM phUTa jAne vAlA hai / aisA manuSya hIrA ko chor3akara mAyArUpa kaMkaDa para mohita hotA hai / vaha hArila pakSI kI bhrAMti hai / yaha hArila pakSI jaba piMjare meM hotA hai taba nImanI nAmaka lakar3I ko pakar3akara rakhatA hai, phira usake paMjoM ke hilane-Dulane se lakar3I idhara-udhara saraka jAtI haiM aura pakSI auMdhe mu~ha laTakakara cI cI karane lagatA hai, paraMtu lakar3I nahIM chor3atA / / pudgalabhAva se apAra hAni hone ke bAvajUda jo vyakti use nahIM chor3atA usakI sthiti hArila pakSI jaisI hai / AtmA yA caitanya ko milane ke lie ati Atura sumati (zuddha cetanA) kI viraha-vedanA dvArA kavi viSaya-kaSAyayukta pudgalabhAva meM DUbe vyakti kA citraNa karate hue kahatA hai ki apanA priyatama-AtamarAma azuddha cetanA (kumati) meM aisA DUba gayA hai, ki vaha cetana ko bhUlakara jar3a bana gayA hai / svabhAva ko bhUlakara vibhAva meM DUba gayA hai / Atmasukha ko chor3akara dehasukha meM DUba gayA hai / kavi AnaMdaghana sumati kI isa viraha dazA kA Alekhana kabhI saMvAda zailI meM to kabhI upAlaMbharUpa meM karate haiM / sumati ke viraha ko bhinna bhinna bhAva-bhaMgimAoM ko nirUpita karake kavine apanI abhivyakti-kauzala kI vividhatA kA paricaya karAyA hai| gauDI rAga meM likhita eka pada meM kavi kahatA hai ki yaha virahiNI pati viyoga Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : AnaMdaghana ko sahana nahIM kara sakatI / viraha ke kAraNa sArI rAta niMdiyAM bairana bana jAtI hai / use apane pati ke prati zuddha prema haiM / usane apanA sarvasva samarpita kiyA hai, phira bhI dIrgha viyoga se vaha atyaMta pIr3ita aura duHkhI haiM / sArI sudha-budha khokara jI rahI haiM / use aisA pratIta hotA hai ki AkAza ke tAre mAno aMdherI ghanaghora rAta meM dA~ta dikhAkara usake viraha kI ha~sI ur3A rahe haiM / azrudhArA ke kAraNa 'bhAdukAdu (bhAdo-kIcaDayukta) bana gayA hai / abalA strI para itanA atyAcAra ucita nahIM hai / pati se itara anya sarva saMbaMdha use raNa meM rone jaise vyartha lagate haiM / AzAvarI rAga meM virahiNI kahatI hai - 'mITho lAge kaMtaDo ne, khATo lAge loka, kaMta vihuNI goThaDI te, te raNamAMhi poka / ' apane ko nirAdhAra choDakara cale gaye pati kI sumati niza-dina rAha tAkatI "niza-dina jouM (tArI) vATaDI, ghare Avo ne DholA, muja sarikhI tuja lAkha haiM, maire tUhIM mamolA / " rAta-dina apane nAtha kI rAha dekhatI-sumati use para-bhAva tyajakara sva-bhAva (sva-ghara) meM Ane kI vinati karatI haiN| vibhAva dazA meM nirata rahane para mAyA, mamatA, kubuddhi jaisI aneka striyA~ use ghera letI haiM, paraMtu Apa to mere lie amUlya ho, kyoMki Apako nivRtti nagara meM le jA sake, vaha maiM hI hU~, ata: Apa nija-gRha meM padhAro / ' AnaMdaghana ke padoM kI yaha vizeSatA hai ki unake bAhya satahI bhAva ko bhedakara unake bhItara jAne para kaI AdhyAtmika rahasya prakaTa hote haiM / padoM meM darzana tAne-bAne kI bhA~ti guMthA huA hai / virahiNI sumati kahatI hai ki vaha priyatama kI rAha meM pativiraha ke duHkharUpI maMdira ke jharokhne se jhuka-jhukakara ekaTaka dekha rahI hai / sAmAnya striyA~ usake viraha ko dekhakara upahAsa karatI haiM, paraMtu usakA tana-mana saba kucha virahAbhibhUta haiM, vaha kyA kare ? apane jIvanAdhAra ke binA vaha apane prANoM ko kaise bacA sakatI haiM ? sumati (zuddha cetanA) kahatI haiM - 'phAguNa cAcara evaM nisA, horI sIragAnI ho' mere mana saba dina jarai, tanakhAna uDAnI hoM.'8 phAguna mAsa meM sirpha eka dina holI jalatI hai, paraMtu mere mana meM to pratidina holI jalA karatI hai aura vaha zarIra ko rAkha banAkara uDAtI hai / / sumati ke mana meM savAla uThatA hai ki mujhe merA mana-bhAvana kaba milegA ? apane manabhAvana ke binA kA khela to kisI mUrkha ke dvArA retI ko grAsa (kaura) banAne jaisA nirarthaka hai / kucha aise hI bhAva ko lekara kavi likhatA hai - 'mune mAro kaba milaze manamelu. manamelu viNa keli na kalIe, vAle kavala koI velU." ___ kucheka padoM meM sumati kumati kI burI sobata kA varNana karatI haiM, to kucheka padoM meM sumati apane aura kumati ke bIca kA aMtara prakaTa karatI haiM / kumati laMpaTa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana kA pada-vaibhava : 21 (luccI) abhimAnI aura mAyArUpa hai / kumati meM AzA, tRSNA lajjA aura krodha haiM, jaba ki sumati zAMti, dama aura saMtoSa se zobhAyamAna hai / isa kumati meM AtmA kI mUla kalA ke lie kalaMkarUpa pApa hai, jabaki apane maMdira meM AnaMdaghana sumati kI nitya rAha dekha rahe haiM10 ata: aisI kumati ko chor3akara mere pAsa A jaao| . cetana ko jAgrat karane ke lie sumati use apane sacce ghara kA jJAna karAtI huI kahatI hai - 'cetana, zuddhAtamakuM dhyAvo, para parace dhAmadhUma sadAI, nija parace sukha pAvo, cetana / zuddhAtamakuM dhyAvo. 111 yaha cetana arthAt AtmA kaisI hai ? jisa prakAra abhinetA abhinaya karate samaya apane pAtra se usakA itanA tAdAtmya ho jAtA hai ki vaha apane 'sva' ko bhUla jAtA hai aura abhinaya ke pazcAt vaha apane mUla (sva) ko samajha pAtA hai / isI prakAra kumati ke kAraNa cetana ko mAnasika bhramaNA hotI hai / bAjI bhI vaha lagAtI hai aura bAjIgara bhI vahI hai / Asakti aura anAsakti karane vAlI vahI haiM / jaina darzana ke anusAra AtmA hI hamArI mitra hai aura AtmA hI hamArI zatru haiM / duniyA ke mAyAjAla meM pha~sI huI AtmA kumati ke saMga rahatI haiM, paraMtu nija svarUpa kA jJAna hone para use AnaMdasvarUpa AtmA kA anubhava hotA hai / AnaMdaghana kahate haiM ki - 'dekho eka aparava khelA, Apa hI bAjI, Apa hI bAjIgara, Apa guru Apa celA.'12 zuddha cetana kI jAgRti ke samaya kaisA bhAvAnubhava hotA hai / aise anubhavoM kA Alekhana jina padoM meM huA hai una padoM meM kavi AnaMdaghana ke bhAvaucchalana kI pratIti hotI haiM / cautaraphA vyApta bhramarUpI aMdhakAra kA sAmrAjya miTa jAtA hai / Aloka phaila jAtA hai / nirmala hRdayakamala khilatA hai aura AtmabhUmi para viSayarUpI caMdra kI kAMti nisteja ho jAtI haiM / use mAtra AnaMdaghana hI apanA vallabha lagatA hai / isa jJAnabhAnu ke udaya hone para atyaMta mohaka aura AkarSaka lagane vAle jagata ke rAga rasahIna pratIta hote haiM / zuddha cetanA kA virahakAla pUrNa hone para utpanna hone vAlI AtmavibhUti ke prAgaTya kI duhAI dete hue kavi kahatA hai - 'mere ghaTa gyAna bhAna bhayo bhora. cetana cakavA cetanA cakavI, bhAgo virahako sora.13 anAdikAla se chAI huI ajJAnarUpI nidrA svata: dUra ho gaI aura hRdayamaMdira meM anubhavajJAna kA prakAza hone se 'sahaja sujyoti svarupa' anubhavajJAna prakaTa huA hai / kavi apane hRdaya meM jagI huI anubhavajanya prIti kI bAta suhAgana se karatA hai / isa akatha kahAnI kA varNana karate hue AnaMdaghana kahate haiM - 'suhAgaNa jAgI anubhava prIta. ninda anAdi agyAna kI, miTa gaI nija rIta. hA Ta maMdira dIpaka kiyo, sahaja sujyoti sarUpa, a pa parAI Apa hI, ThAnata vastu anUpa. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : AnaMdaghana kahA~ dikhAvU aurakuM, kahAM samajAuM bhora, tIra acUka hai premakA, lAge so rahe Thora. nAdaviluddho prANakuM, gine na tRNa mRga loya, . AnaMdaghana prabhu premakI, akatha kahAnI koya.'14 eka anya sthala para AnaMdaghana kahate haiM ki - 'tuma jJAna vibho phUlI vasaMta, manamadhukara hI sukhasoM vasaMta.' 15 he prabhu ! tumhArI jJAnarUpI vasaMta Rtu pUrNa vaibhava se khilI haiM, jisase usameM manarUpI bhramara sukha se nivAsa karatA hai / vairAgya rupI dina bar3A hotA jAtA hai aura durgati rUpI rAtri dhIre-dhIre choTI hotI jAtI haiM / suruci kI latA vikasita hokara phalavatI banatI haiM / vasaMtaRtu meM koyala kA sura atimadhura hotA hai, usI prakAra bhASA manamadhura rUpa dhAraNa karatI haiM aura samagra sRSTi AnaMdasvarUpa ho gaI haiN| AnaMdaghana ke padoM meM AdhyAtmika yAtrA kA Alekhana viraha-milana ke suMdara bhAvoM meM vyakta huA hai / adhyAtma ke zikhara para padmAsana lagAkara baiThe hue AnaMdaghana ne apane padoM meM yoga kI paribhASika zabdAvalI kA prayoga kiyA hai| unhoMne yogasAdhanA se deha ko devala banAne kI bAta kI haiM / yoga viSayaka padoM meM unhoMne yoga dvArA AtmabhAva aura samAdhi prApti kA mArga batAyA hai / jaina dRSTi ke anusAra yoga kI vyAkhyA hai - 'yujyate iti yogaH' sAdhya ke sAtha cetana ko jor3a de vaha yoga / yogamArga ke ArAdhaka ke rAga-dveSa maMda hote jAte haiM aura svadeha ke prati rAga aura anya AtmA ke prati dveSa kama karanA hai tathA AtmA meM sthira karanA hai / usakA lakSya to AtmA ko deha se alaga karake AtmabhAvanA meM sthira karanA hai / recaka, pUraka, kuMbhaka Adi kriyAoM dvArA manaindriya kI jaya kara ke Atmatattva kA prAthamika anubhava pAnA hai aura phira usameM sthiratA lAnI hai / AnaMdaghana ke padoM meM tana rUpI maTha meM soye huI AtmA ko jAgrat karane kI bAta hai / unhoMne chaThe pada meM to samagra yogaprakriyA kA nirUpaNa kiyA hai / jabaki anyatra ve kahate haiM - 'avadha kyA sove tana maTha meM, jAga vilokana ghaTa meM. tana maTha kI paratIta na kIjeM, Dhahi pare eka pala meM, halacala meTi khabara le ghaTa kI, cihna ramatAM jala meM.16 AnaMdaghanajI kI kucha aisI hI yoga-masta dazA kA varNana unake 'avadhU so jAgI guru merA'17 pada meM dRSTigata hotA hai / yahA~ ve eka vRkSa ke dvArA apanI bAta ko samajhAte hue kahate haiM ki yaha eka aisA vRkSa hai ki jisakI na jar3eM haiM na chAyA, na DAliyA~ haiM na patte, binA phUla ke hI usa para phUla lage haiM aura usakA amaraphala AkAza se lagA huA hai / yaha vRkSa arthAt cetana / jo anAdi hai / vaha jar3a binA hI UgA huA vRkSa haiM / vaha svataH khilA huA hai / kavi kahatA hai ki isa vRkSa para do paMkhI baiThe hue hai / eka hai guru aura dUsarA hai celA / celA samagra duniyA ko cuna-cunakara khAtA hai aura guru niraMtara khela khelatA hai / AtmarAja nAmaka taruvara para sumati aura kumati do paMkhI baiThe haiM / sumati aisI pravRttiyA~ karatI haiM, ki jisa se Atmahita ho aura guru-sthAna para rahakara aMtara ke khela khelA karatA hai, jabaki ziSya kumati saMsAra Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana kA pada-vaibhava : 23 rasika haiM aura vaha jagata ke bhAvoM ko cuna cunakara khAtA hai / kalpanA vaibhava kI parAkASThA to kavi kI isa viraha kalpanA meM dekhie : 'gagana maMDala meM gauA vihAnI, dharatI dUdha jamAyA, mAkhana thA so viralA pAyA, choM jaga bharamAyA.18 AkAzamaMDala meM gAya byAI hai, usakA dUdha pRthvI para jamAyA gayA hai / usa dUdha kA makkhana kucha logoM ko prApta huA, zeSa jagata to chAcha se ThagA gayA aura usIse AnaMdita ho gayA / jagata ke adhikAMza loga to viSaya-kaSAya ke bhoga meM hI AnaMda mAna lete haiN| yogI AnaMdaghana ne jaina sAhitya meM prayukta hone vAle hariyAlI-svarupa kA apane padoM meM prayoga kiyA hai / isa hariyAlI meM sthUla dRSTi se viruddha bhAsita hone vAlI bAta ko samajhAyA jAtA hai / yaha hariyAlI anyokti yA vyAjastuti se bhinna hai / anyokti meM saMbodhita kisI ora ko kiyA jAtA hai aura sunAyA kisI ora ko jAtA hai / vyAjastuti me isa prakAra prazaMsA kI jAtI hai ki jisameM TIkA yA niMdA ho / hariyAlI ina donoM se bhinna haiM isa prakAra ke do pada AnaMdaghana ne bhI likhe haiN| kucheka padoM kA AraMbha 'avadhU', 'sAdho bhAI', 'suhAgana', 'cetana', 'pyAre prANajIvana' jaisI saMbodhana zailI se hotA hai / AzAvarI rAga meM avadhU ko saMbodhita karake likhne gae sAta pada prApta hote haiM / ina padoM meM kavi AnaMdaghana kI AnaMdamastI ke bhinna-bhinna rUpa dRSTigocara hote haiM / kabhI 'avadhU' ko saMbodhita kara ke syAdvAda kI bAta karate haiM, to kabhI saccidAnaMda svarUpa kI pahacAna karavAte haiM aura kahate haiM ki hamArA koI varNa nahIM hai, ghATa nahIM hai, jAti nahIM hai, pAMti nahIM hai / hama na halake haiM na bhArI, na garama haiM na ThaMDe, na kisI ke pitA haiM na putra, hama na mana haiM, na zabda / hama kriyAkartA bhI nahIM haiM aura kriyArUpa bhI nahIM haiM / hama to AnaMda ke samUharUpI caitanyamaya mUrti haiM / sat-cit-AnaMdayukta hamArA trikAla aisA abAdhita svarUpa haiM jo hame isa prakAra sthApita karatA hai ki hama parama mahArasa meM DUba jAte haiM / 20 kahIM kahIM avadhU ko saMbodhita karake kavi AnaMdaghana vyApaka dharma kI bAta karate haiM / ve kahate haiM ki jagata ke loga mukha meM rAma-nAma kA jApa kiyA karate haiM, kiMtu usake alakSa svarUpa kA marmajJa to koI bhAgyazAlI hI hotA hai / jagata meM bhinnabhinna vicAroM vAle loga apane-apane mata meM masta haiM / maThAdhIza maTha meM to pATadhArI pATa meM Asakta haiM / jaTAdhArI jaTA meM aura chatradhArI chatra meM par3e haiM / cautaraphA bahirAtmabhAva kI bolabAlA hai aura paramAtmabhAva kA dhyAna dharane vAle to birale hI haiM / paramAtmabhAva kI saccI khoja AkAza yA samudra meM nahIM, varan hRdayakamala meM karanI cAhie / aisA karane vAlA AnaMdarasa prApta karatA hai / 'avadhU' kI sthiti kA varNana karate hue AnaMdaghana kahate haiM ki jo AnaMdarAzi meM apanI jyoti ko samA de vaha alakhkha kahalAtA hai / avadhU ko saMbodhita karake kavi AnaMdaghana ne aisA pada likhA hai jise par3hakara sUradAsa kI bhaktiparaka laghutA aura dainyatA kA anAyAsa hI smaraNa ho jAtA hai / kavi apanI ajJatA pradarzita karatA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : AnaMdaghana hai aura vaha kyA mAMge ? aisA prazna svayaM se pUchatA hai, paraMtu usake lakSyArtha meM paramAtmapada kI prApti kI utkaTatA hai / AraMbha meM kavi kahatA hai - 'avadhU kyA mAguM gunahInA, ve gunaganana pravInA.' gAya na jAnuM bajAya na jAnu, na jAnuM surabhevA, rIjha na jAnuM rIjhAya na jAnu, na jAnuM padasevA. 1 veda na jAnuM kitAba na jAnu, jANUM na lakSaNa chaMdA, taraka vAda vivAda na jAnUM, na jAnUM kaviphaMdA. 2021 AnaMdadhana ke kucha padoM kA tAratamya unake jIvana kI ghaTanAoM se jor3A gayA haiM / yadyapi isakA koI vizvasanIya pramANa nahIM milatA / AnaMdaghana kA eka aisA pada hai - 'AzA orana kI kyA kIje / ' isa saMdarbha meM eka aisI kiMvadaMtI pravartita hai, ki lAbhAnaMda (AnaMdaghana kA mUla nAma) mahArAja, eka zahara meM cAturmAsa ke lie rUke the / upAzraya ke seTha unakI bahuta sevA karate the / AgrahapUrvaka AhAra karavAte the, Avazyaka kapar3e bhI dete the aura dina meM adhikAMza samaya unakI sevA meM vyatIta karate the| eka bAra upAzraya ke seTha paryuSaNa parva ke daurAna pUjA meM adhika samaya laga jAne ke kAraNa vyAkhyAna meM vilaMba se pahu~ce / usa samaya AnaMdaghanajI ko kisI ne kahA ki seTha pUjA meM vyasta hai, unheM yahA~ pahu~cane meM thor3I dera lagegI, ata: vyAkhyAna kucha dera bAda AraMbha kIjie / paraMtu AnaMdaghanajI ne nizcita samaya se hI vyAkhyAna AraMbha kara diyA / thor3I dera bAda seTha pahu~ce / paryuSaNa parva ke vyAkhyAna akhaNDa rUpa se sunane kI unakI hArdika icchA thI, ataH unake manameM glAni honA svAbhAvika thA / vyAkhyAna pUrNa hone ke bAda AnaMdaghana ko seTha ne kahA - 'sevaka para jarA dayA karake kucha dera ke lie vyAkhyAna rokanA thA na / ' AnaMdaghanajI ne kucha uttara nahIM diyA / seTha ne vahI bAta punaH doharAte hue kahA ki 'sAhaba, maiM Apake lie AhAra aura kapar3oM kI vyavasthA karatA hU~, itanI sevA cAkarI karatA hU~ usakA to lihAja rakhanA thA ? vyAkhyAna kucha dera bAda AraMbha karate to kyA ho jAtA ?' __ mastayogI AnaMdaghanajIne kahA, "bhAI, AhAra to khA gaye aura le ye tere kapar3e / " kapar3e utArakara de diye aura jaMgala meM cale gaye, usa seTha kA upAzraya choDa diyA aura vahA~ isa pada kI racanA kI / isa pada meM kavi ne yaha kahA hai, ki parAI AzA mahAnirAzA hai aura nispRhatA meM mahAsukha hai / 'AzA orana kI kyA kIje ? gyAna sudhArasa pIje. bhaTake dvAra dvAra lokana ke, kUkara AzAdhArI, Atama anubhava rasake rasiyA, utare na kabahU khumArI. 1:22 dUsaroM kI AzA rakhane ke bajAya jJAnAmRta rasa kA pAna karanA cAhie / AzAvaza, zvAna logoM ke dvAra dvAra bhaTakatA hai, jabaki AtmAnubhava-rasa meM lIna jIva khumArI se jItA hai / vastuta: pracalita kiMvadaMtI se yaha pada mela nahIM khAtA / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana kA pada-vaibhava : 25 yahA~ bhautika sukha se brahmAnaMda ke akSayarasa ko zreSTha kahA gayA hai / AnaMdaghana kI Atma-mastI to dekhie / 'manasA pyAlA prema masAlA, brahma agni parajAlI, tana bhAThI akTAI pIe kasa, jAge anubhava lAlI. 3 23 zarIrarUpI bhaThThI meM zuddha svarUpa agni prajvalita karake anubhavarasa meM premarUpI masAlA DAlakara use manarUpI pyAle meM ubAlakara usakA sattva pIne para anubhava kI lAlI prakaTa hotI hai / isa anubhavalAlI ke prakaTa hone para AtmaramaNa kI parAkASThA para pahu~cakara AnaMdaghana chalaka uThatA hai / cotarapha AnaMda hI AnaMda chA jAtA hai / karmamala se rahita siddha AtmadazA hI isa AnaMda kI parAkASThA hai / unakA upanAma 'AnaMdaghana' hI unake jIvana ke sAdhya kA dyotaka hai / aise sAdhya kI prApti kara kaisA virala anubhava hotA hai ? dekhie kavi ke zabdoM meM 'mere prAna AnaMdaghana, tAna AnaMdaghana, mAta AnaMdaghana, tAta AnaMdaghana, gAta AnaMdaghana, jAta AnaMdaghana. 1 rAja AnaMdaghana, kAja AnaMdaghana sAja AnaMdaghana, lAja AnaMdaghana, 2 Abha AnaMdaghana, gAbha AnaMdaghana, nAma AnaMdaghana, lAbha AnaMdaghana. 324 AnaMdaghana stavanoM meM AraMbha meM jaina tIrthaMkaro kA nAmollekha karate haiM, paraMtu bAdameM unakA nirUpaNa adhyAtma anubhava kI prakriyA kA Alekha bana jAtA hai / saMpradAya kI sImAoM se pare haTakara AnaMdaghana ne jaina paraMparA meM eka alaga pahacAna banAI hai / yahI kAraNa hai ki unake jaina dharma ke teisaveM tIrthaMkara pArzvanAtha yA unake paravartI jaina tIrthaMkara viSayaka padoM meM bhI unakI yahI vyApaka dRSTi rahI hai / pArzvanAtha kI mahattA pratipAdita karate hue ve likhate haiM ki unhoMne kAmadeva ko kSaNabhara meM jIta liyA thA tathA duniyA aura devoM ko vicalita kara dene vAle kAmadeva para vijaya prApta karanA apane Apa meM eka apUrva aura alaukika kArya hai 125 pada - AnaMdaghana kI vyApaka udAttatA kA mArmika anubhava to unake atyaMta prasiddha ' rAma kaho, rahamAna kaho' meM pratIta hotA hai / isa pada meM kavi kI eka viziSTa dRSTi kA paricaya hotA hai| Izvara ke nAma ke sthAna para unakI najara sarva meM sthita, sarvavyApaka tattva para hai / bartana bhinna-bhinna haiM, kiMtu mATI to eka hI hotI hai / kavi kahatA hai 'rAma kaho rahemAna kaho kou kahAna kaho mahAdeva rI, pArasanAtha kaho kou brahmA, saphala brahma svayameva rI. 226 arthAt hama paramAtma svarUpa haiM, brahmasvarUpa haiM aura anaMtaguNa zakti yukta haiM / isa satya kA jJAna yadi hameM ho jAya to phira Izvara ke nAma kI takarAra hI vyartha hai / jo nija svarUpa meM ramaNa kare vaha rAma, dUsaroM para rahama kare vaha rahemAna, karmoM ko kheMca Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : AnaMdaghana de vaha kahAna (zrIkRSNa) aura mahAdeva arthAt sAkSAt nirvANa / nirvANa arthAt zuddha dazA kA sAkSAtkAra, parabhAva ramaNatA kA sarvathA tyAga aura anaMta AnaMda meM lInatA / isI prakAra jo apane zarIra kA sparza kare arthAt dekhe vaha pArasanAtha (pArzvanAtha) aura nija zuddha svarUpa ko dekhe vaha brahmA hai / yadi adhyAtmarUpI puruSArtha karake svabhAva ko zuddha kareM to AtmA svayaM hI AnaMdaghana hai / vahI caitanyasvarUpa hai aura vahI karma kI malInatA se rahita hai / isa prasaMga meM somanAtha pATaNa ke maMdira praveza ke samaya kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcArya dvArA kI gaI somezvara kI stuti bhI anAyAsa hI yAda A jAtI hai / unhoM neM kahA thA ki - bhavabIjAMkurajananA, rAgAdyAM kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai / / jisameM kAma, krodha, mada, lobha, moha aura matsara na rahe hoM, ve cAheM phira brahmA hoM, viSNu hoM ziva ho yA jina (tIrthaMkara) hoM, maiM unheM namaskAra karatA hU~ / isameM satyasaMzodhana kA zubha Azaya nihita hai / satya aura samatA se vyApakatA aura zAMti kA sarjana hotA hai / aura usameM udbhavita hotA hai AnaMda / AtmA jaba apane caitanyasvarUpa ko jAgrata karatI hai taba niraMjana nirAkAra svarUpa meM use prApta karane kI zuddha icchA vAlA vyakti aMtaH AtmasvarUpa kI khoja karatA hai aura yaha khoja hI use sat-cit- AnaMda kI prApti karAtI hai / AnaMdaghana kI pAMDulipiyoM kA saMzodhana karate samaya unakI katipaya aprakAzita racanAe~ milI thii| unameM se eka aprakAzita racanA zrI lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira ke saMgraha (kramAMka 13482) meM upalabdha hai / rAga malhAra meM likhA gayA eka pada isa prakAra hai --- 'tuM laga jA re manavA merA, prabhu caraNakA meM corI / viSayA kI saMgata hoya mata Dolo, hoya bhaTa bhelA / 1 bhava bhavameM kachu cena na pAyo, bhava jala haiM ThaThanerA.... AnaMdaghana kahe pAsa jinesara, 2 tama ho sAyaba merA / / 3 - 27, iti padam AnaMdaghanajI kI anubhavalAlI kI mastI se chalakatA 'Atama piyAlA' unake eka anupama pada meM lAkSaNika zailI meM abhivyakta huA hai / jisameM AtmAnaMda kI bhAvAvasthA prakaTa hotI hai / vaha mastI hI kaisI hogI? kavi kahatA hai - 'hama amara ho gaye / isa amaratva kA kAraNa yaha hai, ki jIvana meM se rAga-dveSa vinaSTa ho gaye hai / mithyAtva tyAga diyA hai aura sthUla rUpa ke sthAna para sUkSma svarUpa kA nivAsa banA hU~ tathA AtmA aura mokSa, ina donoM akSaroM kA hama niraMtara smaraNa kara rahe haiM / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana kA pada-vaibhava : 27 AnaMdaghana to yahA~ taka kahatA hai ki koI vyakti yadi isa bhA~ti jIne kA nizcaya kare to vaha amara ho jAtA hai / mahAtmA gA~dhIjI ko bhI priya isa prArthanA ko 'Azrama bhajanAvali' meM sthAna milA thA / ' isa pada kA bhAvalAlitya aura usakI marmasparzitA kucha aura hI haiM / sAdhaka kI mastIbharI khumArI to dekhie / 'aba hama amara bhaye na mareMge, yA kAraNa mithyAta dIyo taja, kyuM kara deha dhareMge ? rAga dosa jaga baMdha karata hai, inako nAsa kareMge, maryo anaMta kAlateM prANI, so hama kAla hareMge. 2 deha vinAzI haM avinAzI, apanI gati pakareMge, nAsI jAsI hama thiravAsI, cokheM haiM nikhareMge. 3 maryo anaMta bAra bina samajyo, aba sukha duHkha visareMge AnaMdaghana nipaTa nikaTa akSara do, nahi samare so mareMge.4.28 aba hama madhyakAlIna sAhitya meM AnaMdaghanajI ke padoM ke vaiziSThya kI carcA kareMge / ve viSaya-vastu kA AraMbha bar3e anUThe DhaMga se karate haiM / prathama paMkti ke AraMbhika zabda hI bhAvaka ke citta para AtmAnaMda kI anubhavalAlI bikhera dete haiM / paraMtu pada kA pravAha jaise-jaise Age kI ora bahatA hai, vaise-vaise pada meM sugrathita rahasya prakaTa hotA jAtA hai / kaI bAra pada kI aMtima paMktiyA~ aisA rahasya khola detI haiM, ki pada kucha alaga hI anubhava-Aloka se Alokita ho jAtA hai / yahI kAraNa hai, ki AnaMdaghanajI ke pada apanI madhuratA ke kAraNa mastajanoM ke kaNThahAra bana gaye haiM / to dasarI ora pada kI aMtima paMktiyoM kI camatkRti ke kAraNa bhAvaka yA sAdhaka usakA AsvAdana karane ke lie punaH punaH prerita hote haiN| inake padoM meM gajaba kI saMgItAtmakatA hai, jinheM atyaMta saralatA se gAyA jA sakatA hai / manohara rAgarAginiyoM meM baddha ina padoM meM tAla, laya aura chanda kA adbhuta sAmaMjasya hai| kavi apane padoM meM kahIM AlaMkArika rUpaka zailI kA prayoga kIyA haiM, to kabhI cAtaka, mRga, sA~pina (nAgina), hArila pakSI, ba~jana, gajarAja, gardabha jaise pazu-paMniyoM ke viziSTa lakSaNoM ke jIvaMta dRSTAMtoM dvArA yA phira sUrya, vasaMta jaise prAkRtika tattvoM kI bAta dvArA yA phira zataraMja athavA gaMjIphA (tAsa) jaise kheloM ke udAharaNoM dvArA apanI bAta ko sahaja svAbhAvika DhaMga se abhivyakta karatA haiM / inakI sAniyA~ bhI utanI hI mArmika haiM / sAdhaka ke lie to AtmasAkSAtkAra kI mahimA hI sarvasva hai| jaise ki 70 veM pada kI sAkhI meM dharma audArya aura vizAla dRSTi donoM dRSTigata hotI haiM / kavi kahatA hai - 'Atamaanubhanna rasakathA, pyAlA piyA na jAya, . matavAlA to Dhahi pare, nimatA pare pacAya.'29 AtmAnubhava kI kathA kA pyAlA pIte pIte matAgrahI loga to gira par3ate haiM / matAgrahavihIna nirmamatvI hI use pacA sakate haiN| ye sAkhiyA~ AnaMdaghana ke padoM kI viziSTa pahacAna haiM / AnaMdaghana kI isa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : AnaMdaghana padasRSTi meM mAnasa-vihAra karane para eka viziSTa prakAra kI AdhyAtmika anubhUti hotI hai / adhyAtmavANI kA gAMbhIrya, gaharAI, vANI-vaicitrya aura usameM tattva-nirUpaNa tathA hRdaya-sparzitA Adi unake padoM meM haiM / sacce AsvAdana ke lie jaina paribhASA kA ucita jJAna, AtmasAdhanA kA anubhava, yogAbhyAsa aura jIvana kI samabhAvazIlatA mahattvapUrNa hI nahIM, anivArya haiM / jisa prakAra kisI AtmasAdhaka yogI ko apanI sAdhanA ke bala para amRtatva prApti kI pratIti huI ho usI bhA~ti unake zabdoM meM AtmavizvAsa, svAbhimAna, puruSArtha aura mastI kA Alama dRSTigata hotA hai / / apane stavanoM meM unhoMne AdhyAtmika vikAsa kI kramika rUparekhA prastuta kI hai, jabaki apane padoM meM unhoMne bhinna-bhinna samaya aura sthitiyoM meM prApta anubhavoM ko kAvyastha kiyA hai / kavi ke padoM meM sahaja pravAha kA kAraNa yaha hai ki jo hRdayastha thA vahI padastha huA hai / ve kisI vAdavizeSa, vicAravizeSa yA saMpradAyavizeSa ke AgrahI yA durAgrahI nahIM haiM / kisI vizeSa darzana kI sarvoparitA kA ve Agraha nahIM rakhate haiM / isIlie to adhyAtma ke samagra AkAza ke dRSTA AnaMdaghana se hameM Atmaprabodhana, AtmAnubhava aura AtmasAkSAtkAra kI padasaritA prApta hotI hai / anAsakta kavi kI kavitA kI AdhArabhUmi hai - svAnubhUti aura unakI kavitA usI AtmAnubhUti kI pramANika abhivyakti hai / isIlie unakI vANI meM AtmAnubhava kA tejasvI jhaMkAra hai / nijAnubhUti se prApta kI gaI khumArI hai, yogasAdhanA ke aMta meM prApta huA AnaMda hai aura AtmasparzI saMyama-sAdhanA ke kAraNa ye adhyAtmapUrNa pada bhAvaka ko eka bhinna (alaukika) loka meM le jAte haiM / logoM ke kaNThAhAra bane ina padoM ne na jAne kitane logoM ko moha-kaSAya kI nidrA meM se DaMke kI coTa ke sAtha jagAkara, unheM saccA patha pradarzita karake anubhavalAlI kA Azika banAyA hai / AnaMdaghana AtmavicAra karake AtmAnubhava kA rasa-pAna karake AtmAnaMda kI avicala kalA prApta karane kA puruSArtha Alekhita karate haiM / 1. TippaNa zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 1, le. motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, sitambara 1982, pR. 121 zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 2, le. motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, maI 1983, pR. 432 zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 1, motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, sitambara 1982, pR. 10 zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 2, motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, maI 1983, pR. 382 zrI AnaMdadhanajInAM pado - bhAga - 1, motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, sitambara 1982, pR. 239 vahI, pR. 290 6. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana kA pada-vaibhava : 29 7. vahI, pR. 111 8. vahI, pR. 328 9. vahI, pR. 166 10. zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 2, motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, maI 1983, pR. 223-225 11. vahI, pR. 243 12. vahI, pR. 50 13. zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 1, motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, sitambara 1982, pR. 107 14. vahI, pR. 13-17 15. zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 2, motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, maI 1983, pR. 479 16. zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 1, motIcaMda giradharalAla kApar3iyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, sitambara 1982, pR. 54 17. zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 2, motIcaMda giradharalAla kApar3iyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, maI 1983, pR. 392 18. vahI, pR. 399 19. vahI, pR. 390 se 432 20. zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 1, motIcaMda giradharalAla kApar3iyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, sitambara 1982, pR. 202 21. vahI, pR. 172-175 22. vahI, pR. 191 23. vahI, pR. 198 zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 2, le. motIcaMda giradharalAla kApar3iyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya muMbaI, maI 1983, pR. 14-15 vahI, pR. 259 vahI, pR. 137 AnaMdaghana eka adhyayana, le. prakA. kumArapALa desAI, amadAvAda, maI 1980, pR. 59 28. zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 1, motIcaMda giradharalAla kApar3iyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, sitambara. 1982, pR. 332-340 zrI AnaMdaghanajInAM pado - bhAga - 2, motIcaMda giradharalAla kApar3iyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, maI 1983, pR. -160 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA aura AnaMdaghana stavana ke prakAra "uttarAdhyayana sUtra" ke untIsaveM adhyayana meM ziSya prazna pUchatA hai : __cauvIsatthaeNaM bhaMte / jIve kiM jaNayai ?" "he bhagavaMta ! caturviMzati-stava karane se jIva kisa lobha ko prApta karatA hai ?" isake uttara meM bhagavAna kahate haiM : "cauvIsatthaeNaM daMsaNa-visohiM jaNayai / " __"he ziSya ! caturviMzati-stava se jIva darzana kI vizuddhi prApta karatA hai / " isa 'darzana' saMjJA viSayaka kI spaSTatA karate hue Alocaka kahate haiM ki darzana kA artha yahA~ samyaktva - samyagdRSTi grahaNa karane se hai / isa prakAra caturviMzati - stava se tAtkAlika phala samyaktva kI prApti kA milatA hai| isa samyakdarzana ke binA samyakjJAna aura samyakcaritra prakaTa nahIM hotA aura samyakcAritrya ke binA mukti nahIM milatI / jaina paraMparA meM prabhupUjana ke lie stuti, stavana, sajjhAya jaise kAvya-prakAra pracalita haiM / stavana ke lie stotra, stava aura saMstava jaise saMskRta zabda pAye jAte haiM, jinheM stavana ke paryAyavAcI mAne jA sakate haiM / isa stavana kA hetu avasarpiNI kAla meM bharatakSetra meM hue caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti karanA hai / ye tIrthaMkara samAna zakti aura prabhAva rakhane vAle haiM / ve cautIsa atizayoM se yukta haiM | caubIsa tIrthaMkara dravya, kSetra, kAla aura bhAva se bhinna hone ke bAvajUda guNoM meM samAna haiM / ve aTThAraha dUSaNoM se rahita upazamarasa se bharapUra aura sampUrNAnaMdamaya haiN| aise tIrthaMkara ke stavanoM ko vizuddha aMta:karaNa se, bhAvapUrvaka gAne se samyaktva kI zuddhi kA zIghra phala aura mokSa kA phala milatA hai / jIva darzanabodhi, jJAnabodhi aura cAritryabodhi kA lAbha lekara stavanarUpa "bhAvamaMgala" se mukti kA mahAsukha pAtA hai / stotra meM jinezvaradeva ke viziSTa sadguNoM kA kIrtana kiyA gayA hotA hai| do prakAra kI stotra racanA milatI hai / eka prakAra hai namaskArarUpa stotra aura dUsarA 'durAbhinivezarahita padArthoM kA zraddhAna athavA svAtma pratyakSapUrvaka sva para bheda kA ___ kartavya akartavya kA viveka samyakatva (samyakdarzana) kahalAtA hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA aura AnaMdaghana: 31 prakAra hai tIrthaMkara kA guNakIrtanarUpa stotra / isa stotra ke alaga-alaga prakAra dekhane ko milate haiM / nAmastotra, rUpastotra, karmastotra, guNastotra aura AzIrvAdAtmaka stotra - isa prakAra pA~ca bheda kiye gae haiM / jabaki kaI vidvAna tIna prakAra hI mAnate haiM: ArAdhanAstotra, arcanAstotra aura prArthanAstotra / isI prakAra dravya, karma, vidhi aura abhijana - isa prakAra bhI stotra ke cAra vibhAga kiye gae haiM / ina stotroM meM prabhu guNakIrtana hotA hai / jaina dharma meM jina kI stuti anya dharmoM meM prApta prastuti jaisI nahIM hai / hindU Adi dharmoM meM jisa prakAra Izvara logoM kA kalyANa apane varadAnAdi se karate haiM vaise tIrthaMkara nahIM karate ve jIvoM se apane karma kA nAza svayaM apanI tapasyAdi caritra pAlana se karake parama zreya mokSa ko pAne kA upadeza dete haiM / hindU dharma ke bhaktimArga meM jisa prakAra Izvara jagata ke nAtha haiM, ve samasta icchAoM ko pUrI karane vAle haiM aura sampUrNa jagata Izvara kI maMgalamaya sarjanA hai, isa prakArakI avadhAraNA jaina dharma ke ArAdhya tIrthaMkaroM ke bAre meM nahIM hai / phira bhI bhaktimArga ke prabhAva ke kAraNa stavanoM meM IzvarakRpA aura Izvara ko nAtha yA prItama mAnane kI vRtti dekhane ko milatI hai / jaina dharma meM tIrthaMkaroM ke zaraNa meM jAne kI bAta nahIM haiM, lekina unake mArga para calane ke lie tIrthaMkara para AsthA honI cAhie / parantu stavanasAhitya meM aisI IzvarazaraNa kI bAteM dekhane ko milatI haiM / isa prakAra stavanoM meM bhakti kI pradhAnatA, IzvarakRpA kI yAcanA, Izvara kI zaraNAgati, dAsyabhAva se mukti kI prArthanA aura prabhu ko svAmI mAnane kI jo bhAvanA dekhane ko milatI hai, vaha hindU dharma ke bhaktimArga ke prabhAva ke kAraNa AyI huI hai / stotraracanA kI isa jaina paramparA kA prAraMbha saMskRta meM siddhasena divAkara ( vikrama kI pA~cavI sadI) se huA dekhane ko milatA hai / paMDita sukhalAlajI siddhasena divAkara ko 'Adya jaina tArkika, Adya jaina kavi, Adya jaina stutikAra, Adya jainavAdI, Adya jaina dArzanika aura Adya sarva darzana saMgrAhaka' mAnate haiM 12 isake bAda svAmI samantabhadra ne jaina sAhitya meM aneka navIna paramparAoM kA mArga prazasta kiyA / inhoMne caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI racanA kI aura isake pariNAmasvarUpa jaina sAhitya meM stotra racanA kI eka naI paraMparA kI zurUAta huI / svAmI samantabhadra ne 'yuktyanuzAsana' stotra meM cauMsaTha padyoM meM bhagavAna mahAvIra kI stuti karane ke sAtha-sAtha vaizeSika, bauddha, cArvAka ityAdi darzanoM kI samIkSA karake anekAMtavAda kA bhI varNana kiyA / svAmI samantabhadra ke 'AptamImAMsA' stotra meM ekAMtavAda kA nirasana kiyA gayA hai / isake bAda vikrama kI chaThI sadI meM AcArya deva naMdi ne 'siddhipriyastotra' kI racanA kI, jisameM padAnta yamaka aura cakrabaMdha kA prayoga kiyA / AThavIM sadI meM zrI mAnatuMgasUri ne apanI racanAoM meM maMtra, taMtra, yaMtra jaise zAstrIya viSayoM kI racanA kI unakA "bhaktAmara stotra" atyanta lokapriya huA / zrI haribhadrasUri (I. sa. 701-771) aura bappibhaTTasUri (I. sa. 744-809) ne bhI stotra sAhitya meM mahattvapUrNa yogadAna pradAna kiyA / vikrama kI gyArahavIM sadI meM zrI jambumuni ne "jinazataka" kI racanA kI aura usameM sragdharA chaMda kA evaM zabdAlaMkAroM kA prayoga kiyA / zrI zobhanamuni ( dazavIM sadI kA uttarArdha ) ne Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : AnaMdaghana " stuti caturviMzatikA" kI yamakamaya racanA kI / AcArya hemacaMdrAcArya ( I. sa. 1089-1173) ne pUrvavartI AcAryoM kI stotraracanApaddhati kA avalambana to liyA parantu usameM unake agAdha jJAna kA yoga hone se ina stotroM meM ciMtana ko mahattvapUrNa sthAna milA / isake bAda alaMkArayukta stotra racanAe~ hone lagI aura jinaprabhusUri ( vikrama kI terahavIM sadI) ne bhinna-bhinna alaMkAra aura chaMdoMvAle sAta sau stotroM kI racanA kI / zrI kulamaMDanasUri, jayatilakasUri, jayakIrtisUri Adi sAdhuoM ne citrakAvyamaya racanAe~ kI / zrI somasuMdarasUri, ratnazekharasUri aura samayasuMdaragaNi ne bhI mahattvapUrNa stotra racanAe~ kI / isa prakAra jaina paraMparA meM samRddha stotrasAhitya kI racanAe~ huI dekhane ko milatI haiM / 3 ina stotrasAhitya meM prAdezika bhASA meM stavana kI paraMparA kA udbhava huA hai / prAraMbha meM ina stavanoM meM sarala saMkSipta aura guNaparaka stuti hI milatI thI parantu dhIredhIre isakA vikAsa hone para isameM anya viSayoM kA samAveza hone lagA / ina stavanoM meM vaiyAkaraNoM ne vyAkaraNa ke viziSTa prayogoM ke dvArA stuti kii| yAnikoM ne maMtragarbhita stutiyoM kI racanAe~ kI / isake bAda to taraha-taraha ke vyaMjana aura phalaphalAdi ko Alambana banAkara stutiyoM kI racanAe~ kI gaI / ina stavanoM meM kahIM-kahIM to prabhu ke guNoM kA sirpha kIrtana hotA hai / jaise ki zrI jinamahendrasUri tIrthaMkara zrI suvidhinAtha jina stavana meM prabhu ke guNoM ko darzAte hue kahate haiM : "jaya jaya jagadAdhAra, suvidhi jiNaMdA re; sArai sura nara seva adhika AnaMdA rai; sura tarunau avatAra, siva sukhakaMdA re; samaryA pUrai kAja, kATai phaMdA re; pApa vidAraNa syAMmaM, koTi jiNaMdA re; tuja guNa aMta na pAra kahata suriMdA re; cAhe tujha pada seva, mahendra muNiMdA re." aise stavanoM meM tIrthaMkaroM kA guNa-kIrtana hotA hai aura kaI bAra to ye guNAnuvAda mAtra vizeSaNoM se hI kiye gaye hote haiM / yogI AnaMdaghanajI ne bhI sAtaveM tIrthaMkara zrI supArzvajina stavana kA aisA hI guNa-kIrtana karate hue mAtra vizeSaNoM se tIrthaMkara kI mahimA gAI hai| : " zivazaMkara jagadIsaru cidAnaMda bhagavAna, jina arihA titthaMkarU jyoti sarUpa samAna, lalanA" " alakha niraMjaNa vacchalU, sakala jaMtU visarAma abhayadAna dAtA sadA, pUraNa AtamarAma" (IT2IT : 3, 4) tuccha manuSya apane uddhAra ke lie aura sAMsArika AvAgamana ke cakkara se mukti pAne ke lie tIrthaMkara deva se dardabharI vinatI karate yA gir3agiDAte hoM, aise stavana milate haiM / ina stavanoM meM prabhu ko paramasthAna, paramajJAna aura parama AtmarUpa mAnakara jIvavinatI karatA hai / zrI khuzAlamuni apane zrI namijina stavana meM apanA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA aura AnaMdaghana : 33 akSaya khajAnA rakhane vAle "sAhibA" se sevaka ko kucha dene kI vinatI karate haiM / unake darabAra meM rAta-dina khar3e rahakara jarA bhI kamI na Aye isa taraha svayaM sevA karate haiM aura anta meM ve jinavara ko vinatI karate haiM : "mujane Apo vahAlA vAMchitadAna jo, jehavo re tehavo chu to paNa tAharo re; vahAlo vahelo rUr3o sevaka dhAna jo, doSa na koI re gaNajo mAha ro re. jagabaMdhava jANIne tAhare pAsa jo, Avyo re umAha dharIne nehazu re, zrIakhAyacaMda sUrIza pasAye Aza jo, saphaNI phaNI che khuzAlamunine jehazuM re." isI prakAra zrI harakhacaMdajI zrI zAMtinAtha jina stavana ke prAraMbha meM kahate haiM ki 'citta cAhata sevA caranana kI / ' prabhu ko priyatama yA mitra mAnakara bhI isakA guNagAna kiyA jAtA hai / AnaMdaghanajI ne RSabha-jina ke prathama stavana meM unheM "prItama" kahA hai / prabhu ko priyatama mAnakara prabhu apane ko bhUla gae, isa prakAra ke upAlaMbha vAle stavanoM kI bhI racanA huI hai aura aise stavanoM meM kRSNabhakti ke padoM kI jhalaka bhI dekhane ko milatI hai / amRtavijayajI neminAtha stavana meM gulAla ur3Ate hue priyatama kI bAta karate hue kahate haiM : "rasa basa ke saMga hai kurakavA, vA na dUra hiyA rijhegI; kesara bharI picakArI nivArI, suraMga cunariyA bhIjegI, pIrI bhaI piyu piyu raTanAyeM, jaisI junhIyA chIjegI, khela baraja sarinA kI mahiyA, kahA jU sunaiyA kIjegI mana bhAvana piyA nemisara soM amRta rasa yA pIjegI." prabhU ko 'majarA' lene ke lie bhI kahA jAtA hai aura yaha "janma janma kA sevaka" ('bhava bhava sevaka') unake pAsa mAMgatA hai : "kAMI jojyo kAMI jojyo re, svAmIr3A mune nehabhara jojeyo mujaro lyo ke pAsa jiNaMdA, TANI je bhava phero re..." zrI kAMtivijayajI racita pArzvajina stavana meM isa prakAra 'svAmIr3A' ke pAsa yAcanA kI gaI hai to prabhu ko upAlaMbha dete hue stavana bhI milate haiM - "bApApaNe ApaNa sasane hI, ramatA nava nava veSe; Aja tume pAmyA prabhutAI, ame to saMsArIne veSe, he prabhujI ! olaMbhaDe mata khIjo. jo tuma dhyAtA ziva-sukha lahIe, to tumane koI dhyAve; paNa bhavasthiti-paripAka thayA viNa, koI na mukti jAve / he prabhujI / " stavanoM meM tIrthaMkara ke jIvana ko athavA unake jIvana kI kisI eka ghaTanA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : AnaMdaghana (prasaMga) ko nirUpita kiyA jAtA hai| isa prakAra tIrthaMkara ke bAlyakAla, yauvanakAla yA dIkSA kAla (avasthA) kI kisI mahattA kA nirUpaNa kiyA gayA hotA hai / cyavana , janma, dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa isameM se kisI eka kI mahattA kA varNana kiyA jAtA hai / AnaMdaghanajI ne zrI neminAtha jina stavana meM nemarAjula ke prasaMga kA nirUpaNa kiyA hai| zrI yazovijayajI mahArAja ne vikarAla vaitAla ko vaza meM karane vAlA bAla vardhamAna kA prasaMga "mahAvIra jina stavana" meM mahAvIra ke jIvana kI jhalaka nirUpita karate hue kahate haiM : "vaMdo vIra jinezvara rAyA, trisalAdevI jAyA re; harI laMchana kaMcanavara kAyA, amaravadhu hularAyA re; bANapaNe suragiri DolAyA, ahi vaitAla harAyA re, indra kahaNa vyAkaraNa nipAyA, paMDita vismaya pAyA re, trIsa varasa gharabAra rahAyA, saMyama zu laya mAyA re; bAra varasa tapa karma khapAyA, kevaNa nANa upAyA re." stavanoM meM bhakta jisa prakAra prabhu-kIrtana karatA rahatA hai usI prakAra kabhIkabhI vaha AtmanindA bhI karatA hai / vaha apane avaguNa batAtA hai, apanI kamiyoM aura kamajoriyoM ko batAkara unameM se ubArane ke lie tIrthaMkara se vinatI karatA hai "viharamAna bhagavAna ! suNo muja vinati, jaga-tAraka ! jagannAtha ! acho tribhuvanapati, bhAsaka loka loka taNA jANo chati, to paNa vItaka bAta kahu~ chu tuja prati, hu~ sarUpa nija chor3I ramyo para-pudgale, jhIlyo ullaTa ANI viSaya-tRSNA-jale, Asava-baMdha vibhAva karU~ rUci ApaNI bhUlyo mithyAvAsa doSa daU~ para-bhaNI / " isa stavana meM jisa taraha AtmanindA karake stuti kI gaI haiM usI taraha kisIkisI stavana meM AtmAnanda kA gAna kiyA gayA hotA hai / AtmajJAna prApta hone para aMtara meM apAra AnaMda hotA hai aura kaI stavanakAroM ne isako apane stavanoM meM gAyA hai| zrI jinalAbhasUri kuMthujina stavana meM kahate haiM : .. "sAhiba kuMthu jiNaMda maMdira pAudhArIyAjI jinarAja, ___ ati ghaNo ullaTa AMNa motIyaDe vadhAviyAjI / " kavi tIrthaMkara kunthunAtha bhagavAna kA bhavya varNana karate haiN| loga jayajayakAra karate haiM / gaNadhara aura indra bhI Aye haiM / vadana, nAsikA aura adhara apUrva suzobhita hote haiM / kavi kahate haiM ki unakA manamaMdira atyanta ullAsa se bhara gayA hai aura anta meM gA uThate haiM : * mAtA kI kukSI meM tIrthaMkara kA garbha ke rUpameM AnA / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA aura AnaMdaghana: 35 "Ata meM Atama uttama, divya pragaTa kiyo jI, zrI jinalAbhe kuMthu, Avata Adara dIyo jI / " upAdhyAya zrI yazovijayajI zrI munisuvrata jina stavana meM kahate haiM : " Aja saphala dina muja taNo, munisuvrata dIThA; bhAgI te bhAvaTha bhava taNI, divasa duritanA nIThA / " isI prakAra samatArasa kA pAna karake mauja ur3Ate hue cidAnaMdajI kahate haiM ki aba to hari, hara, brahma yA indra kI siddhi bhI sAmAnya lagatI hai / kavi kahatA hai "hama magana bhaye prabhu dhyAna meM, hama magana bhaye prabhu dhyAna meM, visara gaI duvidhA tana-mana kI, arirA - suta-guNa-gAna meM / " adhyAtmayogI AnaMdaghana bhI vimalajinezvara ke darzana pAkara duHkha aura durbhAgya dUra hone aura sukha-sampatti se milana hone kA AnaMda prakaTa karate haiM aura isase bhI vizeSa zrI dharmajina stavana meM to kavi prabhubhakti kI aisI mastI meM haiM : : "dharama jiNesara gAvaM raMgasyuM bhaMga ma par3ajyo ho prItya, bIjo manamaMdira AMNuM nahIM, e amha kulavaTa rIti / " ( stavana : 15, gAthA : 1) stavanoM meM AtmanindA, prabhuprazasti jaise viSaya sarvasAmAnya ho gaye the taba ina stavanoM ke prakAra meM adhyAtmabhAva kI carcA karane kI vilakSaNa rIta AnaMdaghana jaise sAdhaka apanAte haiM / zrI hemacandrAcArya ne " sakalArhatastavana" meM jaina darzana ke siddhAMtoM kI carcA kI hai / mohanavijayajI ( laTakAlA ) aura cidAnaMdajI ne apane stavanoM meM tAttvika carcA kI hai / stavanoM kI sAmAnya paripATI se haTakara AnaMdaghanajI stavanoM kI navIna paraMparA kI zurUAta karate dikhAI dete haiM / unake stavanoM meM rUr3ha bhAva nahIM haiM, paramparAgata guNavarNana nahIM haiM, upamA, dRSTAMta Adi alaMkAroM kI camatkRti nahIM hai parantu ina stavanoM meM satyazodhaka, AtmagaveSaNA karanevAle AtmajJAnI kI Atmakhoja kA bayAna hai / aMtara meM hiloreM letI bhakti kI anubhUti ke sAtha-sAtha sAdhaka ke anubhavoM meM se jAne kitanA navanIta apane Apa nikalatA AtA hai / isameM jJAna kI gahanatA hai, bhakti kI mRdutA hai, adhyAtma kI gUr3hatA hai aura isase bhI vizeSa hai ki yaha saba sahajarUpa se vyakta huI hai / isI kAraNa jJAnasAra jaise vidvAna ne chattIsa - chattIsa varSa taka 'AnaMdaghana bAvIsI' para cintana-manana karane ke bAda 'bAlAvabodha' likhA taba unheM AnaMdaghana kA Azaya 'atigaMbhIra' lagA thA / unhoMne AnaMdaghana kI racanAoM ko 'TakasAla' arthAt nakada satya kA mUlyavAna upadeza denevAlI kahA hai / AdhyAtmika unnati kA bodha yoga aura adhyAtma ke AtmasAt kiye hue rahasya kisa prakAra prakaTa hoM ? samartha yogI, mahAna adhyAtmajJAnI aura Agama ke abhyAsI sAdhaka kI vANI kA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : AnaMdaghana svayaMsphurita jharanA kisa taraha prakaTa hotA hai ? AnaMdaghana ke stavanoM kA prAraMbha jJAna, bhakti aura yoga kI anupama triveNI se hotA hai / ve hameM yakAyaka sAdhanA kI gaharAI meM nahIM le jAte; apitu, kramaza: isake eka se bar3hakara eka bar3hiyA unnata sopAnoM ko darzAte haiM / AnaMdaghana ne prAraMbha kiyA hai bhautika prema aura prabhu prema ke bIca antara batAkara, bhautika prema ke saMdarbha meM ucca AdhyAtmika prema kI vizeSatA darzAkara / isake bAvajUda RSabha jinezvara ko ve "prItama mAharA" kahate haiM parantu kahIM bhI isa 'prItama' ke prati bhAvukatA kA pAgalapana nahIM dikhAyA hai / usake sAmane praNaya kA lAr3a bharA udgAra nikAlA nahIM / yaha prIti to gauravazAlI prIti hai, yaha kisI lAcAra kI zaraNAgati nahIM hai / yaha prIti to Atmakhoja ke anta meM milI ekalInatA hai, yaha koI sopAdhika prIti nahIM hai / isIlie yogI AnaMdaghana bAhya prIti kA virodha karate haiM / sAMsArika prema to prIti kI bAta karatA hai / usameM pudgala yAne zarIra kA AkarSaNa hotA hai / jabaki AnaMdaghana to AtmA kI vizuddha sthiti se prApta honevAle prabhuprema kI cAha karate haiM / isake lie bAhya tapa yA lIlA ke lakSya svarUpa kI nindA karate haiM / yahA~ dhyAna, dhyeya aura dhyAtA ekarUpa ho jAyeM aise bhAvapUjana kI bAta hai / mana meM kahIM kapaTa na ho, mana meM kahIM kleza na ho, AtmA meM kahIM bhI vikAra na ho aisI zuddha cetanA kA AtmasamarpaNa hai / aisI pUjA kA phala hI hai citta kI zAMti / aisI cittazAMti kI prApti ke mArga kA kavi nirdeza karatA hai / isa taraha prathama stavana meM paramAtmaprIti kA darzana AnaMdaghana ne varNita kiyA hai| prathama stavana meM sthUlaprIti aura AdhyAtmika prIti ke bIca antara dikhAkara prabhu kI sthAyI prIti kI mahimA kA gAna huA hai / aba isa prIti ke mArga dvArA Age bar3hanA hai / usa divyamArga kA anusaraNa karanA hai aura usakA varNana AnaMdaghana dUsare stavana meM karate haiM / isa mArga para calanA talavAra kI dhAra para calane se bhI kaThina hai, kyoMki satya kA mArga kabhI sarala nahIM hotA / isa mArga para calane ke lie ajitanAtha jinezvara ke paMtha ko nihArate haiM, taba patA calatA hai ki jina AMtarazatruoM se maiM pIr3ita hU~ use jinezvara ne jIta liyA hai / jisa rAgadveSa* ko bhagavAna ne vaza meM karake aMkuza meM rakhA hai vahI rAgadveSa apane ko aMkuza meM rakhatA hai / aisA prabhu kA paMtha carmacakSu se kaise dekhA jA sakatA hai / isake lie to rahasya ko parakhanevAle divya-cakSu cAhie / isa paMtha para calane ke lie pUrva-paramparA kI AvazyakatA hai lekina vaha bhI sahI mArgadarzaka nahIM hai / vAda aura vivAda ke cakra meM tarka gola-gola ghUmA karatA hai / isa taraha sthUla-cakSu, puruSa-paraMparA aura tarka-vicAra prabhu ke mArga ko prazasta nahIM karate / AgamadRSTi se vicAra kareM to kahIM bhI khar3e rahane kI jagaha nahIM hai / antata: kAlopalabdhi ke pazcAt paMtha nihArane ke pariNAma kI AzA rakhakara usakA avalambana karate haiM / isa dUsare stavana meM kavi dikhAtA hai ki mArga para calanevAle ko vAda-vivAda yA paraMparA ke sthAna para AtmadRSTi se Age * iSTa padArthoM ke prati rati bhAva ko rAga kahate haiM / yaha zubha aura azubha ke bheda se do prakAra kA hotA hai| aniSTa ke prati aprIti rakhanA bhI moha kA hI eka bheda haiM jise dveSa kahate haiN| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA aura AnaMdaghana: 37 bar3hanA cAhie; tabhI usakI paramAtma mArgadarzana kI abhilASA siddha hogI / pahale stavana meM paramAtmA ke sAtha prIta sthApita kI dUsare stavana meM usakA mArga nihArA aura aba isa paramAtmA kI sevA kA rahasya jAneMge / paramAtmA kI sevA ke lie zuddhi kI sajjatA vikasita karanA cAhie / kavi AnaMdaghana mAtra tIna zabdoM meM usa sajjatA ko pradarzita karate haiM / unhoMne abhaya, adveSa aura akheda dhAraNa karane ko kahate haiM / aura phira bhaya, dveSa aura kheda kI sUkSma samajha dete haiM / vicAroM kA asthAyIpana vahI bhaya hai, aruci hI dveSa hai aura prabhu sevA ke prati pramAda hI kheda hai / isa taraha abhaya, adveSa aura akheda se bhUmikA zuddhi hotI hai, taba sAdhaka yoga ke rahasyoM ke sAtha milakara Age bar3hatA hai / jaba vaha paramapudgala parAvarta * meM AtA hai, tIsarA karaNa karatA hai aura usakI bhavasthiti paripakva avasthA ko prApta karatI hai taba mokSa mArga ke prati usakI dRSTi khula jAtI hai / pApa kA nAza karane vAle sAdhu puruSa kA paricaya hotA hai / azubha vRttiyoM kA kSaya hotA hai aura usake bhItara nayavAda kI sahI samajha paidA hotI hai / aisI bhUmikA taiyAra hone ke bAda hI agamya aura anupama prabhu sevA saMbhava hai / jaina darzana anekAMta darzana hai / ekAMta darzana se to AMzika satya prApta hotA hai / anekAMta darzana se pUrNa satyadarzana prApta hotA hai / yahA~ paramAtmA kA darzana arthAt samyaka darzana kI mahattA AnaMdaghanajI ne gAI hai / isa samyakdarzana ke bIca bahuta se avarodha khar3e haiM / pratyeka matAvalambI apane hI mata ko zreSTha batAtA hai / isase bhI Age dUsare kA mata bilkula tuccha hai aisA AgrahapUrvaka kahate haiM / kahIM bhI niSpakSa yA vizuddha dRSTi dekhane ko nahIM milatI / sabhI jagaha matAMdhatA dikhAI detI hai aura aise samaya meM prabhudarzana kA pakkA nirNaya kahA~ se ho ? baMdhana meM par3A huA aMdhA manuSya ravi-zazi ke rUpa ko kaise batA sakatA hai ? taduparAMta paramAtmA ke darzana meM ghAtIkarmarUpI parvata Ar3e Ate haiM aura isalie kavi AnaMdaghana paramAtmA ke darzana kI chaTapaTAhaTa aura usameM AnevAle avarodhoM kA bayAna karate hue kahate haiM : " darasana darasana raTato je phirU~ te rani roz2a samAna, jehane pipAsA ho amRtapAnanI kima bhAje viSapAna / " ** darzana kI utkaMThA kitanI adhika tIvratA se vyakta huI hai ! pyAsa to aisI hai ki jaise roja ko garamI meM pAnI kI pyAsa lage aura 'pAnI' 'pAnI' cillAtA huA jagaha-jagaha phirane lage / svayaM paramAtma-darzana ke lie chaTapaTAtA hai, tar3apatA hai parantu paristhiti kaisI hai ? icchA hai amRtapAna kI aura milatA hai viSa kA kaTorA ! paramAtma-darzana ke lie AtmasamarpaNa cAhie; jo mamatva aura apanepana se alaga nahIM hotA vaha usake sacce svarUpa ko kahA~ se pA sakatA hai ? isIlie pA~cave stavana meM AnaMdaghana bhagavAna sumatinAtha ke caraNoM meM AtmasamarpaNa karane ko kahate * jIva jina pudgaloM ko grahaNa kara karma phala bhoge aura punaH unhIM kA grahaNa kare isa prakriyA ko pudgala parAvarta kahate haiM / * kevalajJAna, kevaladarzana, samyaMkatva, caritra aura vIryarUpa jo aneka bheda bhinna jIva guNa haiN| unake virodhI arthAt ghAtaka karma ghAtIkarma kahalAte haiN| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : AnaMdaghana haiM / AtmA ke tIna svarUpa batAye haiM - bAhyAtmA, aMtarAtmA aura paramAtmA / bAhya vastu meM jo AtmA samAyI huI hai vaha hai bahirAtmA, jo aMtaraMga vizuddha darzana kare aura jJAnamayI cetanA meM Atmabuddhi kA saMcAra kare vaha aMtarAtmA aura jo samasta karmoM kA kSaya karake kaivalya prApta kare vaha paramAtmA / aise pUrNa, pavitra aura jJAnAnaMdamaya paramAtmA kI upAsanA kare / jo bAhyAtmA ko tyAgakara antarAtmA meM tanmaya ho jAtA hai vahI paramAtmabhAva ko prApta karatA hai| paramAtmA ke sAtha svayaM kA itanA bar3A antara kaise huA aise prazna se AnaMdaghanajI zrI padmaprabhujina stavana kA prAraMbha karate haiM aura stavana meM isa antara ko dUra karane kA upAya batAkara stavana ke anta meM antara samApta hone para prApta hone vAlI AnaMdamayI sthiti kA ullAsapUrNa gAna karate haiM / prabhu aura svayaM ke bIca jo antara par3A usakA kAraNa hai karma kA vipAka / karma kI prakRti, sthiti, rasa aura pradeza ke kAraNa yaha antara sthApita huA hai / AtmA ke mUla guNa ko prakaTa karake arthAt guNakaraNa se isa antara ko dUra karanA hai / guNakaraNa hI antara ko samApta karane kA amogha mArga hai aura jaba yaha antara khatma ho jAyegA taba sAdhaka kI AtmA sAdhya meM lIna ho jAyegI, maMgala vAdya kA madhura guMjana hogA, hRdaya meM AnaMda kI lahareM hilore lene lgeNgii| jisake sAtha ekAkAra honA hai vaha paramAtmA kaisA hai / AtmA kI pahacAna to pA lI parantu abhI paramAtmA ko pahacAnanA bAkI thA / tIrthaMkara zrI supArzvajina ke sAtaveM stavana meM AnaMdaghana paramAtmA kI pahacAna karavAte haiM / saMsAra rUpI samudra meM setu ke samAna sAta mahAbhaya ko dUra karane vAle zivazaMkara aura cidAnaMda jaise ye tIrthaMkara jyoti svarUpa haiM aura isa taraha aneka vizeSaNoM se kavi paramAtmA ke bhavya svarUpa kI jhAMkI prastuta karate haiM aura ekAgra mana se usakI sevA karane ko kahate haiM / aise paramAtmA ko dekhane ke lie sAdhaka ko kaise-kaise prayAsa karane par3ate haiM / AThaveM zrI candraprabhujina stavana meM candraprabhu 'mukhacaMdra' ko dekhane ke lie unhoMne kaunakauna se zodha kiye, yaha darzAyA gayA hai| sUkSma nigoda*, bAhya nigoda aura ekendriya se lekara paMcendriya taka ke sabhI sthAnoM meM ghUmane ke bAvajUda jinavara se kahIM milana nahIM huA / isa milana ke lie yogAvaMcaka honA cAhie, bAda meM kriyAvaMcaka banakara aura anta meM phalAvaMcaka hone ko kahate haiM / yadi aisA ho tabhI samasta icchAoM ko pUrNa karanevAle jinavara se milana ho / prabhu-pUjA ke aneka bheda kavi ne paravartI suvidhinAtha jina stavana meM batAye haiM / yahA~ pUjanakArya aura pUjanaphala ke bAre meM ve batAte haiM / pUjA kA zIghra phala AjJApAlana hai aura paraMparA-phala mukti hai / ve bhAvapUjA aura pratipatti pUjA kA gaurava sthApita karate haiM / ucita rUpa meM huI aisI paramAtmApUjA se AnaMdaghana ke pada arthAt mokSa ko prApta hote haiN| yaha paramAtmA bhI kaisA hai ? karuNA, tIkSNatA aura udAsInatA kI tribhaMgI * jo anaMta jIvoM ko eka nivAsa de use nigoda kahate haiM / isameM sthita jIva sUkSma aura bAdara hote haiM / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA aura AnaMdaghana : 39 jo prathama dRSTi meM virodhI pratIta hotI hai, unameM ekasAtha nivAsa karatI hai / sarvajanoM kI kalyANa karanevAlI karuNA hai to karma ke samUha ko kATanevAlI tIkSNatA hai aura isase bhI adhika udAsInatA nihita hai / tribhuvana ke svAmI hone ke bAvajUda vaha nigraMtha hai / aise paramAtmA kA vicitra aura Azcaryajanaka guNoM se yukta caritra kA varNana karate hue AnaMdaghana ne kuzalatA se paramAtmA kI mahattA prakaTa kI hai| aise virATa paramAtmA kI prApti ke lie aMtara meM adhyAtma kI sthiti dhAraNa karanA hotA hai| zrI zreyAMsanAtha jina ke gyArahaveM stavana meM AnaMdaghanajI sacce AdhyAtmika kI pahacAna karAte haiM / yaha AdhyAtmika usa AtmasvarUpa meM vihAra karake aharniza Atmatattva kA cintana karatA hai / usameM nirantara AtmasvarUpa ko sAdhane kI prakriyA calatI hotI hai / nAma adhyAtma, sthApanA adhyAtma aura dravya adhyAtma* kA kavi virodha karatA hai / koI adhyAtma ko lagAtAra raTatA rahe, koI adhyAtma kI sthApanA karatA phire aura koI dravya AdhyAtmika kriyA karma kare lekina AtmA ko na jAne yaha kaise ho sakatA hai ? ina tInoM kA virodha karake AnaMdaghana bhAva adhyAtma kA Adara karate haiM / jahA~ sirpha AtmasvarUpa kA hI dhyAna lagAyA jAtA hai use hI saccA adhyAtmI samajhie / zrI vAsupUjya jina stavana meM kavi AtmA ko bhalIbhA~ti pahacAnakara pudgaloM ke sAtha kA kSaNika aura asthAyI sambandha chor3akara ananta jJAna, darzana aura cAritrya meM lIna hokara AtmAnaMda kA anubhava karane kA nirdeza karate hai / isa bArahaveM stavana meM aneka alaga-alaga dRSTibinduoM se AtmavicAra kiyA gayA hai / viSayakaSAya ko maMda karanA, pariNati kI nirmalatA rakhanA aura isa taraha niSkarmI kA Adarza rakhane ko kavi kahate haiM / manuSya ke rUpa aura usake AtmajJAna ke bIca koI sambandha nahIM hotA / AnaMdaghanajI to spaSTa rUpa se kahate haiM ki jo saccA AtmajJAnI hai vahI zramaNa hai, bAkI sabhI to sirpha vezadhArI haiM / adhyAtmamArga ke gUr3ha rahasyoM ko eka ke bAda eka prakaTa karanevAle AnaMdaghanajI zrI vimalajina stavana meM prabhubhakti kI mastI vikherate haiM / tattvajJAna kI jagaha paramAtmA kI bhakti kA varNana karate hue kavi kA hRdaya harSollAsa se bhara jAtA hai / prabhu ke sAtha ekatA sthApita ho taba kaise anupama AnaMda kI prApti hotI hai / jisa mastI kA gAna AnaMdaghana ke padoM meM milatA hai usI mastI kA saMketa isa stavana meM milatA hai / jinavara ke darzana hote hI duHkha aura durbhAgya dUra ho gayA aura Atmika sukha tathA avinAzI sampatti (vaibhava) kA milApa huA / svayaM ko samartha svAmI milane ke kAraNa AnaMda kA pAra nahIM / usake darzanamAtra se sAre saMzaya miTa jAte * kisI vyakti kA vastu kA yA icchika nAma yadi adhyAtma haiM to use nAma adhaayAtma kahate haiM / adhyAtma ke pratIka kisI vyakti yA vastu ke citra yA mUrti ko sthApanA adhyAtma kahate haiM / koI vyakti vAstava meM AdhyAtmika ho ora vaisA hI jIvana jInA usakA svabhAva ho to usake adhyAtma ko dravya adhyAtma kahate haiM / * koI vyakti tatkAla AdhyAtmika jIvana jI rahA ho usake usa vartamAnakAlika adhyAtma kA bhAva adhyAtma kahate haiM / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : AnaMdaghana haiM / anupama aura amRtamaya usakI mUrti ko dekhatA hU~ parantu tRpti nahIM hotI hai / anta meM kavi jinadeva se vinatI karatA hai ki mujhe ApakI sevAbhakti sadaiva milatI rahe aisI kRpA kiijie| - talavAra kI dhAra para nRtya karanA kaThina hai, parantu jinezvara kI sevA to itanI duSkara hai ki usake Age talavAra kI dhAra para nAcanA sarala lagatA hai / jar3a kriyAvAdI sahI jAnakArI evaM samajha ke abhAva meM cAra gati meM bhramaNa kiyA karate haiM / kaI loga gaccha ke bhedoM meM itanI mamatA rakhate haiM ki ve tattva ko hI bhUla gaye hote haiM / saccI sevA ke lie samyaktva dhAraNa karanA hotA hai / devatA, guru aura dharma kI pratIti prApta karanA hotA hai, sUtra ke anusAra kriyA karanI cAhie / sApekSa vacana bolane cAhie aisA ho tabhI paramAtmA kI saccI sevA ho sakatI hai / jar3a kriyA, gaccha ke bheda, nirapekSa vacana aura sUtra se viparIta bhASaNa meM yadi sAdhaka pha~sa jAya to usakI samasta kriyA dhUla para lIpane jaisI vyartha hai| zrI dharmanAtha jina stavana meM AnaMdaghanajI kahate haiM ki merI jinezvara ke sAtha aTUTa prIti hai / maiM rAta-dina unake guNagAna meM masta hU~ | pUrI duniyA dharma kI bAta karatI hai parantu sacce dharma ko jAnatI nahIM / jo dharma jinezvara ke caraNoM kI sevA karatA hai vaha manuSyakarma se alipta rahatA hai aura usase saddharma kI prApti use hotI hai / jo pudgala ko pahacAnatA hai aura AtmA ko nahIM jAnatA, vaha bhalA dharma ke bAre meM kahA~ se jAne ? yadi vaha jJAnarUpI surame kA aMjana kare tabhI use anamola khajAnA dikha sakatA hai / mana jitanA daur3a sakatA thA utanA maiM daur3A parantu apane aMtara ko pahacAnanA maiM bhUla gayA / jJAnarUpI prakAza ke binA aMdhe ke pIche aMdhA calatA hai, aisI sthiti ho gayI hai / isalie bha~vare kI taraha jagaha-jagaha phirane ke badale saccA jJAna prApta karake sthira citta se prabhupUjana karane kA upadeza AnaMdaghanajI ne diyA hai| zrI zAMtinAtha prabhu se kavi AnaMdaghanane zAMti-svarUpa jAnane kI jijJAsA prakaTa kI hai / yahA~ kavi ne ati saMkSepa meM zAMtisvarUpa kA varNana kiyA hai / AgamoM (dharmagraMthoM) meM zAMtisvarUpa kA varNana vistAra se kiyA gayA hai / kavi AnaMdaghana yahA~ mAtra nau gAthA meM (tIsarI se gyArahavIM gAthA meM) yaha varNana karate haiM / zAMti ko khojatA manuSya ajJAna ke kAraNa azAMti se pIr3ita hai, usa sthiti meM zAMtisvarUpa kI pahalI zarta zAstravacanoM para zraddhA rakhanA hai / prabhu dvArA kathita cha: dravyoM, nau tattvoM** aura aTThAraha pApasthAnakoM kA vicAra use acchI taraha se mAlUma honA cAhie / zAMtisvarUpa-prApti kI dUsarI zarta Agama ko dhAraNa karane vAle yogya guru ko prApta karanA hai / zuddha deva, zuddha guru aura zuddha dharma apanAye to apane Apa AtmA se sAttvikatA kI khuzbU paidA hogI hI / zAMtinAtha ke caritra kA varNana karate hue AnaMdaghana kahate haiM ki vaha dRr3ha AsthAvAna honA cAhie / bhinna-bhinna dRSTibiMduoM ko samajhanevAlA aura samajhAnevAlA honA cAhie / durjanoM kI saMgata tyAgakara acche * jIva, ajIva, dharma, adharma, AkAza, kAla ** jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA aura AnaMdaghana : 41 guruoM kI paramparA kI bhakti karane vAlA honA cAhie / usake mana meM yoga kA bhAva ho, mAna-apamAna yA vaMdaka-niMdaka usake lie samAna ho aura use AtmasvabhAva meM ramaNa karane vAlA honA cAhie / jIvana meM sabhI sAtha saMyoga se hue haiM / saccA sAtha to terI Atmika zakti kA hai aisA mAnanevAlA honA cAhie aura jaba zAMtisvarUpa kA AtmasAkSAtkAra hogA taba maiM hI apanI antarAtmA ko namana kara rahA hoU~gA / kaisI acarajapUrNa ghaTanA ! antarAtmA jaba paramAtmA svarupa ho jAtI hai taba aisI apUrva sthiti kA nirmANa hotA hai / isa stavana meM AnaMdaghanajI ne atyaMta saMkSepa meM zAMti-svarUpa kI vizeSatAoM ko darzAyA hai / jisane mana ko sAdha liyA hai usane sabakucha sAdha liyA hai / AnaMdaghana zrI kuMthunAtha jina stavana meM aise manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA karate haiM / AnaMdaghana ne bar3I sahajatA se mana kI caMcalatA kA hUbahU Alekhana kiyA hai / mana prabhu meM lagAne kI koziza karatA hU~ lekina maiM jitanA adhika koziza karatA hU~ vaha utanI hI dUra bhAgatA hai / vaha rAta-dina, yahA~-vahA~, bastI yA nirjana pradeza meM AkAza yA pAtAla meM ghUmA karatA hai; isake bAvajUda use kahIM bhI caina nahIM milatA / jJAna aura dhyAna kA adhyayana karane vAloM ko yaha mana bahuta burI hAlata karatA hai / Agama kA abhyAsI bhI ise aMkuza meM nahIM rakha sakatA aura yadi balAt use roka bhI letA hai to vaha sA~pa kI taraha Ter3hA-mer3hA hokara saraka jAtA hai / yaha mana Thaga hai phira bhI kisI ne ise ThagAte hue nahIM dekhA; sabhI meM samAyA hai phira bhI kisI ke hAtha meM nahIM AtA / liMga se vaha napuMsaka hai phira bhI acche-acchoM ko apane izAre para nacA sakatA hai / mana kI mAyA kA kavi ne sundara nirUpaNa kiyA hai / vaha dikhAI nahIM par3atA isake bAvajUda bhI pUrI duniyA kA saMcAlana karatA hai / vaha kisI ke pakar3a meM nahIM AtA phira usane pUrI duniyA ko pakar3a rakhA hai / AnaMdaghana vItarAga prabhu kI prArthanA karate haiM ki Apa aisA kIjie jisase yaha mana vaza meM rahe / isa stavana meM AnaMdaghanajI ne AtmasAdhanA ke lie mana para vijaya pAnA kitanA mahattvapUrNa hai, iseko sucAru DhaMga se vyakta kiyA hai| paramAtmA kA mArga dekhA, pUjA kI vidhiyA~ dekhIM, zAMti-svarUpa ko pAyA, mana para aMkuza pAyA aura aba sacce darzana kI AvazyakatA hai / zrI aranAtha jina stavana meM sva-siddhAMta aura parasiddhAMta ke bAre meM samajhAyA gayA hai / jahA~ AtmA kI bAta hai vahA~ svasiddhAMta samajhanA cAhie / isake bAda nizcaya* aura vyavahAra * * donoM naya kI dRSTi se paramadharma jAnane kI jijJAsA jatAyI haiM / dravya dRSTi se AtmAnubhava eka hai aura usa AtmA ke aneka paryAya haiM / nigAha kareM to sonA pIlA, bhArI aura cikanA lagatA hai, vAstava meM ye saba sone ke paryAya haiM / isI taraha darzana jJAna, aura cAritrya se eka hI AtmA ke aneka paryAya dekhane ko milate haiM / AtmA ke eka aura nitya rUpa ko pahacAnanA aura paryAyadRSTi (vyavahAranaya) ko chor3akara dravyadRSTi dhAraNa karanI cAhiye / paryAya dRSTi rahegI taba taka sAMsArika AvAgamana * paramArtha kA vizeSa rUpa se tathA saMzayAdi rahita avadhAraNa nizcita hai / ** vastu ke pratyeka bheda ke prati zabda kA nizcaya karanA vyavahAra haiM / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : AnaMdaghana kA cakkara lagA rahegA / kavi AnaMdaghana nizcaya dRSTi se AtmA ko pahacAnakara nirvikalpa rasa kA pAna karake AnaMda kI mastI meM vicaraNa karane ko kahate haiN| ___ unnIsaveM zrI mallinAtha jina stavana meM aTThAraha doSoM ke nivAraNa kI bAta kahI gaI hai / saccA muni ina aTThAraha doSoM se rahita hogA / kaSAya aura nokaSAya** kA nirUpaNa karate hue kavi kahate haiM ki ina aTThAraha doSoM se jo mukta ho vahI saccA "mana visarAmI" khlaayegaa| bIsaveM stavana meM paramAtmA se Atmatattva kI pahacAna prApta kI gaI hai / aise gahana mahattvapUrNa viSaya para AnaMdaghana thor3I paktiyoM se hI sacoTa prakAza DAlate haiM / advaita, dvaitAdvaita, viziSTAdvaita, bauddha, lokAyatika ityAdi sampradAyoM kA ullekha karake apanI zaMkA vyakta karate haiM / taduparAMta, vItarAga prabhu isa zaMkA kA samAdhAna karate haiM / jo saccA AtmajJAnI hai, vahI sAMsArika AvAgamana se chuTakArA pAtA hai / isake alAvA dUsarI sabhI bAteM vAkajAla hI samajhie / AtmA ko pahacAnane ke lie rAga evaM dveSa kA tyAga karanA hogA / isake bAda eka bAra samasta karmoM se mukti mile to manuSya puna: janma-mRtyu ke jaMjAla meM nahIM pha~satA isalie AtmA ke nizcayanaya guNoM ko prakaTa karanA vahI saccA Atmadharma hai| zrI neminAtha jina ke ikkIsaveM stavana meM kavi ne jainadarzana kI vyApakatA varNita kI hai / dUsare darzanoM kI ThiTholI karanA yA use hIna batAnA yaha matavAdiyoM kA sAmAnya upakrama mAnA jAtA hai / aisI sthiti meM anekAMta dRSTi meM vizvAsa karane vAlA jaina dharma samasta darzanoM kA Adara karatA hai / chahoM darzanoM ko jinavara ke cha: aMgoM ke rUpa meM darzAyA gayA hai / sAMkhya aura yoga unake paira haiM / bauddha aura vedAnta mImAMsaka jinavara ke hAtha haiM, lokayAtika jinavara kI kokha hai aura mastaka jainadarzana hai / isa prakAra anya darzanoM ko jinavara kA aMga batAyA gayA hai aura isameM se kisI darzana kI nindA karane vAle ko durbhavI kahA gayA hai / jainamata kI vizAlatA samudra ke samAna hai aura usameM nadI rUpa bhinna-bhinna darzanoM kA samAveza huA hai / isake Age jJAna, darzana aura cAritrya kI upAsanA kI bAta kahI gaI hai aura anta meM, jaisA sunA thA vaisA guru nahIM milA isakA viSAda bhI kavi ne vyakta kiyA hai / isa stavana meM jaina darzana kI vyApakatA ko kavi ne atyanta manorama DhaMga se abhivyakta kiyA hai| ikkIsa stavanoM meM dArzanika Alekha haiM / bAisaveM stavana meM tattvavicAra nemarAjula ke hRdaya-drAvaka prasaMga ke saMdarbha meM vyakta huA hai / rAjula ke sAMsArika tAne kA ullekha karake aMta meM usakA hRdaya parivartana dikhAkara nemanAtha prabhu ke mArga kA anukaraNa karatI huI rAjula ko dikhAyA gayA hai / yahA~ rAjula kI prIti ke bhinnabhinna svarUpoM ko citrita kiyA gayA hai aura RSabha jina stavana meM jisa taraha prabhuprIti se kavi ne zuruAta kI thI usI taraha isa bAIsaveM stavana meM dhyeya aura dhyAtA kA advaita dikhAkara manohara samApana kiyA hai / * AtmA ke bhItarI kaluSa parimANa ko kaSAya kahate haiM / ** AtmA ke bhItarI alpa kAluSya ko nokaSAya kahate haiM / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stavanoM kI tulanAtmaka carcA jaina stavanoM meM sAmAnyataH eka yA dUsare rUpa meM tIrthaMkara kA guNAnuvAda kiyA jAtA thA / isameM tIrthaMkara kI stuti hone ke kAraNa ye stavana bhaktipradhAna racanAhI ho jAtI thI / adhyAtmayogI AnaMdaghana ne apane stavanoM meM viSaya ke kSetra meM naI dizA udghATita kI aura unake dvArA khIMcI gaI tAttvika carcA kI yaha lIka Age calakara rAjamArga bana gaI / inake stavanoM meM tIrthaMkara ke prati gir3agir3AhaTa, vinatI yA yAcanA kA bhAva nahIM hai / kavi bhAvanA kA koI sailAba nahIM bahAte, parantu jJAna aura bhakti ke gauravapUrNa sAyujya se apanA darzana citrita karate haiM / adhyAtma gahana anubhUtiyoM ke anubhavarasa se bharapUra pyAle ko pInevAle isa masta sAdhaka kI AtmA isa prakAra yoga ke raMga meM raMga gaI hai ki usakI pratyeka paMkti meM gahana jJAna aura dRDha AtmapratIti kA anubhava hotA hai / ina stavanoM meM koI rUr3ha bhAva pratIta nahIM hotA / koI paramparAgata Alekhana dikhAI nahIM detA / anya kisI yogI kA anukaraNa yA anuraTana mAlUma nahIM hotA / isameM to apane khuda ke anubhava kA hUbahU bayAna hai jo svaccha jharane kI taraha kala-kala-kala bahatA jAtA hai aura usakA vAri jijJAsu ko gahana yogAmRta se AsvAdita karatA hai / ina stavanoM kI vANI svayaMsphuTita hai / kavi ko kahIM bhI bhAvacitraNa ke lie parizrama nahIM karanA par3atA / kahIM bhI zabdoM kA tor3a-maror3a nahIM karanA par3atA / antara se bilkula sIdhe nikalI huI vANI kA nirvyAja saundarya ina stavanoM meM milatA hai / jJAna kA viSaya hotA hai vahA~ yaha mahAnada kI taraha dhIra-gaMbhIra gati dhAraNa karatA | bhakti kI bAta Ane para yaha vANI vahA~ raMgabhare ullAsa se khilI huI dekhane ko milatI hai / kahIM mana ke caMcala svarUpa jaba zabda meM siddha kiyA jAye to aisI sthiti meM vANI tarala rUpa dhAraNa karatI hai / rAjula neminAtha ko upAlaMbha detI ho taba usake hRdaya kI vyAkulatA aura daMza bhI AbAda rUpa se vyakta hote haiM / AnaMdaghana kI kathanazailI bhI ullekhanIya haiM / svayaM jisa vicAra kA pratipAdana karanA cAhate haiM usake viruddha vicAroM kI bAta karanI ho to bar3e saujanya se ve virodhI vicAroM kI prastuti karate haiM / isameM bhI 'kisI se virodhI vicAroM ko peza karane kI unakI rIti lAkSaNika hai : "" 46 66 paramparA aura AnaMdaghana : 43 66 koI kaMta kAraNa kATha bhakhyaNa kare" (1:3) koI patiraMjana ne dhaNa tapa kare " ( 1:4) koI kahe lIlA re lalaka alakha taNI" ( 1:5) koI abaMdha Atamatata mAne" ( 20:2) kabhI-kabhI 'eka kahe' ke DhaMga se bhI viruddha vicAroM kA citraNa karate haiM: " eka kahi sevI bividha kiriA karI" (14:2) " eka kahe nitya ja Atamatata" ( 20:4) pratyeka stavana kA prAraMbha alaga-alaga rIti se kiyA hai / kahIM svayaM paramAtmA se prazna pUchakara stavana kA prAraMbha kiyA hai to kahIM paramAtmA se kisI tattva kI jAnakArI mAMgI hai / isa taraha pratyeka stavana ke prAraMbha meM navInatA hai, paramparA se dUra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 : AnaMdaghana rahanevAle AnaMdaghana lekhana kI paramparA meM jakar3a nahIM gaye / pratyeka stavana kI prathama gAthA meM AnaMdaghanajI ne tIrthaMkara kA nAma diyA hai, parantu tIrthaMkara kI mahimA gAna se Age bar3hakara unake jIvana ke kisI prasaMga kA prathama ikkIsa stavanoM meM citraNa nahIM kiyA / ina ikkIsa stavanoM meM prabhu stavana ke nimitta unhoMne Atmadarzana karane ke prayAsa hAtha meM liye haiM / prabhu kA nAma dekara AtmaguNa kI pahacAna karanA uddezya hai / isa taraha tIrthaMkara kA to mAtra nAma hI hai, jabaki stavana kA hetu to AMtarazatru para vijaya pAnA hai / ina stavanoM meM AnaMdaghanajI ne AtmasAdhanA kI kramika vikAsayAtrA kA citraNa kiyA hai aura isIlie isameM viSaya kA sAtatya dekhane ko milatA hai / eka stavana meM se dUsare stavana kA vicAra sphuTita hotA hai / sAdhanA kI eka sIr3hI jAnane ke bAda sAdhaka dUsarI sIr3hI para paira rakhatA hai / adhyAtma para adhika se adhika bhAra dekara stavana kI tAttvika carcA Age bar3hatI rahatI hai / isameM sUtrAtmaka saMkSipta vAkya milate haiM, rUr3hiprayoga aura kahAvateM milatI haiM / upamA, dRSTAMta, arthAntaranyAsa, vyatireka aura zleSa jaise alaMkAra milate haiM / isa taraha stavana jJAna ke bhaMDAra, yoga ke sopAna aura satya mArga ke dyotaka haiM / kahIM-kahIM kavitva bhI jhalaka uThatA hai / bAIsaveM stavana meM kavikalpanA kI ramaNIya lIlA rAjula ke upAlaMbha meM vyakta huI hai jabaki terahaveM zrI vimalanAtha jina ke stavana meM prabhu pratijJA kA kaisA madhura citraNa kiyA hai / "amI jharI tuja mUrati racI re, upamA na ghaTe koI, dRSTi sudhArasa jhIlatI re, nirakhati tRpti na hoI." AtmA jaba paramAtmA-svarUpa ho jAtI hai taba kaisA khumAra ubharatA hai! isa khumArI kA citraNa karate hue AnaMdaghana gA uThate haiM : "aho huM aho mujhaneM kahU~, namo mujha namo mujha re, amita phala dAna dAtAra ne, jehaneM bheTa 'thaI tujjha re / " AnaMdaghana kA jJAna svasaMvedya jJAna hai / nijAnaMda meM rahane vAlA aisA masta kavi kisI kA anugAmI nahIM hotA parantu apane yoga, vairAgya aura adhyAtma se eka navIna paramparA kA sarjana karatA hai / AnaMdaghana ke ina stavanoM ke viSaya meM AcArya kSitimohana sena kahate haiM ki isameM ve "mAnasika samasyAoM se vyasta" dikhate haiM / yadyapi AnaMdaghana aisI samasyAoM se vyasta nahIM lagate / ve to ina stavanoM meM adhyAtma mArga meM AnevAlI samasyAoM ko prastuta karate haiM aura jainadarzana meM unakI zraddhA dRr3ha rUpa se nihita pratIta hotI hai / usa darzana kA hI ve citraNa karate haiM / isalie hI yoga ho yA adhyAtma, vairAgya ho yA tattvajJAna pratyeka viSaya meM unakA tattvavicAra ucca koTi ke pratIta hote haiM / yogamaya anubhavapUrNa vicAra, naisargika lAghavayukta vANI aura ucca koTi ke tattvavicAroM ke kAraNa AnaMdaghana ke ye stavana jaina paramparA meM alaga pahacAna banAte haiM aura isa prakAra ke sAhitya meM ucca sthAna para virAjamAna hote haiN| daSTi Ten . . Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. paramparA aura AnaMdaghana : 45 TippaNa stutirdvidhA pramANarUpA, asAdhAraNaguNotkIrtanarUpA ca Avazyaka sUtre ! navamI dvAtriMzikA, paM. sukhalAlajI, prakAzaka bhAratIya vidyAbhavana, bambaI (I.sa. 1945 ) 1 'stotrAvalI', pradhAna saMpAdaka : pU. zrI yazovijayajI mahArAja, saMpAdaka upodghAta : lekhaka : DaoN. rudradeva tripAThI, pR. 47 se 54 (1975) 'vINA', le. AcArya kSitimohana sena, saMpAdaka : kAlikAprasAda dikSita kusumAkara, varSa 12, aMka 1 (1938), pR. 3 se 132 taka (ka) AnaMdaghana eka adhyayana, stavana : 4, gAthA: 5 (kha) AnaMdaghana eka adhyayana, stavana : 13, gAthA : 6 (ga) AnaMdaghana eka adhyayana, stavana : 16, gAthA 3 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 AnaMdaghana aura yazovijaya AnaMdaghanajI kA samaya samartha jaina sAdhuoM kI ujjvala jJAna paraMparA kA yuga thA / isa kAla meM jaina sAdhuoM ne apane tapa, tyAga aura vairAgya kI bhAvanA se sarvatra sammAna prApta kiyA thA / mugala bAdazAha bhI unakA Adara-satkAra karate the / tapAgaccha ke AcArya vijayadeva sUri ko jahA~gIra bAdazAha ne 'mahAtapA' kI upAdhi dI / usake bAda vijayaAnaMdasUri, vijayasiMhasUri aura vijayaprabhasUri ne dharma kI ujjvala paramparA banAye rakhI thI / satyavijayajI paMnyAsazrI ne kriyodvAra karake sAdhusamAja meM vyApta zithilatA ko dUra karane kA prayAsa kiyA thA / upAdhyAya yazovijayajI kI vidvattA kA teja usa samaya samagra samAja ko Alokita karatA thA / isI samaya upAdhyAya mAnavijayajI ne " stavana cobIsI" evaM "dharmasaMgraha " nAmaka graMtha kI racanA kI thI / rAmavijayajI ne bhakti aura jJAna se bharapUra aisI madhura cobIsI kI racanA kI thI evaM sAta naya para vistArapUrvaka sajjAyeM likhI thIM / jJAnavimalasUri ne 'jJAnavilAsa' nAma se padoM kI racanA kI thI / taduparAMta, AnaMdaghanajI ne cobIsI para aura upAdhyAya yazovijayajI ne tIna so pacAsa gAthA ke stavanoM para stabaka likhe the / tapAgaccha ke dharmasAgara jI to nirbhayarUpa se zAstrAnusAra pratyeka galata vicAroM kA khaMDana karane lage the / unakI AlocanAoM ne tatkAlIna jaina samAja meM khalabalI macA dI thI / isake alAvA usa kAla meM lAvaNyasuMdara ne " dravyasaptatikA" aura sajjAyeM likhI thI / digambara samAja meM bhI kaI samartha vidvAna hue / usameM banArasIdAsa kI racanAoM meM to anokhA kAvyamAdhurya aura padalAlitya dekhane ko milatA hai / "samayasAra " nATaka meM unhoMne anupama kavitvazakti aura vairAgyabhAvanA darzAI hai / AnaMdaghana ke padoM meM banArasIdAsa jaisA lAlitya dekhane ko milatA hai / vyApaka phalaka para dekheM to rAmadAsa, tukArAma, tulasIdAsa aura akhA, unheM AnaMdaghana ke samakAlIna mAnA jA sakatA hai / yugaprabhAvaka tarkaziromaNi upAdhyAya yazovijayajI usa samaya ke jaina Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana aura yazovijaya : 47 vidvAnoM meM mUrdhanya sthAna para virAjita haiM / isa samartha vidvAna ne AnaMdaghanajI ko lakSita kara unake stutirUpa " aSTapadI" kI racanA kI hai jisake bAre meM "AnaMdaghanajI kA jIvana" isa prakaraNa meM byairevAra dekhA / yogI AnaMdaghanajI aura upAdhyAya yazovijayajI ke milana kI bAteM jaina paraMparA meM kiMvadaMtI rUpa meM milatI haiM / isa viSayaka koI nizcita pramANa nahIM milatA / pracalita kathA ke anusAra mer3atA meM upAdhyAya yazovijayajI pravacana dete the aura usa samaya AnaMdaghanajI unheM sunane ke lie upAzraya meM gaye the / usake bAda upAdhyAyajI kI vinatI para AnaMdaghanajI ne yoga para vyAkhyAna diyA thA / AnaMdaghanajI ne anubhavapracura vANI kA upAdhyAya yazovijayajI para prabala asara par3A thA / yaha ghaTanA upAzraya meM ghaTita hone ke kAraNa zrI motIcaMdabhAI kApar3iyA kA mAnanA hai ki ina donoM mahApuruSoM kA milana AbU ke parvata para nahIM balki mer3atA meM huA thA / isa avasara para AnaMdaghanajI kI AnaMdamaya adhyAtmadazA ko dekhakara upAdhyAya yazovijayajI ne unakI stuti ke rUpa meM aSTapadI kI racanA kI / zrI buddhisAgarasUrIzvara ullekha karate haiM ki upAdhyAya yazovijayajI ke bAre meM AnaMdaghanajI ne bhI isI prakAra aSTApadI likhI hai / yaha bAta unhoMne vijApura ke zA sUracaMda sarUpacaMda se sunI thI / yadyapi isa viSayaka khoja karane para unheM koI pra nahIM milI thI 12 jabaki zrI motIcaMdabhAI kApar3iyA mAnate haiM ki ' pUjya kabhI pUjaka nahIM ho sakatA' tathA AnaMdaghanajI aura upAdhyAyajI kI umra para vicAra karane para aura yoga viSaya meM AnaMdaghanajI kI prakriyA aura adhyayana tathA vyavahAra ko lakSya meM rakhane para yaha hakIkata asaMbhava mAnate haiM / usI prakAra AcArya zrImad buddhisAgarasUrIzvarajI ne AnaMdaghanajI ke pAsa upAdhyAya yazovijayajI suvarNasiddhi prApta karane gaye the, aisI kiMvadaMtI kI jAnakArI nirUpita kI hai / parantu yaha daMtakathA upAdhyAya yazovijaya ke bhavya caritra se tAlamela nahIM khAtI evaM isa viSayaka kucha bhI AdhAra nahIM milatA / isI prakAra 'suguru tathAvidha na maNe re' aisI AnaMdaghana kI paMkti meM yazovijaya kI AlocanA dekhane ko milatI hai / parantu, vAstava meM yaha to AnaMdaghanajI kA eka sAmAnya kathana hai / yaha kisI vyaktivizeSa ko lakSya meM rakha kara nahIM kahA gayA / adhyAtmayogI AnaMdaghana aura upAdhyAya yazovijayajI ke bAre meM 'zrI AnaMdaghana padya ratnAvalI' ke nivedana meM zrI sArAbhAI navAba ne eka nayA muddA uThAyA hai / ve likhate haiM : "paramayogI zrI AnaMdaghanajI dUsarA aura koI nahIM, balki nyAyavizArada zrI yazovijayajI hI haiM, aisA merA apanA aura vidyamAna kaI vidvAna jaina munivaroM kA mAnanA hai / isa mAnyatA ke samarthana meM jabaradasta sabUta yaha hai ki paramayogI zrI AnaMdaghanajI kA ullekha upAdhyAyajI ke sivAya sattarahavIM sadI kA dUsarA koI vidvAna nahIM karatA / taduparAMta, upAdhyAya jI racita zrI AnaMdaghanajI kI stuti rUpa aSTapadI ke jisa pahale pada meM 'mAraga calata calata gAta, AnaMdaghana pyAre' ityAdi zabdoM tathA unake dvArA racita battIsa battIsI meM aura zrI AnaMdaghanajI ke padoM meM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : AnaMdaghana bahuta sAmyatA dikhAI detI hai / zrI AnaMdaghanajI alaga haiM aisI mAnyatA kI apekSA ve aura upAdhyAya zrI yazovijayajI eka hI haiM, ise dhyAna meM rakhakara yadi donoM kI kRtiyoM kA sUkSma nirIkSaNa kiyA jAye to mere mata ko puSTa karane vAle pramANa mila jAyeMge / mujhe aisA lagatA hai ki pUjya upAdhyAyajI mahArAja ko apane jIvana ke antima dinoM meM apanA nAma bhI gupta rakhakara AnaMdaghana upanAma dhAraNa karanA ucita lagA hogA / " isa mata kI jA~ca kareM to sarvaprathama to isake lie koI Thosa sabUta nahIM milatA / dUsarI mahattvapUrNa bAta yaha hai ki upAdhyAya yazovijayajI kI kRtiyoM kI jo sUcI milatI hai usameM unakI eka kRti ke rUpa meM 'AnaMdaghana caubIsI TabAlI patra 34' aisA spaSTa ullekha milatA hai / yadi yazovijayajI ne svayaM isa kRti kI racanA kI hotI to aisA ullekha nahIM milatA / zrI jJAnavimalasUri ke 'AnaMdaghana cobIsI' para likhe gaye Tabe (stabaka) meM bhI spaSTa rUpa se likhA hai ki 'AnaMdaghana upanAmadhArI lAbhAnaMdajI racita ye stavana' haiM / isa taraha AnaMdaghanajI aura upAdhyAya yazovijayajI eka the aisA mAnanA galata hogA / itanA hI nahIM, isa mAnyatA ke anusAra to yaha mAnanA par3egA kI zrI yazovijayajI mahArAja ne Atma-prazasti ke lie 'aSTapadI' likhI thI / upAdhyAya yazovijayajI ke vyaktitva ke sAtha yaha bAta jarA bhI susaMgata pratIta nahIM hotI / zrI yazovijayajI ne apane jIvana kI aMtima avasthA meM apanA nAma chipAkara 'AnaMdaghana' rakhA thA, isa prakAra kA tarka zrI sArAbhAI navAba karate haiM, parantu upAdhyAya yazovijayajI kA vi. saM. 1734 meM DabhoI ke caumAse meM svargagamana hone ke bAda pATana saMgha ke atyaMta Agraha se zrI kAMtivijayajI mahArAja ne 'sujasavelI bhAsa' nAmaka upAdhyAya yazovijayajI ke jIvana-kArya ko darzAne vAlI padya kRti kI racanA kI / usameM kahIM bhI isa bAta kA ullekha nahIM hai / isase bhI vizeSa yaha hai ki upAdhyAya yazovijayajI ke graMthoM meM kahIM bhI aisA ullekha nahIM milatA / isalie AnaMdaghanajI aura yazovijayajI donoM eka the aisI zrI sArAbhAI navAba kI mAnyatA nirAdhAra pratIta hotI hai| mastayogI AnaMdaghanajI aura upAdhyAya yazovijayajI donoM samakAlInoM ke bIca bahuta samAnatA dekhane ko milatI hai| donoM apanI-apanI sAdhanA kI caramasImA para pahuMce hue mahApuruSa the / donoM samartha samakAlIna the / kaI bAra do samartha samakAlIna apane jIvanakAla meM kabhI bhI eka dUsare se nahIM mila pAte / bhagavAna buddha aura bhagavAna mahAvIra samakAlIna the, eka hI pradeza meM bhramaNa kiyA thA, isake bAvajUda donoM kA milana nahIM huA thA / parantu AnaMdaghana aura yazovijaya ke sAtha aisA nahIM ghaTita huA / ina donoM mahApuruSoM kA milana huA thA aura vaha phaladAyI bhI sAbita huA thA / AnaMdaghana kI utkRSTa yoga avasthA aura AnaMdamagna sthiti ko dekhakara upAdhyAya yazovijayajI ne unakI stuti svarUpa AnaMda ke ullAsa se bharapUra "aSTApadI" kI racanA kI thI / upAdhyAya yazovijayajI kahate haiM ki sacce 'AnaMda' kI anubhUti use hI ho sakatI hai jisake hRdaya meM AnaMda jyoti prakaTita huI ho / aise 'acala-alana' padoM ke 'sahaja sukha' meM AnaMdaghana magna rahate Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana aura yazovijaya : 49 the / unakI aisI unnata, AnaMdamaya AdhyAtmika avasthA dekhakara upAdhyAya yazovijayajI "AnaMda Thora Thora nahIM pAyA. AnaMda AnaMda meM samAyA / "5 aisA kahA jAtA hai ki ina donoM sAdhakoM ko doSadarzI aura duSTa logoM kI tarapha se bahuta parezAnI huI thI / unake samaya meM yogI aura jJAnI kI niMdA karane vAle bahuta se chidrAnveSI loga the / AnaMdaghana to AtmamastI meM magna the / isalie unhoMne aise logoM kI jarA bhI paravAha na kI / ve zAyada hI kahIM isa jar3atA aura rUr3hicustatA para prahAra karate haiM, jabaki yazovijayajI sAdhaka aura sampradAya meM vizvAsa karane vAle the / ve AnaMdaghana kI taraha saMpradAya ke baMdhanoM se mukta nahIM the / unakA hRdaya aisI vipattiyoM se kabhI-kabhI kA~pa uThatA thA / pariNAma svarUpa ve pravartita viSama paristhitiyoM viSayaka vedanAyukta udgAra nikAlate haiM : "prabhu mere aisI Aya banI mana kI vithA kunape kahie, . jAno Apa dhanI; janama maraNa jarA jIu gaI lahaI vilagI vipatti ghanI; tana mana nayana duHkha dekhata sukhI navI eka kanI / / citta tuM bhaI durajana ke bacanA jaise ara aganI / sajjana kou nahi jAke Age, bAta kahU~ apanI / cau gaI-gamaNa-bhamaNa-duHkha vAro, binati ehI sunI, avicala saMpada jasakuM dIjeM apane dAsa bhanI / " isa prakAra upAdhyAya yazovijayajI niMdaka durjanoM ke viruddha AvAja bulanda karate haiM; usa samaya AnaMdaghanajI kI niMdA karanevAle bhI the / yazovijayajI dvArA racita AnaMdaghana kI aSTapadI kI 'kou AnaMdaghana chidra hI pekhata' aisA AnaMdaghana ke lie kahA hai isa para se isakA andAja milatA hai / AnaMdaghanajI aura yazovijayajI donoM ne jinastavana caubIsI kI racanA kI hai / AnaMdaghanajI zrI ajitanAtha jina stavana meM kahate haiM : 'taraka vicAreM re vAda paraMparA, pAra na pahu~ce re koI, abhimata vastu re vastugate kahe, te viralo jagi koya / ' (stavana : 2, gAthA : 4) jabaki zrImad yazovijayajI mahArAja ne sattarahaveM "pApasthAnaka kI sajjhAya" meM zuddha bhASaka kI balihArI batAI hai / 'adhyAtmasAra graMtha' meM daMbha para pUrA prakaraNa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 : AnaMdaghana likhA hai aura aise vAdavivAda karane vAle ke bAre meM ve kahate haiM : " vAdAMzca prativAdAMzca vadanto nizcitAn tathA / tattvAMtaM naiva gacchanti tIlapIlakavada gatau / / 26 vAda vivAda aura prativAda hone para telI ke kolhU jaisI sthiti hotI hai aura usameM tattvoM kA pAra nahIM milatA / jar3atA aura matAMdhatA para ina donoM mahApuruSoM ne prahAra kiye haiM / yazovijayajI 'yazavilAsa' ke saiMtAlisaveM pada meM kahate haiN| " prabhu guna dhyAna vigraha bhrama bhUlA; kare kiriyA so rAne rUnA / " : jabaki AnaMdaghana bhI aisI jar3a kriyA kA virodha karate hue kahate haiM: "nija sarUpa je kariyA sAdhir3a, te adhyAtma lahIr3a re, je kiriyA kari cogati sAdhana, te anadhyAtama kahiye re / / " ( stavana : 11, gAthA : 3) ye sAdhaka to saMsAra se Upara calate the / AnaMdaghanajI ne cAra gatirUpa causara kI sundara kalpanA kI haiN| isameM cetana aisA mAna kara causara khelatA hai ki rAga, dveSa aura moha ke pAsA svayaM ke lie hitakara haiM, parantu dUsare kI AzA sadA nirAzA detI hai / AnaMdaghana to spaSTa kahate haiM ki " AzA aurana kI kyA kIje ? jJAna sudhArasa pIje / " 7 isI prakAra zrI yazovijayajI 'jJAnasAra' ke bArahaveM 'niHspRhASTaka' meM likhate haiM: "apane svabhAva-nijaguNa kI prApti ke alAvA dUsarA kucha bhI prApta karane yogya nahIM hai usI taraha Atma aizvarya se saMpanna mahAmuni bilkula niHspRha ho jAte haiM / becAre dUsaroM kI AzA para nirbhara prANI hAtha jor3a-jor3akara prArthanA karate haiM, ghara ghara bhikSA mAMgate haiM, parantu anaMta jJAnapAtra prANI to samasta jagata ko tinake ke samAna dekhatA hai / " AnaMdaghanajI prathama tIrthaMkara RSabha jina stavana meM prItama RSabha jinezvara ke sAtha prIti sagAI huI hone se unheM jagata kI sopAdhika prIti pasaMda nahIM hai / isI prakAra upAdhyAya yazovijayajI zrI zAMtinAtha jina stavana meM yahI bAta kahate haiM / " jANyo re jeNe tuja guNa leza, bIjo re rasa tehane mana navi game jI, cAkhyo re jeNe ama lavaleza, bAkasa bukasa tasa na ruce kIme jI / " ( he prabhu ! jisane tumhAre guNa ko lezamAtra bhI jAna liyA hai use koI bhI dUsarA svAda acchA nahIM lagatA / jisane amRta ke bU~da kA svAda cakhA hai, use aura kisI bAta meM ruci nahIM hotI / ) 1 mAtra veza dhAraNa kara lene se koI sAdhu nahIM bana sakatA / jo saccA AtmajJAnI hai vahI saccA sAdhu hai | AnaMdaghanajI zrI vAsupUjya jina stavana kI chaThIM gAthA meM kahate haiM ki jo AtmajJAnI nahIM hai vaha to kevala DhoMgI hai / bAhyadRSTi meM sira mur3avAne se koI lAbha nahIM / antara kI AtmA sadguNoM se samRddha honI cAhie / isI prakAra AnaMdaghana kI taraha yazovijayajI bhI kahate haiM : Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "mUMDa muMr3Avata saba hI gar3ariyA, hariNa roja bana dhAma, jaTAdhara vaTa bhasma lagAvata, rAsabha sahatuM he dhAma / ete para nahi yoga kI racanA, jo nahi mana vizrAma, cita aMtara paTa chalavekuM ciMtavata kahA japata mukha rAma / jaba laga Ave nahiM mana ThAma / " AnaMdaghana aura yazovijaya : 51 upAdhyAya yazovijayajI to Atmadarzana kA svarUpa gurUkRpA se prApta karate haiM / isa bAre meM vi. saM. 1738 ke bAda racita 'zrIpAla rAsa' ke cauthe khaMDa ke aMtima bhAga " mAhare to guru caraNa pasAyeM anubhava dila meM peTho, Rddhi vRddhi pragaTI ghaTamAMhi, Atama rati huI beTho / " jaba AtmA meM samakita kA sUrya tapatA hai taba bhramarUpI timira bhAga jAtA hai| aura aMtara meM anubhavaguNa kA Agamana hotA hai / isa samaya upAdhyAya yazovijayajI kahate haiM : 'dhyAyo sahI pAyo rasa, anubhava jAgyo jasa; miTa gayo bhrama ko masa, dhyAtA dhyeya samAyo he / pragaTa bhayo prakAza, jJAna ko mahA ullAsa; aiso munirAja tAja, jasa prabhu chAyo he / / " dhyAtA aura dhyeya ekarUpa ho jAte haiM taba kaisI apUrva AnaMdAnubhUti hotI hai / AtmA meM paramAtmA prakaTita hotA hai, usa samaya kI sthiti ko prakaTa karate hue AnaMdaghana kaha uThate haiM 4. " aho huM aho huM mujhane kahuM namo mujha namo mujha re / " ( stavana : 16, gAthA : 13 ) ( aho maiM aho maiM arthAt maiM kitanA acchA hU~ / namaskAra karo mujhe, namaskAra karo / ( stavana 16, gAthA. 13) upAdhyAya yazovijayajI ne AnaMdaghana kI taraha pada bhI likhe haiM aura usameM cetana ko 'moha ko saMga' kA nivAraNa karake 'jJAnasudhArasa' ko dhAraNa karane ke lie kahA gayA hai / isI taraha ' kaba ghara cetana AyeMge' meM upAdhyAya yazovijayajI ne kA viraha citrita kiyA hai / AnaMdaghana ke padoM meM sumati ke viraha kA dhaka Alekhana milatA hai / usameM kavi kahate haiM ki sumati duHkhamaMdira ke jharokhe se najareM milA milAkara jhuka jhukakara dekhate haiM / viraha dazArUpI nAgina usake prANavAyu ko pI jAtI hai aura isase bhI adhika viraha kI vikaTa vedanA ko darzAte hue sumati kahatA hai : "zItala paMkhA kuma kumA, caMdana kahA lAve ho ? anala virahAnala ya haiM tana tApa bar3hAve ho / " 9. zItala padArtha, paMkhA, kapUra yA caMdana kA ghola kisalie lAte haiM ? yaha zarIra kI garmI nahIM hai / yaha to AtmAnaMda ke viraha kI agni hai / use to yaha padArtha zItalatA pradAna karane kI jagaha adhika tapAne vAlA hai / isa taraha AnaMdaghana aura Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 : AnaMdaghana yazovijaya samakAlIna the / paraspara mile the / unakI bhAvanAe~ aura adhyAtmapravRtti bahuta sabala thIM / isake bAvajUda donoM ke AtmavikAsa ke mArga bhinna the / AnaMdaghanajI adhyAtmayogI the to yazovijayajI tatkAlIna vAtAvaraNa ko samajhakara apane lakSya kI sAdhanA kara rahe the / AnaMdaghanajI AtmalakSI, saMyamI, tyAgI aura AdhyAtmika the / yazovijayajI 'nyAyavizArada' aura 'nyAyAcArya' kI padavI se vibhUSita hue paMDita the / AnaMdaghanajI " veda na jAnuM kitAba na jAnuM, jAnuM na lacchana chaMdA, tarka, vAda, vivAda na jAnuM, na jAnuM kavi phaMdA / " kahanevAle mastakavi the, jabaki yazovijayajI adhyAtma, yoga, kathA Adi viSayoM para saMskRta, prAkRta aura gujarAtI meM padya racanA karanevAle vidvAna kavi the / yazovijayajI aura AnaMdaghanajI kI pada racanAoM meM jJAna kI gaMbhIratA, zAstroM kI pAraMgatatA aura adhyAtma kI gaharAI vyakta huI hai / vAstavikatA to yaha hai ki upAdhyAya yazovijayajI ko sabhI zAstroM meM mahAratha hAsila karane ke bAda bhI AtmasaMtoSa nahIM huA / unhoMne AdhyAtma - yoga ke mArga para calanA svIkAra kiyA aura isameM AnaMdaghana kA samparka kAraNarUpa rahA hogA / upAdhyAya yazovijayajI ke 'adhyAtmasAra' jaise graMthoM meM aura stavanoM meM adhyAtmarasa kI jhalaka dekhane ko milatI hai / donoM ke kavana ko dekheM to AnaMdaghana ke jaisI bhAva - gahanatA, vyApakatA evaM Urmi kI tIvra uchAla aura alakha ke rahasyoM ko pAne kI becainI yazovijaya kI kRtioM meM itane pramANa meM nahIM dIkhatI, usakI vajaha yaha kahI jA sakatI hai ki AnaMdaghanajI kavi hone ke sAtha-sAtha marmajJa saMta bhI haiM / 1. 2. 3. 4. 5. TippaNa 'zrI AnaMdaghanajInAM pado' bhAga 1, le. mahAvIra jaina vidyAlaya, oNgasTa krAMti mArga, motIcaMda kApar3iyA, prakAzaka zrI muMbaI - 400036, I. sa. 1982, pR. 34 'zrI AnaMdaghana padasaMgraha bhAvArtha', racayitA : AcArya zrImad buddhisAgarasUrIzvarajI, prakA. zrI adhyAtma jJAna prasAraka maMDaLa, muMbaI, I. sa. 1954, pR. 138 'jaina kAvyadohana' bhAga 1, saMgrAhaka evaM prakAzaka zrI manasukhalAla mahetA, ahamadAbAda, I. sa. 1913, pR. 36 'zrI yazovijaya smRti graMtha, saMpAdaka : pU. munipravara zrI yazovijayajI mahArAja, prakA. zrI yazobhAratI prakAzana samiti, vaDodarA, I. sa. 1957, pR. 235 ft 239 'zrImad yazovijayopAdhyAya viracita gurjara sAhitya saMgraha ' ( prathama vibhAga), prakAzaka : zA. bAvacaMda gopAlajI, muMbaI, pR. 296 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana aura yazovijaya : 53 6. 'zrI AnaMdaghana covIzI', vivecaka : zrI motIcaMda kApar3iyA, prakA, mahAvIra jaina vidyAlaya, oNgasTa krAMti mArga, muMbaI-400036, prathama AvRtti I. sa. 1970, pR. 47 7. 'zrI AnaMdaghanajInAM pado' bhA. 1, le. motIcaMda kApar3iyA, prakAzaka zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, oNgasTa krAMti mArga, muMbaI-400036, I. sa. 1982, pR. 303 'zrImad yazovijayopAdhyAya viracita gUrjara sAhitya saMgraha' (prathama vibhAga), prakAzaka : zA. bAvacaMda gopAlajI, muMbaI, pR. 123 _ 'zrI AnaMdaghanajInAM pado' bhAga 1, le. motIcaMda kApar3iyA, prakAzaka zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, oNgasTa krAMti mArga, muMbaI-400036, I. sa. 1982, pR. 438 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 AnaMdaghana: kabIra, mIrA aura akhA ke pariprekSya meM vikrama kI paMdrahavIM sadI meM kabIra ne jAti, jJAti, saMpradAya, bAhyAcAra aura dhArmika matamatAntaroM se pare hokara sAdhaka kI satyamaya anubhavabAnI bahAkara jJAna kA nayA prakAza phailAyA / isake bAda vikrama kI satrahavIM sadI meM AnaMdaghana ke padoM meM aisI bhAvanAoM kI pratidhvani sumadhura DhaMga se gUMjatI huI sunAI detI hai / kabIra aura AnaMdaghana ye donoM apanI suratA kI mastI meM masta rahanevAle sAdhaka the / kabIra ne jar3a rUr3hiyoM, aMdha zraddhAyukta rItirivAjoM, paramparAgata kusaMskAroM aura usase bhI vizeSa daMbhI dharmAcaraNoM kA pracaMDa virodha kiyA, vidroha kiyA / AnaMdaghana meM vidroha kI jhalakI hai para usakI mAtrA saMta kabIra jitanI nahIM hai| ye donoM sAdhaka mastarAma haiM / AdhyAtmika anubhava ke dRr3ha AdhAra para unakI sAdhanA TikI huI hai / jagata kI ora donoM lAparavAha haiM / kabIra yA AnaMdaghana donoM meM se eka bhI ajJAna ke aMdhakAra yA rur3hiyoM ke baMdhanoM meM jakar3e hue AdamI ko dekhakara hamadardI nahIM jatAte, unakI becainI aise jIvoM ke prati anukampA ke rUpa meM prakaTa nahIM hotI / ve to aisI mithyA bAtoM para jabaradasta prahAra karate haiM / aise rUr3hAcAroM ko jar3a-mUla se ukhAr3a pheMkane kI lagana ina donoM sAdhakoM meM hai, isalie use saha lene ke badale kabIra vyaMgya se aura AnaMdaghana upahAsa se usakI bhartsanA karate haiM / AnaMdaghana ke stavanoM meM zAstrajJAna aura jaina siddhAMta viSayaka mArmika jAnakArI kA paricaya prApta hotA hai / lekina unake padoM meM vaha zAstrIya zailI yA vaha siddhAMta-nirUpaNa dekhane ko nahIM milatA / yahA~ to virahI bhakta yA alakha kA nAda jagAnevAle marmajJa saMta ke darzana hote haiN| kabIra AtmA aura paramAtmA kI praNayAnubhUti Alekhita karate haiM, to AnaMdaghana unake padoM meM sumati kI cetanA ke prati akulAhaTa vyakta karate haiM / kabIra ke padoM meM AtmA ke viyoga kA darzana hai / unhoMne prema kA pyAlA piyA hai aura usa prema ke pyAle ne kaisI sthiti nirmita kI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana kabIra, mIrA aura akhA ke pariprekSya meM : 55 "kabIra pyAlA prema kA aMtara liyA lagAya; roma-roma meM rami rahA, aura amala kyA khAya / saba raga tA~t rabAba tana, biraha bajAvai nitta; aura na koI suni sake, kai sAIM ke citta / prIti jo lAgI dhula gaI, pair3hi gaI mana mAMhi; roma roma piu-piu kahai, mukha kI saraghA nAhi / / " isa prema ke kAraNa roma roma priyatama ko pukAratA hai / yaha vedanA aisI hai ki aMtara ko mathanI mathatI hai aura bAhara use koI samajha nahIM sakatA / AnaMdaghanajI ne prema kI kathA ko 'akatha kahAnI' kahA hai| ina donoM sAdhakoM ne mAyA kA varNana kiyA hai / kabIra to mAyA aura chAyA ( parachAI) ko eka samAna batAte haiM / bhAgate hue AdamI ke pIche mAyA parachAI kI taraha usake sAtha calatI rahatI hai lekina yadi manuSya mAyA se Takkara le to vaha bhAga jAtI hai / mAyA mohinI ne acche se acche vidvAnoM aura sujJajanoM ko mugdha kiyA hai aura usane AdamI aura bhagavAna ke bIca aMtara upasthita kiye haiM / isIlie satyajJAna prApta karake mAyA ke mohapAza se mukta honevAloM ke lie kabIra kahate haiM : " mAyA dIpaka nara pataMga bhrami bhrami mAhiM paraMta, koI eka gurujJAna te ubareM sAdhu saMta / " ( mAyArUpI dIpaka hai aura manuSya usa bhrama meM dhokhA khAkara mAyA - dIpaka meM kUda par3atA hai sacce guru ke pAsa se jJAna prApta karake usase baca jAnevAle sAdhu saMta to virale hI hote haiM 1) AnaMdaghana kahate haiM ki "AtamakAlikA" jAgRta hone se unakI mati (buddhi) AtmA ko milane lagI haiM aura unhoMne mAyArUpI dAsI aura usake parivAra ko gherakara aMkuza meM le liyA / mAyA meM pha~sA cetana apanI avadazA batAtA hai / yaha cetana prakRti se anAvRta hone ke bAvajUda karmAvRta ho gayA hai / usakA prakAza aMda ghuTa rahA hai / apanI zuddha cetanA kA use khayAla hai / vaha usake hRdaya meM hI sthita hai, phira bhI mAyA ke kAraNa yaha cetanA prakaTa nahIM ho sakatI / cetana saMsAra ke moha rAga meM trasta banA hai / vaha parabhAva meM ramaNa karatA hai / sthUla iMdriyasukhoM meM mauja ur3AtA hai | zarIra, dhana aura yauvana kI bahuta bar3I hAni hotI hai / dinoM dina usakI apakIrti bar3hatI jAtI hai aura zarAphata chor3akara galata rAstA apanAne ke kAraNa unake AdamI bhI usakI nahIM sunate / mAyA ke aise bhramajAla ko citrita karate hue kavi AnaMdaghana kahate haiM : "paraghara bhamatAM svAda kizo lahe ? tana dhana yauvana hANa: dina dina dIse apayaza vAdhato, nija jana na mAne kAMNa 12 bADI. 3 isI taraha se kavi AnaMdaghana eka pada meM tana, dhana aura javAnI ko kSaNabhaMgura kahate haiM aura ye prANa to pala bhara meM ur3a jAyeMge, tana jAyegA, phira dhana kisa kAma kA ? ata: janma-janma taka sukha denevAlI bhalAI karane ke lie kavi kahate haiM / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 : AnaMdaghana vyApaka ciMtana rakhanevAle yaha masta kavi mAnoM janasamudAya ko sneha se jAgRta karatA ho vaisA kahatA hai / " behera behera nahi Ave, avasara behera behera nahi Ave; jyuM jANe tyuM kara le bhalAI, janama janama sukha pAve, avasara. " 1 ( bAra-bAra avasara nahIM AtA bhAI, bAra bAra avasara nahIM AtA isalie jyoM hI patA cale, bhalAI kara lIjie, Apa janma janma taka sukha pAie / ) kabIra aura AnaMdaghana donoM ke padoM meM hindU aura musalamAna ke aikya kI bAta milatI hai / kabIra rAma aura rahIma evaM kezava aura karIma ke bIca koI bheda nahIM dekhate aura AnaMdaghana bhI kabIra ke usI dhArmika audArya aura parama satya ko prApta karane ke lie rahasyavAda ko hUbahU citrita karate haiM isameM rAma, kRSNa yA mahAdeva ko koI vyakti nahIM mAnate / rAma arthAt rAjA dazaratha kA putra nahIM, lekina AtamarAma meM ramaNa kare vaha rAma / jIvamAtra para dayA kare vahI rahIma | kRSNa arthAt kaMsa ko vadha karane vAlA nahIM, parantu jJAna para par3e AvaraNa Adi karmoM ko naSTa kare vaha kRSNa / zaMkara ve nahIM, jo kailAsa nivAsI hai apitu jo nirvANa (mokSa) prApta karatA hai vaha mahAdeva / jo AtmasvarUpa ko sparza karatA hai, chU letA hai ve pArzvanAtha aura jo caitanya AtmA kI sattA ko pahacAne ve brahmA / isa taraha AnaMdaghana to kahate hai ki unhoMne isI rIti se paramatattva kI upAsanA kI hai aura yaha paramatattva vaha jJAtA, dRSTA aura caitanyamaya hai / kabIra ke bilkula samakakSa khar3I raha sake aisI yaha AnaMdaghana kI samartha bAnI hai rAma kahau rahimana kahau koU, kAnha kahau mahAdeva rI; pArasanAtha kahau koU brahmA, sakala brahma svayeva rI / rAma. 1 bhajana bheda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUparI; taise khaMDa kalpanA ropita, Apa akhaMDa sarUpa rI / rAma. 2 nijapada ramai rAma so kahiye, rahama kare rahamAna rI, karaSai karama kAnha so kahiyai, mahAdeva nirvANa rI / rAma. 3 parasai rUpa sau pArasa kahiye, brahma cinhe sau brahma rI, iha vidha sAdhyo Apa AnaMdaghana, caitanamaya niHkarma rI / rAma 44 : rahasyavAda meM paramAtmA kI jo virala anubhUti hotI hai, usa anubhUti meM samaya, ahamatattva aura mamatva kI bhAvanA kA lopa hotA hai, usa samaya dhyAtA aura dhyeya donoM milakara eka ho jAte haiM / isa apUrva advaita kI anubhUti ko vyakta karane ke lie zabda samartha nahIM hai, lekina saMta hRdaya meM usakI abhivyakti kI vyAkulatA itanI bar3ha jAtI hai ki usa parama tattva kI anubhUti vANI meM khuda-ba-khuda utara AtI hai / usa agocara aura agamya tattva ko zabdoM meM utArane kA prayAsa hotA hai / paramatattva kI yaha anubhUti pratyeka vyakti meM vilakSaNa hotI hai, jaba anubhavakartA aura anubhUta cIja eka rUpa banate haiM, taba sarvatra akhaNDa svarUpa ke darzana hote haiM / kabIra isa madhura anubhUti ko vyakta karate hue kahate haiM : Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana: kabIra, mIrA aura akhA ke pariprekSya meM : 57 "lAlI mere lAla kI, jita deMkheM tita lAla; lAlI dekhana maiM gaI, maiM bhI ho gaI lAla / " jabaki AnaMdaghana kahate haiM ki priyatama se milana AtmA aura paramAtmA ke sAtha kA aikya, phala ke cAroM tarapha cakkara lagAte bhaureM jaisA nahIM hai, balki puSpa meM nihita parAga jaisA hai / aura jaba yaha milana hotA hai taba kabIra ko 'terA sAMI tujhameM' kA anubhava hotA hai / to AnaMdaghana ke aMtara meM 'anubhavarasa kI lAlI' prakaTa hotI hai / kavi AnaMdaghana manorama rUpaka ke dvArA isa anubhavalIlA kA nirUpaNa karate hue kahate haiM: "manasA pyAlA prema masAlA, brahma agni parajAlI; tana bhAThI avaTAI pIye kasa, jAge anubhava lAlI / " AzA. 3 kabIra kI taraha AnaMdaghana ne bhI 'avadhU' aura 'sAdhU' ko sambodhita karake apanA upadeza diyA hai / isa taraha se AnaMdaghana ne kabIra kI taraha yA rahasyavAdI kaviyoM kI taraha praNaya kI paribhASA meM AtmA aura paramAtmA kA sambandha prakaTa kiyA hai / isI taraha 'rAma kaho rahimAna kaho' meM AnaMdaghana rahasyavAdI kavi kI taraha caitanyamaya paramatattva ke rupa kI jhA~kI prastuta karate haiM / kabIra isa zarIra kI kSaNabhaMguratA batAte haiM / ve deha ko kacce kuMbha kI taraha batAte haiM aura manuSya usa kaccI deha aura caMcala mana ke sahAre saba cirakAla sthira rahanevAlA hai aisA mAnakara garva se sInA phulAkara phira rahA hai / vaha mAyA ke moha meM masta hai / lekina kabIra kahate haiM ki use aise ghUmatA-phiratA dekhakara mahAkAla ha~satA rahatA hai aura phira usakI hAlata kaisI hotI hai ? "hama jAneM theM khAyeMge bahuta jamIM bahu mAla, jyoM kA tyoM hi raha gayA pakari lai gayA kAla / " (hama to yaha mAnate the ki bahuta jamIna-jAgIra hai, bezumAra daulata hai, nizcita hokara, bur3hApe meM usakA upabhoga kareMge / parantu huA kyA ? kAla jhapaTTA mAra kara ur3a gayA aura saba kucha jyoM kA tyoM dharA raha gayA !) gujarate hue kAla ke sAmane kabIra kI taraha hI AnaMdaghana eka suMdara kalpanA se manuSya ko jagAte haiM : "kyA sovai uTha jAga bAurai aMjali jala jyUM Ayu ghaTata haiM, deta pahariyA dhariye dhAu re / chaMda-caMda nAgiMda muni cale, ko rAjA pati sAha rAu re / " kabIra aura AnaMdaghana donoM ne jar3a-bAhyAcAra kA virodha kiyA usI taraha ve donoM pustakIya jJAna se prabhu prApti ke mArga ke cAhanevAloM kA virodha karate hai| zAstrajJAna vaha eka dIpaka hai jaba ki AtmajJAna to ratna hai / dIpaka ke prakAza se ratna kI khoja kara sakate haiM, lekina dIpaka hI ratna hai aisA mAnA nahIM jA sakatA / zAstrIya jJAna se Age bar3hakara sAdhaka ko AtmajJAna pAnA hai / isIlie kabIra aura AnaMdaghana kore aura anubhavarahita zAstrajJAna kI AlocanA karate haiM, aisA hI paMDitoM ke jJAna ke viSaya meM bhI hai / dhyAna se vimukha aise jJAnI kI hAlata kA bayAna karate hue Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 : AnaMdaghana kabIra kahate haiM : " jJAnI bhUle jJAna kathi nikaTa rahyo nija rUpa, bAhara khojaiM bApure bhItara bastu anUpa / " ( jJAnI bicArA jJAna kI bAtoM ke bha~vara meM bhaTaka gayA thA / apanA saccAasalI svarUpa apane hI pAsa thA / jo anupama cIja usake bhItara thI usakI talAza meM becArA kastUrImRga kI taraha bAhara bhaTaka rahA thA / ) saMta kabIra kI taraha AnaMdaghana bhI zAstra ke badale anubhava ke rasaraMga meM lIna haiM / AnaMdaghana 'avadhU kyA mAMgU guNahInA' pada meM kahate haiM ki maiM veda nahIM jAnatA, kitAba nahIM jAnatA, vivAda karane ke lie meM tarka nahIM jAnatA, kavitA ke lie chaMda racanA bhI nahIM jAnatA / ApakA jApa nahIM jAnatA / "basa maiM sirpha tere dvAra para khar3A rahakara terA nAma japanA jAnatA hU~ / " madhyakAlIna rahasyavAdI kaviyoM meM 'avadhU' 'niraMjana' aura 'sohaM' jaise zabdoM ke prayoga dekha sakate haiM / saMta kabIra kI bAnI meM to 'avadhU' zabda bArabAra dIkhatA hai, AnaMdaghana ke padoM meM bhI 'avadhU' zabda kA prayoga milatA hai / isa 'avadhU' zabda kA prayoga AnaMdaghanajI ne apane padoM meM sAdhu yA saMta ke artha meM kiyA hai / ve kahate haiM : " sAdho bhAI ! samatA raMga ramIjai, avadhU mamatA saMga na kIjai / " isI taraha se AnaMdaghana niraMjana zabda kA prayoga paramAtmA ke artha meM karate haiM / jo samasta vyartha AzAoM kA hanana karake dhyAna ke dvArA ajapA japa kI raTa lagAtA hai, vahI AnaMda ke ghana ko, niraMjana ko pA sakatA hai / yaha niraMjana sakala bhaya ko haranevAlA hai, kAmadhenu hai aura isIlie anyatra bhaTakane ke badale niraMjana ke zaraNa meM jAnA use jyAdA pasaMda hai / " aba mere pati gati deva niraMjana bhaTakU~ kahA~, kahA~ sira paTakU~ kahA~ karU~ jana raMjana khaMjana dRgana lagAU~, cAhU~ na citavana aMjana saMjana-ghaTa aMtara paramAtama sakala-durati bhaya bhaMjana eha kAma eha kAma ghaTa ehI sudhArasa maMjana AnaMdaghana prabhu ghaTa bana kehari kAma mataMga gaja gaMjana / " AnaMdaghanajI ke padoM meM haThayoga kI sAdhanA kA prabhAva dekhane ko milatA hai / 'avadhU' ke saMbodhana se unake aneka padoM meM isI sAdhanA kI bAta kI hai / 'AtmAnubhava' aura 'dehadevala maThavAsI' kI bAta bhI AnaMdaghana kI kucha sAkhiyoM meM milatI hai / AnaMdaghana kahate haiM ki ir3A-piMgalA ke mArga kA parityAga karake 'suSumnA gharavAsI' honA par3atA hai / brahmaraMdhra ke madhya meM 'zvAsa pUrNa' hone ke bAda nAda sunAI detA hai aura sAdhaka brahmAnubhUti kA sAkSAtkAra karane kI sthiti ko prApta hotA hai / DaoN. vAsudevasiMha' to aisI saMbhAvanA vyakta karate haiM ki kabIra kA koI ziSya yA anuyAyI bhI sAdhanA kI usa ucca sIr3hI aura kAvya kI usa ucca kakSA taka pahu~cA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana: kabIra, mIrA aura akhA ke pariprekSya meM : 59 nahIM hai, jahA~ saMta AnaMdaghana aura unake kAvya pahu~ca sake haiM / kI taraha AnaMdaghana bhI 'agama piyAlA' kI mastI Alekhita karate hue kahate haiN| : " agama piyAlA piyo matavAlA, cInne adhyAtama vAsA, AnaMdaghana cetana hai khele, dekhe loka tamAsA / AzA 15 kavi AnaMdaghana adhyAtmamata meM lIna logoM ko agama pyAlA pIne ke lie AmaMtraNa dete haiM aura usake lie adhyAtma kA nivAsa kahA~ hai yaha DhU~Dhane ke lie kahate haiM aura jaba agama pyAlA pIne kA AnaMda prApta hotA hai, taba saMsAra-prapaMca pratyakSa dIkhatA hai / isa taraha se donoM ne 'viralA alakha jagAve' kA bodha diyA hai; lekina donoM kI zailI bhinna hai / kabIra ke padoM meM upadezoM kA nirUpaNa hai to AnaMdaghana ke padoM meM siddhAMta hai / kabIra ke pada mAnavacitta ko bAhya sarokAroM se mukta karake antarmukha hone ke lie prerita karate haiM jabaki AnaMdaghana kA upadeza vyaktiM ko yoga aura adhyAtma kI gaharAI kA anubhava karAtA hai / kabIra meM vyAvahArika dRSTi hai aura usameM se milate dRSTAMtoM kI adhikatA hai, jabaki AnaMdaghana meM yogadRSTi hai / kabIra ke pada Ama AdamI ko chU lete haiM, jabaki AnaMdaghana ke pada yoga aura tattvajJAna se bharapUra hone ke kAraNa unheM samajhane ke lie vizeSa sajjatA kI AvazyakatA hotI hai / kabIra ke padoM meM Ama janatA ke hita ko lakSya meM rakhA gayA hai, jabaki AnaMdaghana ke padoM meM vyakti ko bhakti ke libAsa meM AtmA kI gaharAI meM le jAne kA prayAsa hai / kabIra ke padoM meM kahIM bhI gujarAtI bhASA kA prabhAva nahIM dikhAI par3atA jabaki AnaMdaghana ke pada rAjasthAnI bhASA meM hone ke bAvajUda unameM gujarAtI bhASA kA prabhAva lakSita hotA hai / upadezaka kA Aveza unameM dikhAI detA hai / jabaki AnaMdaghana kI zailI AtmajJAna kI parta-dara-parta ko kholakara dikhAnevAlI hai / kabIra meM satyArthI santa kA utkaTa abhiniveza dekhane ko milatA hai, jabaki AnaMdaghana meM satyArthI bairAgI AtmA kI utkaTa anubhUti dRSTigata hotI hai / kabIra ko samajhane ke lie rahasyavAdiyoM kI paraMparA ko jAnanA Avazyaka hai, jabaki AnaMdaghana kI thAha pAne ke lie rahasyavAdiyoM kI paraMparA ke atirikta jaina paribhASA jAnane kI apekSA rahatI hai / isa taraha se kabIra aura AnaMdaghana ke padoM meM unakA vyaktitva prakaTa hotA hai / donoM kA hRdaya kavi kA, mana yogI kA aura miz2Aja bAdazAha kA thA / unake padoM meM mastI kI jhalaka hai / kAnoM meM niraMtara gU~janevAlA zrutipaTutva hai / padoM kA unnata aura Alaukika bhAva, coTadAra rUpaka, gahanamadhura bhASA aura gaharA rahasyagarbhita ciMtana kAvyarasikoM ko AnaMda meM tallIna kara detA hai | AnaMdaghana ke padoM kI saMkhyA kabIra jitanI nahIM hai / kabIra jaisA AvezapUrNa bayAna usameM nahIM hai / usameM vyavahArika jIvana kI nakada kalpanA nahIM hai, isake bAvajUda AnaMdaghana ke pada apanI saMkhyA ke anupAta meM U~cI guNavattA rakhate haiM / usameM vikasita kamala jaisA AtmajJAna, bhAvoM kA lAlityapUrNa Alekhana rahasyagarbhita anubhUti kA vedhaka Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 : AnaMdaghana nirUpaNa, saMkucitatA ke sthAna para vyApaka bhAvanAoM kI ujjvalatA - ina sabako dekhate hue ina padoM meM anubhavArthI bairAgI kavi AnaMdaghana.kI sarvocca avasthA kA prakaTIkaraNa huA hai| kavi ne 'anubhavalAlI' ke AtmasAkSAtkAra se 'agama piyAlo' piyA hai aura paramatattva meM lIna hokara amaratva ke anubhava kI mastI kA AnaMda liyA hai, aura use gAyA bhI hai| mIrAM aura AnaMdaghana __ mIrAM aura AnaMdaghana ke pada sAhitya meM prabhu-milana kI tIvra chaTapaTAhaTa aura ucca AdhyAtmika jIvana ke saMskAra prakaTita hote haiM / mIrAM kI kRSNabhakti kA janma jIvana kI kisI AghAtajanaka ghaTanA se yakAyaka nahIM huA hai, usI taraha AnaMdaghana kI vairAgyavRtti kA prAdurbhAva bhI kisI sAMsArika ghaTanA kI coTa se nahIM huA hai / ina saMtoM ke janmajAta saMskAroM meM hI vairAgya ke bIja par3e hue hote haiM, jinakA samaya ke sAtha-sAtha vikAsa hotA hai / mIrAM aura AnaMdaghana ke saMdarbha meM eka sAmya lakSita hotA hai / mer3atA kI bhUmi para mIrAM kA janma huA aura lagabhaga savA sau sAla ke bAda usI bhUmi para AnaMdaghana ne bhramaNa kiyA hogA / jisa sthAna para mIrAM kI premalakSaNA bhakti kA sotA svayaMbhU phUTA, vahI bhUmi AnaMdaghana kI karmabhUmi banI / ina donoM saMtoM ke pada svayaM sphuTita haiM / kahIM bhI ye sAyAsa nahIM pratIta hote / mIrAM ne bhakti aura AnaMdaghana ne yoga ke rahasya ko AtmasAt kiyA hai / aura usake bAda donoM ne mana ke gUDhatama bhAvoM ko preraNAdAyI utsAha se bhAvavAhI vANI meM abhivyakta kiyA hai yA yUM kaheM ki ve abhivyakta ho gaye haiM, to adhika upayukta hogaa| mIrAM ke lie jisa taraha kRSNabhakti svAbhAvika thI, usI taraha se AnaMdaghanajI ke lie yoga; vaha kisI carcA yA adhyayana kA nahIM, balki anubhava meM racA basA viSaya thA / isIlie ve yoga aura AdhyAtmika tattvoM ko rasika aura utkaTa vANI meM apanI kavitA meM nirUpita kara pAye / mIrAM kI taraha AnaMdaghana ke padoM meM anubhUti aura abhivyakti donoM kI vedhakatA pratIta hotI hai / virahiNI mIrAM ne piyAmilana ke lie tar3apate, akulAte, chaTapaTAte hue viyoga ke A~sU bahAye haiM / mIrAM kA virahagAna mIrAM kA hI hai, usakA koI sAnI nahIM hai / mIrAM ke padoM meM premAkula virahiNI kI vedanApUrNa cIkha hai / prema kI vedI para sarvasva samarpaNa kara cukI nArI kI bhA~ti kRSNaviraha kI vedanA ko vyakta karatI haiM / "maiM virahiNI baiThI jAgU, jagata saba sove rI AlI...." viraha kI isa pIr3A ko AnaMdaghanajI ne bhI itanI hI tIvratA aura utkaTatA se vyakta kiyA hai / mIrAM jahA~ 'giradhara nAgara' ke lie tarasatI haiM, vahIM AnaMdaghana apane 'manamelu' kA intajAra karate hue socate haiM : "mune mAro kaba milaze manamelu, manamelu viNa keli na kalIe, vAle kavala koI velu"6 mana ke milApa ke binA kA khela kisI mUrkha ke dvArA reta ke nivAle banAne Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana: kabIra, mIrA aura akhA ke pariprekSya meM : 61 jaisA hai | AnaMdaghana to kahate haiM ki jo manuSya isa milApa ke sAtha aMtara banAye rakhatA hai, vaha insAna nahIM, patthara hai / 'manamela' se milane kI chaTapaTAhaTa itanI adhika hai ki mIrAM ne jaise lokalAja chor3a dI thI, usI taraha AnaMdaghana bhI pati ko pAne ke lie bar3e-bUr3hoM kI maryAdA chor3akara daravAje para khar3e-khar3e usakI rAha dekhate haiM usake binA tar3apate haiM, bilakhate haiM / A~kheM usI rAha para bichI rahatI haiM, jisa para se pati AnevAle haiM / zarIra ke vastrAbhUSaNa unheM jarA bhI nahIM suhAte / kImatI AbhUSaNa jahara jaise lagate haiM / aMtara kI isa tapana ko koI vaidya miTA sake aisA nahIM hai / eka zvAsocchvAsa kI avadhi jitanA bhI sAsa merA vizvAsa nahIM karatI aura nirlajja tRSNA - nanada subaha se lar3atI-jhagar3atI rahatI hai tana kI isa vedanA ko to tabhI zAMti milegI jaba AnaMdaghana kI amRtavarSA ho / I " sAsa visAsa usAsa na rAkheM nanadI nI gorI bhorI larIrI aura tabIba na upati bujhAve AnaMdaghana pIyuba jharIrI / "7 pahale dUsaroM kI viraha vedanA kA vaha upahAsa karatI thI, lekina jaba khuda viraha vedanA ke bANoM se ghAyala huI to jAnA ki isakI pIr3A kitanI marmAntaka hotI hai| pUre zarIra meM zUla kI sI cubhana hotI hai / mana to isa viraha se lagAtAra macalatA rahatA hai / isa vidAraka anubhava ke bAda hI maiM sabhI ko kahatI hU~ ki koI prIta na karanA / mana chIjyo ho; " haMsatI taba hU~ virAniyA, dekhI tana samajI taba etI kahI, koI neha na kIjyo ho / " mIrAM ke jaisI bhAva - dIpti aura vyathA kI coTa AnaMdaghana ke ina padoM meM dikhAI detI hai / holI to phAlguna mahIne meM AtI hai para kavi AnaMdaghana kahate haiM ki yahA~ to nisadina antarmana meM vedanA kI holI jalatI rahatI hai aura vaha isa zarIra ko rAkha banAkara ur3A detI hai / isa tIvratama vedanA ko nirUpita karane ke lie kavi AnaMdaghana ne ina nimnalikhita paMktiyoM meM kaisI sundara kalpanA ke dvArA viraha ko mUrtimaMta rUpa de diyA hai ? "phAguNa Acara eka nisA, horI sIragAnI ho; mere mana saba dina jarai, tana khAkha ur3AnI ho / " 8 yaha viraha sumati kA viraha hai / apane cetanajI ke lie vaha tarasatI hai / sumati apane anubhava mitra ko apanI yaha viraha vedanA batAtI hai / cAtaka jisa taraha pIu - pIu raTatA hai vaise hI vaha pati kA raTana lagAye rahatI hai / usakA jIva pati ke prema rasa pIne kA pyAsA hai / mana aura tana donoM hI pati ke intaz2Ara meM asvastha ho gaye haiM aura usa viyogAvasthA ko AnaMdaghana anupama kalpanA lIlA ke dvArA Alekhita karate hue kahate haiM : "nisa aMdhiyArI moMhI hase re, tAre dA~ta dikhAI, bhAdu kAdu meM kiyo pyAre, asuvana dhAra bahAI / " Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 : AnaMdaghana aMdherI rAta, sitAreM rUpI dA~toM ko camakAte hue vaha mere sAmane ha~sa rahA hai / rAta ko nIMda kahA~ se AyegI / yaha viyoginI to A~sU bahA rahI hai aura itane A~sU bahAye ki bhAdoM kA mahinA kIcar3amaya ho gayA hai / mIrAM ne 'viraha kI phAMsar3iyA' kI bAta kahI hai, to AnaMdaghana bhI sumati kI viraha-vyathA ko Alekhita karate hue kahate haiM : "viraha vyathA kachu aisI vyApatI, mAnuM koI mAratI bejA, - aMtaka aMta kaTAluM lego pyAre, mAhe jIva tuM le jA / " viraha kI pIr3A isa taraha se chA jAtI hai ki mAnoM hRdaya ko tIkSNa bANoM se vedha rahA ho / are o viraha, tuma kaba taka aisI pIr3A doge ? yadi tumhArI yahI marajI hai, to merI jAna hI le lo / viyoga vyathA kI chaTapaTAhaTa ko kavi ne kisa khUbI se zabdoM meM citrita kiyA hai ! AnaMdaghana ke pada par3hate hI 'darada divAnI' mIrAM kI yAda mana meM aMkita ho jAtI hai| saMsAra ke tuccha sukha ko tyAga dene ke lie mIrAM aura AnaMdaghana donoM hI kahate haiM / mIrAM ne saMsAra sukha ko 'jhAMjhavAnA nIra' (mRgatRSNA) ke samAna tuccha aura "paraNI ne raMDAvU pArcha' (vivAha karake vidhavA honA) hone ke kAraNa kaccA sukha mAnA hai / saMsAra ke aise kaI kaTu anubhava mIrAM ko apane jIvana meM hue haiM / saMsAra kA kaccA raMga to ur3a hI jAnevAlA hai / kavi AnaMdaghana bhI mamatA kI saMgata meM DUbe manuSya ko jAgane ke lie kahate haiM / zuddha cetanA apane pati cetana ko saMsAra kI mohamAyA se jagAne ke lie anubhavamitra ko vinatI karatI hai / jo manuSya saMsAra kI moha mAyA meM pha~sA huA hai, AnaMdaghana ke anusAra vaha ajAgala stana se dUdha prApti kI AzA meM vyartha parezAna ho rahA hai / "anubhava nAthakuM kyuM na jagAve, mamatA saMga so pAya ajAgala, thana teM dUdha kahAve / "9 saMsAra ke svapnavat sukha meM lIna manuSyoM ko AnaMdaghana hIrA ko chor3akara mAyArUpI kaMkara para mohita hone vAle mAnate haiM / unakI dazA bahuta kharAba hotI hai / jisa taraha narapazu yakAyaka AkramaNa karake bakarI ko mAra DAlatA hai, usI taraha se aise manuSyoM ko kAla khA jAtA hai / kavi kahate haiM : "supana ko sAca karI mAcata rAhata chAha gamana badarI rI AI acAnaka kAla . topacI gahega jyuM nAhara bakarI rii|" "sAMsArika sukha' ko tyAgane vAlI mIrAM ko kaisI-kaisI sAMsArika vipattiyoM ko jhelanA par3A thA / sasurAla aura naihara chor3akara usane kAzI, vRMdAvana kI rAha lI aura aMtata: dvArikA meM nivAsa kiyA / jagata aura bhakta ke bIca sanAtana dvaMdva hotA calA AyA hai / isalie mIrAM kahatI haiM ki jisake ghara atithi ke rUpa meM saMta kA Agamana nahIM hotA usake ghara kisalie jAnA ? apanI sAMsArika sthiti ko vyakta karate hue mIrAM gA uThatI haiM : Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana: kabIra, mIrA aura akhA ke pariprekSya meM : 63 " sAsarI amAro agni no bhar3ako, sAsu sadAnI zUNI re, enI pratye mAruM kAMI na cAle re ene AMgaNiye nAkhuM, pUNI re 10 (merA sasura Aga kI jvAlA hai aura sAsa hamezA se hI kuttI hai unake Age merA koI vaza nahIM calatA / maiM hamezA apanI aMgulI choTI karake hI rakhatI hU~ arthAt meM hamezA atisImita dAyare meM hI rahatI hU~ / ) sAsa, sasura jeThAnI, devarAnI, nanada aura par3osana sabhI mIrAM ko parezAna karate haiM / parantu mIrAM to ina sabakI paravAha kiye binA apanI hI mastI meM A~gana meM 'the the' nAcatI haiM / kavi AnaMdaghana bhI sAMsArika sambandhoM ko isI taraha Alekhita karate haiM / ve kahate haiM ki cetana jo kI nArI ke moha meM aMdhA ho gayA hai, usake krodha aura mAna ( ghamaNDa ) nAma ke do beTe haiM jinako loga thappar3a mArate haiM / usakA lobha nAmaka dAmAda haiM aura mAyA nAma kI beTI haiM, aura isa taraha usakA yaha parivAra bar3hatA hI jAtA haiM : " krodha, mAna beTA bhaye ho, deta capeTA loka; lobha jamAI mAyA sutA ho, eha vaDhyo pari moha | " || isI taraha kavi AnaMdaghana kahate haiM ki mAtA-pitA riztedAra yA parijana kI bAta to bilakula bekAra lagatI hai / jisane eka bAra satsaMga ke rasa kA AsvAdana kara liyA hai, use phira koI rasa nahIM bhAtA / saMsAra ke riztedAra isa rasa ko samajha nahIM pAte / isIlie usakI niMdA karate haiM / kavi kahate haiM : mAta tAta sajjana jAta vAta karata hai morI cAkhe rasa kI kyuM karI chUTe ? surijana surijana TorI ho / isase bhI adhika mastI meM jhUmakara AnaMdaghana kaha uThate haiM : "bhrAta na mAta na tAta na gAta na jAta na vAta na lAgata morI, mere saba dina darasana pharasana, tAna sudhArasa pAna pagorI / " " merA koI bhAI nahIM, mAtA nahIM, pitA nahIM, riztedAra nahIM haiM / unakI bAta mujhe nahIM suhAtI / mere lie to hara roja usI kA darzana, usI kI tAna usI kI pUjA, usI kI pUjA / " aise sAMsArika saMbaMdha chUTa jAte haiM, mAyA kI mamatA TUTa jAtI hai, taba mIrAM ke viSa kA pyAlA amRta bana jAtA hai / AnaMdaghana kI mastI nirAmaya AnaMda meM lIna ho jAtI hai / mIrAM kahatI hai 'prema piyAlo meM pIdho re,' jabaki AnaMdaghana kahate haiM : " jJAnasiMdhu mathita pAI, prema pIyUSa kaTorI ho; mohata AnaMdaghana prabhu zIzadhara dekhata dRSTi cakorI / 12 mIrAM ko 'rAma ratana dhana' kI prApti hone para AnaMda kI koI sImA nahIM rahatI; jabaki AnaMdaghana 'zrI vimalanAtha jina stavana' meM 'dhIMga dhaNI mAthe kiyA re' kahakara apane tamAma duHkha aura durbhAgya se chuTakArA pAneM kA AnaMda prakaTa karate haiM aura kaisA hai ina saMtoM kA prabhuprema ! mIrAM kahatI haiM : Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 : AnaMdaghana "mere to prabhu giradhara gopAla, dUsarA na koI re" to AnaMdaghana ke 'RSabha jina stavana' meM vahI prabhuprIti kI pratidhvani gUMja uThatI haiM : "RSabha jiNesara prItama mAharA, aura na cAhuM re kaMta / " 'mukhaDAnI mAyA' lagane ke bAda 'prIta pUravanI' jagatI hai, phira to vaha priyatama . jaise rakhe vaise hI rahanA hai / mIrAM kahatI haiM ki 'rAma rAkhne tema rahie' kyoMki vaha to usakI 'ciThThI nI cAkara' haiM | mIrAM Arjavabhare svara meM kahatI haiM use to yaha cAkarI hI priya haiM aura isa cAkarI meM use bhagavAna kA smaraNa hI icchita hai / nirvAha-kharca meM vaha sA~valiyA ke darzana hI mA~gatI hai aura isake alAvA giradhArI kI kucha adhika (utkaTa) bhakti cAhatI haiM / tabhI vaha kahatI haiM ki 'hari mane pAra utAra / ' usake lie 'huM tane namI namI ne vinaMtI (maiM tumhe jhuka-jhukakara binatI) karatI hU~ / ' mIrAM bhakta thIM to AnaMdaghana marmajJa saMta the / ve kahate haiM ki maiM to kucha bhI nahIM jAnatA, kevala tere dvAra para Akara tere guNoM kA raTana hI karatA hU~ / isa taraha mIrAM kI bhakti meM mRdutA prakaTa hotI hai, to AnaMdaghana meM mastI kI lahara kA anubhava hotA hai / ve kahate haiM - __ "avadhU kyA mA~gU guna hInA, je gunagunana puvInA, gAya na jAnu bajAya na jAnu, na jAnuM sura mevA / " ___ mIrAM ke padoM meM jisa taraha akhaMDa vara kI prApti kA AnaMda hai, usI taraha se AnaMdaghana meM svayaM suhAgana banane kI umaMga dRSTigata hotI hai / mIrAM jaise 'prema nI kaTArI' (prema kI kaTArI) se ghAyala huI hai, vaise hI AnaMdaghana prema ke rAmabANa se biMdhe hue haiN| "kahA~ dikhAuM aura kU kahA~ samajAuM bhora, tIra acUka haiM prema kA lAge so rahe Thora / " kavi kahatA hai ki prema ke isa bANa kA ghAva maiM dUsare ko kaise dikhAU~ vaise bhI anya koI usakA svarUpa kaise samajha pAegA ? mIrAM kI taraha ve bhI 'ghAyala kI gata ghAyala jAne' kahate haiM / usase bhI adhika AnaMdaghana kahate hai ki yaha prema kA tIra aisA acUka hai ki eka bAra cubha jAye, to nikalatA nahIM hai / aura yaha 'prema suhAgana' nArI apane priyatama ke aMgoM kI sevA karatI hai, taba suMdara rUpaka lIlA se AnaMdaghana kahate haiM ki usake hAthoM se bhakti ke raMga kI meMhadI uga nikalatI hai, atyanta sukhadAyaka bhAvarUpa aMjana lagA detI hai, sahaja svabhAva svarUpa cUr3I pahanatI hai, sthiratArUpI kaMgana dhAraNa karatI hai, dhyAna usako apanI goda meM biThAtA hai, sUrata kA siMdUra usakI mAMga meM bharA jAtA hai, anAsakti rupI jUr3A bA~dhA jAtA hai, jyoti kA prakAza usake aMtarAtmA ke tribhuvana meM prakaTa hotA hai aura kevalajJAnarUpI darpaNa hAtha meM letA hai / isa pada meM kavi ne 'anubhavarasa' se saubhAgyavatI banI huI nArI kI AnaMdasajjA ko rupaka ke dvArA manorama DhaMga se sajAyA hai / aura antata: dRzya kI usa AnaMdamaya avasthA ko Alekhita karate hue kavi kahate haiM : Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana: kabIra, mIrA aura akhA ke pariprekSya meM : 65 "upajI dhunI ajapA kI anahada, jita nagAre vArI; jhar3I sadA AnaMdaghana barakhata vanamora eka tArI / " zuddha cetanA ke maMdira meM cetana AtA hai, avarNanIya milana hotA hai aura AtmasvarUpa kA darzana hotA hai / isa samaya yaha vicAra uThatA hai ki isameM kartA kauna hai ? yaha karanI kisakI hai ? aura phira isakA hisAba kauna mAMgegA ? kavi AnaMdaghana kahate haiM : "sAdhubhAI ! apanA rUpa dekhA, sAdhubhAI ! apanA rUpa dekhA, karatA kauna kauna kunI karanI ? kauna mAgegA lekhA ?"13 aise samaya meM dina kisa taraha AnaMda se bIte isakA varNana sumati ke mukha se karavAte hue AnaMdaghana kahate haiM ki he cetana / tere mIThe bola para maiM balihArI jAU~ / tere binA mujhe anya sabhI bure lagate haiM / aba to maiM tere binA raha nahIM pAU~gI / sumati kahatI hai : "mere jIyakuM kala na parata hai, bina tere mukha dIThaDe; prema pIyAlA pIvata pIvata, lAlana ! saba dina nIThaDe / " isa samaya sohaM-sohaM kI dhvani gUMjane lagatI haiM / kavi AnaMdaghana ko to isake alAvA dUsarA kucha socanA pasaMda hI nahIM : "cetana ! aisA jJAna vicAro, sohaM sohaM sohaM sohaM, sohaM aNu na bIyA sAro / "14 aMtara ke daravAje para vijaya kA DaMkA bajane lagatA hai| AnaMda rAzirUpa varSA mUsalAdhAra barasane lagatI hai aura vana ke mora usake sAtha ekAkAra ho jAe~ aisI ekarUpatA sumati aura cetana ke bIca sthApita hotI hai| mIrAM aura AnaMdaghana ke padoM meM nirUpaNa kA lAlitya hai, parantu donoM ke varNana-viSaya bilakula alaga haiM / mIrAM praNaya kI nirvyAja anubhUti ko sahajatA se nirUpita karatI haiM, jabaki AnaMdaghana meM yaha praNaya sumati aura cetana ke AtmapipAsu praNaya ke pariveza meM lipaTA huA hai / mIrAM kahatI haiM ki usane to 'prema AMsu DAra DAra amara vela boI / ' isa prakAra mIrAM dvArA citrita praNaya meM ve svayaM pAtra ke rUpa meM AtI haiM / jabaki AnaMdaghana meM to kavi praNaya-Alekhana meM bhI adhyAtmabhAva ko abhivyakta karane vAle rUpakoM ko Alebrita karate haiM / mIrAM ke padoM meM AnevAle pAtra, sthUla jagata ke pAtra haiM, jabaki AnaMdaghana ke pAtra kisI AtmAnubhava ke pratIka rUpa meM Alekhita rUpaka haiM / cetana pati, sumati patnI, kumati zokya (sauta), jJAna (anubhava) aura viveka vaha sumati ke bhAI tathA cetana ke mitra haiN| prema virahiNI mIrAM ke pada AtmalakSita adhika pratIta hote haiM, jabaki jJAnI AnaMdaghana ke pada apekSAkRta adhika paralakSI haiM / mIrAM meM jo nArI hRdaya kA jAdUgara hai usI prakAra ke udgAra AnaMdaghana meM bhI milate haiM parantu vahA~ ina udgAroM ko kavi rUpaka rUpa meM Alekhita karatA hai / isalie mIrAM ke padoM meM tAdAtmya aura AnaMdaghana ke padoM meM taTasthatA kA anubhava hotA hai / mIrAM kI vedanA unake hRdaya se nikalI huI hai, to AnaMdaghana kI vedanA marmajJa saMta kI vedanA hai / AnaMdaghana kI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 : AnaMdaghana bhakti akhA kI taraha hai| usameM jJAna ke anuSaMga meM AnevAlI bhakti dekhane ko milatI hai / jJAna jaba ucca koTi para pahu~catA hai taba apane Apa darzana hote haiM yaha mIrAM meM dikhatA hai / AnaMdaghana kI bhakti tattvajJAna ke anuSaMga se honevAlI bhakti hai / isalie unake rUpakoM meM rahasyavAda dekhane ko milatA hai / isake bAvajUda mIrAM jitanI tadAkAratA aura sacoTatA AnaMdaghana apane padoM meM lA sake haiM yaha pada racanAkAra ke rUpa meM unakI viziSTa siddhi mAnI jA sakatI hai / pada ke svarUpa meM mIrAM ne bhakti aura AnaMda kI mastI luTAyI hai| donoM saMta kaviyoM ne ina padoM meM apane Atma anubhava kA bayAna karane ke sAtha-sAtha pada-sAhitya meM avismaraNIya sthAna prApta kiye haiN| akhA aura AnaMdaghana 'akSayarasa' bahAtA huA akhA aura 'anubhavalAlI' kI mastI kA gAna karate hue AnaMdaghana samakAlIna to the hI lekina usase bhI jyAdA donoM meM tatkAlIna paristhitiyoM para prahAra karane kI kSamatA, dharmAMdhatA kA virodha aura satya pipAsA kI Arata kA sAmya dekhane ko milatA hai / / ___ AnaMdaghanajI ke vairAgya bhAva ko vyakta karatI huI lokakathAe~ prApta hotI haiM / isI taraha se akhA ke saMsAra tyAga ko vyakta karatI huI bhinna-bhinna kathAe~ milatI haiM / AnaMdaghanajI ne jisa taraha se mer3atA meM upAzraya kA tyAga kiyA usI taraha se akhA ko bhI sunAra ke peze se napharata ho jAne se aujAra kue~ meM DAla die, aisI kathA pracalita hai / donoM saMtoM ne satya prApti ke lie satata prayAsa kiye haiM / sacce guru kI khoja meM donoM saMta bahuta ghUme haiM, AnaMdaghanajI ko sacce guru kI prApti nahIM huI / unako to divya nenoM se vastu-tattva kA ciMtana karane vAloM kA 'viraha paDyo nirAdhAra' lagatA hai / abrA ko bhI kahIM aise sacce guru kI prApti nahIM huI isalie ve kahate haiM: "guru kIdhA meM gokulanAtha, gharaDA bar3ada ne ghAlI nAtha; dhana hare, dhokho nava hare, aivo guru kalyANa zuM kare ? pote hari ne na jANe leza, ane kAr3hI beTho guruno veza, jyama sApane ghera paroNo sApa, mukha cATI vaLyo ghera Apa evA guru ghaNAM saMsAra, te akhA zuM mUke bhavapAra ? prApta rAma kare te guru, bIjA guru te lAgyA varu, dhana hare, dhokha nava hare, saMbaMdha saMsArI sAco kare / " (jo rAma (iSTadeva) kI prApti karAve yA kareM vahI guru hotA hai / dUsare guru to lomar3I jaise haiM / ve dhana kA apaharaNa karate haiM / Apatti ko dUra nahIM karatA hai aura saMsAra ke (svArthI) sambandhoM ko caritArtha karatA hai / ) akhA daMbhI guruoM para kaTu vANI ke kor3e barasAtA hai, to yogI AnaMdaghana sacce guru kI prApti na hone para stavanoM meM gaharA viSAda prakaTa karate haiM : "AgamavAde ho gurugama ko nahIM, e sabalo vikhavAda / " (stavana : 4, gAthA : 3) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana: kabIra, mIrA aura akhA ke pariprekSya meM : 67 "zruta anusAra vicArI boluM suguru tathA vidha na milaI re / " (stavana : 21, gAthA : 10) saccidAnaMda pAne ke lie guru kI khoja to bahuta kI lekina kahIM bhI sadguru kI prApti nahIM huI / kahIM daMbha dekhA to kahIM jar3atA / kahIM ekAMta Agraha kI jida pAI to kahIM bAhyADambara pAyA / pArasamaNi kI talAza kI, lekina hara kahIM patthara pAyA / sacce jJAna kI lagana thI tabhI mAlUma huA ki saccA guru kisI maMdira kI dIvAroM meM, tarka se pUrNa graMthoM meM yA kisI bhI prakAra ke kriyAkAMDoM meM nahIM basA hai / insAna kA saccA guru usakI AtmA hai, AdhyAtmika anubhUti kI caramasImA taka pahu~cane ke lie ekalavIra kI taraha prayANa karane ke lie dRr3hatA kI AvazyakatA hotI hai / isa caramabhUmikA (caramakakSA) para koI guru yA bAhyADaMbara vyartha sAbita hote haiM / AtmA ko svayaM apane hI prayAsoM se AtmapratIti prApta karanI hotI hai / jaba svayaM hI apane AtmasvarUpa ko DhUMr3ha nikAlatI hai taba aMtarAtmA ko kitanA AnaMda hotA hai | akhA kahatA hai : "guru thA tAro tuM ja, jUjavo ko nathI bhajavA / hu~ e huM kADhyo khoLI, bhAI re, hu~ e hu~ kADhyo khoLI / " (tuma apane hI guru bano / dUsare kisI ko bhajane kI AvazyakatA nahIM hai / he bhAI maiMne yaha siddhAnta DhUMDha nikAlA, maiMne yaha siddhAMta DhU~Dha nikAlA / ) akhA kI mastI isa pada meM kitane laya meM vyakta huI hai ? vahI mastI AnaMdaghana ke padoM meM utane hI gUr3ha DhaMga se vyakta huI hai / jaba AtmasvarUpa meM paramAtmabhAva kA anubhava hotA hai, taba paramAtmasvarUpa prApta AtmA kitanI virala madhura dazA ko prApta hotI hai / AnaMdaghana solahaveM 'zrI zAMti jina stavana' meM aisI vilakSaNa AtmapratIti ko akhA jaise hI lahaje meM kahate haiM : "aho huM aho huM mujha ne kahuM, namo mujha namo mujha re / " (stavana : 16, gAthA : 13) AtmasAkSAtkAra ke bAda hRdaya kI dharatI kaise nirAle rupa meM sAttvika prabhAva mahakAtI hai / ajJAna kI kAlarAtri bIta cukI haiM aura jJAna ke prakAza se hRdaya jagamagA uThatA hai / usa ullAsapUrNa Atmadarzana kA varNana karate hue AnaMdaghanajI eka pada meM kahate haiM : "suhAgana ! jAgI anubhava prIta / ninda anAdi ajJAna kI, miTa gaI nija rIta / (1) ghaTa maMdira dIpaka kiyo, sahaja sujyoti sarUpa; Apa parAI Apa hI, DhAnapa vastu anUpa / " (2) hRdayamaMdira meM sahaz2a rUpa se prakAzarUpI dIpaka prakaTa huA hai; ataeva anAdikAla ke ajJAna kI nidrA dUra huI hai / AnaMdaghana ne eka dUsare pada meM 'mere ghaTa jJAna bhAnu bhayo bhora' kA gAna kiyA hai hRdaya meM jJAna rUpa sUrya ke udaya hone para udita prabhAta kI bAta yahA~ hai / paramatattva kI prApti kA AnaMda akhA ne apane padoM meM bharapUra vyakta kiyA hai / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 : AnaMdaghana akhA isa caitanya ke vilAsa kI mauja ur3Ate hue kahate haiM - 'hu~ hasato ramato harimAM bhaLyo / ' aura usa parama jIvana kI prApti ke AnaMda ko gAte hue akhA mAnoM kisI camatkAra kA varNana karatA ho isa taraha kahatA hai: "chIMDu khoLatA lAdhI poLa, have akhA kara jhAkamajhoLa / " isa taraha AnaMda ko Alekhita karate hue akhrA apane padoM meM gAtA hai ki "abhinavo AnaMda Aja", "Aja AnaMda mArA aMga mAM Upajyo", "Aja AnaMdanAM ogha UlaTyA ghaNAM / " yogI AnaMdaghana kA to samagra vyaktitva AnaMdamaya ho gayA hai / apanI AnaMdAvasthA kA jJAna karate hue kavi AnaMdaghana to AnaMdaghana banakara gAte haiM : "mere prAna AnaMdaghana, tAna AnaMdaghana, mAta AnaMdaghana, tAta AnaMda dhana, . gAta AnaMdaghana, jAta AnaMdaghana / " aura yaha avasthA aisI hai ki usameM kahanA aura sunanA kucha nahIM hotA / yaha to anubhava kI cIja hai / prema kA tIra jise lage vahI jAne / isalie AnaMdaghana kahate haiM ki yaha 'akatha kahAnI' to anubhava se hI jAnI jA sakatI hai : anubhava gaucara vastukore, jANavo yaha ilAja, kahana sunana ko kachu nahIM pyAre AnaMdaghana mahArAja / akhA ne samAja kI ajJAnatA, jar3atA aura dharmAMdhatA para 'chappaya' ke dvArA prahAra kiyA / samAna kI jar3a aura nirjIva rUr3hiyoM kA pAlana karane kI manovRtti aura jar3a karmakAMDa meM DUbe rahane ke ajJAna para aTTahAsa karate hue akhA kahate haiM : "tilaka karatAM trepana thayAM, japa mAlAnAM nAkAM gayAM, tIratha pharI pharI thAkyA caraNa, toya na pohotA harine zaraNa / " isI jar3atA kA virodha yogI AnaMdaghana akhA kI vyaMgyapUrNa vANI ke badale eka kahAvata prayukta karake kahate haiM : "zuddha saradhAna viNa sarva kiriA sahI, chAra para lIpaNo jANo / " (sta. 14, gA. 5) ina donoM saMtoM ne zUnyavAda aura cArvAkavAda kA kar3A virodha kiyA hai| akhA zUnyavAda kA upahAsa ur3Ate hue kahate haiM : "have zUnyavAdI ne zUnye zUnya, vizva nahIM ne nahIM pApa punya; utpatya nahIM, ne nahIM samAsa, svApara nahIM, nahIM svAmIdAsa; ema gharate zUnyavAdI kharo, . paNa akhA na cAle zUnya Upharo / " yogI AnaMdaghana cArvAkamata kA khaMDana karate hue stavanoM meM gaMbhIratA se kahate Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana kabIra, mIrA aura akhA ke pariprekSya meM : 69 "bhUta catuSka varajI Atamatatta, / satA abhagI na ghaTe, aMdha zakaTa jo nijara na nirakho to su kIje zakaTai / " (stavana : 20, gAthA : 6) usa samaya sabhI saMpradAya tarka-vitarka meM DUbe hue the / apanA hI mata sarvazreSTha hai isakI sthApanA ke lie pakSapAta aura tarkabAjI calatI thI / apane mata kA aisA junUna aise yogiyoM aura jJAniyoM ko kahA~ se pasaMda Aye ? matamatAMtara kI isa lar3AI meM jida kA hI mahattva thA / ata: jJAnI akhA ne aura yogI AnaMdaghana aharniza apanI zakti vyartha meM vyaya karane vAloM para sakhta nArAjagI vyakta kI hai / sacce dharma ko jAne bagaira aMdhere kue~ meM jhagar3ate hue logoM jaise ye matavAdI akhA ko pratIta haiM : "khaTadarzana nA jUjavA matA mAMhomAMhe teNe khAdhI khatA / eka nuM thApyuM bIjo haNe, anyathI Apane adhiko gaNe, akhA e a~dhAro kUvo, jhaghar3o bhAgI koI na mUo / " akhA khaTadarzana ke jUjavA mata kI jida kI AlocanA karate haiM, jabaki AnaMdaghanajI usa para prahAra karane ke badale ikkIsaveM 'zrI neminAtha jina stavana' meM SaDdarzana ke chaha matoM ko jinezvara ke chaha matoM ko jinezvara ke chaha aMgoM ke rUpa meM dikhAte haiM aura isa taraha se unakI vyApaka audAryapUrNa samadRSTi prakaTa hotI hai / ve bhI apane mata meM masta rahanevAle manuSyoM kI TIkA karane vAle akhA kI taraha kahate haiM "mata mata bheMde re jo je pUchIr3a sahU thApe ahameva / " (stavana : 4, gAthA : 1) ye donoM Alocaka daMbhI aura daMbha kI AlocanA karate haiM / ve saca kI kImata khuda jAnate haiM isIlie / AnaMdaghana bhI akhA kI taraha Thokakara kahate haiM : "gacchanA bheda bahu nayaNa nihANatAM tattva nI vAta karatAM na lAje / " __ (stavana : 14, gAthA : 3) isa taraha se ina donoM samakAlInoM ne tatkAlIna samAja kI rUr3hivAditA aura daMbha para prahAra kiye haiM / usa prahAra karane kI rIti meM donoM ke vyaktitva kI vizeSatA apane Apa prakaTa hotI hai / / kahIM-kahIM to akhA aura AnaMdaghana eka jaisA hI udgAra nikAlate haiN| akhA kahate haiM ki kevala sacce guru ke mila jAne se bAta samApta nahIM ho jAtI / baila ko nAtha kyoM pahanAyA jAtA hai ? usase kAma lenA AsAna ho jAye isalie / isa dRSTAMta se akhkhA kahate haiM ki citta (mana) ko bhI nAtha (nathanI) pahanAnI par3egI / usI mana ko aMkuza meM rakhane kI bAta AnaMdaghana jI ne 'zrI kuMthu jina stavana' meM bar3e maje ke sAtha kahI hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 : AnaMdaghana isa taraha se ina donoM ne sacce AtmajJAnI kI jo pahacAna dI hai vaha samajhane jaisI hai / saccA sAdhu kapar3o se nahIM, guNoM se pahacAnA jAtA hai / svAMga saja lene se koI sAdhU nahIM bana jAtA / veza badala lene se AtmA kI pahacAna nahIM mila jAtI / aise vezadhArI (svA~gI) yA bAhyAcAra meM lIna logoM ke lie akhA kahate haiM : "Atama samajyo te nara jatI zuM thayuM dhoNAM bhagavAM vatI ? boDe, troDe, joDe vANa, e toM sarva upalyo jaMjANa / " AnaMdaghanajI isa taraha se, isI bhAva ko prakaTa karate huai kahate haiM ki saccA AtmajJAnI hI zramaNa kahalAtA hai; anya sabhI to vezAdhArI (svA~gI) hI mAne jAyeMge / jo cIja ko yathArtha svarUpa meM dikhAtA hai vahI saccA sAdhu mAnA jAtA hai : "AtamajJAnI zramaNa kahAve, bIjo dravyata liMgI re; vastugateM je vastu prakAseM, AnaMdaghana-gata saMgI re / " __ (stavana : 12, gAthA : 6) madhyakAlIna gujarAtI sAhitya meM dharma ke saMdarbha meM jo jAgarUkatA aura spaSTa kathana akhA meM dekhane ko milate haiM, vaisI hI jAgarUkatA aura spaSTa kathana AnaMdaghana meM dekhane ko milate haiM / akhA ghumakkaDa AdamI thA to AnaMdaghana vihAra (bhramaNa karane vAle) sAdhu the / akhA kI vANI meM tIkhI coTa kA anubhava hotA haiM, to AnaMdaghana kI vANI meM gAMbhIrya kA anubhava hotA haiM / akhA brahmarasa aura brahmakhumArI (brahmAnaMda) kA bayAna karatA hai to AnaMdaghana AtmajJAna aura anubhavalAlI kA raMga jamAtA hai / ina dono meM koI bhI kevala korA zuSkajJAnI nahIM hai / 'brahmarasa' kI gahana anubhUti ko vyavahArika jIvana ke dRSTAMto se abhivyakta kiyA hai / usakI vANI meM vAstavika jiMdagI se upalabdha upamAoM kI AtizabAjI hai, jabaki AnaMdaghana meM vAstavika jiMdagI kI upamAe~ yA dRSTAMta prAsaMgika haiM / AnaMdaghana meM vizeSa kAvyatva hai aura usakA jhukAva rahasyavAda kI ora hai / akhA rahasyavAdI nahIM hai paraMtu tattvajJAnI hai / akhA ne apane kAvyoM meM vedAMta kA tattvajJAna Alekhita kiyA hai, jabaki AnaMdaghanajI ne jaina sampradAya kI paribhASA meM jJAnabodha diyA hai / AnaMdaghana meM mastI vaha sthAyIbhAva hai, jabaki akhA meM mastI kI jhalakabhara dekhane ko milatI hai| AnaMdaghana AtmasAdhanA meM masta yogI the ata: sAmAjika sudhAra ke viSaya meM unake kAvya meM kucha nahIM milatA / akhA samAja aura sAmAjika sudhAra kI ora vizeSa dhyAna rakhatA hai / isI kAraNa se usakI vANI meM vizeSa tIkhApana dIkhatA hai / akhA kI bhASA rukSa aura prahArAtmaka hai jabaki AnaMdaghana kI bhASA upekSAkRta mRdula hai / akhA meM hAsya kA pramANa bhI adhika dekhane ko milatA hai / AnaMdaghana meM hAsya zAyada hI dikhAI de / ina donoM sarjakoM ne pada ke phalasvarUpa meM ucca AdhyAtmika anubhava DAlA hai / lekina akhA vedAMta kI paripATI para adhyAtma anubhava kA AnaMda vyakta karatA hai jabaki AnaMdaghana meM kabIra aura mIrAM kI taraha sahajabhAva hI adhyAtma - upadeza dekhane ko milatA hai| eka hI samaya ke phalaka para isa taraha se do bhinna pradezoM ke jJAnI, ajJAnI samAja ko apanI jJAnapUrNa anubhavavANI se prahAra karake jAgRta karane kA prayatna Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdaghana: kabIra, mIrA aura akhA ke pariprekSya meM : 71 karate haiM / masta sAdhakoM kI eka taraha se samAjalakSI paramArtha pravRtti thii| 5. TippaNa 1. 'santa sAhitya aura sAdhanA', le. bhuvanezvara mizra mAdhava, prakA : nezanala pabliziMga hAusa, dilhI, I. sa. 1966, pR. 13 'zrI AnaMdaghanajInAM pado', bhAga-2, le. motIcaMda kApar3iyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, I. sa. 1956, pR. 45 vahI, pada 100, pR. 432 4. vahI, pR. 138 'apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda', le. DaoN. vAsudevasiMha, prakA : samakAlIna prakAzana, vArANasI, I. sa. 1965, pR. 110 6. 'zrI AnaMdaghanajInAM pado', bhAga-2, le. motIcaMda kApar3iyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, I. sa. 1956,vahI, pR. *278) 7. vahI, pR. 499 8. vahI, pR. 440 9. vahI, pR. 976 10. mIrAMnA pado, bhUpendra bAlakRSNa trivedI, prakA : ena. ema. tripAThI prA. lI. muMbaI, 1962, pR. 164-165 11. 'zrI AnaMdaghanajInAM pado', bhAga-2, le. motIcaMda kApar3iyA, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, I. sa. 1956, pR. 396 12. vahI, pR. 394 13. vahI, pR. 926 14. vahI, pR. 249 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vio saMdarbha graMthasUcI gujarAtI 1. adhyAtmayogI zrI AnaMdaghanajIkRta caturviMzati jina stavana : pra. suzruta prasAraka maMDala, khaMbhAta. (1949) ____ aba hama amara bhaye : (AnaMdaghana : jIvana ane kavana) : le. kumArapAla desAI, jayabhikhnu sAhitya TrasTa prakAzana, ahamadAvAda AdhyAtmopaniSada athavA zrImad AnaMdaghanajI mahArAjakRta covIzI : le. ane pra. mANekalAla ghelAbhAI jhaverI (1912) AnaMdadhana : zrI dhanavaMta ojhA, pra. ravANI prakAzana gRha, amadAvAda (1964) 5. AnaMdadhanakRta covIzI : chapAvI prasiddha karanAra zA. manasukhabhAI jhaverabhAI, zA. maNilAla ratanacaMda, mu. kAvIThA.. AnaMdaghanakRta covIzI (arthayukta) : prasiddhakartA : zrI jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara (1926) AnaMdaghanakRta covIzI : arthayukta : zrI jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, vi. saM. 1982 AnaMdaghanakRta covIzI (bAlAvabodha sahita) : pra. zA. maganalAla haThIsIMga (1902) 9. AnaMdaghana covIzI yAne adhyAtma paramAmRta : anu. zrI maMgalajI udhdhavajI zAstrI. pra. kezavalAla haricaMda modI, sAbaramatI, amadAvAda (1951) 10. AnaMdaghananuM divya jina mArgadarzana ane prabhusevAnI prathama bhUmikA : le. vivecaka : DaoN. bhagavAnadAsa manasukhabhAI mahetA. pra. ratanacaMda khImacaMda (1955) 11. AnaMdaghana padmaratnAvaLI : vivecaka : zrI motIcaMda giradharalAla kApar3IyA, pra. zrI jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara 12. AnaMdaghana : eka adhyayana, le. prakA. DaoN. kumArapALa desAI, ahamadAbAda, I. sa. 1980, prathama AvRtti 13. AnaMdaghana bahotarIno bAlAvabodha : jaina prinTiMga presa 14. gujarAtIoe hiMdImAM Apelo phALo : zrI DAhyAbhAI pI. derAsarI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha graMthasUcI : 73 15. gujarAtI sAhityanA mArgasUcaka staMbho : le. kRSNalAla mo. jhaverI, pra. gujarAta varnAkyulara sosAyaTI, amadAvAda 16. gujarAtI sAhityanI vikAsarekhA : le. dhIrubhAI ThAkara, pra. dhI popyulara buka sTora, sUrata (1970) 17. gujarAtI sAhityano itihAsa ( graMtha - 1 ) : saM. umAzaMkara jozI, anaMtarAya rAvala, yazavaMta zukla, pra. gujarAtI sAhitya pariSada, amadAvAda (1973) 18. gurjara sAhityasaMgraha : zrImad yazovijayopAdhyAya. pra. zAha bALacaMda gopALajI, muMbaI (1936) 19. caturviMzatI jainastavana : saMzodhaka ane pra. bhImasiMha mANeka (1902) 20. jaina kAvyadohana ( bhA. 1 ) : saMgraha karI pragaTa karanAra : zrI manasukhalAla ravajIbhAI mahetA, ahamadAbAda (1913) 21. jaina gurjara kavio : (bhA. 1-2-3) prayojaka : mo. da. desAI. pra. zrI jaina zvetAMbara konpharansa oNphisa, muMbaI. 22. jaina sAhityano saMkSipta itihAsa : le. mo. da. desAI, pra. zrI jaina zvetAMbara konpharansa, muMbaI (1933) 23. madhyakAlIna gujarAtI sAhityamA tattvavicAra : le. DaoN. nipuNa I. paMDyA. pra. azoka prakAzana, muMbaI (1968) 24. madhyayuganI sAdhanAdhArA : vyAkhyAtA : AcArya zrI kSitimohana sena. anu. jayaMtilAla AcArya. pra. gujarAta vidyAsabhA, ahamadAbAda (1956) 25. mahAyogI AnaMdaghana: le. vasaMtalAla kAMtilAla izvaralAla, pra. zA. jazavaMtalAla sAMkaLacaMda (1966) prathama punaH mudraNa 1990, dvitIya punaH mudraNa 2001 26. mahAvIra jaina vidyAlaya rajata smArakagraMtha : lekha- 'adhyAtmI zrI AnaMdaghana ane zrI yazovijaya' le. mohanalAla dalIcaMda desAI, pra. mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI. 27. rAyacaMdra jaina kAvyamAlA : (gucchaka 1lo) saMgraha ane saMzodhanakartA : zrI manasukhalAla ravajIbhAI mahetA. pra. sanAtana jaina kAryAlaya, muMbaI (1908) 28. zrI AnaMdaghana covIsI : saM. zrI prabhudAsa becaradAsa pArekha. pra. zrI jaina zreyaskara maMDaLa, mahesANA, (1957) 29. zrI AnaMdaghana covIsI : saM. ane pra. zrI prabhudAsa becaradAsa pArekha, rAjakoTa (1950) 30. zrI AnaMdaghana covIzI : vivecaka zrI motIcaMda giradharalAla kApar3IyA, saM. zrI ratilAla dIpacaMda desAI, pra. zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI (1970) 31. zrI AnaMdaghana padasaMgraha bhAvArtha : zrImad buddhisAgara sUrIzvarajI, pra. zrI adhyAtma jJAna prasAraka maMDaLa, muMbaI (1954) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 : AnaMdaghana 32. zrI AnaMdaghanajInAM pado : (bhA. 1-2) zrI motIcaMda giradharalAla kApar3IyA, pra. zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI (1956) 33. zrI AnaMdaghana bahotarIno bAlAvabodha : le. zrI lAlana, prasiddhakartA : vIra paramAtmAnA sAzanano jijJAsu (1902) 34. zrI AnaMdaghana : bALa graMthAvali (zreNI cothI : pustaka 17) le. nAgakumAra makAtI, pra. jyoti kAryAlaya, ahamadAbAda (1932) 35. zrI prakaraNa ratnAkara : (bhA. 1) saMzodhaka ane prakAzaka : zrI zAha bhImasiMha mANeka (1903) yoganiSTha zrI AnaMdaghanajI- saMkSipta jIvana caritra ane vividha parAga : saMyojaka zrI harIlAla DI. zAha, 4, madhuvana sosAyaTI, Azrama roDa, amadAvAda-14 27. RSabha jinesara pritama mAharo re... : AcArya yazovijayasUri : prakAzaka : AcAryazrI OMkArasUrIzvarajI jJAnamaMdira, gopIpurA, surata hindI AnaMdaghana : le. pro. vizvanAtha prasAda mizra, prakAzaka : hanumAna maMdira nyAsa, kalakattA / (1970) AnaMdaghana kA rahasyavAda : sAdhvI sudarzanA zrI, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, AI.TI.AI. roDa, vArANasI (1984) AnaMdaghana graMthAvali-saMgraha evaM arthakAra : umarAvacaMda jaina jaragaDa, saMpAdaka - mahatAbacaMda khAraiDa vizArada, prakAzaka zrI vijayacandra jaragaDa - jayapura - 3 (saM. 2031, sana 1975) 4. gujarAta ke saMtoM kI hindI vANI : DaoN. ambAzaMkara nAgara, gurjara bhAratI, ahamadAbAda / AnaMdaghana caubIsI para padamAna bhASyarahita adhyAtmadarzana-muni nemicandra, prakAzaka- vizvavAtsalya prakAzana samiti, AgarA-2 (1969) zrI AnaMdaghana cauvIsI (vivecana) : AdhyAtmika vikAsa kI sopAna paMkti : vivecanakAra : pannAlAla banecaMda bhaMDArI, jalagAMva, prakAzaka : manohara pannAlAla bhaMDArI, jalagAMva AnaMdaghana padAvalI : saMpAdaka - DaoN. harIza zukla, prA. rAjana kaDiyA, mudrA prakAzana, mahesANA (puna:mudraNa : 1992) gujarAta ke kaviyoM kI hindI sAhitya ko dena : le. DaoN. naTavaralAla ambAlAla vyAsa, prakAzaka - vinoda pustaka maMdira, AgarA (1967) 9. gujarAta ke hindI gaurava grantha : le. zrI ambAzaMkara nAgara, prakAzaka: gaMgA pustakamAlA kAryAlaya, lakhanau (1964) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha graMthasUcI : 75 10. gurjara kaviyoM kI hindI sAhitya ko dena : DaoN. harIza zukla 11. saMta sAhitya : DaoN. sudarzana siMha majIThiyA, nezanala pabliziMga hAusa, dillI 12. saMtakavi AnaMdaghana evaM unakI padAvali : lekhikA evaM prakAzaka zrImatI maMju mahimA bhaTanAgara, ahamadAbAda-51 (2001) 13. saMta sAhitya ke preraNAsrota- AcArya parazurAma caturvedI, prakAzaka - rAjapAla enDa sansa, dilhI-6 (1975) 14. hindI jaina bhakti kAvya aura kavi : le. DaoN. premasAgara jainA prakAzaka - bhAratIya jJAnapITha, vArANasI- (1964) 15. hindI bhASA aura sAhitya ke vikAsa meM gujarAta kA yogadAna : saM. DaoN. rAmakumAra gupta, hindI sAhitya pariSada 16. hindI saMta kAvyameM pratIka vidhAna : le. DaoN. devendra Arya, prakAzaka - indu prakAzana - dilhI-51 (I. 1971) 17. hindI sAhitya (usakA udbhava aura vikAsa) : le. : DaoN. hajArIprasAda dvivedI - 1964, prakAzaka - hindI grantha ratnAkara (prAIveTa) limiTeDa, muMbaI / lekha 1. "jaina maramI AnaMdaghana kA kAvya" : le. AcArya kSitimohana sena-aMka ____ 'vINA', pR. 3 se 12 (1938) "jaina yogIrAja AnaMdaghanajI saMbaMdhI kucha jJAtavya bAteM" : le. : zrI agaracanda nAhaTA, 'jaina', 18 aktUbara-69, varSa - 66, aMka - 39 "mahAna saMta AnaMdaghana aura unakI racanAoM para vicAra" : le. zrI agaracaMdajI nAhaTA, aMka - 'vIravANI' 2/3 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAyogI AnaMdaghana (lagabhaga 1604-1674 I.sa.)ne padoM aura stavanoM kI racanA kI hai / unake stavanoM meM jaina dharma kA gahana siddhAMta bodha aura yogAnubhava abhivyakta hai, jabaki padoM meM dharma saMvedanAoM kA kavitvamaya uchAla, bhAvonmukha vANI aura bijalI kI taraha aMtaHsphUrta, ullAsa se bharapUra anubhUti milatI hai / AnaMdaghana kA jJAna svasaMvedya jJAna hai / nijAnaMda meM rahane vAlA aisA masta kavi kisI kA anugAmI nahIM hotA parantu yoga, vairAgya aura adhyAtma se apanI eka navIna paramparA kA sarjana karatA hai| ve ina stavanoM meM adhyAtma mArga meM AnevAlI samasyAoM ko prastuta karate haiM / jaina darzana meM unakI zraddhA dRDha rUpa se nihita pratIta hotI hai / usa darzana kA hI ve citraNa karate haiM / isalie yoga ho yA adhyAtma, vairAgya ho yA darzana pratyeka viSaya meM unake tattvavicAra ucca koTi ke pratIta hote haiM / yogamaya anubhavapUrNa vicAra, naisargika lAghavayukta vANI aura tattvavicAroM ke kAraNa AnaMdaghana ke ye stavana jaina paramparA meM alaga pahacAna banAte haiM aura isa prakAra ke sAhitya meM ucca sthAna para virAjita hote hai / prastuta vinibaMdha gujarAtI sAhitya ke vidvAna lekhaka, gujarAta vizvavidyAlaya ke kalA saMkAya ke pUrva DIna aura jaina darzana ke vizaSajJa kumArapAla desAI dvArA likhA gayA hai / desAI ke aneka graMtha gujarAtI, hindI aura aMgrejI meM prakAzita hue haiM / sAhitya, zikSaNa, patrakAratva, dharmadarzana, samAjasevA, khela-kUda ityAdi ke kSetra meM unhoMne mahattvapUrNa kArya kiyA hai / bhArata sarakAra ne unhe padmazrI se alaMkRta kiyA hai / ANANDGHAN (Hindi), Rs.25-00 ISBN 81-260-2234-5 24 bhASAoM maiM pustakeM prakAzita karanevAlI sAhitya akAdemI vizva kI sabase bar3I prakAzana saMsthA website : http://www.sahitya-akademi.gov.in