Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 42 ki.1 janavarI-mArca 1989 isa aMka meM 1 krama viSaya 1. antaH prakRti banAma vizva-prakRti-DA0 savitA jaina 2. kanakanandi nAma ke guru -sva. DaoN. jyotiprasAda jaina 3. zrI kundakunda kA asalI nAma kyA thA? -zrI ratana lAla kaTAriyA 4. nathamala bilAlA kA bhakti kAvya -DaoN. gaMgA rAma garga 5. mahArASTra meM jaina dharma-DA0 bhAgacandra bhAskara 6. girinAra kI candra guphA meM..... -DaoN. lakSmIcandra jaina 7. sonAgira mandira abhilekha" -DaoNkastUracanda 'sumana' 6. sukha kA upAya-paM0 munnAlAla prabhAkara 6. zrI kundakunda kA videha gamana 11. sallekhanA athavA mamAdhimaraNa -DaoN0 darabArI lAla koThiyA 12. Avazyaka aura digambara muni -zrI padmacandra zAstrI, dillI 12. jarA socie : -sampAdaka prakAzaka: vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana 7-0. janasampa-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta maura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA me pralaMkRta, sajilda / ... janapranya-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa saMgraha / pacapana andhakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya pora pariziSTo shit| saM. paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15.00 samAdhitantra paura iSTopaveza : pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI ko hindI TIkA sahita 5-5. bhavaNabelagola aura dakSiNa ke pramya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa na ... jaina sAhitya pora itihAsa para vizara prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kasAyapAhasusa : mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI pativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra loka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSTo mora hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e ko pakkI jilda / 25.00 dhyAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-0. pAvaka dharma saMhitA : zrI varayAvasiMha soSiyA 5.00 dhana lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM): sa0 paM. bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI pamacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-00 mUla jaina saMskRti aparigraha : zrI pavandra zAstrI 2.00 Jaina Bibliography - Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 sampAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI pacandra zAstrI prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevAmagdira ke lie mudrita, gItA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-5 BOOK-POST
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira kA traimAsika anakAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 42: ki0 1 janavarI-mArca 19EE isa aMka meM 1 krama viSaya 1. antaH prakRti banAma vizva-prakRti-DA. savitA jaina 2. kanakanandi nAma ke guru -sva. DaoN. jyotiprasAda jaina 3. zrI kundakunda kA asalI nAma kyA thA? -zrI ratana lAla kaTAriyA 4. nathamala bilAlA kA bhakti kAvya -DaoN. gagA rAma garga 5. mahArASTra meM jaina dharma-DA0 bhAgacandra bhAskara 6. girinAra ko candra guphA me...." -DaoN0 lakSmIcandra jaina 7. sonAgira mandira abhilekha......... -DaoN. kastUracanda 'sumana' 8. sukha kA upAya-paM0 munnAlAla prabhAkara 6. zrI kundakunda kA videha gamana 10. sallekhanA athavA samAdhimaraNa -DaoN0 darabArI lAla koThiyA 11. Avazyaka aura digambara muni -zrI padmacandra zAstrI, dillI 12. jarA socie : -sampAdaka prakAzaka: vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA saba ThIka ho rahA hai ? zabdAnAmanekArthA:--zabdo ke aneka artha hote hai| yaha eka prasiddha vAkya hai aura muktAvalI-vizvalocana Adi aise aneka koza haiM jiname eka-eka zabda ke aneka artha die gaye haiN| isI paramparA me hamAre samakSa abhI 'samayasAra' zabda ke bhI aneka artha Ae hai| yadyapi abhI taka ye artha anekArthaka kozo meM nahIM A sake hai para, yadi janatA kA rujhAna ina vartamAna arthoM kI ora rahA to sandeha nahI ki inheM bhI kozoM meM sthAna mila jAya / AcArya kandakanda ne samayasAra likhA aura unakA pUrA kathana AtmA ke pariprekSya me rhaa| aura anya vyAkhyAkAro ne bhI 'samaya' zabda ko SaDdavyo ke nirdeza me batalA, uname se sArabhUta AtmA ko hI sva-grAhya mAmA / tathAhi-'sva-svaguNaparyAyAprati samyak prakAreNa ayanti gacchanti iti mamayAH padArthAH / teSA madhye sAra: grAhya. samayasAra: AtmA ityrth.|'-arthaat jo bhale prakAra se apane guNo aura paryAyo ko prApta hote rahate hai ve samaya yAnI padArtha haiM aura una padArthoM me (jIva ko) prayojanIbhUta--grAhya hone se AtmA mAtra hI sAra haiisake sivAya anya sabhI dravya jIva ke lie asAra hai, agrAhya hai| 'samayasAra' zabda ke artha prasaga me eka sajjana ne hame yaha bhI batAyA ki 'samayasAra' to e .. grantha kA nAma hai| jaba koI kahatA hai-'samayasAra lAo' to koI use AtmA thor3e hI pakar3A detA hai| vaha to almArI kholakara anya hI to lAtA hai aura svAdhyAyakartA usa grantha ko AsandI para virAjamAna kara usakA svAdhyAya kara letA hai| aura phira kundakunda ne bhI to zAstra hI racA thA-AtmA ko to racA nhii| so hama to jitanA banatA hai kundakunda ke samayasAra grantha kA upayoga kara lete haiN| amRtacandra aura jayasena Adi AcAryoM ne bhI samayasAra zAstra kI hI vyAkhyA kI hai| isase bhI siddha hotA hai ki-'samayasAra' eka zAstra vizeSa kA nAma hai| tIsarA artha jo hamAre sAmane hai vaha Adhunika hai aura logo kA usase lagAva bhI dikhatA hai / yAnI aAja kA muni aura zrAvaka adhikAMzataH (sabhI nahI) samajha rahA hai ki-samaya yAnI TAima (Time) ! aura TAima (vartamAna) kA jo sAra hai yA vartamAna TAima meM jo sAra (grAhya) mAnA jA rahA hai vaha samayasAra hai-paisA / aura Aja artha-yuga mAnA jA rahA hai / hara AdamI artha ke pIche dauDa rahA hai| usako pUrNa vizvAsa ho gayA hai ki paise se koI bhI kAma karAyA jA sakatA hai| jabaki jainadharma isakA apavAda hai aura vaha paise ko parigraha meM zumAra kara use pApa kaha rahA hai heya kaha rahA hai / aisA kyo ? isa prakAra ke aneka prazna ulajhana me DAla rahe hai| hamArI dRSTi me ukta tIno arthoM meM se prathama do artha AgamAnukUla aura dharma sammata hai| prathama artha sarvathA upAdeya hai aura dUsarA artha usa upAdeya meM sAdhanabhUta hai| yAnI jaba grantha kA svAdhyAya kareMge taba mArga milegA aura bAda me zuddha atmatatvarUpa samayasAra meM AyA jA skegaa| aba rahI tIsare artha (paisA) rUpa artha kI bAta, so jaina kI dRSTi se to paise kI pakar3a to patana kA hI mArga hai / paisA parigraha hai aura zAstro me parigraha ko pApa kahA hai| jaina zAstro me jo 'jala me bhinna kamala' aura 'bharata jI ghara hI me vairAgI' jaise kathAnaka hai ve spaSTa kaha rahe hai ki yadi paisA Adi vaibhava me sAra hotA to tIrthakara Adi use kyo tyAgate ? jaba ki Aja kA gRhastha hI nahIM, kaI tyAgI taka paise se camatkRta ho rahe hai aura kisI me akuza lagAne kI himmata nahIM ho rahI ki tyAgI kA kAma candA-ciTThA karanA-karAnA nahI-ve aisI pravRttiyo se virAma leM, Adi / kyA, yaha saba ThIka ho rahA hai ? jarA sociye! -sampAdaka
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mona pahana AUII. PALI -- FATER ARVIN TAIR - - paramAgamasya bocaM niSidhanAtpandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnA virodhamayanaM nmaamynekaantm|| varSa 42 kiraNa 1 / vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMvat 2515, vi0 saM0 2045 janavarI-mArca 1986 "anta:-prakRti banAma vizva-prakRti" meM aba taka jAna nahIM pAyo, hai sAgara ko gaharAI kitanI ? mana ke sammukha sAgara bhI, lagatA hai mujhako upalA-uthalA // hima AcchAdita zaila-zikhara bhI, choTA lagatA bhAna-zikhara se| tapta sUrya pighalAtA hima ko, para mAnI kA mAna na galatA / / dAvAgni jaba-jaba jalatI hai, bhasma kara detI vana upavana ko| krodhAgni ke sammukha vaha bhI, lagatI phokI phokI kyUM hai ? ghana AcchAdita ho ravi-kiraNeM, yoM chipatI tama ke paTaloM meN| moha timira ke sammukha jaise, jAna-jyoti Aloka rahita ho // tRSNA nAgina jaba-jaba DasatI, lahara jahara parigraha ko utthtii| baMda-baMda sAgara ko bharatI, para manaH kapa kI pyAsa nbujhtii|| Akhira aba to mAna cukI meM, mana kI taha ko chAna cakI maiN| uddAma vega antaH prakRti kA, lajjita karatA vizva-prakRti ko| -DaoN. savitA jaina 7/35 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanakanandi nAma ke guru 0 sva0 DA0 jyoti prasAda jaina, lakhanaU (zrI ramAkAnta jaina ke saujanya se) jaina zilAlekha saMgraha, epigrAphikA karNATakA, iNDiyana 650 I0 anumAnita hai| [premI jI kA jaina sAhitya eNTIkverI; vIra sevA mandira se prakAzita pUrAtana jaina aura itihAsa pRSTha 271: purAtana jaina-vAkya sUcI vAkya sUcI, rtha pI. bI. desAI kRta jainijma ina mAutha pRSTha 108] iNDiyA, zrI bI e. sAltora kI pustaka maiDivala jainijma, (4) desIgaNa ke kanakanandi bhaTTAraka aSTopavAsi, paM. nAthAma premI kA jaina sAhitya aura itihAsa aura jinhe 1032 I0 me cAlukya samrATa jagadekamalla prathama ne apanI pustaka pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAye jagadekamalla jinAlaya ke lie dAna diyA thaa| [jaina aAdi meM 7vI zatI IsvI se 13vI zatI IsvI ke madhya zilAlekha saMgraha, bhAga cAra, zilAlekha 126; zrI desAI hae kanakanandi nAma ke gUruo ke 16 ullekha milate hai| ko ukta pustaka pRSTha 364] ina kanakanandi nAma ke guruoM ke sambandha me kabhI-kabhI (5) sabbinagara ke dhora jinAlaya ke AcArya kanakanAma sAmya ke kAraNa ekAdhika guruoM ko abhinna mAna nandi / inake samAdhi-maraNa karane para inakA gRhastha ziSyA lene athavA bhinna-bhinna sthAno para ullekha hone ke kAraNa bhAgiyabbe ne 1060 me unakI nisidhi (samAdhi-smAraka) eka hI garu ko bhinna-bhinna samajha lene kI bhrAnti hone banavAyI thii| [jaina zilAlekha saMgraha, bhAga cAra, zilAkA parihAra karane ke uddezya se prApta ullekho kA yathA- lekha 4.1 saMbhava kAlakramAnusAra sakSipta vivaraNa yahAM prastuta kiyA (6) hummaca ke tailapa dvitIya bhujabala sAntara ke guru jA rahA hai| kanakanandi / inhe ukta rAjA tailapa ne 1065 I0 me (1) tamilanADu me madurai jile ke eka jaina guhA svanirmApita bhajabala-pAntara jinAlaya ke lie eka grAma mandira kI vizAla mahAvIra pratimA ke pratiSThAnaka abhi- dAna kiyA thaa| [pramukha aitihAsika jaina puruSa aura nandana bhaTrAraka ke guru kanakanandi bhaTTAraka / inakA samaya mahilAye pRSTha 173] lagabhaga 7vI zatI IsvI anumAnita hai| [jaina zilAlekha (7) sarasthagaNa-vizkaTAnvaya ke AcArya sakalacandra saMgraha, bhAga cAra, pRSTha 22, zrI demAI kI uparyukta pustaka ke sadharmA kanakanandi maiddhantika jinake ziSya siriNadi pRSTha 56] (zrInandi) paNDita kI ziSyA AyikA haliyabbAjjike ne (2) tamilaTe zastha karuNDItIrtha ke kanakAdi pari- 1071 I0 me maraTavara (soraTUra) sthita baladeva jinAlaya yAra / inake ziSya pUrNacandra the| inakA samaya lagabhaga ke lie dAna ko vyavasthA kI thii| [jaina zilAlekha saMgraha 7 vI.8vIM zatI IsvI anumAnita hai| zrI desAI kI bhAga cAra, zilAlekha 153; zrI desAI kI ukta pustaka uparyukta pustaka pRSTha 66, maiDivala jainijma pRSTha 245] pRSTha 144] (3) satva sthAna aura vistara-satva vibhagI aparanAma (8) mUlasagha-sUrasthagaNa-citrakUTAnvaya ke kanakanandi vizeSasattA-vibhagI nAmaka prAkRta grantho ke racayitA bhaTTAraka, jinake ziSya uttarAsaga bhaTTArakA praziSya bhAskakanakanandi siddhAnta ckrvrtii| yaha cAmuNDarAya (678 ranandi paMDita, zrInanda bhaTTAraka aura aruhaNadi bhaTTAraka I.) ke guru aura gommaTasAra Adi ke kartA nemicandra the aura zrInandi yA aruhanandi ke ziSya vaha AryapaDita the siddhAntacakravartI ke vidyAguru the| inakA samaya lagabhaga jinheM rAjA somezvara dvitIya nai 1074 I0 me arasara
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanakanandi nAma ke gura basIda nAmaka jinAlaya ke lie dAna diyA thA / saMbhavatayA tInoM kramAMko para ullikhita guru-ziSya paramparA meM kucha yaha kanakanandi kramAMka (7) para ullikhita kanakanandi se visagati bhI pratIta hotI hai, saMbhAvanA yahI hai ki ina abhinna haiM, yadyapi kramAka (7) meM zrInandi ko unakA tIno kramAMko me ullikhita kanakanandi vidyadeva abhinna ziSya aura yahA praziSya batAyA gayA hai| ina kanakanaMdi haiN| inakA samaya lagabhaga 1100-11 bhaTTAraka kA samaya kramAMka (4) aura (5) para ullikhita anumAnita hai| kanakanandiyoM ke madhyavartI rahA pratIta hotA hai| [zrI desAI (12) zravaNa belagola me cAmuNDarAya basadi meM prApta ko ukta pustaka pRSTha 107] 1120 I. ke eka zilAlekha me ullikhita kanakanandi (8) kanakanandi vidyadeva, jo zubhacandradeva kI ziSya munIzvara jo mullUra yA mallUra (kurga meM) ke nivAsI the paramrA meM hue aura una municandra siddhAntadeva ke guru the aura hoyasala rAjya ke pradhAna mantrI gaMgarAja kI mAtA jinakA gRhastha ziSya ketabbe thA jisane 1110 I0 me pocikabbe, jisane 1120 I0 meM samAdhi-maraNa kiyA thA. bhUmi, makAna, Adi dAna kiye the| [epIgrAphikA karNA- ke pati, gaMgarAja ke pitA aura napakAma hoyasAla ke maMtrI TakA, bhAga sAta, 89; jaina zilAlekha saMgraha, bhAga do, evaM senAnAyaka ecigAMka aparanAma budhamitra ke garu the| zilAlekha 251] [jaina zilAlekha saMgraha, bhAga eka, zilAlekha 44, maiDivala (10) mUlasaMgha-krANUragaNa ke anantavIrya siddhAnti ke jAnajma pRSTha 116 pramukha aitihAsika jaina puruSa ziSya aura zrutakIrtibudha evaM municandra atipa ke sadharmA mahilAye pRSTha 142] kanakanandi vidy| municandra ke ziSya mAdhavacandra ko (13) 1123 I. ke eka zilAlekha meM ullikhita kanakanandi paNDitadeva, jo desIgaNa-pustakagaccha-kundakundA1112 I0 meM dAna diyA gayA thaa| ina kanakanandi ke guru yA (adhika saMbhAvanA hai) praguru prabhAcandradeva 1067 I0 vaya ko paramparA meM kollApura (kolhApura) kI zrI rUpame vidyamAna the| [epIgrAphikA kararNATakA, mAga sAta, nArAyaNa vasadi ke AcArya mAghanandi siddhAntakravatI ke 64, jaina zilAlekha saMgraha, bhAga do, zilAlekha 266] ziSya tathA zrutakIti vidya, candra kIti aura prabhA candra paNDitadeva ke sagharmA, 'vAdIbhasiMha' Adi upAdhidhArI (11) 1121 I0 ke eka zilAlekha meM ullikhita mahAvAdI the| [jaina zilAlekha magraha, bhAga do, zilAlekha kanakanandi vidya / lekha me unako guru paramparA isa prakAra 280; iMDiyana enTIkverI, bhAga cAMdaha] milatI hai--mUlasaghakoNDakundAnvaya-krANUragaNa-meSapASANa. (14) devakIti paDitadeva ke 1163 I0 ke mamAdhigaccha ke mahAvAdI prabhAcandra siddhAntadeva ke ziSya mAgha smAraka lekha meM ullikhita kanakanandi yogIzvara, jo nandi siddhAntadeva the, jinake ziSya prabhAcandra dvitIya, mAghanandi vidya, zratakoti, devacandra tathA ukta devakIrti anantavIrya aura municandra the| municandra ke ziSya yA panDitadeva ke sadharmA the| [jaina-zilAlekha saMgraha, bhAga sadharmA zrutakIti tathA vaha kanakanandi vidya the| jinheM eka, zilAlekha 40] rAjadarabAro meM tribhuvanamalla vAdirAja' kahA jAtA thaa| (15) zravaNa belagola kI cAmunDarAya NilA para inake sadharmA mAdhavacandra the jinake ziSya bAlacandra yatIndra utkIrNa eka nAmAMkita mUni muni (kAla anizcita) me the / [jaina zilAlekha sagraha, bhAga do, zilAlekha] ullikhita zrI kanakanandi devA [jaina zilAlekha saMgraha, yadyapi Upara kramAMka (1) para kanakanandi vidyadeva bhAga eka, zilAlekha 251] ko municandra siddhAntadeva kA guru, kramAMka (10) para muni- (16) kollApUra (kolhApUra) ke sAmanta jinAlaya candra batiya kA madharmA aura kramAMka (11) para municandra ke kanakanandi muni, jinake ziSya prabhAcandra the (samaya kA ziSya yA sagharmA ullikhita kiyA gayA hai| aura ina 1276 ii.)| [zrI desAI kI pustaka pRSTha 151]
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kundakunda kA asalI nAma kyA thA ? kyA ve pallIvAla jAti ke the ? 0 zrI ratanalAla kaTAriyA A0 kundakunda ke 5 nAmoM me padmanaMdi nAma to jIvana caritra dete hue likhA hai ki-inakA janma mAlavA dIkSAvasara kA hai aura kundakunda nAma gAMva ke nAma kA deza meM baMdI koTA ke pAsa bArAM me huA thA yaha jAti ke dyotaka hai vyakti nAma nhiiN| jaise "sarvapallI rAdhA pallIvAla the| cAritradharmaprakAza (san 1976 sIkara se kRSNana" me sarvapallI gAva kA nAma hai / prasiddha philmakAra prakAzita) ke anta me AcAryoM kI paTTAvalI dI hai usameM bI. zAMtArAma me bI vaNanne gAMva kA nAma hai| aneka prAcIna AcAryoM kI jAti batAte hue kundakundAdakSiNa me gAMva kA nAma pahile bolane kI paddhati hai| cArya ko bhI pRSTha 310 para "pallIvAla" jAti kA likhA ataH kundakunda (koNDa kanda) gAMva kA nAma hai isake Age hai (yahI bAta prastAvanA pR0 7 para bhI likhI hai) "mahAvyakti nAma rahatA hai vaha bolane kI suvidhA-saMkSiptI vIra jayatI smArikA 1688" ke pR. 2-66 para DA0 karaNa se lupta ho gayA hai| idhara uttara prAnta me gAMva kA kastUracanda jI kAzalIvAla, jayapura ne bhI yahI saba nAma jo gotratva ko lie hae hai vaha nAma ke bAda meM bolate likhA hai| haiM jaise pATaNI" "gadiyA' Adi / kintu bhagavAn kundakunda dakSiNa deza (Andhra-draviDa pATaNI jI" bolane se asalI nAma kA patA nahI pradeza) meM paidA hue hai| unheM bArAM (rAjasthAna) kA batAnA lagatA vaise hI "kundakunda" se sirpha gAMva kA nAma dayotita kisI gaharI bhUla kA pariNAma hai| usakA khulAsA isa hotA hai vyakti nAma nahI, dIrgha kAla se asalI nAma lupta prakAra hai ki.... "ja vadIva paNNatti" ke kartA padmanandi vi0 ho gayA hai usakI khoja honI cAhie / saM0 1034 me hue hai ve bArA nagara ke the| isa viSaya me kundakunda ke zeSa nAma-vakragrIva, gRddhapiccha, ailA- paM0 nAthUrAma jI premI ne "jaina sAhitya aura itihAsa" cArya Adi bhI sahI pratIta nahI hote kalpita aura anya (dvi0 saskaraNa pR0 256) me likhA hai ki---"jJAnaprabodha se mabaddha jJAta hote hai| nAmaka padya baddha bhASA grantha me kundakunda kI kathA dI hai dhoSeNa vRSabhasena, koNDezaH zaMkarazca dRSTAntAH // 118 // usame kundakunda ko isI bArAM ke dhanI kundazreSThI aura ratnakaraNDa zrA0 ke isa zloka me jo zAstradAna ke rUpa me kundalatA kA putra batAyA hai| pAThaka jAnate hai ki kunda"koNreza" kA dRSTAnta diyA hai vaha bhI kandakanda prabhu se kunda kA eka nAma padmanandi bhI hai| jAna paDatA hai kihI sabada hai| yahA~ "koNDakanda" grAma kA sakSipta nAma jambUdvIpa prajJapti ke kartA pamanandi ko hI bhramavaza kundakoNDa aura usake Iza --prabhu isa prakAra koNDeza." diyA kunda samajha kara jJAnaprabodha ke kartA ne kundakunda kA janmagayA hai| isIlie bAda ke AcAryoM ne isakI kathA me sthAna karnATaka ke koNDa kundapura ke badale bArA batalA kundakunda ke dIkSA nAma papanandi muni kA ullekha kiyA diyA hai| kundakunda nAma kI upapatti biThAne ke lie kandahai isase yaha dRSTAnta kundakundAcArya ko siddha karatA hai| zreSThI aura kundalatA kI kalpanA bhI unhI ke urvara isase yaha bhI pramANita hotA hai ki-kundakunda, samanta- mastiSka kI upaja hai|" bhadrAcArya se pUrva hue hai| bArAM me inhI padmanandi kI eka niSidyA (caraNacihna) "bRhajjaina zabdArNava" bhAga 1 (san 1624) pRSTha bhI hai| kucha vidvAnoM ne bhramavaza use bhI kundakanda kI 118 para "agapAhuDa" ke varNana me kundakundAcArya kA batA dI hai| jaba dakSiNa ke kundakunda ko bArA (rAjasthAna)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kundakunda kA asalI nAma kyA thA? kyA ve pallIvAla jAti ke the? 4 kA kalpita kara diyA to rAjasthAna kI hI pallIvAla jinazAsana mAhAtmyaprakAzaH syAtprabhAvanA // 18 // jAti kI bhI unake pAtha kalpanA kara dI gii| anyathA -ratnakaraMDa zrA0 dakSiNa meM pallIvAla nAma kI koI jAti hai hI nahI ajJAnAndhakAra ke prasAra ko yathAyogya dUra kara jo vahA~ to anya hI jAtiyA hai| yaha saba gaDabar3a papanandi jinazAsana ke mAhAtmya ko prakaTa karanA hai vahI saccI nAma-sAmya ke kAraNa huI hai / ye saba itihAsa kI bhayaMkara prabhAvanA hai|) pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / bhUleM hai aura Adhunika bhASA-grantha "jJAnaprabodha" Adi ke yuktimadvacanaM yasya, tasyakAryaH parigrahaH // haribhadrasUri kartAo kI gaharI nAsamajhI ke pariNAma haiN| inhI ke (na jinendra mahAvIra ke prati pakSapAta hai na kapilAdi AdhAra para aba taka vividha bhASAoM me vidvAno ne kuMdakuda ajaino ke prati vidveSa hai-jinake vacana yuktiyukta (susaMgata) ke jIvana caritra ko lekara aneka grantha likhe haiN| jaba isa hoM unhI kA grahaNa karanA caahie|) prakAra mUla meM hI bhUle hai to ve saba grantha kahAM se prAmANika "bArasa aNuvekkhA' ko antima gAthA 11 me kandaho sakate hai| ataH naye zire se, gaharI chAnavIna aura kundamuNiNAhe" likhA hai isa para kisI vidvAna ne AcArya UhApoha ke sAtha kundakundAcArya kA prAmANika jIvana- vara para svaprazasA kA Aropa lagAyA hai kintu usakA caritra likhe jAne kI sakhana jarUrata hai cAhe vaha choTA hI artha kundakunda muninAtha na karake kundakunda muni ke nAtha ho kintu honA cAhie susagata itihAsa / arthAt jinendradeva karanA caahie| hue na haiM na ho ige atyUnama natirikta yAthAtathyaM vinA ca viparItAt / munIda kundakunda se // niHsandeha vedayadAhustajjJAna mAgaminaH // 42 // __ kundakunda ke grantha atyanta sarala-suspaSTa, sahaja, muka, ---ratnakaraNDa zrA0 lAjavAba, bemisAla, sArabhata aura advitIya haiN| mokSamArga (padArtha ko jaisA kA taisA, na kama na jyAdA, na galata ke lie unakA khUba pracAra honA cAhie / inhI ko na ulTA, sandeha rahita sahI-sahI jAnanA hI saccA jJAna badolata zvetAbarAdi di0 hue hai aura Age bhI inhI ke hI pratApa se hoNge| yaha saba kI eka mAsTara 'ko' (cAbI) ajJAna timira vyAptimapAkRtya yathAyatha / __ 'anekAnta' ke svAmitva sambandhI vivaraNa prakAzana sthAna- vIra sevA mandira, 21 dariyAgaja, naI dillI-2 prakAzaka-vIra mavA mandira ke nimitta zrI bAbUlAla jaina, 2 asArI roDa, dariyAgaja, naI dillI-2 rASTrIyatA-bhAratIya / prakAzana avadhi-traimAsika / sampAdaka-zrI padmacandra zAstrI, vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 rASTrIyatA-bhAratIya / mudraka-gItA priTiMga ejeMso, nyU sIlamapura, dillI-53 svAmitva-vIra sevA mandira 21, dariyAgaja, naI dillI-2 maiM bAbUlAla jaina, etada dvArA ghoSita karatA hU~ ki merI pUrNa jAnakArI evaM vizvAsa ke anusAra uparyukta vivaraNa satya hai| bAbUlAla jaina prakAzaka
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nathamala vilAlA kA bhaktikAvya ] DA. gaMgArAma garga aneka kAvya racanAo ke praNetA hone para bhI jaina karnATaka ika desa udAra, tahAM pacIsau jinAla saar| sAhitya me vismata mAkavi nathamala "vilAlA" apane nagara mAMhi para gira paM joya, niti trikAla tahaM pUjana hoy|| samaya ke mahAn zAsaka jATa rAjA sUrajamala dvArA prati- nagara mAMhi usa deza majhAra, dharama dhyAna barateM ika saar| SThita kavi the| mahArAjA sUrajamala ne apane potadAra tahAM mithyAti lakhyo na koya, nitya dharama ke utsava hoya // "benI' ke kahane para nathamala ko AgarA se bharatapura nathamala kI dAsabhakti :--- bulavA kara a ne khajAne para naukarI dI thii| "jIvandhara rItimala ke zRgArI vAtAvaraNa meM lipta janamAnasa carita" kI prazasta me nathamala vilAlA ne apanA janma ko apane bhaktibhAva se prakSAlita karane kI ceSTA banArasI sthAna, AgarA kA jayasiMhapurA batalAyA hai| inake pitA dAsa, dyAnata rAya, bhUdharadAsa, harIsiMha Adi aneka jaina maha jeThamala zAha aura pitA soma cada the| kaviyo ne kI thii| isa paramparA me bharatapura ke nathamala "neminAtha vyAlo" aura 'ananta caturdazI brata kathA' vilAlA kA yogadAna bhI sarAhanIya hai| nayamala vilAlA ke racanAkAla kramaza: savat 1816 vi0 eva 1824 vi0 ne vilAvala, soraTha, basata, rAmakalI, sAraMga Adi kaI hone ke kAraNa isa avadhi me kavi kA bharatapura nagara me rAga-rAganiyo me 40-60 pada 'sevaka' upanAma se likhe rahanA sunizcita hai| bharatapura meM likhI gaI kavi kI hai| inake adhikAMza bhaktipUrNa pada RSabhadeva, mahAvIra aura anya racanAeM "jina guNavilAsa (ma / 1822 vi0) aura pArzvanAtha tInoM tIrthaMkaro ko sambodhita karake likhe gae 'cIThI' hai| nathamala ne giddhAntasAra dIpaka (vi0 savat hai| jinabhakti se vAdirAja kA kor3ha naSTa honA, seTha 1834) aura nAgakumAra carita (sa0 1837) kI racanA dhanaJjaya ke putra kA viSa utaranA tathA mAnatuMga kA baMdhanahinDona me kii| mAgha kRSNa saptamI savat 1843 vi. mukta honA Adi ghaTanAoM ne nathamala ko jina-zaraNa me ko svaya ke hAtha se likhI gaI eka prati ke AdhAra para jAne kI preraNA dI haikavi kA hinDonavAsa pramANita hai| savat 1843 ke sarana terI pAyo jinarAja, mahimA suna hrssaayo| pazcAt kavi ne apane antima dina karolI me vyatIta indra narendra manendra namaiM tuma, samarauM jina sukha pAyau // kie| yahAM inhoMne 305 cha-da ke vizAla grantha samavazaraNa vAdirAja yuti karate hI prabhu, china maiM kor3ha nasAyau / magala kI pratilipi savat 1848 vi0 me kI hai| karaulI seTha dhanaMjaya stavana koyo, tA suta viSa utarAyo / nagara ke padmavilA muhalle ke pAsa sthita vilAlAo kI mAnataMga ne bhakti karI jaba, baMdhana turata chdd'aayo| havelI ujar3e rUpa meM Aja bhI vidyamAna hai| inheM prAdi yaha sabhI sunata ho, 'sevaga' mana lalacAyo / vibhinna chando me caritakAvyo aura saiddhAntika grantho maiM ha dIna, tAraka tuma sAhiba' kA sambandha rakhane ke racayitA nathamala dilAlA kI bhaktibhAvanA bejor3a hai| vAle nathamala apane ArAdhya ke ananya bhakta rahe hai / puSTajinabhakti se prabhAvita hokara hI kavi ne apanI 'cIThI' mAgiyoM kI sI sarvAMga-sevA kA bhAva uname bhI vidyamAna nAmaka racanA me sudUravartI karnATaka deza me vidyamAna jaina haimandiroM kI hIrA-pukharAja, cA~dI va sone kI kalAtmaka nisa dina tero dhyAna, mere kAI kI nahi kAna / mUtiyo aura dhArmika vAtAvaraNa kA sajIva citra khIcA hai| aura deva sauM prIti na jor3o, tuma hI sau pahacAna /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ nathamala vilAlA kA bhakti kAvya kara juga jori carana tuma pUjA, zravana sunauM jina vaanii| jo pracaMDa duti dharai, mahAmaNi prati chavi vaarii| netra jugala kari rUpa nihAro, sIsa navAU prAMna / kAMca SaMDa ke mAhi, soja duti kahA tihArI // 20 tIna jagata ke svAmI tuma ho, tArana pota samAna : hari hara prAdika deva doSa maiM, bhalo ja mAnyau / 'sevaga' mana paratIti upAI, jIya maiM kari saradhAna / / vItarAga tuma rUpa jinhauM, lakhi ke pahicAnyo / doSoM ko dUra karane kI satarkatA vaiSNava bhakto kI tuma sarUpa kauM dekhi citta, tuma mAMho lubhaav| apekSA jaina bhaktoM meM adhika rahI hai| jinendra kI bhakti anya manohara rUpa, bhavAMtara maiM na suhAvai // 21 bhAvanA me AkaTha nimagna rahane ke AkAkSI nathamala kaSAyoM ke niyantraNa samyaktraya kI dhAraNA tathA jinavANI kI samavazaraNa me sthita tIthaMkara kI chavi kA bhakta natha. anupAlanA ke prati nirantara saceSTa hai ... mala ne kaI chandoM meM bar3A manorama citra 'jIcA hai| sabhI samajhi sayAne ho lAla / dAsya bhakto kI taraha nathamala ArAdhya kI nAma mahimA narabhava kula zrAvaka ko pAyo, pApo kyoM na saMbhAla / ko bhI niSThApUrvaka prastuta karate haikoSa mAna mada moha viSa chaki, rija prAtama lau gAla / pralaya pavana kari uThI agina, tA sama bhykaarii| naraka mAMhi tU jAi paraMgo, nAnA dukha tohi sAla / nikasata siSA phuliMga, nirantara jalata dussaarii| darasana gyAMna carana cita dharika, jina vAnI jo pAla / kidhau jagata saba bhasama karaMgI, sanamukha Avata / to sUdho sivapura ko pahuMce, mukativaghU baranAla / nAma nIra tuma leta agina so, vega nasAvata // zrIguru siSyA yo batalAI, jo isa mAraga cAla / phera na bharamaiM jaga meM bhAI, 'sevaga' kahai darahAla / savat 1818 vi0 se savat 1848 vi* taka tIna 'sevaka vilAsa' meM saMgrahIta pado ke atirikta nathamala dazako ma bharatapura, hinDauna aura karaulI tIno sthAnoM kI eka anya racanA 'bhaktAmara stotra bhASA' hinDona me para sabhI kAvyarUpo aura vibhinna chando meM kAvya racanA karane vAle nathamala vilAlA brajabhASA aura braja saMskRti sthita mahAvIra jI ka mandira se abhI prApta huI hai| ke kuzala citrakAra hai| mAnatugAcArya ke bhaktAmara stotra se prabhAvita hone ke 13 kAraNa isa kAvya kI bhASA pariniSThita hai, kintu usame rItikAla me likhita apAra jaina sAhitya kA mAdhurya evaM tanmayatA dene vAlI laya sarvatra vidyamAna hai| apekSita mUlyAkana hindI sAhitya ke itihAsa ko amUlya anya devo kI apekSA vItarAgatA jJAna aura dyuti jinendra nidhi hogaa| prabhu me kavi ne adhika dekhI hai..lokAloka prakAza jJAna hai, jo tuma maaNhii| hari hara mAdika veva viSai, so kiMcita naahii| 110-e, raNajIta nagara, bharatapura (rAja.) mandira bhikSakoM ke lie nahIM jaina dharma eka vijJAna hai-kAraNa-kArya siddhAnta para vaha avalaMbita hai| jaisA booge vaisA phala pAoge, kintu Aja jainI dharma vijJAna ko bhUla gaye haiM ve dhana ke lie, pUtra ke liye, yaza ke liye mandiroM me manautI manAte haiN| bairisTara (campatarAya) sAhaba ne isa para kahA thA -- "jaina maMdiroM meM bhikSA mAMgane kI jarUrata nahIM hai--jaina mandira bhikhAriyo ke liye nahI hai| jo mokSAbhilASI hoM nirgrantha honA cAhate hoM unhI ke liye jaina madira lAbhakArI hai|" (sva0 bA0 kAmatA prasAda)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra meM jaina dharma DaoN. bhAgacandra bhAskara DI. liTa. mahArASTra dakSiNa bhArata kA pravezadvAra hai| isakA iti- meM manuSya jAti ke tIna samudAyoM me se eka samudAya dakSiNa hAsa bar3A prAcIna hai / vuntala azmaka aura dakSiNApatha zabda aura pUrva ke adhikAMza parvatIya pradezoM me sImita thA jo itihAsa me vizruta haiM jinase mahArASTra ke itihAsa kA kalA kauzala aura audyogika kSetra meM vizeSa pragatizIla sambandha rahA hai| sAdhAraNataH setu se narmadA paryanta sArA thaa| nAga, yakSa, vAnara Adi aneka samudAyo-kUlo me pradeza dakSiNApatha kahA jAtA thaa|' setu kA saMdarbha kadA- vibhAjita yaha samudAya kAlAntara me vidyAdhara ke nAma se cita kRSNA nadI se rahA hogA jo mahAbalezvara (mahArASTra) vizruta huaa| isI ko dravir3a bhI kahA jAne lgaa| Adi kI pahAr3iyoM se udabhUta dakSiNa bhArata kI prasiddha nadI hai| puruSa tIthaMkara RSabhadeva ke eka putra kA nAma bhI dravir3a mahAbhArata (sabhA 9-20) me kRSNaveNyA kA ullekha hai para thaa| sambhava hai| vidyAdhara jAti se ghaniSTha jAti sambandha zAyada yaha nadI kRSNA nadI se bhinna rahI hogii| ataH sthApita kara ve vidyAdharo ke sAtha hI basa gaye ho aura narmadA aura kRSNA ke madhyavartI bhUbhAga ko dakSiNapatha kahA unhI ke nAma se usa bhAga ko dravir3a kahA jAne lagA ho| jA sakatA hai jisame mahArASTra karnATaka tathA Andhra pradezoM jaina sAhitya meM vidyAdhara saskRti ke bahuta ullekha milate ko antarhita kiyA jAtA hai| zeSa bhAga sudUra dakSiNa kI haiN| mahAvaza ke anusAra bhI zrIlakA me bauddhadharma ke praveza sImA meM samAhita ho jAtA hai| ke pUrva yakSa saMskRti kA astitva thA / vRhatkathA meM vidyA___'mahArASTra' zabda kA ullekha pradeza ke rUpa meM na to dhara aura jaina saMskRti kA sundara varNana milatA hai| mahAvedoM meM milatA hai aura na rAmAyaNa mahAbhArata meM, para rASTra me zAtavAhana kAlIna bhAje guphA me eka bhitti citra ise purANo tathA jaina-bauddha grantho meM avazya dekhA jA sakatA milA hai jise vidyAdhara se sambaddha mAnA gayA hai| hai| usakI sImA yadyapi parivartita hotI rahI hai phira bhI 312 I0 me ujjanI ko uparAjadhAnI banAkara' vidarbha, aparAnta (koMkaNa, vizeSata: uttarabhAga) mora candragupta maurya ne dakSiNApatha kI vijayayAtrA saurASTra se daNDakAraNya ye tIna bhAga mAne jAte haiN| vartamAna mahArASTra prArambha kI jahAM usane jUnAgar3ha me sudarzana jhIla kA me daNDakAraNya ko chor3akara zeSa do bhAga sammilita haiN| nirmANa kiyA / girinAra parvata para tIrthakara neminAtha ko cAlukya samrATa satyAzraya pulakezI dvitIya mahArASTra kA vandanA kI aura muniyo ke AvAsa ke lie eka candraguphA sArvabhaumika rAjA thaa|' nAnAghATa, bhAje, kAle, kanherI banAvAI / vahA~ se usane mahArASTra, tamila aura karnATaka Adi zilAlekho meM mahArASTriyana puruSoM ke lie mahAraThi pradeza para Adhipatya kiyA aura ujjainI vApisa A gyaa| aura striyoM ke lie mahAraThinI zabdoM kA prayoga huA hai| yahI kucha samaya bAda AcArya bhadrabAhu bhI sasagha pahuMce aura isase mahArASTra kA astitva pramANita hotA hai / prAdezika apane nimittajJAna se bAraha varSIya durbhikSa kI AzaMkA vistAra kI dRSTi se to ise mahArASTra kahanA svAbhAvika jAnakara unhoMne dakSiNa kI ora jAne kA nizcaya kiyA / hai para use mahAra athavA nAga jAti se saMbaddha karane kI candragupta bhadrabAha kI paramparA kA anuyAyI thaa| durbhikSa bhI prabala sambhAvanA bana jAtI hai| kI bAta jAnakara candragupta ne 268 I0 pU0 meM bhadrabAhu se mahArASTra meM janadharma kadAcita prArambhika kAla se hI jainendrI dIkSA grahaNa kara lI aura vizAkhAcArya nAma se rahA hai| kahA jAtA hai, itihAsa ke udayakAla meM bhArata abhihita haa| sArA saMgha mahArASTra mArga se zravaNavela
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra meM banadharma gola pahuMca gayA jahAM bhadrabAha ne kaTavapra parvata para sallekhanA vimalasUri ke paumapariyaM me vidarbha ke eka parvata rAmagiri grahaNa kI aura saMgha ke netRtva kA bhAra candragupta (vizAkhA- kA sundara varNana milatA hI hai| yaha racanA prathama zatAbdI cArya) para chor3a diyaa| candragupta ne dakSiNavartI sAre dezoM kI honI caahie| rAmagiri nizcita hI rAmaTeka (nAgameM jainadharma kA pracAra kiyA aura anta meM zravaNavelagola meM pura jile kA) hai|" yahA Aja bhI lagabhaga 11-12vIM hI sallekhanA pUrvaka maraNa kiyaa|' zatAbdI ke jaina mandira haiN| tIrthaMkara zAMtinAtha ko bhavya isa ghaTanA ke purAtAtvika pramANa avazya upalabdha pratimA yahAM virAjamAna hai| isa kAla ke kucha prAcIna nahIM hote para sAhityika pramANo kI bhI upekSA nahIM kI zilAlekha bhI upalabdha hai| sambhavataH isake pUrva kA purAjA sktii| karNATaka aura tamila kSetra meM lagabhaga usI tatva bhUgarbha me chipA hogaa| paumacariya me rAma dvArA kAla meM jainadharma kA astitva milatA hai isalie isa rAmagiri para caitya nirmANa karane kA varNana upalabdha hotA samUcI ghaTanA ko aitihAsika mAnA jAnA caahie| zrI hI hai / harivaMzapurANa meM bhI isakA varNana milatA hai| laMkA meM bhI isI kAla meM jainadharma ke astitva kA pramANa kaliMga khAravela (rAjyAbhiSeka) 166 I0 pU0) kA milatA hai| pANDukAbhapa rAjA (337-307 I0pU0) hAthIguMphA zilAlekha bhI isa sadarbha me mahattvapUrNa dastAveja ne anurAdhApUra meM jotiya nigranthoM ke lie eka catya hai| usameM eka sthAna para kahA gayA hai ki sAtaveM varSa meM bnvaayaa| isakA ullekha mahAvaza meM AyA hai| vahI giri kaliMga khAravela kI bajragRha kI rAnI ko mAtRpada milAnAmaka nirgrantha bhI rahatA thaa| "anugraha-anekAnti sata sahasAni visajati pAre janacandragupta aura bhadrabAhu kI yaha ghaTanA tathA zrIlakA pada [1] satama ca basaM [pasA] sato vajiraghara...' me jainadharma kA astitva isa tathya kA paryApta pramANa hai ki sa mAtupadaM [ku] . .. ma [1] aThame ca base mahatAsena mahArASTra meM jainadharma I0 pU0 dvitIya-tRtIya zatI meM kAphI [1] gordhgiri.....|" lokapriya ho gayA thA anyathA ye donoM mahApuruSa itane bar3e isI zilAlekha kI caturtha pakti meM kahA gayA hai ki saMgha ko dakSiNa meM ekAeka le jAne kA sAhasa nahI krte| khAravela kI senA kaSNaveNA (kaNDaveNA) nadI paryata pUnA ke samIpavartI grAma pAle meM eka prAcInatama guhAbhi phuNcii|" mahAbhArata (6.20) meM ullikhita kRSNaveNA lekha bhI milatA hai jisakA prArambha namo arahatAnam' se bhI zAyada yahI kaSNaveNAM hogii| DaoN. mirAzI ne isa hotA hai / pUrA abhilekha isa prakAra hai kRSNaveNA kI pahicAna nAgapura kI samIpavartI kanhAna yA (1) namo arahaMtAnaM kAnuna (.) vainagaMgA nadI se kI hai| vajirAghara gAMva rAyabahAdura (2) da bhadaMta iMdarakhitena lena hIrAlAla ke mata se cAMdA jile kA vairAgar3ha honA caahie| (3) kArApita (.) poDhi ca sAhAkAhi paMkti chaha meM rathika aura bhojaka kA ullekha hai| inakA (4) saha / sambandha kramazaH khAnadeza (nAsika, ahamadanagara, pUnA) eva aisA maMgalAcaraNa mathurA ke AyAgapaTTa, jaina mUrtilekha vidarbha se mAnA jAtA hai| jaisA vAkATaka nareza pravarasena va udayagiri ke abhilekha meM bhI milatA hai / inakA samaya dvitIya ke cammaka dAnapaTTa se spaSTa hai, bhojakaTa pradeza meM I0 prathama hai / isameM indrarakSita kA bhI nAma hai| vidarbha kA elicapura jilA sammilita rahA hai|" mahAvidarbha mahArASTra kA prAcInatama aura pramukhatama bhAga rASTra ke kAphI bhAga para kaliMga kA Adhipatya rahA hai, yaha rahA hai| vahadAraNyakopaniSad meM vaidarbhI kauNDilya RSi uparyukta ullekhoM se asadigdha hai| nAma AtA hai| rAmAyaNa (kiSkindhAkANDa) mahA- purAtAtvika sarvekSaNa se yaha patA calatA hai ki mahAbhArata (vana parva 7.3.1) harivazapurANa (60.32) tathA rASTra ke vidarbha kSetra me madhyakAla me jainadharma kI sudRr3ha jaina sAhitya (samavAyoga, 6.232.1; sUyagaDAMga cUriNa, sthiti thii| nAgapura elicapura, cAMdA, bardhA amarAvatI, pR0 80 Adi) meM vidarbha ke paryApta ullekha mAte haiN| vAzima, bhaDArA Adi sthAnoM para prAcIna jaina mUrtiyA,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10, varSa 42, ki. bhanekAnta prabhilekha, vAstuzilpa Adi paryApta parimANa me bhUgarbha se malakher3a mUa kendra thA jahAM se usakI do zAkhAyeM sthApita utkhanana meM prApta hue haiM jo isa tathya ke digdarzaka haiM ki huI-kArajA aura lAtUra / isa gaNa ke sAtha sarasvatIabhI bhI na jAne kitanI jaina sAMskRtika saMpadA jamIna ke maccha kA vizeSa sambandha rahA hai| samIpavartI akolA nIce chipI par3I hai| yahA utkhanana abhI bahuta zeSa hai| jile ke khinakhinI grAma meM sarasvatI kI eka pratimA upajo bhI huA hai usake AdhAra para yaha nizcita rUpa se labdha huI hai jisake zirobhAga me jainamUrti vidyamAna hai| kahA jA sakatA hai ki jainadharma mahArASTra ke vidarbha kSetra meM kArajA me bhI sarasvatI mUrti hai| yahAM kA kASTha zilpa bahuta phalA-phUlA hai| bhI ullekhanIya hai| nAgapUra kA samIpavartI grAma kelajhara lagatA hai, jaina akolA jile ke zirapUra sthita aMtarikSa pArzvanAtha saMskRti kA mahattvapUrNa kendra thaa| yahAM se jaina upAsaka kA jaina mandira uttara madhyakAla ke vAstuzilpa kA acchA kI eka sundara pratimA milI hai| vRSabhadeva Adi kI bhI namUnA hai| yahA prApta eka saMskRta zilAlekha ke anusAra kucha mUrtiyAM prApta huI hai jo lagabhaga 11vIM zatI kI isakA nirmANa sa0 1334 (I. sana 1412) me huA honI caahie| nAgapura vizvavidyAlaya dvArA saMcAlita thaa| isI jile ke khinakhinI gAMva ke kueM se aneka jaina 1667 ke utkhanana ma pavanAra (vardhA jilA) se bho do pratimAyeM prApta haI hai-jinake lekhoM ke AdhAra para ve prastara jina mUrtiyA prApta huI hai jinakA samaya sAtavI- lagabhaga navI zatI kI siddha hotI hai| RSabhanAtha aura AThavI zatAbdI mAnA jA sakatA hai| pavanI (vAkATaka) pArzvanAtha kI sarasvatI sahita saparivAra mUrti vizeSa rAjadhAnI pravarapura hai|" ullekhanIya hai| inakI yakSa mUrtiyAM apekSAkRta adhika bhaMDArA jile ke padamapura gAMva me saptaphaNadhArI pArzva- alakRta hai| prAcIna tIrthamAlA meM ise elacapura ke antargata nAthabhUti tathA anya jina pratimAyeM upalabdha huI haiN| jo digambara sampradAya kA gaDha batAyA gayA hai| akolA ke uttara-madhyakAla kI pratIta hotI hai / deva-Taka (cAdA se 66 pAsa hI pAta ra gAva se prApta eka aura jaina lekha san mola dUra) me eka prAcInatama abhilekha milI hai| jisameM 1188 kA milA hai jo vartamAna me nAgapura saMgrahAlaya me ahiMsA kA upadeza diyA gayA hai| rAyabahAdura hIrAlAla surakSita hai| ne ise azoka ke zilAlekho se milAna kiyA hai aura I. amarAvatI jile me hI eka kuDinapura gAMva hai jisakA pU0 tRtIya zatAbdI kA ThaharAyA hai|" lipi ke AdhAra adhipati mahAbhArata kA bhIma mAnA gayA hai|" kAlidAsa para vaise ise kaliMga ke sAtha bhI baiThAyA jA sakatA hai| ne indumatI ko vidarbharAja bhoja kI bahina aura vidarbharAja kaliMga kA sambandha vidarbha se rahA bhI hai| janarala kaniMghama ko kaNDaneza kahA hai| hariSeNa ke vRhatkathAkoSa ke anuaura prayAgadatta zukla ke ullekho se bhI patA calatA hai ki sAra yaha gAMva prAcInakAla meM jainadharma kA mahattvapUrNa kendra cAdA jile me jaina mandira aura mUrtiyA prAcIna kAla meM honA caahie| DA. dIkSita dvArA kiye gaye utkhanana vidyamAna thii| kArya se bhI yaha tathya sAmane AtA hai / 12 bulaDhAnA jile ke sAtagAva meM upalabdha jaina mUrtiyAM acalapara bhI madhyakAla me jaina saMskRti kA prakhyAta vahAM kI prAcInatA kI kathA batAtI hai|" mehakara aura kendra rahA hai| dhanapAla ne apanI "dhamma parikkhA" yahI rohiNakhaDa bhI isI taraha eka acche janakendra rahe hoge|" pUrI kI thii| hemacandra sUri ne bhI acalapura kA ullekha ___ kArajA (amarAvatI) bhI madhyakAla kA eka acchA karate hue yaha saketa kiyA hai ki yahA ke nivAsiyoM ke jaina kendra thaa| yahA kA samRddha grantha bhaMDAra isakA sAkSI uccAraNa meM ca aura la kA vyatyaya ho jAtA hai| AcArya hai| apabhraza mahAkavi puSpadata kA sambandha isa gAMva se jayacandrasUri (navI zatI) ne apanI dharmopadezamAlA meM thaa| unake aneka grantha yahAM ke bhaMDAra me upalabdha hue hai| acalapura ke arikezarI nAmaka digambara jaina nareza kA yaha sthAna balAtkAra gaNa kA kendra honA caahie| vaise ullekha kiyA hai-"ayalapUre digambara bhatto arikesarI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahArASTra meM jainadharma raajaa|" yahAM saptama zatI kA eka tAmrapatra bhI prApta mAnA jAye to elorA kA kAla lagabhaga prathama zatI siddha huA hai| acalapura ke pAsa hI lagabhaga 8 mIla dUra muktA ho jAtA hai| para isa bIca kA koI itihAsa upalabdha giri nAmaka jaina siddhakSetra hai| yadyapi yaha vartamAna meM nahI hotaa| rASTrakUTa vaza jainadharma kA sarakSaka rahA hai| vetUla (ma0pra0) jile ke antargata AtA hai para yaha mUlataH mahArASTra ke kucha bhAga para bhI unakA adhikAra thaa| acalapura kA hI bhAga honA caahie| yaha jaina granthoM me unakI eka zAkhA lAtUra meM sthApita huI jo 625 I0 meMDhAgiri (medhAgiri) Adi nAmo se jAnA jAtA hai| me elicapura (acalapura) me sthAnAtarita ho gii| isakA Aja bhI yahAM lagabhaga pacAsa jaina mandira eka ramya pahAr3I prathama jJAta zAsaka dantavarman vAtAyI cAlukyoM kA karada para avasthita haiN| sAmaMta thaa| usake uttarAdhikAriyo me dantidurga ne 742 ye vidarbha ke pramakha jaina nagara haiM, jinake ullekha jaina meM elorA para adhikAra kiyA aura use apanI rAjadhAnI granthoM meM bahadhA upalabdha hote hai| purAtAtvika pramANo se bnaayaa| dharmopadezamAlA (858 I0) se bhI jJAta hotA hai bhI yaha siddha ho cukA hai / inake atirikta kuTTI godiyA ki samayajJa nAmaka eka jaina muni bhagukaccha se calakara Adi aneka aise bhAga hai jahAM jaina purAtattva ke pramANa elorA ke digambara jaina mandira me ruke / yahI se dantidarga upalabdha ho sakate hai| bhadrAvatI (cAdA jilA) aisA ho ne nAsika ko apane adhikAra meM kiyA, vAtApI cAlukya nagara hai jahAM tIno saMskRtiyoM ke purAtAtvika pramANa upa- kA aMta kiyA aura kozala, mAlavA Adi dezo ke rAjAoM labdha hote haiM / yahA cInI yAtrI yuvAnacyAMga 636 I0 meM ko bhI parAjita kiyaa| usane cinnakaTapUra ke zrIvallabha pahuMcA thaa| usa samaya bhadrAvatI kA rAjA somavazI sUrya- rAhappadeva ko bhI harAyA, jisakA bhAI vIrappadeva vIrasena ghoSa thA jisane aneka gRhAmandiroM kA nirmANa kraayaa| nAma se pacastUpAnvayI muni ke rUpa meM prasiddha haa| ve pAcIna vaidika vAstazilpa ke bhI udAharaNa milate haiN| rASTrakUTa rAjadhAnI ke hI samIpavartI vATanagara me A base sarovara ke kinAre jaina mandira bhI haiM jisake AsapAsa jaina aura vahI ke candraprabha jaina mandira tathA cAmaraleNa ke purAvazeSa prApta hue hai| guhAmandiroM meM apanA vidyAkendra sthApita kiyaa| rASTracAMdavaDa yA cadravaTa nagara kA nAma bhI ullekhanIya hai, kUTa nareza dhrava ke zAsanakAla meM hI unhone jayadhavalA jisakI nIva yAdavavazI rAjA dIrghapannAra ne DAlI thii| mahAdhavalA jaise mahAgrantho kI racanA kii| I. se 1073 I. taka yAdavoM kA rAjya rhaa| elorA kI antima guphA kailAza jaina guphA hai jo isI kI samIpavartI cAra hajAra phuTa UMcI pahAr3I para caraNAdri parvata ke uttarI bhAga meM hai| usake do bhAga caraNAdi parvata ke utta reNukA devI kA mandira hai jo vastutaH jaina guhA mandira utkhanana se prakAza meM Ae hai-indrasabhA aura jagannAthahonA cAhie, kyoki usakI dIvAra me tIna tIrthakaro kI sabhA / indrasabhA bAraha khabhoM para khar3A do bhAjala kA eka mUrtiyAM utkIrNa hai| jaina sAhitya meM cAMdavaDa kA prAcIna mandira hai jise 200 phITa nIce parvata kATakara banAyA nAma candrAdityapurI milatA hai| gayA hai| isame dAIM ora eka sundara hAthI banA hai| vidarbha ke samAna aparAnta aura dakSiNI bhAga meM bhI barAmade me hAthI sahita indra kI mUrti hai jo vAstuzilpa jaina dharma kAphI lokapriya rahA hai| auraMgAbAda se 14 kA bejor3a namUnA hai / kalA kI dRSTi se indrAmA sarvottama mIla dUra caraNAdri zaila guphA mandiroM ke lie vikhyAta bhAga hai / jagannAthasabhA indrasabhA se choTA bhAga hai jisame elorA grAma hai jise itihAsa me elDara ilvalapura athavA mahAvIra kI mUrti virAjamAna hai| Upara ke bhAga me solaha elAgiri ke nAma se jAnA jAtA hai| yahAM jaina bauddha aura phuTa kI pArzvanAtha pratimA hai| isa guphA meM prApta zilAvaidika tInoM saMskRtiyoM kA vAstuzilpa dikhAI detA hai| lekhoM ke AdhAra para isakA samaya ATha se terahavI zatI isa gAMva kI sthApanA ilicapura ke rAjA yadu ne AThavI taka ThaharAyA jA sakatA hai| havI-10vI zatAbdI ke kacha zatI meM kI thii| elAcArya kundakunda se yadi ise sambaddha lekho meM yahAM nAga da, dIpanadi AcAryoM tathA unake ziSyo
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12, barva 42, ki.1 banekAnta ke nAma ullikhita haiN| yahAM kA eka anya lekha rASTrakUTa ke vividharUpa yakSa-yakSI, caumukhI deviyAM, gajalakSmI, rAjyakAla ke bAda kA 13vIM zatI kA hai jisame guhA- ambikA Adi ke rUpa me ukerI gayI haiM jo kAphI parimANa mandira nirmAtA cakrezvara kI bar3I prazaMsA kI gaI hai| meM yahAM milate haiN| elorA pahAr3I kA sambandha cAraNo se rahA hogaa| dantidurga ke bAda usakA cAcA kRSNa prathama akAla dakSiNa me eka tirucnattumala nAma kI eka aura pahAr3I hai varSa zubhatuMga siMhAsana para baiThA jisane dakSiNI kokaNa meM jisakA bhI sambandha cAraNo se jor3A gayA hai| ye cAraNa zilAhAra sAmaMto ko niyukta kiyaa| usI ne parvata kATa kauna hoMge? yaha prazna abhI bhI samAdhAna kI apekSA rakhatA kara 766 I. meM yaha kailAza mandira bnbaayaa| rASTrakUTa hai| lagatA hai, dakSiNa pradeza vidyAdharo kA sthAna rahA hai nareza dhrava kI patnI cAlukya rAjakumArI zIlabhahArikA isalie unako hI cAraNa kahA gayA hai| unhI vidyAdharoM janadharmAvalambI aura uccakoTi kI kavayitrI thii| sandarbha-sUcI 1. setu narmadA madhya sArghasaptalakSa dakSiNApathaM pAlayAmAsa 13. ke. ena. dIkSita, Journal of Asiatic Society viSNuvardhana abhilekha, (Epi. Ind. Vel. IV page of Bengal, Numismatic Supplimate, kha 29, 305). p. 159, saMzodhana muktAvali, mirAzI 2, page 2. agamadadhipatitva yo mahArASTrakANAm navanati sahana 177-187. grAma bhAjAM trayANAm (I.A.A.V. 8 P. 241). 14. saMzodhana muktAvali, mirAzI 1, p. 87. 3.prAcIna mahArASTra, DaoN0 zrIdhara veMkaTeza ketakara bhAga 15. Incriptions in C.P.& Beror, 16, p. 15. 1, pR0 164 / 16. vahI 264, pR0 155 / / 4. dekhiye, jUnAgar3ha meM prApta rudradAmana kA abhilekha / 17. vahI, 263, pR0 155, morezvara dIkSita, purAtatva 5. azoka zilAlekha tathA amulanAra, paraNAra aura kI rUparekhA, pR. 28 / prayAgadatta zukla, ravizakara zravaNavelagola shilaalekh| zukla abhinadana graMtha sAhitya khaMDa pR0 14 / vizeSa 6. tiloyapaNNatti, 4, 14, 21, zrabaNavelagola zilAlekha naM0 108, hariSeNakathAkoza 131 / dekhie--vidarbha kA jaina purAtattva, DaoN0 candrazekhara gupta, jainamilana, disambara 1670, pR0 57-58 / 7. mahAvaMza, pR0 67 dekhie lekhaka kA graMtha Jainism ____in Buddhist Literature. prathama adhyAya / 18. Epi. Indica, Vol. 8, p. 82. 8. Epigraphy of Indica, Vol. 38, p. 167. 16. Ancient Jain Hymns. p. 28. 6. rAmeNa amhA bhavaraNottamANi jiNinda 20. atra pUvvaM arddhacchAlA-parama-pUzkala-sthAna-nivAsibhyaH caMdANa nivesiyANi / bhagavad arhat mahAjinendra devatabhyaH eko bhAgaH dvitI. tatheva tuge vimalappamANi tamhA jaNe rAmagirI prsiddho|| 'haMta prokta saddharma-kAraNa-parasya zvetapaTa-bhaTAzramaNa -cAlIsavAM parva sadhopabhogAya tRtIyo nirgrantha mahAbhamaNa sadhopabhAgAya 10. DaoN. mirAzI, meghadUta me rAmagiri arthAt rAmaTeka, ....... fleet, Sanskrit and old cannarese vidarbha saMzodhana maMDala, nAgapura / Inscriptions, 9. A. VII, p. 35; The Kada. 11. anugraha anekAni satasahasAni visajati porajanapadaM[1] mba Kula, by George M. Moraes, p. 35. satama ca vasaM [pasA] sato vajiraghara' sa mAtukapade 21. indra nandi zrutAvatAra, 61-66 / [ku]"ma[1] aThame ca vase mahatA sena [1] goradha 22. jaina zilAlekha saMgraha,bhAga 4, lekha na. 61, pR. 36 / giri..." 12. Journal of the Royal Asiatic Society 23. bhAratIya itihAsa eka dRSTi, DaoN. jyotiprasAda jaina, jJAnapITha, dillI, 1961 / p.329.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ girinagara ko candraguphA meM honAkSarI aura ghanAkSarI kA kyA rahasya thA ? 0 prophesara lakSmIcandra jaina SaTkhaNDAgama graMthoM aura unakI dhavalA TIkA granthoM kA vikhyAta kahA hai| prAcArya dharasena inhI ke ziSya the| prakAza prAyaH pacAsa varSoM pUrva phailanA prArambha huA / unako paTTAvaliyoM meM AcArya mAdhandi ke pazcAta AcArya jinacaMdra avataraNa kathA par3hI aura sunI gaI kintu eka sArabhUta aura unake ziSya ke rUpa meM prAcArya padmanandi kandakanda rahasya hInAkSarI aura ghanAkSarI para vicAra vimarza kA kA ullekha kiyA jAtA hai| zrI dharasenAcArya atyaMta avasara nahIM pA skaa| bhagavAna mahAvIra kI divyadhvani ko vidyAnurAgI the, jinavANI kI sevAme unakA apita jIvana unake prathama ziSya gotama gaNadhara dvArA guMthA gayA, dvAdazAMga aMta taka ekAkI rhaa| ve anya vyAmohoM se dUra raha vANI kA yaha rUpa AcArya paramparA se kramazaH hIna hotA jinavANI kI avaziSTa dharohara ko hRdaya meM saMjoye rahe haA dharasena mAcArya taka aayaa| unhoMne mahAkarma prakRti- aura aMtima dinoM ukta Agama jJAna ko lipibaddha karAkara prAbhata puSpadanta aura bhUtabali AcAryoM ko kisa prakAra surakSita karA lene meM samartha siddha hye| unhone sadara par3hAyA isakA eka kathAnaka hai| usakI pRSThabhUmi meM yaha giranAra kI gaphAo ko apanI sAdhanA sthalI banAyA thA bhI tathya hai ki SaTakhaNDAgama granthoM para AcArya kundaku.da, aura avazeSa jinAgama kI saMpUrNa surakSA kA dhyeya unhone samantabhadra, zAgakanda, tumbulUra evaM bappadeva ne jo TIkAyeM banA liyA thaa| svAbhAvika hai ki unakI yaha pravRtti dekha likhI thIM ve aba anupalabdha haiN| AcArya mAdhanandi ke itara ziSya AcArya jinacandra ne AcAryoM ko pavitra paramparA meM bhagavAna mahAvIra ke paTTAmIna hokara apane ziSya kundakundAcArya dvArA apanI 614 varSa pazcAta AcArya mAghanandi ke ziSya AcArya saghanAyaka paramparA ko niraMtara anavarata rakhane kA upakrama dharasena paTTAsIna hue the / ina donoM ke kathAnaka prasiddha hai| kiyA hogaa| AcArya dharasena zruta ke prati atyanta vinayazIla, niSThA- giri nagara ko prakAzavAna caMdra gaphAvAna the tathA ve aga paramparA ke antima jJAtA mAne alla Aya se raha jAne para AcArya dharasena ne kuzala gye| be baDe kazala nimitta jJAnI aura prabhAvazAlI matra- nimitta jJAna bala se apanA sujhAva mahimA nagarI meM ho jJAtA AcArya the / AcAryapada grahaNa karane ke caudaha varSa pUrva rahe digambara sAdhuo ke vizAla sammelana ko preSita kiyA hI unhone "yoni prAbhUta" nAmaka matra zAstra sabandhI eka hogaa| saMbhavataH pratyeka pAcave varSa 'yuga pratikramaNa' ke atyanta mahatvapUrNa graMtha kI racanA kara lI thii| kahA jAtA rUpa meM hone vAlA yaha sammelana usa varSa mahimA nagarI meM hai ki unheM matra zAstra kA yaha jJAna kUSmANDinI mahAdevI apane usa sandeza ko projjvalita na kara honAkSarI aura se prApta huA thaa| yaha pratha 800 zloka pramANa prAkRta ghanAkSarI vidyAoM dvArA ukta avaziSTa AgamAza ko gAthAoM meM aba anupalabdha hai para isakA ullekha dhavalA me surakSita rakhane ke abhiprAya ko samajha gayA hogaa| unhoMne prApya hai|' AcArya zrI dharasena ke saMdeza ko pUrA sammAna diyA, unheM AcArya arhadbali ke pramukha ziSya mAdhanandi bahuta bhakti pUrvaka smaraNa kiyA, unake Alekha ko guru AjJA ke mahAna zrutajJa the| jaba dIpa paNNatti ke kartA AcArya papa- samAna svIkAra kiyaa| tadanusAra ukta muni samudAya ne nandi ne unheM rAgadveSa evaM moha se rahita, zrutasAgara ke apane madhya atyanta zIla za, ku0 jAti se zuddha, sakala pAragAmI, matipragalbha, tapa aura sayama se sampanna tathA kalAo me pAraMgata, kSamatAvAna, dhairyavAna, vinamra, aTala
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 varSa 420 1 zraddhAyukta do vidvAna sAdhuoM ko isa mahAntama kArya ke lie nirvAcita kiyaa| do muni aura do vidyAyeM isa kArya ko sampanna karane meM lagI hoMgI / ' anekAnta 2 jaba ye muni yugala puruSavaMta aura bhUtabali jo isa nAma se bAda meM prasiddha huye, avilamba giranAra kI cadra guphA kI ora prasthita hue hai| udhara pahuMcane ko hue taba usI pUrva rAtri me AcArya dharaNe ne svapna dekhe svapna meM bhI do dhavala eva vinamra baila Akara unake caraNoM meM praNAma kara rahe the svapna dekhate hI AcArya zrI kI nizA bhaMga huI aura 'jaya sudadevatA'" devatA jayavanta ho" kahate hue utthe| usI dina hI ukta dono sAdhu AcArya zrI gharasena ke pAsa pahuce / ati harSita ho unakI caraNa-vandanAdika kRti karma kara unhone do dina kA vidhAna kiyaa| tIsare dina unhone apanA prayojana AcAryazrI ke sammukha prastuta kiyaa| AcArya zrI bhI unake vacana sunakara prasanna hue aura "tumhArA kalyANa ho" aisA AzIrvAda diyaa| AcArya zrI ke mana meM vicAra AyA hogA ki pahile ina dono navAgata sAdhuo kI parIkSA karanI cAhie ki ve zruta grahaNa aura dhAraNa karane Adi ke yogya bhI hai yA nahI kyoMki svacchanda bihArI vyaktiyo ko vidyA par3hAnA sasAra aura bhaya ko bar3hAne vAlA hotA hai| yaha vicAra kara unhone unakI parIkSA lene kA vicAra kiyA / tadanusAra AcArya zrI dharasena ne ukta dono sAdhuoM ko do maMtra vidyAyeM sAdhana karane ke liye dii| usame se eka mantra vidyA hIna akSara vAlI thI aura dUsarI adhika akSara vAlI / donoM ko eka-eka mantra vidyA dekara unhone kahA ki inheM tuma loga paSThopavAsa (do dina ke upavAsa) se siddha kro|' donoM sAdhu guru se mantra vidyA lekara bhagavAn neminAtha ke nirvANa hone vAle zilA para baiThakara mantra sAdhane lge| mantra sAdhanA karate hue jaba unako ve vicAeM siddha huyI, to unhone diyA kI adhiSThAtrI devatAoM ko dekhA ki ekadevI ke dAMta bAhira nikale hue haiM aura dUsarI kAnI hai|' deviyoM ke aise vikRta aMga dekhakara una dono sAdhuoM ne vicAra kiyA ki devatAo ke to vikRta aga hote nahI haiN| ataH adRzya hI maMtra me kahI kucha azuddhi honA caahie| isa prakAra una donoM ne vicAra kara maMtra sabandhI vyAkaraNa (vi + AkaraNa ) zAstra me kuzala unhone apane apane maMtroM ko zuddha kiyA aura jisake maMtra me adhika akSara the use nikAla kara / tathA jisake maMtra meM akSara kama the| use milAkara unhone punaH apane-apane maMtroM ko siddha karanA prArambha kiyA / taba donoM vidyAdeviyA~ apane svAbhAvika sundara rUpa me prakaTa huii| ve bolI, "svAmina AjJA dIjiye, hama kyA kre| taba ina dono sAdhuo ne kahA, Apa logoM se hame koI aihika yA pAralaukika prayojana nahIM hai| hamane to guru kI AjJA se yaha maMtra sAdhanA kI hai| yaha sunakara ve deviyA~ apana sthAna ko calI gyii| matra sAdhanA se prasanna hokara ve A. dharasena ke pAsa pahuce aura unakI pAda vandanA karake vidyA-siddhi sambandhI samasta vRtAMta nivedana kiyA / AcArya dharasena apane abhiprAya kI siddhi aura samAgata sAdhuo kI yogyatA dekhakara bahuta prasanna hue, 'bahuta acchA' kahakara unhoMne zubhatithi zubhanakSatra aura zubha vAra meM pratha kA par3hAnA prArambha kiyaa| isa prakAra krama se vyAkhyAna karate hue A. gharasena ne ASAr3ha zuklA ekAdazI ke pUrvAhna kAla me pratha samApta kiyaa| vinayapUrvaka ina donoM sAdhuo guru se gratha kA adhyayana sampanna kiyA hai, yaha jAnakara bhUtajAtike vyantara devoM ne una dono me se eka kI puSpAvalI se zakhaturya Adi vADhoM ko bajAte huye pUjA kii| use dekhakara gharasenAcArya ne unakA nAma 'bhUtabali' rkhaa| tathA dUsare sAdhukI asta-vyasta sthita daMta paMkti ko ukhAr3a kara samIkRta karake unakI bhI bhUtoM ne bar3e samAroha se pUjA kI yaha dekhakara dharasenAcArya ne unakA nAma 'puSpadanta' rkhaa| aba hama uparyukta kathAnaka ko vaijJAnika paridRSTi se vizleSaNa karanA cAha sakate haiN| dvAdazAMga zruta ke 12veM dRSTivAda aga ke pApa bheda hai, unameM bheda pUrvagata ke caudaha bheda hai| una bhedo me se dUsarA bheda agraNIya pUrvaM hai jisame 14 vastuye haiM jinameM pAcavI vastu cayanalabdhi ke 0 prAbhRta haiM / unameM se cauthe karma prakRti prAbhUta ke 24 anuyogadvAra hai jinameM se pahale aura dUsare anuyoga dvAra se prastuta SaTNDAgama kA cauthA vedanA khaTa nikalA hai| dhana nAmaka chaThe anuyoga dvAra se cAra bhedoM meM se prathama
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ girinagara ko candraguphA meM honAkSarI pora ghanAkSarI kA kyA rahasya thA? bheva baMdha se, tathA tIsare, cauthe aura pAMcaveM anuyogadvAra ko milatA hai| aMta meM yaha kezavavarNI kI "gommaTasAra kI se pAMcavAM vargaNAkhaMDa nikalA hai| bandhana anuyogadvAra ke karNATaka vRtti" tathA muni nemicaMdra kI gommaTasAra kI tIsare bandhaka bheda se dUsarA khaMDa khaTTAbaMdha nikalA hai| saskRta TIkA eva paDina ToDaramala kI gommaTasAra evaM isI anuyogadvAra ke baMdha vidhAyaka nAmaka cauthe bheda se labdhisAra kI samyakajJAna cadrikA TIkA ke artha sadaSTi mahAbadha nAma kA chaThA khaNDa nikalA hai| isI prakAra adhikAroM meM dikhAI detA hai| yahAM bIjo grAdi ke madhya bandhana nAma chaThe anuyogadvAra ke baMdha vidhAna nAmaka cauthe athavA parikarmASTaka karaNa (gaNita) ke niyamoM se gaMthI bheda se bandha svAmitva vicaya nAmakA tIsarA khaDa aura bhASA hai| sUtrabaddha prarUpaNa me vyAkaraNa ke niyamoM se guMthI jIvasthAna nAmaka prathamakhaMDa ke aneka anuyogadvAra nikale hai| bhASA hai jo ghanAkSarI kahalAI jA sakatI hai| ata: mahAkarmaprakRti prAbhUta ke caubIsa anuyoga dvAro yadi ina hInAkSarI kA dUsarA artha nikAleM to yaha ho me se bhinna-bhinna anuyoga dvAra eva unake anantara adhi- sakatA hai, "akSaroM ke hIna artha vaalii"| yaha bhI aisI kAroM se SaTkhaNDAgama ke vibhinna agoM kI utpatti haI bhASA ho sakatI hai jisame akSaroM se jo zabda banAye jAte haiM / isakA nApa khaNDa Agama par3A jisame chaH khaDa kramaza: hoM unakA artha bodha thor3A hotA ho / isa prakAra ghanAkSarI jIva sthAna, khuddAndha, baMdha svAmitva vicaya, vedanA, vargaNA kA dUsarA artha nikAleM to yaha ho sakatA hai, "akSaroM ke aura mahAbaMdha hai| ghana artha vaalii"| yaha bhI eka aisI bhASA ho sakatI hai honAkSarI aura ghanAkSarI kA rahasya jisame akSaro se jo bhI vastu igita ya) abhipreta hotI yaha sarva vizAla racanA, usakI vibhinna TIkAye aura ho unakA artha vodha dhana yA adhika yA gabhIra hotA ho| unake sAra grantho ko TIkAyeM kyA igita karatI hai| aisI dazA meM prathama bhASA vyAkaraNa ke niyama se badhI hogI isa tathya para vicAra karanA Avazyaka hai| kezavavarNIkRta aura dUsarI bhASAkaraNa yA parikarma ke niyama se badhI hogii| "gommaTasAra kI karNATaka vRti' para vizeSa dhyAna denA isa prakAra spaSTa hai ki ye do prarUpaNa-vyAkaraNIya hai| usake pUrva saMta kamma paMjiyA tiloyapaNNattI, dhavalA. tathA karaNIya, do vidyAo ke rUpa me digambara jaina Agama TIkA Adi para bhI vizeSa adhyayana Avazyaka hai| me hameM una TokAo me dikhAI dete hai jo upalabdha hai| ___ yadi yaha mAnakara hama caleM ki hInAkSarI aura ghanA- eka vyAkaraNa vijJAna kI bhASA hai to dUsarI karaNa (gaNita) kSarI matra vidyAye mAtra hInAkSarI eva ghanAkSarI aisI do yA parikarma vijJAna kI bhASA hai| kathAnaka me do vidyAoM vidyAye thI jinakA upayoga unheM Agama aMza ko ava- kI siddhi ko eka devI rUpa diyA gayA hai kintu unakA tarita karane meM karanA thA to kyA prayojana nikalatA hai? koI prayojana hone kI bAta nahI kahI gaI hai| yaha bhI hInAkSarI kA artha hIna akSara vAlI aura ghanAkSarI kA spaSTa hai ki jo bhI ukta Agama ko nibaddha sUtroM meM, zloka artha ghana yA adhika akSara vAlI nikAlA jAtA hai| yadi Adi meM karanA, use ina vidyAo me pAragata honA cAhie hIna akSara vAlI koI vidyA hai to usakA kyA udgama thaa| kAraNa ki isa mahAkarma prakRti prAmRta vijJAna me vahI hogA aura kyA prayojana ho sakatA hai, tathA usakA kyA dasa mAnA jA sakatA thA jise na kevala vyAkaraNa kA jJAna rUpa ho sakatA hai ? yaha prazna sahaja hI uThatA hai| kyA ho varan mAtha hI karaNa yA parikarma (gaNita) kA jJAna ho / SaTkhaMDAgama kI racanA meM aisA koI prayoga dikhAI detA hai? isameM koI sandeha nahIM ki vyAkaraNakI ora dhyAna na mahAbadha me avazya hI aneka sthAnoM para adhUre vAkyAMzo dene vAlA sahI artha usa prathama bhASA kA nahIM nikAla ke Age zUnya dikhAI detA hai| tiloyapaNNattI me kaI sakatA hai, tathA karaNa kI ora dhyAna na dene vAle sahI artha sthAnoM para hIna akSara yukta prayojana isa rUpa meM dikhAI usa dvitIya bhASA kA nahIM nikAla sakatA hai| isa prakAra detA hai ki sthAna-sthAna para aMkagaNitIya evaM bIja tathA kisI eka ke prati bhI asAvadhAna, yathArtha artha taka nahI rekhA gaNitIya prarUpaNa sAtha sAtha calatA hai / aisA thor3A pahuMca sakatA hai| vaha azuddhiyo ke jhamele meM par3a sakatA hai| bahuta prarUpaNa saMtakamma paJjiyA tathA dhavala TIkA meM dekhane sUtra nibaddha karanA to bahuta dUra kI bAta hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 barSa 42 ki.. anekAnta isa prakAra prazna uThatA hai ki kyA ukta donoM vidvAn khaMDAgama kahAM hai ? yahAM hameM saMketa milatA hai ki bhAcArya muniyoM ne apane ko ina hInAkSarI evaM ghanAkSarI vidyAoM kundakunda ne SaTakhaMDAgama ke prathama tIna khaMDoM para parikarma meM pAraMgata na banAyA hogA? phira apane ko iname pAragata nAmaka TIkA likhI thii| isake gaNitIya ullekhoM kA banAkara kyA SaTkhaMDAgama ke do rUpa prarUpita na kiye utaraNa kaI sthAnoM meM vIrasenAcArya kI dhavalA TIkA meM hoMge? eka rUpa to hamAre sAmane vyAkaraNI hai jo prAkRta AtA hai| isase spaSTa hai ki SaTkhaMDAgama ke aneka prakaraNa bhASA kA hai| yaha par3hane aura samajhane meM sarala hai| kintu gommaTasAra jaise yA labdhisAra jaise granthoM meM Aye arthaisake yadi dUsare rUpa kI bAta AtI hai to use hama kezava- sadRSTiyo, aMka-saMdRSTiyoM evaM AkRtirUpa saMdRSTiyoM ke rUpa varNI kI karNATaka vRtti meM eka vizAla apratima adabhata meM hone kI saMbhAvanA hai, jo dhavala ke pUrva kI TIkAoM meM karaNIya yA parikarmASTaka (gaNitIya) rUpa meM dekhate haiN| upalabdha rahe hoMge aura bahuta sambhava hai ki vaha rUpa atyadonoM rUpa kyo Avazyaka pratIta hue yaha bhI eka prazna hai| dhika kaThina hone ke kAraNa eka tarapha rakha diyA gayA aise dono rUpo me kyA AcArya puSpadaMta evaM bhUtabali ne hogA-yuga-yugAntaroM meM jaba lekha prati banAne vAloM ko racanA na kI hogI-yaha prazna uThatA hai| sAtha hI yaha atyadhika kaThinAI unheM sAtha-sAtha calAne meM pratIta huI prazna taba uThatA hai jabaki hama paMDita ToDaramala ko samyaka hogI, anubhava me AI hogii| jJAna candrikA TIkA me jude-jude rUpa me judI-jUdI jagaha ukta kathAnaka hameM isa ora prerita karatA hai ki rakhA huA pAte hai / bhaass| vanikA ke lie to vyAkara- vyAkaraNIya bhASA nahIM varana gahana artha pAne hetu hame NIya bhASA upayukta hai kintu gahana sUkSma adhyayana ke lie gaNitIya bhASA ko grahaNa kara usameM pAraMgata zreSTha vidvAnoM saMkSipta karaNIya yA parikaSTika bhASA hI upayukta pratIta kI eka aisI paramparA kA nirmANa kara deM jo ukta kathAnaka hotI hai| ke anurUpa isa prakAra kI zodha me juTa jaaye| yahI dhyeya itihAsa meM yaha kathAnaka isa prakAra eka praznacihna lekara yaha AcArya zrI vidyAsAgara zodhasaMsthAna sthApita lagA detA hai| prAcInakAla usa yuga me lagabhaga usI samaya kiyA gayA hai ki hama apane prAcIna rahasyoM ko zodha kara kolayukta vebilanIya bhASA meM bhI do rUpa dekhane meM Ate hai| zodhI pratibhAzIla vidyArthiyoM dvArA apanI paramparA ko usa samaya kA gaNita jyotiSa vijJAna isI prakAra kI do surakSita rakha sakeM aura usa gharohara se janatA ko pratibodhita bhASAo meM likhA gayA hai| taba punaH prazna uThatA hai ki karate raheM / yadi vyAkaraNIya rUpa bhASA vAlA SakhaMDAgama hame upalabdha nidezaka (AcArya zrI vidyAsAgara zodha saMsthAna) hai to karaNIya rUpa yA parikarmASTaka bhASA vAlA SaT 554 sarAphA (sUrya inporiyama) jabalapura sandarbha-sUcI dekhiye SaTkhaDAgama, bra0 paM0 sumatibAI zAhA dvArA vIrAt 608 varSa pazcAt yoniprAbhata kI racanA kI saMpAdita, saMskaraNa 1965, prastAvanA, 1.110 / dekhiye yoniprAbhUta kA dhavala meM ullekha / SaTakhaMDAgA graMtha ke mUlagrathakartA vardhamAna bhaTTAraka haiN| 3. ye Andhra deza ke vennAtaTa se saMbaMdhita the / anugraMthakartA gautama svAmI haiM aura upagrathakartA rAgadveSa 4. zrImannemi jinezvara siddhi silayAM vidhAnato vidyA saMsAdhanaM vidadhatostamI purataH sthite devyo // 116 // moharahita bhUtabali puSpadaMta munivara hai| SaTkhaDAgama (indranandi shrutaavtaar)| pustaka 1, pR. 67-72 / puSpadata dvArA 177 sUtra, ' 4. dekhiye do kA aMka kisa prakAra yahAM cala rahA hai| bhUtabali dvArA 6000 sUtra racita hue| 5. ekaakssii| 2. AcArya dharasena kAThiyAvAr3a me sthita giranAra 7. kaSAyaprAbhUta(kaSAyapAhuDa) evaM SaTkhaMDAgama kI racanAoM (giranAra parvata) ko candra guphA meM rahate the| dekhiye kI tulanA ke liye "kaSAyapAhura sutta" sampAdanAdivRhaTTipaNikA jaM. sA. saM. 1-2 pariziSTa yoniprAbhUta . hIrAlAla jaina, klkttaa| (zeSa pR0 16 para)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ sonAgiri mandira abhilekha : eka punarAvalokana DaoN0 kastUracandra 'sumana' ema. e. pI-eca. DI. sonAgiri candraprabha jaina mandira meM candraprabha pratimA 4. pArI chata maharAja kI donoM ora patthara para prazastiyA~ aMkita haiN| pratimA 5. tiyA pati vADhasa dAri kI dAI ora kA lekha nAgarI lipi se hindI bhASA meM 6. phalaphalai mana ki na utkIrNa hai| isameM teraha paMktiyA~ aura unameM cAra dohe haiN| 7. manIrAma jI saMgi Adi ke tIna dohe bhaTrAraka sampradAya nAmaka grantha me 8. pitu kI AjJA pAima saMgrahIta hai| cauthe dohe kA dUsarA caraNa pa. balabhaTa jana 6. capArAma (va) saha kAra yA ne "punyo jIvanasAra" par3hA hai| 10. vA suSudAi vara // 2 // savata sampUrNa mUla pATha nimna prakAra hai 11. aSTAdasa kahai terA 1. ||shrii // doharA // madira saha rA 12. sI kI sAla lAlA 2. jata bhae cadanAtha jina I 13. lakSimIcaMda ne pai 3. sa pauSa sudI pUnima dinA tI 14. rI zrI jinamAla // 3 // 4. na sataka paitIsa // // mU 15. prathama kiyo prAraMbha 5. la saMgha aragaNa kaho balAt 16. muni madira jIrNo 17. dvAra zrAvaka hiya 6. kAra samuhAI zravaNasena a 7. ra dusare kanakasena dui bhAi / / 18. haraSita bhae saba mi 8. // 2 // vIjaka acchira vAcikai ja 16. li karI samAra // 4 // 6. . . . . . sadue racAi' aura likho to va 20 vijayakIti jina sUri ke si 10. huta so so nahi parau laSAi // 3 // 21. Sya kara matu seSu parama siSya 22. .........."dese parime...... 11. dvAdasa sataka varuttarA puni ni 12 mapina sAra pArzvanAtha caraNa phAlguNa sudi 13 13. ni tarai tAmo vidI vicAra // 4 // bhAvArtha damarA zilAlekha pratimA kI bAIM ora akita hai| teraha pakti vAle prathama lekha meM tIsare dohe se prastuta abhiSeka ke liye sIThiyAM inhI zilAlekhoM ke nIce banAI hindI lekha kisI anya lekha kA sArAMza jJAta hotA hai| gaI hai| yaha prazasti aba taka aprakAzita hai| iname cauthe dohe se yaha bhI jJAta hotA hai ki savat 1212 meM bAIsa paktiyA~ hai| Adi me do soraThA aura anta me tIna pArzvanAtha pratimA ke caraNo me baiThakara punanirmANa kI dohe hai / soraThA aMza tathA bAIsavI pakti apaThanIya hai| yojanA banAI gaI thii| isase siddha hai ki savat 1212 mUla pATha nimna prakAra hai me isa lekha kA mUlapATha apaThanIya ho gayA thaa| usameM 1. zrI maNiciru jo kucha samajha meM A sakA vaha aMza prastuta lekha meM diyA 2. caMdranAthoya nama gayA hai| 3. vaMza vudela.......... dUsare bAIsa pakti vAle hindI lekha meM saMvat 1853
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, varSa 42, ki01 anekAnta ke phAlguna mAsa kI trayodazI ke dina Ayojita utsava me me mUlapATha se aMkita zilAkhaMDa kA na milanA aisA socane kinhIM lAlA lakSmIcandra ke jinamAla dhAraNa kiye jAne ke lie vAdhya karatA hai| kA ullekha kiyA gayA hai tathA batAyA gayA hai ki isa mandira kA nirmANa hone ke pazcAta nirmAtAo ne samaya sarva prathama lAlA lakSmIcandra ne madira ke jIrNoddhAra sambhavataH vighnahara pArzvanAtha tIrthakara kI pratimA pratikA kArya Arambha kiyA thaa| SThApita karAI thI, jisakI phaNAvali bhagnAvazeSa ke rUpa abhilekha ke pariprekSya meM vicAraNIya tathya meM Aja bhI draSTavya hai| abhilekha me saMvat 1212 me pArzvanAtha-pratimA vidyamAna rahI batAI gaI hai| (1) mUlapATha : prastuta lekha jisa mUlapATha ko par3hakara savat 1883 me isa mandira kA jIrNoddhAra karAyA likhA gayA vaha zilAlekha thA yA mUrti lekha yaha khoja kA gayA thaa| isa samaya bhI koI apratyAsita ghaTanA avazya viSaya hai, koI pramANika nirNaya nahI liyA jA sktaa| ghaTita huI hai| pArzvanAtha-pratimA ko isa mandira se (2) saMvat 1212 me mandira kA punanirmANa / anyatra kahI sthAnAntarita kiyA gayA tathA vartamAna (3) saMvat 1212 me pArzvanAtha-pratimA kA vidyamAna pratimA vahAM pratiSThApita kI gii| rahanA / yaha pratimA skandha bhAga para keza rAzi ke akana se zodhakaNa : tIrthakara AdinAtha kI pramANita hotI hai| kuNDalapura (damoha) ke bar3e bAbA kI pratimA bhI aisI hI hai| usa prathama lekha ke prathama dohe se yaha to nivivAda rUpa se pratimA ke skandha bhAga para bhI kezarAzi akita kI kahA jA sakatA hai sonAgiri para tIthakara candraprabha kI pratimA savat 335 ke pUsa mAsa kI pUrNimA ke dina madira me pratiSThiApita kI gaI thii| apane-apane samaya kI candraprabha zora pArzvanAtha prati mAe~ anveSaNIya hai| AzA hai vidvAn avazya dhyAna deNge| kyA vartamAna pratimA candraprabha tIrthakara kI hai ? yaha eka vicAraNIya tathya hai| isake lie Avazyaka hai varta- savat 1212 ma Arambha kiyA gayA mandira kA . mAna pratimA kI pUrNa jAnakArI / dhyAtavya viSaya hai- punanirmANa kArya pUrNa hone me sambhavataH eka varSa lagA thaa| (1) vartamAna pratimA kI Asana para tIrthakara pari parvata ke nIce mandira kramAka 16 me virAjamAna muni suvrata tIrthaMkara pratimA ko Asana para akita lekha me cAyaka cihna kA nahIM honA / pratimA-pratiSThA kA samaya saMvat 121: batAye jAne se (2) pratimA ke zIrSa bhAga para phaNAvali kA avshess| sonAgiri me savat 1213 me pratiSThA mahotsava huA (3) pratimA ke skandha bhAga para keza-rAzi kA akn| jJAta hotA hai jisame ukta punanirmita mandira kI eka naI ina vizeSatAo ke pariprekSya meM vartamAna pratimA mUla pratimAoM kI pratiSThA huI thii| golApUrva jaina isa pratiSThA nAyaka candraprabha tIrthakara kI pratimA nahI jJAta hotii| mahotsava me Aye the tathA unhone yahA pratimA-pratiSThA mandira ke punanirmANa ke samaya savat 1212 meM vaha pratimA karAI thii| pratimA lekha nizna prakAra haividyamAna rahI hai| mandira kA punanirmANa karAte samaya (1) savat 1213 gollApUnviye sAdhu soDhe sambhavataH ati jIrNa avasthA me rahane ke kAraNa yA kArya tatputra sAdhu kSIlaNa bhAryA jiNA tayoH suta sAvu (sAdhu) kartAoM kI asAvadhAnI ke kAraNa candraprabha pratimA khaDita vIluNa bhAryA palhA sarva / ho gaI hogii| khaNDita-pratimA pUjya na rahane se use kisI 2. jinanAtha nityaM praNamati / jalAsaya meM visajita kara diyA hogaa| mUlapATha bhI DaoN0 nemicandra zAstrI ne yaha nimna prakAra par3hA thAsambhavataH pratimA ko Asana para akita rahA hai| vartamAna "saMvat 1213 gollapallIvase sA0 sAvU (sAdha) soDo
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ sonAgiri-mambira prabhilekha / eka punarAvalokana sAdhu zrI lallUbhAryA jiNA tapo suta sAvU (5) dIlhA hone kI sambhAvanA kI thii| unhoMne abhilekha ke 'dina' bhAryA palhAsasa jinanAthaM savinayaM prnnmnti"| zabda ko ravivAra kA vAcaka maanaa| vAreza ke AdhAra para kAla gaNanA karane se bhI pauSa sudI pUrNimA saMvat saMvat 335 ke pariprekSya meM vidvAnoM ke abhimata- 1035 me tathA usI dina ravivAra bhI unheM prApta huA paM0 nAthUrAma 'premI' ne saMvat 335 ko saMvat 1335 thaa|' batAyA hai| unhone hajAra sUcaka eka aMka bIjaka par3hane ata: DA0 zAstrI ko mAnyatA upayukta pratIta hotI vAloM ko apaThanIya rahA mAnA hai| premI jI kI yaha hai| isa kAla meM jaina mandira aura pratimAoM kI aneka mAnyatA tarkasaMgata nahI hai| savat 1212 me mandira kA pratiSThAe~ huI hai| ahAra, aura khajurAho jaise prAcIna jaina punanirmANa karAye jAne se nizcita hI candraprabha mandira dharmasthaloM meM sampanna huI pratiSThAeM isa sambandha meM draSTavya aura pratimA dono isa saMvat ke pUrva vidyamAna the / isa hai| saMvat 335 kI aba taka koI pratimA prApta nahIM huI sambandha meM DaoN0 nemIcandra zAstrI kI mAnyatA bhI vicAra- hai| ataH yaha kAla to nizcita hI azuddha hai| NIya hai| lekhoM meM 'na' ke sthAna meM anusvAra, repha ke saMyoga meM DA0 zAstrI ne balAtkAragaNa jisakA ullekha sonA varNa kA dvitva, za ke lie sa, kha ke lie Sa kA vyavahAra giri lekha meM huA hai, navavI zatI ke pUrvavartI vAGmaya meM huA hai| anupalabdha hone se tathA pratimA kI racanA meM prAcInatA na hone se tIna sataka patIsa ke sthAna meM eka sahasa paitIsa -prabhArI-janavidyA saMsthAna, zrImahAvIra jI (rAja.) sandarbha-sUcI 1. bhaTTAraka sampradAyaH jaina saskRti sarakSaka saMgha, solA- 3. bhaTrAraka sampradAya me isa apaThanIya aMza me "kiyo su pura, I0 1658 prakAzana, lekhaka 64, pR0 41 / / 4. anekAnta, varSa 21, kiraNa 1, pR0 10 / 2. bhArata ke digambara jaina tIrtha, bhAga 3, bhA0 di0 . jaina sAhitya aura itihAsa, saMzodhita sAhityamAlA jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI-4 I. 1976 bambaI, I0 1956 prakAzana, pR0 435 / prakAzana, pR066| 6. pane kAnta varSa 21, kiraNa 1, pR010| (pR0 16 kA zeSAMza) 8 1955, prastAvanA pR. 5-66 cUNisUtra meM kaSAyapAhuDa dvArA nirmita "likhita taccAraNAvRtti" se kyA meM bhI riktasthAnoM kI pUrti hetu zUnya saMdRSTi upayoga Azaya hai, mahattvapUrNa hai| "svalikhita uccAraNa" kiyA gayA hai / kaSAyapAhuDa eva SaTkhaMDAgama donoM hI isase alaga hai| vaha koI saMkSipta vyAkhyA hai| abhI vyAkaraNIya niyamoM me sUtrabaddharacita hai / kaSAyapAhuDa caNi aura jayadhavala hI upalabdha hai| uccAraNa vRtti, meM kitanI hI gAthAyeM bIjapada svarUpa haiM, jinake artha zAmakuMDakRta paddhati TIkA aura tumbulU rAcArya kRta kA vyAkhyAna vAcakAcArya, vyAkhyAnAcArya yA uccA caDAmaNi vyAkhyA tathA bappadevakRta vyAkhyA prajJapti vRtti upalabdha hotI hai| raNAcArya karate the / kaSAyapAhuDakAra ko pAMcave pUrva 6. dekhiye, onyugebAera, "esTrAnAmikala kyUniphArma ko dasavI vastu ke tIsare tejjadosa pAhuDa kA pUrNa jJAna TekTsa" bhAga 1, ladana 1653, isTITyUTa phAra eDaprApta thA / ani saMkSipta hote haye bhI vaha sambaddha vAsDa sTaDI, priMsaTana ke lie prkaashit)| isI ke krama ko lie hai| yaha racanA asadigdha, bIjapada yukta, anurUpa grAnabhASA meM isa lekha ke lekhaka ne labdhigahana aura sAravAn saMkSipta rUpa me pado se nirmita sArAdi graMtho ko nirUpita kara cAra bhAgoM meM prastuta hai| vIrasenAcArya dvArA jayadhavala me bapadevAcArya kiyA hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha kA upAya paM0 munnAlAla jaina prabhAkara saMsAra ke sabhI jIva sukha cAhate haiM / vaha sukha kyA hai pariNamana karanA yA na karanA isake AdhIna hai aura isake aura kahAM hai, isake lie cha DhAlA meM kahA hai-'Atama lie jIva svataMtra hai| usa samaya jIva bheda jJAna kA ko hita hai, sukha so sukha AkulatA bina khhie| Aku- sahArA lekara aisA vicAra kare ki saMsAra meM jitane latA ziva mAhi na tAteM ziva bhaga lAgyo cahie / ' arthAt padArtha haiM ve saba apanI-apanI sattA lie hue akhaNDa rUpa sukha nAma kI koI vastu nahI, dukha ke abhAva kA nAma se virAjamAna haiM eka aza bhI anya kA anya meM nahIM hI sukha hai / duHkha kA svarUpa AkulatA hai aura AkulatA jaataa| yadi eka padArtha bhI anya rUpa ho jAve to sasAra mokSa me nahI hai| isalie mokSa ke mArga me laganA caahie| kA hI abhAva ho jAve, kintu aisA nahIM hai| isaliye kyoMki para dravya kA jo sayoga isa jIva ke sAtha anAdi jaba yaha jova sAta tatvo ke svarUpa kA vicAra karatA hai kAla se lagA hai, usase apane ko chur3AnA caahie| vaha taba jIva kI isa jJAna zakti ke dvArA darzana moha sambadha abheda ratnatraya ke dvArA hI chUTa sakatA hai| jaba (mithyAtva) kA galana hotA hai| aisA jIva ke vicAra taka pudgala karma AtmA se pRthak nahI hoge taba taka AtmA aura darzanamoha ke galita hone kA nimitta naimittika ke sAtha visaMvAda hI banA rhegaa| aura jaba apane guNa sambandha hai| isake dvArA vastu ke samyak AkAra kA paryAyo se jo ekatvapanA hai vaha A jAyagA taba sukhI ho zraddhAna, ruci, pratIti yA sva kA svAda lenA, ho jAtA hai jAyagA / aisA kundakunda svAmI ne samayasAra me kahA hai| jisako samyagdarzana kahate hai| yaha samyagdarzana darzanamoha ekatyapanA kaise prApta ho usakA upAya samyagdarzana, samyag- (mithyAtva) ke abhAva me eka sAtha hI pUrNa hotA hai kyo jJAna tathA samyakcAritra kI eva tA batAI hai / vaha samyag- ki yaha jIva (AtmA) anAdi vastu svabhAva rUpa se vipadarzana kaise ho isake lie sarvajJa ke dvArA pratipAdita sAta rota hokara nija svabhAva rUpa se cyuta ho rahA thaa| aba tattva aura chaH dravyo kA vicAra karanA cAhie ki yaha ise sAta tattvoM ke vicAra me upayoga lagAne se nija sasAra cha dravyo kA samUha hai jiname dharma, adharma, AkAsa Atmadravya kI siddhi to ho gaI, parantu abhI jJAna guNa tathA kAla cAra dravya to zuddha hI hai tathA inameM sadRza sampUrNa zuddha nahI huaa| jJAna guNa kI kucha paryAyeM zuddha pariNamana hI hotA hai aura jIva tathA pudgala ina do dravyo avazya huyii| dhIre-dhIre samasta jJAna guNa zuddha hogaa| meM visadaza pariNamana hotA hai| kyoMki ina dravyoM meM jJAna guNa kA kAma jAnanA mAtra hai| aura jAnanA mAtra vibhAva zakti haiN| usake dvArA jIva tathA pudgala paraspara AzrA bandha kA kAraNa nahIM hai apitu jJAna guNa kA eka dUsare kA nimitta pAkara vibhAva bhAvo ko prApta hote visadRza pariNamana hI bandha kA kAraNa hai aura usa visadaza haiN| jisase kamoM kA Azrava hotA hai jisake kAraNa jIva pariNamana kA kAraNa upayoga kA para padArtha me jAnA hai| saMsAra meM bhramaNa karatA hai| aura jaba yaha jIva yaha kyoki anAdikAla se yaha jIva para padArtha ko jAna kara vicAra karatA hai ki yaha vibhAva bhAva mere nijI bhAva uname rAga-dveSa rUpa pariNAma karatA hai aura isake ye nahIM hai| hAM, mere andara para-karma ke nimitta se hue haiN| saMskAra anAdi se cale A rahe hai| ina saMskAroM ko isalie sarvathA mere nahIM hai aura ina vibhAva bhAvoM ke rokanA AsAna nahIM hai| isIlie Agama meM apane upayoga anusAra mujhe pariNamana nahIM karanA caahie| usa samaya ko apane meM lagAne kA upadeza diyA hai| jaba
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha kA upAya isa jIva kA upayoga apane me jAtA hai taba vikArI pariNamana kA prazna hI nahIM khar3A itanA avazya hai ki chadyastha kA upayoga jyAdA apane meM nahIM TikatA parantu apane apane me le jAne kA abhyAsa nirantara karate rahane se ghAtiyA karmoM ke Azravabandha meM virAma ho jAtA hai aura pahile ke karmoM kA abhAva hotA jAtA hai aura isI rIti se anaMta catuSTaya rUpa kevala jJAna pragaTa ho jAtA hai| Agama meM kahA bhI hai rAga-dveSa rUpa hotA hA~ antarmuhUrta se upayoga ko bhAvayed bheda vijJAna midamannidhArA, tAvat yAvat parazcyuitvA jJAna jJAne pratiSThati arthAt samyagdarzana (bheda vijJAna) kI bhAvanA taba taka bhAvanI cAhie jaba taka jJAna svayaM jJAna rUpa ( kevala jJAna ) meM pragaTa na ho jaay| jaba taka isa jIva ke sAtha cAritra mohakA sambandha hai taba taka cAhe samyagdRSTI ho athavA mithyA dRSTi rAgadveSa harSa viSAda Adi vikAro kA anubhava hotA hai / hAM, itanA avazya hai ki mithyA dRSTi jIva una vikArI bhAvo ke anusAra pariNata ho jAtA hai, unako jAnakara unako apanA mAna letA hai| kyoki usake bheda jJAna kA abhAva hai / nintu bheda jJAnI ( samyagdRSTI) bheda jJAna ke bala se unako jAnatA huA bhI apanA nahI mAnatA / aisA vicAra karatA hai ki ve aupAdhika bhAva hai karma ke udaya se ho rahe hai mere nijI bhAva nahI hai / usa samaya vikArI bhAvo se hone vAlI pariNati ruka jAtI hai Azrava baMdha meM virAma laga jAtA hai aura apanI SaTgunI hAni vRddhi ke bala se jJAna guNa kucha nirmala ho jAtA hai| bArambAra apane jJAna guNa ( upayoga ) ko apanI AtmA ke svarUpa kI tarapha le jAne se savaM moha bhI kSaya ho jAtA hai / aura usI SaTgunI hAni vRddhi ke bala se samasta ghAtiyA karmoM ke nAza ho jAne se anaMta catuSTaya pragaTa ho jAte haiN| jisase jJAna guNa pUrNa zuddhatA ko prApta ho jAtA hai| isase guNa tathA paryAya to zuddha ho gaI parantu dravya me abhI bhI malinatA rahatI hai kyoM ki ghAtiyA karmoM ke sadabhAva rahane se AtmA ke pradezoM meM kampatA rahatI hai isalie dravya me bhI azuddhatA rahatI hai| isa kampanA ke kAraNa se jo Azrava badha hotA hai usame 21 1 kaSAyo ke abhAva hone se eka samaya mAtra kI sthiti hotI hai| una aghAtiyA karmoM kA nAza kApU ke samApta hone para ApoApa ho jAtA hai| usa samaya TakotkIrNa jJAyaka svabhAvI eka akelA AtmA raha jAtA hai dravya, guNa tathA paryAya tInoM zuddhatA ko prApta ho jAte haiM / yahI siddha avasthA kahalAtI hai| aisA dhAramA hamezA ke lie sukhI ho jAtA hai aise sukha kI prApti dharma se hotI hai| kahA bhI hai - 'dharma karata saMsAra sukha dharma karata nirvANa / dharma pantha sAdhe binA nara tiyaMca samAna || zrI kundakunda AcArya ne bhI pravacana sAra meM kahA hai| ki svarUpa me jo AcaraNa hai usI ko svasamaya pravRtti haiM, vahI cAritra hai vahI moha kSobha rahita AtmA ke pariNAma sAmyabhAva hai tathA usI ko AtmA kA abheda ratnatraya dharma kahate hai| svAmI samaMtabhadrAcArya ne bhI kahA hai'sadvRSTijJAnavratAni dharmaM dharmezvaraH viduH / arthAt samyag - darzana, samyagjJAna tathA samyagcAritra hI dharma hai aura isase viparIta mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyA paritra adharma tathA saMsAra-mArga hai usa dharma svarUpa abheda rahanatrayAtmaka paramAtma svarUpa AtmA ke ekatva kA Agama tarka tathA svasaMvedana pratyakSa jJAna ke dvArA dikhAne kA kundakunda AcArya ne prayatna kiyA hai| unhoMne kahA hai ki vaha AtmA kaisI hai tathA usI AtmA ke svakIya svarUpa kA savedana kahA hai| ahamikko, khalu zuddho daMsaNA NAma- maio sadA rUbI gavi asthi majjha kicivi aNNa paramANu mitaM pi ||38|| aise AtmA ke svarUpa ke anubhava ke lie kucha kAla kI maryAdA karake samasta Arabha parigraha kA tyAga karake ekAMta sthAna me jahAM kisI prakAra ke bAhya ADambara kA samAgama na ho padmAsana lagAkara citavana kareM ki maiM eka hUM, akelA hUM, merA koI sAthI sagA nahI hai, aura anya dravya kA mere me kiMcit bhI samAveza nahIM hai, maiM sabhI anya granthoM se bhinna hUM, darzana, jJAnamaya hUM, arUpI hU aura anya paramANu mAtra bhI merA nahI hai / aisI vastusthiti me bhI yaha jIva anAdi kAla se karma (moha) me lagA huA hai| jisake kAraNa caturgati me bhramaNa karatA dukhI ho rahA hai karma ke kAraNa se para dravyo kA samAgama tathA viyoga hotA hai tathA jina para padArthoM
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. varSa 42, ki01 anekAnta kA samAgama isa AtmA ke sAtha hai unako yaha jIva apanI raNa karake sAdhAraNa janatA ke sAmane upasthita kareM to icchA ke anukUla pariNamAnA cAhatA hai| aura jaba kabhI avazya hI sabhI kA lAbha hogaa| ve padArtha isakI icchA ke anusAra paraNamate hai taba yaha harSa ko prApta hotA hai aura jaba isakI icchA ke viparIta kahane kA tAtparya yaha hai ki para padArthoM ke saMcaya pariNamana karate hai taba viSAda ko prApta hotA hai yaha isa tayA paMca iMdriyo ke viSaya bhogane kI jo icchAyeM utpanna jIva kI vikArI pariNati hai jo AgAmI karmoM ke bandha kA hotI hai / unake anusAra pravRtti karane se sasAra paribhramaNa kAraNa hotI hai aura vaha badha sasAra bhramaNa kA kAraNa hai| hotA aura sasAra duHkha rUpa hai| kucha loga aisA bhI kahate isalie karma ke udaya ke vikAra ko vikArI bhAva jAna- hai ki lakSmI to puNya se AtI hai usame hamArA kyA doSa kara usake anusAra hone vAlI pariNati ko rokanA usake lie jarA vivAriye ki hamArA doSa hai yA nahIM cAhie / yahI sasAra ke dukho se chUTane kA parama upAya hai hA~, itanA avazya hai ki binA puNya ke kitanA bhI prayatna isalie ina vicAro ko bhI roka kara mAtra jJAyaka rUpa karo lakSmI nahIM aavegii| usI prakAra yadi hama lakSmI ke rahanA caahie| saMcaya rUpa pApAramsa me upayoga ko nahIM lagAvege taba bhI puNya kA udaya hone para bhI lakSmI kA saMcaya nahIM hogA aura Agama me aisA kahA hai ki apane upayoga ko bAra- apane upayoga ko apane Atma ciMtana me lagAvage to na kisI bAra apane jJAyaka bhAva ma lagAne se jaba moha kSaya ho prakAra kI icchA hogI aura na kisI viSayo ke bhogane jAtA hai taba upayoga apane svarUpa me sthira ho jAtA hai| kI pravRtti hogI taba hama karma badha se bace raheMge isaliye yahI upAya kundakunda AcArya mahArAja ne apane samayasAra, hamArA yahI kartavya hai ki hama apane upayoga ko apane pravacanasAra Adi grantho me darzAyA hai / Aja kala kundakunda svarUpa ke vicAra meM lagAne kA prayatna karate raheM yahI AcArya kA dvisahasrAbdi samAroha manAyA jA rahA hai sukhI hone kA saccA upAya hai| jisame kundakunda svAmI ke janma kI tithi kI khoja kI gaI hai tathA guNo kI prazasA bhI kI gaI hai parantu jisa kucha loga aisA bhI mAnate hai ki mithyAtva avirati cAritra ko svaya dhAraNa kara sAdhAraNa janatA ke samakSa Adi karma baMdha ke kAraNa nahIM hai, mithyA AcaraNa baMdha AcArya mahArAja ne prastuta kiyA thA yadi vaisA AcaraNa kA kAraNa hai| yahA~ jAnanA cAhie ki mithyAtva Adi karake aura usa AcaraNa ke karane kA upAya janatA ke ke udaya ke binA tadrUpa AcaraNa ho hI nahIM sktaa| sAmane rakhA jAya to yaha samAroha manAnA sArthaka hogaa| yadi karma ke udaya ke binA mithyA AcaraNa mAneMge to kevala AcArya mahArAja ke guNa gAne mAtra se hamArA siddha avasthA me jahA kamoM kA sarvathA abhAva ho gayA AtmIka koI lAbha na hogaa| unameM to ve guNa hai hii| vahA bhI bandha mAnanA par3egA jo Agama pratikUla hai| jaise bhUkha ke lagane para bar3hiyA bhojana banA kara usakI isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki navIna Azraya baMdha kA mAtra prazasA karane se to bhUkha zAnta nahI hotI bhUkha to mUla kAraNa mithyA avirati Adi kA udaya hai| ataH bhojana ke khAne para hI zAnta hogii| hamArA kartavya hai ki hamArA kartavya hai ki karmoM ke udaya ke anusAra hone vAlI mAno paraNati ko roke| pariNata honA na honA jIva ke apanAye arthAta usa rUpa AcaraNa kareM to hamArA kalyANa AdhIna hai yahI saccA puruSArtha hai aura yahI sukhI hone kA avazya hogA, sukhI hone kA yahI saccA upAya hai| yadi upAya hai| isa samAroha ke manAne vAle hama isa AcaraNa ko svayaM XXX
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kundakunda kA videha-gamana ? 0 zrI ratanalAla kaTAriyA, kekar3I (jUna 88 ke "anekAnta" se Age) zrI ToDaramala smAraka ke prakAzanoM me hI AcArya videha me gae the yaha pramANita nahI hotaa| kundakunda ke videha-gamana kI carcA nahI hai kintu usase maiM zrI biradhIlAla jI seThI aura kaTAriyA jI donoM pUrva bhI prAya: sabhI Adhunika vidvAna aura tyAgI isake prAjJoM kI gaveSaNAtmaka buddhi kI antasta: prazansA karatA samarthaka rahe haiN| huuN| jaina darzana vijJAnAtmaka hone se samocIna zraddhAvAna hai|" jisa taraha A0 mAnataMga ko 48 tAlo meM banda aura bhI aneka vidvAno kI isI prakAra kI sammati karane ko kiMvadantI pracalita hai usI prakAra AcArya AI hai| Agama ke Aloka me vicAra kiyA jAya to kundakunda ke videha gamana kI kiMvadantI bhI buddhi gamya aura isa viSaya meM "tiloya paNNattI" kA eka aura pramANa sevA Agama samata pratIta nahI hotii| jana sAmAnya aneka taraha se prastuta karatA haise zraddhA kA atireka karate rahate haiM kintu ve siddhAnta ke cAraNa risIsu carimo supAsa cadrAbhidhANoya Age nahIM ttikte| // 1476 / / adhyAya 4 AgamajJa, pramANa purassara likhane vAle zrI javAhara (cAraNa RSiyoM meM antima supAzrva candra nAmaka lAla jI bhINDara vAloM ne isa viSaya meM apanI sammati RSi hue) ye vIra nirvANa ke 100 varSa me hue haiN| isake isa prakAra dI hai bAda koI cAraNa RSi nahI hae / yahI se cAraNa Rddhi "kundakunda videha meM nahI gaye the aisA jo kaTAriyA ke tAlA laga gayA taba vIra nirvANa ke 500 varSa bAda jI ne likhA hai vaha atyanta tathya, pUrNa, sAgama gahIta kundakundAdi ke cAraNa Rddhi batAnA kyA Agama-sammata nirNaya, AgamAnukUla, tathya paraka tathA siddhAnta rakSaka hone hai? vijJa pAThaka soceN| se stutya eva mAnya hI hai| tiloyapaNNattI aura mahA- vicAraka yuktyAgamapUrvaka buddhi purassara prarUpaNA karate purANAdi ke pramANa spaSTa hai, siddhAnta sapramANa aura hai koI pAgraha aura kaSAyavaza nahI / anyathA vicArakatA nirapavAda hotA hai| eka pramANa ko dUsare pramANa kI nahIM / isa kalikAla me kahI cAraNaRddhi hone kA zAstroM apekSA nahIM rahatI anyathA anavasthA kA prasaMga aayegaa| me saiddhAntika vidhAna ho to batAyA jAye anyathA niSedha ataH kundakunda tathaiva pUjyapAda va umAsvAmI ye saba kathana ko mAnya kiyA jaaye| XXXKXKXXXKKKKKKkkkkkkkkkkkkkkkk* -saMbhAla ke binA bhaTakana'jaise sAMsArika duHkhoM se chuTakAre ke lie ratnatraya Avazyaka hai vaise hI ratnatraya pUrti ke lie sacce deva-zAstra-guru Avazyaka haiN| deva-zAstra-guru kA sahI rUpa kAyama rahane * se hI jinadharma aura jainI kAyama raha skeNge| ataH anya sabhI bakher3oM ko chor3a, pahile mana-vacana-kAya, kRta-kArita-modana se kriyA rUpa meM inakI sabhAla karanI caahie| saccI pratiSThA bhI yahI hai| anyathA, kahI aisA na ho ki saMbhAla ke binA inakA sahI * rUpa hamase tirohita ho jAya aura jaina besahArA bhaTakatA phire|' -sampAdaka XKKkkk*************************
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanA athavA samAdhimaraNa 0 DaoN0 darabArIlAla koThiyA sallekhanA : pRSThabhUmi mAnate haiN| phalata: mantajana yadi apane podgalika zarIra janma ke sAtha mRtyu kA aura mRtyu ke sAtha janma kA ke tyAga para 'mRtyu-mahotsava' manAyeM to koI Azcarya nahIM anAdi-pravAha sambandha hai| jo utpanna hotA hai, usakI hai| ve apane rugNa, azakta, jarjarita, kucha kSaNo meM jAne matyU bhI avazya hotI hai aura jisako matyU hotI hai usakA vAle aura vipad-grasta, jIrNa-zIrNa zarIra ko chor3ane tathA janma bhI hotA hai| isa taraha janma aura maraNa kA pravAha naye zarIra ko grahaNa karane meM usI taraha utsuka evaM pramutaba taka pravAhita rahatA hai jaba taka jIva kI mukti nahIM dita hote hai jisa taraha koI vyakti apane purAne, malina hotii| isa pravAha me jIva ko nAnA klezo aura duHkhoM jINaM aura kAma na I sakane vAle vastra ko chor3ane tathA ko bhoganA par3atA hai| paranta rAga-dveSa aura indriya-viSayoM navAna vastra ke paridhAna meM adhika prasanna hotA hai| meM Asakta vyakti isa dhra va satya ko jAnate hue bhI usase isI tathya ko dRSTi me rakhakara savegI jaina zrAvaka yA mukti pAne kI ora lakSya nahI dete' / pratyuta jaba koI paidA jaina sAdhu apanA maraNa sudhArane ke lie ukta paristhitiyoM hotA hai to usakA ve 'janmotsava' manAte tathA harSa vyakta ma sallekhanA grahaNa karatA hai| vaha nahIM cAhatA ki usakA karate haiN| aura jaba koI maratA hai to usakI mRtyu para zarIra-tyAga rote-vilapate, saMkleza karate aura rAga-dveSa kI A~sU bahAte evaM zoka prakaTa karate hai| agni meM jhulasate hue asAvadhAna avasthA me ho, kintu dRr3ha, zAnta aura ujjvala pariNAmoM ke sAtha vivekapUrNa sthiti para samAra-virakta mumukSa santo kI vRtti isase bhinna me vIroM kI taraha usakA zarIra chUTe / sallekhanA mumukSuhotI hai| ve apanI mRtyu ko acchA mAnate hai aura yaha zrAvaka aura sAdhu dono ke isI uddezya ko pUraka hai / socate haiM ki jIrNa zIrNa zarIrarUpI pijare se AtmA ko prastuta meM usI ke sambandha me kucha prakAza DAlA jAtA hai / chuTakArA mila rahA hai| ataeva jaina manISiyoM ne unakI mRtyu ko 'mRtyumahotsava' ke rUpa meM varNana kiyA hai| isa sahalekhanA aura usakA mahattva : valakSaNya ko samajhanA kucha kaThina nahI hai| yathArtha meM 'sallekhanA' zabda jaina-dharma kA pAribhASika zabda hai| sAdhAraNa loga saMsAra (viSaya-kaSAya ke poSaka cetanAcetana isakA artha hai-'samyakkAya-kaSAya-lekhanA sallekhanA'padArthoM) ko AtmIya samajhate haiN| ataH unake chor3ane meM samyaka prakAra se kAya aura kaSAya donoM ko kRza karanA unheM duHkha kA anubhava hotA hai aura unake milane me harSa sallekhanA hai / tAtparya yaha hai ki maraNa-samaya meM kI jAne hotA hai| parantu zarIra aura AtmA ke bheda ko samajhane vAlI jisa kiyA vizeSa me bAharI aura bhItarI arthAt vAle jJAnI vItarAgI santa na kevala viSaya-kaSAya kI zarIra tathA rAgAdi doSo kA, unake kAraNo ko kama karate poSaka bAhya vastuo ko hI, apitu apane zarIra ko bhI hae prasannatApUrvaka binA kisI dabAva ke svecchA se lekhana para-anAtmIya mAnate haiM / ataH zarIra ko chor3ane meM unheM arthAta kRzIkaraNa kiyA jAtA hai usa uttama kriyA-vizeSa duHkha na hokara pramoda hotA hai| ve apanA vAstavika kA nAma sallekhanA hai| uso ko 'samAdhimaraNa' kahA gayA nivAsa isa dvandva-pradhAna duniyA ko nahIM mAnate, kintu mukti hai| yaha sallekhanA jIvanabhara Acarita samasta vratoM, tapoM ko samajhate haiM aura saddarzana, jJAna, cAritra, tara, tyAga, aura saMyama kI saMrakSikA hai| isalie ise jaina-saMskRti me sayama Adi AtmIya guNo ko apanA yathArtha parivAra vratarAja' bhI kahA hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanA athavA samAdhimaraNa apane pariNAmoM ke anusAra prApta jina Ayu, indriyoM meM usa zarIra ko duSTa ke samAna chor3a denA hI zreyaskara aura mana, vacana, kAya ina tIna baloM ke saMyoga kA nAma hai|' ' janma hai aura unhIM ke kramazaH athavA sarvathA kSINa hona ko ve asAvadhAnI evaM AtmaghAta ke doSa se bacane ke maraNa kahA gayA hai| yaha maraNa do prakAra kA hai-eka lie kucha aisI bAtoM kI ora bhI saketa karate hai, jinake nitya-maraNa aura dUsarA tadbhava-maraNa / pratikSaNa jo Ayu dvArA zIghra aura avazyaMbhAvI maraNa kI sUcanA mila jAtI Adi kA hrAsa hotA rahatA hai va nitya-maraNa hai tathA hai| usa hAlata me vratI ko Atmadharma kI rakSA ke lie uttaraparyAya kI prApti ke sAtha pUrva paryAya kA nAza honA sallekhanA me lIna ho jAnA hI sarvottama hai| tadbhava-maraNa hai / nitya-maraNa to nirantara hotA rahatA hai, isI taraha eka anya vidvAna ne bhI pratipAdana kiyA usakA Atma-pariNAmo para vizeSa prabhAva nahIM pdd'taa| hai kipara tadbhava-maraNa kA kaSAyo eva viSaya-vAsanAo kI 'jisa zarIra kA bala pratidina kSINa ho rahA hai, nyUnAdhikatA ke anusAra Atma-pariNAmo para acchA yA bhojana uttarottara ghaTa rahA hai aura rogAdika ke pratikAra burA prabhAva avazya par3atA hai : isa tadbhava-maraNa ko sudhA- karane kI zakti nahI rahI hai vaha zarIra hI vivekI puruSoM rane aura acchA banAne ke lie hI paryAya ke anta me ko yathAkhyAtacA retra (sallekhanA) ke samaya ko iMgita 'sallekhanA' rUpa alokika prayatna kiyA jAtA hai| salle- karatA hai"|' khanA se ananta sasAra kI kAraNabhUta kaSAyoM kA Avega mRtyumahotsavakArakI dRSTi me samasta zrutAbhyAsa, ghora upazamita athavA kSINa ho jAtA hai tathA janma-maraNa kA tapazcaraNa aura kaThora vratAcaraNa kI sArthakatA tabhI pravAha bahuta hI alpa ho jAtA athavA sUkha jAtA hai| jaina jaba mumukSa zrAvaka athavA sAdhu viveka jAgRta ho jAne para lekhaka prAcArya zivArya sallekhanA dhAraNa para bala dete hae sallekhanApUrvaka zarIra tyAga karatA hai| ve likhate haiMkahate haiM 'jo phala bar3e-bar3e vratI-puruSo ko kAyaklezAdi tapa, 'jo bhadra eka paryAya me mamAdhimaraNa-pUrvaka maraNa karatA ahiMsAdi vrata dhAraNa karane para prApta hotA hai vaha phala anta samaya me sAvadhAnI pUrvaka kiye gaye samAdhimaraNa se hai vaha saMsAra me sAta-ATha paryAya se adhika paribhramaNa nahI jIvoM ko sahaja me prApta ho jAtA hai| arthAt jo AtmakaratA-usake bAda vaha avazya mokSa pA letA hai|' vizuddhi aneka prakAra ke tapAdi se hotI he vaha anta samaya Age ve sallenA aura malnekhanA-dhAraka kA mahattva me samAdhipUrvaka zarIratyAga se prApta ho jaatii| batalAte hue yahA taka likhate haiM ki sallekhanA-dhAraka 'bahuta kAla taka kiye gaye ugra tapo kA, pAle hue (kSapaka) kA bhaktipUrvaka darzana, vandana aura vaiyAvRtA Adi bratoM kA aura nirantara abhyAsa kiye hue zAstrajJAna kA karane vAlA vyakti bhI devargAta ke sukhoM ko bhogakara anta eka-mAtra phala zAnti ke sAtha AtmAnubhava karate hue me uttama sthAna (nirvANa) ko prApta karatA hai ! samAdhipUrvaka maraNa karanA hai|' terahavIM zatAbdI ke praur3ha lekhaka paNDitapravara AzA. vikrama kI dUsarI-tIsarI zatAbdI ke vidvAna svAmI gharajI ne bhI isI bAta ko bar3e hI prAjala zabdo me spaSTa samantabhadra kI mAnyatAnusAra jIvana me Acarita tapo kA karate hue kahA hai" phala vastutaH anna samaya me gRhIna sallekhanA hI hai| prataH 'svastha zarIra pathya AhAra aura vihAra dvArA poSaNa 1 ve use pUrI zakti ke sAtha dhAraNa karane para jora dete hai| karane yogya hai tathA rugNa zarIra yogya auSadhiyo dvArA AcArya pUjyapAda-devanandi bhI sallekhanA ke mahattva upacAra ke yogya hai| parantu yogya AhAra-vihAra aura aura AvazyakatA ko batalAte hue likhate hai ki 'maraNa auSadhopacAra karate hue bhI zarIra para unakA anukUla kisI ko iSTa nahIM hai / jaise aneka prakAra ke sonA-cAMdI, asara na ho, pratyuta roga bar3hatA hI jAya, to aisI sthiti bahumUlya vastrA Adi kA vyavasAya karane vAle kisI vyA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26, varSa 42, ki0 1 anekAnta pArI ko apane usa ghara kA vinAza kabhI iSTa nahI hai, bar3A bala diyA gayA hai / jaina lekhakoM ne akele isI viSaya jisameM ukta bahumUlya vastue~ rakhI huI haiN| * yadi kadAcita para prAkRta, saMskRta, hindI Adi bhASAoM meM anekoM svatatra usake vinAza kA kAraNa (agni kA laganA, bAr3ha A grantha likhe haiN| AcArya zivArya kI 'bhagavatI ArAdhanA' jAnA yA rAjya meM viplava honA Adi) upasthita ho isa viSaya kA eka atyanta prAcIna aura mahattvapUrNa vizAla jAya to vaha usakI rakSA kA pUrA upAya karatA hai aura prAkRta-grantha hai| isI prakAra 'mRtyu-mahotsava', 'samAdhijaba rakSA kA upAya saphala hotA huA dikhAI nahIM detA, maraNotsAhadIpaka', samAdhimaraNapATha' Adi nAmoM se saskRta to ghara meM rakhe hue bahumUlya padArthoM ko bacAne kA bharasaka tathA hindI me isI viSaya para aneka kRtiyAM upalabdha haiN| prayatna karatA hai aura ghara ko naSTa hone detA hai| usI sallekhanA kA kAla, prayojana aura vidhi : taraha vrata-zIlAdi guNo kA arjana karane vAlA vratIzrAvaka yA sAdhu bhI una vratAdiguNaratno ke AdhArabhUta yadyapi Upara ke vivecana se sallekhanA kA kAla aura zarIra kI, poSaka AhAra-auSadhAdi dvArA rakSA karatA hai, prayojana jJAta ho jAtA hai tathApi use yahA aura bhI adhika usakA nAza use iSTa nahIM hai| para devavaza zarIra meM spaSTa kiyA jAtA hai| AcArya samantabhadra svAmI ne usake vinAza-kAraNa (asAdhya-rogAdi) upasthita ho jAya, sallekhanA-dhAraNa kA kAla (sthiti) aura usakA prayojana to vaha unako dUra karane kA yathAsAdhya prayatna karatA hai| batalAte hue likhA haiparantu jaba dekhatA hai ki unakA dUra karanA azakya hai ora upasarge dubhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / zarIra kI rakSA aba sambhava nahI hai to una bahumUlA vrata- dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH / zIlAdi Atma-guNoM kI vaha sallekhanA dvArA rakSA karatA -ratnakaraNDadhA05-1 hai aura zarIra ko naSTa hone detA hai|' 'aparihArya upasarga, dubhikSa, bur3hApA aura roga-ina ina ullekho se sallekhanA kI upayogitA, Avazya- avasthAo me Atmadharma kI rakSA ke lie jo zarIra kA katA aura mahattA sahaja ma jAnI jA sakatI hai| jJAta tyAga kiyA jAtA hai vaha sallekhanA hai| hotA hai ki isI kAraNa jaina-saskRti meM sallekhanA para (kramaza:) sandarbha-sUcI 1. 'jAtasya hi dha vo mRtyuva janma mRtasya c|' 6. (ka) pUjyapAda, sarvArthasiddhi 7-22 / -gItA 2-27 / (kha) gaddhapiccha, tattvArthasUtra 7-22 / 2-3. saMmArAsacittAnA mRtyubhItyai bhavennaNAm / 7. akalakadeva, tattvArthavAttika 7-22 / modAyate punaH so'pi jJAna-vairAgyavAsitAm / / 8. egammibhavaggahaNe samAhimaraNaNajo mado jiivo| -mRtyumahotsava 17 __Na hu so hiMDadi bahuso sattaTThabhave pamattUNa // -bha0 A0 / 4. mRtyumahotsava zloka 10 / 6. sallehaNAe mUla jo vaccai tibvabhattirAiNa / 5. jINaM dehAdika sarvaM nUtana jAyate yataH / bhottaNa ya devasukha so pAvadi uttama ThANa ||-vhii| sa mRtyuH kiM na modAya satAM saataasthitiythaa| 10. AzAdhara, sAgAradharmAmRta, 8-6 / -vahI 15 11. baho, 8-10 / vAsAMsi jIrNAni yathA bihAya, 12. Adarza sallekhanA, pR0 16 / navAni gRhNAti naro'parANi / 13. mRtyumahotsava, zloka 1, 23 / tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni 14. AcArya samantabhadra, ratnaka. zrAvakA0 5.1 / sayAti navAni dehI ||-giitaa 2-22 15. pUjyapAda, sarvArthasi07-22 /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicArakoM ke lie : Avazyaka aura digambara muni 1) papracandra zAstrI, saMpAdaka 'anekAnta' eka bAra hamane likhA thA--- kAla manAe jA sakate haiN| aise nimittoM se yadi jainatva "hama ikaTThA karane meM rahe aura saba kucha kho diyaa|" ko samajhane aura jIvana meM utArane ke sahI upakrama kie yaha eka aisA tathya hai jise lAkho-lAkhoM prayatno ke bAda jAya to aise bahAnoM se sthAna-sthAna para jo samAroha hote bhI jhuThalAyA nahIM jA sktaa| hama jaise-jaise, jitanA hai-ho rahe hai va kundakanda kI kRtiyo ke viSaya meM aura parigraha bar3hAte rahe, vaise vaise jaina hamase utanA dUra khisakatA unake jIvanAcAra ke tathya ujAgara karane kI jo punarAgayA aura Aja sthiti yaha hai ki hama jaina hone ke sAdhana- vRttiyA ho rahI hai; unase avazya lAbha uThAyA jA sakatA bhUta muni aura zrAvakocit bhAcAra vicAra me bhI zanya hai| yadi kundakunda jaise AcAra ko jIvana me utArA jAya, jaise ho ge| unake upadezAnurUpa AcaraNa kiyA jAya to jainatva ko logoM ne jaDoM ko khojeM kI unhoMne sArA dhyAna aba bhI bacAyA jA sakatA hai| paranA, Aja jainatva TUTa-sA jar3oM para zodha prabandho ke likhane me kendrita kiyA, unheM cukA hai| loga Aja nisa mAtrA me jaya-jayakAra karane ke prakAzita karAyA aura una para vividha laukika pAri- abhyAsI bana cuke hai yadi kahI usake zatAMza bhI kundakundatoSika, DigriyA pAte rhe| AtmA kI kayA karane vAle vata AcAra-vicAra ke anusA hote to jaina kI jaisI bar3e-bar3e vAcaka bhI parigraha sacayana meM lage rahe aura ve cintanIya dazA prAja hai vaimI na hotii| bhI sAdhanA, dAna Adi ke vividha AyAmoM ke nAma se vidha AyAmA ka nAma se kucha loga kundakunda ko adhyAtma upadeSTA hone ke nAte vividha rUpo meM parigraha saMcayana aura mAna-poSaNa Adi meM adhyAtma mAtra ko hI Age lA rahe hai aura vyavahAra zubhAlIna rhe| jisase vItarAgatA kA pratIka nirgranthatva-jainatva cAra kA lopa kara rahe hai / para, dhyAna se dekhA jAya to lupta hotA rhaa| hamArI dRSTi me 'aparigrahabAda' ko kundakunda ne vyavahAra kA bhI vaimA hI prarUpaNa kiyA hai apanAne ke sivAya jaina ke sarakSaNa kA anya upAya nhii| jaisA ki adhyAtma kaa| unhone samayasAra kI bhAMti aura aparigrahavAda kI mIr3hI para caDhane ke lie zuddha- aSTapADa bhI race hai| aSTa pAho me vAhyAcAra para zrAvakAcAra aura sAdhvAcAra kA pAlana Avazyaka hai|" jitanA khulakara likhA gayA hai, zAyada hI anyatra ho / bAta AcArya kundakunda kI hai| yadyapi inake samaya iname zrAvako, muniyo dono ke AcAro kA khulakara varNana Adi ke viSaya me zrI nAthUrAma premI, DaoN0 pAThaka, DaoN0 hai| yadi mAnasika zithilAcArI hone ke kAraNa koI e. cakravartI, pa0 jugalakizora mukhtAra, DaoN0 upAdhye aura vyakti indriya bhogo kI sAmagrI se cipakA rahe-parigraha DaoN0 jyoti prasAda prabhUti vidvAnoM ke apane mata rahe hai ko kRza na kara sake aura vAhya meM apane ko dharmAtmA tathApi vartamAna manISiyo ke sadvicAra aura preraNAnusAra batAne ke lie kore adhyAtma kI carcA karane lage, to use ina dino deza me kundakunda kA (nizcita) hisahasrAbdI mArga se bhaTakA hI kahA jaaygaa| Aja adhyAtma ke nAma varSa manAyA jA rahA hai-hama isakA svAgata karata hai| para eka chalAvA jaisA bhI hone lagA hai| hamane adhyAtma bahAnA cAhe jo bhI ho-hama samaya Adi ko, Adarza ke gIta gAne vAloM meM prAyaH aisoM ko adhika dekhA hai jo jIvana aura guNo jitanA mahattva bhI nahIM dete| hamArI AkaNTha parigraha aura moha mAyA meM DUbe ho| unameM aise dRSTi se to mahApuruSo ke nimitta se dhArmika utsava sadA- bhI kitane hI ho, jina para apAra sampatti ho aura Age
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28, barSa 42, ki.1 anekAnta bhI sampatti saMgraha ke jugAr3a me lage hoM-taba bhI Azcarya paramajina yogIzvara ke dharmadhyAnAtmaka parama-Avazyaka nhiiN| para hotA hai| prasaMga me jina-yogIzvara zanda se jaina muni hI jaba taka aisA calatA rahegA aura bAhyAcAra para samajhanA caahie| kyoki jina bhagavAna ke dharmadhyAna na jora na diyA jAyagA, parigraha-lIna-pravRtti rahegI, taba taka hokara zukladhyAna ke antima do pAye hI ho sakate haiN| jaina kA hrAsa hI hogaa| yadi zrAvaka aura munigaNa isa isake sivAya jina bhagavAna ko sAmAyika, stavanAdi jaise ora apanI-apanI zreNI mAphika dhyAna deM aura avazya- Avazyako kI AvazyakatA hI nahI hotii| karaNIya ko kareM, taba bhI bahuta kucha ho sakatA hai| isa TIkAkAra ne gAthA 143 kI TIkA me likhA haiprasaMga me yadi hama kandakanda dvArA prarUpita mAtra Avazyaka jo zramaNa anya ke vaza meM rahatA hai usake prAvazyaka nahIM bhara ke lakSaNa ko hI dekheM aura vibhinna AcAyo kRna hotaa|-svsvruupaadnyessaaN paradravyANA vazo bhUtvA....... vibhinna TIkAoM ko dekheM to bhI yaha spaSTa hote dera na dravyaliGga gahItvA svAtmakAryavimukhaH san...."jinendralagegI ki kauna kahA se kahA A gayA, kitane parigraha meM mandiraM vA tAtra mandiraM vA tatkSetra vAstudhanadhAnyAdika vA sarvamasmadIyaDUba gayA? miti manazcakAra iti |'-jo nijAtmasvarUpa ke atirikta sAdhAraNata. Avazyaka zabda kA bhAva prAyaH avazya anya dravyo ke vazIbhUta hokara'... "dravyaliMga ko grahaNa karane yogya, kriyA se liyA jAtA rahA hai aura zrAvaka ke karake svAtma kArya se vimukha hokara'...."jinamandira lie saMsAra-vadhaMka kriyA se samaya nikAla kara paramArtha athavA umake kSetra bAstu-dhana-dhAnyAdi ko apanA mAnane ko janaka kriyAo---(devapUjA, guruupAsanA, svAdhyAya, kA mana banAtA hai-vaha para-vaza hotA hai| TIkA meM gahIta sayama, tapa, dAna) ke karane ko jarUrI batAyA jAtA rahA dravyaliMgI zabda vAhyaveza kA hI sUcaka hai|| hai| ukta SaTa kriyAe~ zrAvako ke chaha Avazyaka hai| kyA isI niyamasAra kI gAthA 142 kI mUlAcAra TIkA ki zrAvaka dazA meM parAyo kI jimmedArI hone se zrAvaka aura me vasunandI AcArya kA abhiprAya bhI aisA hI hai arthAta vividha sakalA-vikalpo ke jAla me phaisA hotA hai| yadi jo para ke vaza meM na ho usake hI Avazyaka hote hai--'na vaha samaya nikAla kara ina kriyAo ko karale to vaha vazyaH pApAderavazyo yadendriyakaSAyeSatkaSAyarAgadveSAdiAtmA ke prati Age bar3hatA hai| para, AcArya kundakunda bhiranAtmIyakRtastasyAvazasya yatkarmAnuSThAna tadAvazyakadvArA kiyA gayA Avazyaka zanda kA eka aura artha hai jo miti boddhavya jJAtavyam .'-mUlA. 7/14. baDe gahare me hai aura muniyo ke lie kahA gayA mAlUma isI niyamasAra ko gAthA 146 me AcArya kundakunda hotA hai| usame zrAvakoM kI bhAti samaya nikAla kara ne ise aura bhI kholA haikarane kI bAta nahI hai| vahA to 'sva' ke sivAya anya me 'paricattA parabhAvaM appANaM jhAdi NimmalasahAvaM / kabhI jAne kI kalpanA na hone se (muni ke a-vaza hone se) appabaso so hodi ha tasma du kamma bhaNaMti AvAsaM // 146 prati samaya hI Avazyaka hai / kundakunda kahate hai jo para ke bhAva ko chor3a kara nirmala svabhAva sva. 'Na vaso avaso avasassa kamma vAvassayati bodhavvaM / ' AtmA kA lakSya rakhatA hai vaha svaya meM sva-vaza hotA hai -niyamasAra 142 usake karma (kArya) ko prAvazyaka kahA jAtA hai| 'yo hi yogI svAtmaparigrahAdanyeSAM padArthAnAM vazaM na- ukta sthiti ke hone para hI 'ekAkI nispRhaH zAntaH gataH, ataeva avaza ityuktaH, ayazasya tasya paramajinayogI- pANipAtro digambaraH' jaisI sthiti banatI hai| vAstava me zvarasya nizcaya dharmadhyAnAtmaka paramAvazyakakarmAvazyaM to AhArAdi kriyAe~ bhI muni kI paravazatA ko igita bhavati / -padmaprabhamaladhArideva karatI haiM / para, cUki zarIra ke rahate hue inakA parityAga yogI Atma-grahaNa ke sivAya anya padArthoM ke vaza me zaktyanusAra hI ho sakatA hai jisake tyAga ke lie muni nahI hotA hai ataeva use 'avaza' kahA gayA hai| aura abhyAsa bhI karatA hai aura jaba taka vaha paripakva nahIM
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAvazyaka aura digambara muni ho jAtA-majabUrI me AhAra letA hai| aisA AhAra tapa lagA jAya-muni inase kabhI alaga na ho| Adi meM sahAyaka hone se muni kI 'avazatA' kI puSTi hI AcArya kundakunda ne spaSTa kahA haikaratA hai, kyoMki mani kI usa gaddhatA nahI hotii| kahA 'AbAsaM jai icchasi appamahAvesu kuNadi thirabhAvam / bhI hai---'le tapa baDhAvana heta, nahiM tana poSate taja teNa du sAmaNNaguNaM saMpuNNa hodi jIvassa // rasana ko|' AbAsaeNa hINo panbhaTTho hodi caraNado samaNo / jaba hama samayasAra ko par3hate hai to usame bhI pada-pada puvvattakameNa puNo tamhA AvAsayaM kujjA / / para AtmA ke aparigrahI-para-nirlepa aura svatatra AsthA AvAsaeNa jutto samaNo so hodi ataraMgappA / karane kI preraNA milatI hai / AcArya kahate hai AvAsaya parihINo samaNo so hodi bahirappA // ' 'ahamikko khalu suddho, dasaNaNANa maio sadA'rUvI / -niyamasAra 147-146. Na hi majjha atthi kiM civi, aNNa paramANu mitta pi // ' yadi tU Avazyakakarma ko cAhatA hai to apane Atmaukta gAthA kI vistRta vyAkhyAe~ milatI hai| aura svabhAva me apane bhAva ko sthira kara, isI ke karane se sAmAnya artha se bhI yahI phalita hotA hai ki-AtmA dhamaNaguNa kI sampUrNatA hotI hai| Avazyaka karma se hIna akelA sva me eka hai, TakotkIrNa zuddha svabhAvI hai, darzana zramaNa cAritra se bhraSTa hotA hai; bhraSTa na hove isalie aura jJAnamaya paripUrNa hai, trikAla me svabhAvataH arUpI hai use pUrvokta krama se Avazyaka karma karanA cAhie -- 'aaura anya paramANamAtra-para dravya AtmA kA sva-svarUpa vaza hokara rahanA cAhie / jo zramaNa (sadA) AvazyakanahIM hai| isakA Azaya aisA bhI hai ki AtmA anya karma se yukta hotA hai vaha zramaraNa antarAtmA hotA hai aura padagala Adi se rahita sadAkAla digambara hai| esA zuddha jo Avazyakakarma se rahita hotA hai vaha zramaNa (dravyaliMgI) AtmA hI AkAza meM sthita hone ke kAraNa 'digambara' nAma bahirAtmA (mithyASTi) hotA hai| zrI daulatarAma jI ne pAtA hai| isake sivAya zarIra se nagna-vastra-rahita bhI kahA hai-'bahirAtama tatva mudhA hai|' aisA saba honA to pudagala kI (nigraMnthatA) nagnatA hai -mAtra anta AcArya kundakanda kA antaraMga hai isa para dhyAna denA raga ko iMgita karane ko / jahA~ maiM svabhAva se nagna hU aisA caahie| vyavahAra bhI hogA vahAM bhI 'maiM' se AtmA hI grAhya hogaa| Aja sthiti bar3I vicitra hai| paripATI aisI bana zarIra se pRthak AtmA hai, yaha bAta jagaprasiddha hai aura rahI hai ki-vyakti apane karane yogya kAryoM ko dUsaroM se ise anya bhI mAnate hai| gItA me vastrANi jIrNAni' Adi karAne kA abhyAsI-sA bana gayA hai| jo sAmAjika se bhI isa kathana kI puSTi hotI hai-bhale hI vahA AtmA vyavasthAeM use svayaM karanI cAhie thI ve kAryakartAoM kA svarUpa kucha bhI kyo na mAnA gayA ho| astu ! aura netAo ne zramaNo ke Upara chor3a dii| aura isameM ukta prasaga me jisako a-baza kahA vaha muni kA hI kAraNa hai unakI svaya kI AcAra hiintaa| svaya Adarza rUpa ThaharatA hai aura muni ko a-vaza honA hI cAhie jaba rUpa na hone se jaba samAja unakI nahI mAnatA taba ve aisA hogA tabhI kundakanda-andi saphala mAnI jaaygii| sahAyatA ke lie kisI zramaNa kI duhAI dekara usase usa anyathA, kundakunda kI jaya aura Avazyako ke pAlana kI kArya kI sampannatA cAhate hai-usa para daur3e jAte haiM aura bAta korA dikhAvA hI hogaa| thor3I dera ko yaha bhI mAna zramaNa aisA karane-karAne se apane Avazyaka karma se haTa liyA jAya ki ukta sthiti ati ucca avasthA kI hai to jAtA hai-sAMsArika prapaMco me phaMsa jAtA hai| zramaNa kA bhI jo karma avaza hone kI ora le jAte hai unakI hI kArya sva-hita pramukha hai| jabaki Aja mAmalA ulTA ho pUrti kahA taka kI jA rahI hai ? Avazyako ke kaI bheda cukA hai| ise netAoM aura samAja ko gaharAI se socana batalAe gae hai tAki eka ke abhAva me dUsare ma lagA cAhie-Aja yadi sAdhu meM zithilatA hai, to usa sabakI jAya aura usame bhI thakAna hone para tIsare cauthe Adi meM jimmedArI se zrAvaka baca nahI sakatA-use guru-pada kI
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10, varSa 42, ki. 1 anekAta nirdoSatA ke prati sAvadhAna rahanA cAhie---guru ko gherane aisA saba kucha kara sakate haiM, Adi / para, isameM hameM nirAzA se bacanA caahie| Aja kI prathA me to sAdhu malie hI milI-aise ulekha na pA ske| acchA hai ki vaha hamArA pracArAdi kA kAma kara rahA hai| muni-zraddhAlu hone ke nAte hamAre mana ne yaha bhI preraNA yadi hamAre mizana me vaha saphalatA dilAtA hai, to usakI dI ki-'yadi aba bhI loga dvi-sahasrAbdi manAkara bhI jaya bulatI hai phira cAhe vaha AcAra me zithila hI kyo kundakunda ke Agama vacanoM para na cala sakeM to hama na ho jAya-yAnI zrAvaka kA sAdhU kI virAgatA se kyoM na bhakti meM apane hama-saphara, muni-zraddhAlu bhaktoM, lagAva nahIM; vaha saMsAra kI ora svayaM dauDa rahA hai aura netAoM aura dhanapatiyoM se aisI apekSA kareM ki ve apanI sAdhu ko bhI dauDA rahA hai| zakti kA upayoga ukta prakAra kI khojoM ke karAne meM AcArya kandakanda ne sAdhu ke sthAnAdi ke jo nirdeza / kre| hama to asamartha hai para samartha bhakta to isa nimitta die haiM, unase bhI muni ke avaza hone kI puSTi hotI bar3I rAziyo ke puraskAro kI ghoSaNA kara artha-khojI hai| kar3A gayA hai ki-mUnAghara, vRkSa kA mUla, udyAna, vidvAnoM kA utsAha bar3hAkara aisA (vartamAna-muni-AcAra masAna bhUmi, giri kI guphA, giri kA zikhara, bana athavA rUpa) saba vidhAna taka prasiddha aura nirmita karA hI sakate vasati kA ina sthAnoM viSa, muni tiSThe hai| munina kari hai| Aja isa yuga me paise ke bala se saba kucha honA zakya Asakta kSetra, tIrtha sthAna vaidha kahe hai| muni ko pacamahA. he aura kaI kSetro meM to manamAnI taka ho rahI haiN| phira vratadhArI, indriyoM meM saMyata, sabhI prakAra kI sAMsArika yaha to dharma kA kArya hai| yadi ukta prathAe~ sahI Thahara vAMchAoM se rahita aura svAdhyAya va dhyAna meM lIna rahanA jAtI hai to vartamAna kA pUrA munirUpa surakSita raha jAtA cAhie / isI prakAra ke anya bhI aneko nirdeza hai / aura hai aura logoM kI zraddhA bhI ukta rUpa me raha sakatI haiinhI se muni rUpa kI surakSA hai-aparigrahIpanA hai| aura pirodhiyo ke muha bhI mahaja banda ho sakate hai yA vartamAna calana ke anurUpa koI vidhAna bhI nirmita karAyA jaba bhAMti-bhAMti kI aphavAo, carcAyo praznAvaliyo jA sakatA hai| varanA, jamAnA kharAba hai aura hameM smaraNa aura samAcAro se vicalita mana ne vicAra die-'hmaarii| hai ki kabhI virodha ko lakSya kara, usa samaya ke sarvocca zraddhA macce muni-mArga meM haiM aura sacce muni Aja bhI hai aura sarala tyAgI varNI zrI paM0 gaNezaprasAda jI mahArAja tathA hama bhI kundakunda ke Adezo-AdarzoM ke samarthaka hai| taka ko eka bAra iTAvA se zrI lA0 rAjakRSNa jaina ko hama cAhate rahe haiM ki Aja ke sabhI muniyoM me hamArI bheje eka patra meM yahAM taka likha denA par3A ki-'jainamitra zraddhA banI rahe-hama unake vartamAna AcAro para bhI aMka 20 me jo lekha nirajanalAla ke nAma se chapA hai, Apa zakita na hoN| taba prasiddha apavAdo ke nirAkaraNArtha hama logo par3hA hogaa| aba to yahA taka AcArya mahArAja kaI varSoM se zAstro me ina prasagoM kI khoja meM rahe ki ke ye ziSya likhate hai-'pIchI kamaNDalu chIna lo prAdi / ' kahIM kundakunda ke caritra yA AgamoM me aise ullekha mila para, bahakAe mana kI aisI aTapaTI bAteM hamArI buddhi jAya ki ko rAsa nahIM paaii| buddhi ne to kundakunda dvArA prarUpita 'koThiyoM, bagalo aura gRhastho se sakula graho me Thaha- 'Avazyaka' ke lakSaNa ko hI Avazyaka aura svIkArya ranA, candA-ciTThA karanA-karAnA, bhavana Adi banavAnA, samajhA / arthAta jo 'para' kisI ke vaza me na ho vahI prasAvadhAna hokara phoTU khicavAnA, netAo se ghire rahanA, vaza, nirmala aura vandanIya digambara muni hai aura Avazyaka lambe kAla jana-sakula nagaro me ThaharanA, zIta-uSNahara bhI usI ke hote hai| upakaraNo kA prayoga karanA, jatra-matra, jAdU-TonA, gaNDA- Avazyaka pAlana meM jo sthiti muni kI hai, zrAvakoM tAbIja Adi se janatA ko santuSTa karanA, kamaMDalu kA ke SaTa-karmoM ke sambandha me zrAvaka kI bhI vaisI sthiti pAnI denA jaise kArya digambara muni ko kalpya hai arthAt ve (zeSa pR0 TA0 3 para)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA-socie ! svargIyoM kI jhAMkI : eka svargIya ko kalama se-- 1. sva. zrI arjunalAla seThI : ke kAraNa na ho makA unake parivAra vAlo ko bhI tIna 'seThI jI jina-darzana kiye bagaira bhojana nahI karata roja ke bAda seThI jI kI mRtyu kA savAda milaa| the| jela me jina-darzana kI suvidhA na hone ke kAraNa, 2. sva. bra0 sItala prasAda jI : unhone bhojana kA tyAga kara diyA aura usa para ve itane 'na jAne brahmacArI jI kisa dhAtu ke bane hue the ki bRr3ha rahe ki sattara roja taka nirAhAra rhe| anta me thakAna aura bhUkha pyAsa kA AbhAsa taka unake cehare para sarakAra ko jhukanA par3A aura mahAtmA bhagavAnadIna jI ne / dikhAI na detA thaa|' jela meM jina-pratibiMba virAjamAna karAI, taba unakA 'unhone sanAtana jaina samAja kI sthApanA kara dI upavAsa samApta hmaa| bhArata ke rAjanItika bandiyoM me thii| ve isake pariNAma me paricita the isIliye unhoMne seThI jI kA yaha prathama udAharaNa thA, isalie bhAratIya ukta sasthA kI sthApanA se pUrva sabhI jaina-saMsthAo se netAoM ne bhArata kA jindA mesvanI' kahakara unakA tyAga patra de diyA thA, jinase unakA tanika bhI saMbadha abhinandana kiyA thaa|' thaa| kyoki ve svapna me bhI una sasthAo kA ahita nahI ___ 'jo seThI jIvana bhara guruDamavAda, popar3amavAda, samma dekha sakate the, kintu jo avatarita hI brahmacArI jI ko dAyavAda ke viruddha jIvanabhara lar3atA rahA, miTatA rahA, miTAne ke lie hue the, unhe kevala itane se santoSa vahI seThI ina majahavI dIvAno dvArA isa taraha samApta na huaa| ve brahmacArI jI ke vyaktitva ko hI nahI kara diyA jaaygaa| vidhi ke isa lekha ko kauna meTa astitva ko bhI miTAne ke lie dRr3ha saMkalpa the| isa sakatA thaa|' bhISmapitAmaha para dharma kI Ar3a me prahAra kie ge|' 'deza sevA kA vrata lene aura jo bhI artha hAtha me ___ 'inhI AdhI tUphAno ke dino (san 28 yA 26) meM Ae, use deza sevA me hI nyochAvara kara dene ke kAraNa pAnIpata me zrI RSabha jayantI utsava thaa| ........."maiM seThI jI svayaM to dAridrayavratI the hI, unake parivAra ko soca hI rahA thA ki Aja kyA khAsa sabhA jama sakegI bhI yaha saba sahanA par3atA thaa| parivAra ke nimitta maiMne ki pa0 vRjavAsIlAla badahavAsa-se mere pAsa Ae aura kaI raIsoM se kucha bhijavAne kA prayatna kiyA bhI to saba ekAnta meM le jAkara bola-goyalIya anartha ho gayA, aba byartha huA / kyA hogA ? mai ghabarAkara bolA-paDita jI, khaira to hai, 'rAjanaitika aura Arthika duzcintAoM ke kAraNa setthii| ___kyA huA? jI kA mAnasika santulana Akhira kharAba ho gayA, aura jaba ve pasIne ko cA~da para se pochate hue bole- 'bAbA kahI Azraya na milA to 30 rupae mAsika para muslima jI sTezana para baiThe hue haiM aura yaha kahakara aise dekhane lage bacco ko par3hAne para majabUra ho gye| apane hI logo kI jaise kisI bhAgI huI strI ke marane kI khabara phailAne ke isa bevaphAI kA unake hRdaya para aisA AghAta lagA ki bAda, use puna: dekha lane para hotI / mujhe samajhate dera unhoMne ghara AnA-jAnA bhI tarka kara diyA aura 22 disambara nahI lagI ki ye bAbA jI kauna se hai aura kyo Ae hai ? 1941 ko isa svArthI saMsAra se prayANa kara ge|' bAta yaha thI ki pAnIpata meM brahmacArI jI ke bhakta kAphI ___ jisa asAmpradAyika tapasvI kI arthI para kabIra the unhoMne Ane ke lie unhe nimatraNa bhI diyA thaa| kI maiyata kI taraha gAr3ane-phUkane ke prazna para hindu-muslima sabhA kA adhyakSa bhI unhI ko cunA gayA to eka do saMgharSa hotaa| vaha bhI kucha sampradAyI musalamAno ke SaDyatra vyaktiyo ne kucha pakSiyoM jaisI AvAja me phabtI ksii|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12, barSa 42, ki.. anekAnta ........"una dinoM meM Arya samAjI TAipa DaMDA apane sAtha kiyaa| ba0 sItalaprasAda jI to adhyAtma kSetra meM bhI rakhatA thA, lapaka kara use uThA liyA aura Aveza bhare itanA de gaye jitanA denA anya ko sarala nhiiN| unhoMne svara meM bolA-brahmacArI jI, Apa pAkhyAna denA kaThina-pAgama bhI sarala karake janatA ko die jo prAja prArambha kara deM, dekheM kauna mAI kA lA.: Apa taka bar3hanA bhI unakI gaurava-gAthA gA rahe haiN| zrI arjunalAla seThI hai| brahmacArI jI mihara se gae, bole-bhAI zAnta raho, sA0 kI dhArmika bar3hatA to unake 70 upavAsoM se hI merA byAkhyAna karA do, phira cAhe merA koI prANa hI spaSTa hai ki-una dinoM unakA zraddhAna aura prAcaraNa nikAla de|' kaisA jainadharma paraka thaa| kheda hai ki isa para bhI ahiMsA, 'yaha aisI AMdhI kA bavaNDara thA ki isameM pulisa upagUhana aura sthitikaraNa kA nArA dene vAle kucha jainiyoM kI vachiyo kA sAmanA karane vAle jaina kAMgresI bhI ina ne inake sAtha jaisA salUka kiyA, vaha usa samAja ko tatahiMsako kI sabhA meM bolane kA sAhasa na kara ske| kAlIna manovRtti ko dhabbA lagAne ko kAphI hai| kyA, vairiSTara campatarAya jI aura sAhityaratna 50 darabArI tiraskAra ke sivAya taba anya koI upAya nahIM thA? lAla jI jaise prakhara aura nirbhIka vidvAna sAhasa baTora kahAvata hai ki 'kaMkarI ke cora ko kaTAra nahIM mAranA kara gae bhI para vyartha / unhe bhI tiraskRta kiyA gayA, cAhie'-yadi kucha samAja kI dRSTi se inameM koI doSa becAre muMha laTakAye cale aae| sItala prasAda ko brahmacArI pratibhAsita hue hoM, taba bhI zAstra ke isa vAkya ko to na kahA jAya, ume AhAra na diyA jAya, dharma sthAnoM me yAda rakhanA hI cAhie thA ki-'jo eka doSa suna liije| na ghasane diyA jAya, use jaina saMsthAo se nikAla diyA tAko prabhu daNDana diije|'--paarshvpuraann jAya, usakA vyAkhyAna na hone diyA jAya, usake likhane nArA to hama dete haiM-'ahiMsA paramo dharma:' aura aura bolane ke saba sAdhana samApta kara die jAya / yahI ___ kSamA vIrasya bhUSaNam' kaa| para, karmaThoM ke apamAna ke usa samaya ke jaina dharmopayogI nAre usa saMgha ne tajabIja samaya taba ye nAre kahA~ cale gae the jo aAja parigraha ko kie the|' sAtha lie ubharate dikhAI de rahe haiM ? aAja to samAja meM brahmacArI jI kI mRtyu para patroM ne A~sU bahAe, zoka khule Ama sabhI pAMcoM hI pApa spaSTa ghara kie jaise dikhate sabhAeM bhI huI / zItala-hosTala, zItala vIra sevA mandira haiM, phira bhI koI kisI ke kArya taka kA bahiSkAra nahIM aura zItala-granthamAlA kI yojanAeM bhI kucha dino bar3I kara rahA-sabhI kSamA dhAraNa kie hai| gaharI najara se saragarmI se calI, para Akhira, saba sItala-smAraka zItala dekheMge to zAyava prApako sArvajanika saMsthAnoM meM, sabhAmoM hokara raha gye|' meM, maMcoM para aura yahAM taka ki jaina nAma ke galI-kUcoM "boha pala ko paM A hI gayA bana ke AMsU / taka meM bhI pApa karane vAle aise loga tanakara khar3e dikhAI jabAM para na hama lA sake jo phasAnA ||"-shvaaii de jaaeNge| zAyada hI aisA koI kSetra bAkI ho jahA~ inakI -sva0 zrI ayodhyA prasAda goyalIya ghasa-paMTha na ho| ye hara jagaha vidyamAna haiM-kahIM paise ke (bhA0 jJAnapITha prakAzana 'jaina jAgaraNa ke agradUta' se) sAtha, kahIM jJAna ke mada ko lie, kahIM patra patrikA yA kisI sasthA yA prAndolana ke cAlaka hokr| taraha-taraha sampAdakIya noTa-jainadharma meM hiMsA, jhUTha, corI ke veSa dhAriya ra ke veSa dhAriyoM meM bhI inakI saMkhyA kama nahIM hogii| phira prAdi ko pApa kahA hai aura isake karane vAle ko paapii| bhI Azcarya hai ki prAja samAja aisoM ke bahiSkAra ke ukta donoM hastiyoM ke ukta sva-jIvana meM aisA kacha nahIM prati mauna kyoM hai ? samAja taba bhI thI pora prAja bhI lakSita hotA jo pApa ho / mAluma hotA hai inhoMne jo bhI samAja hai / kiyA parahita-hetu ho kiyA, bhalAI ko vRSTi se ho SayA likheM, kahA~ taka likheM? samAja kI ukta sthiti
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura karmaThoM ke pratIta apamAnoM aura navIna gatividhiyoM kaTasatya ke lie hameM kSamA kreNge| ko par3ha sunakara kabhI-kabhI to hamArA mana khIjha-sA uThatA hamArI to dRr3ha dhAraNA hai ki jainadharma tyAgarUpa aparihai aura socatA hai grahI dharma hai| jaba taka paise jaise parigraha ke bala para dharma 'kari phulela ko Acamana, mITho kahata sarAha / kA sthAyitva cAhate raheMge; bheTe, sammAna prAdi de-lekarare gaMdhI mati aMdha tU, atara dikhAvata kAha // ' jayantiyoM, utsava, semInAra, yahA~ taka ki jaya jayakAra bhI paiso ke bala para karate karAte raheMge taba taka -cAhe dharmaprasaMga meM hama yaha bhI kahanA cAhege ki --jina para samAja kA koI RNa nahIM hai yA jo RNa se bebAka ho pracAra ke nAma para kitanI hI yAtrAe~ kara kitane hI cuke hai unakI bAta dUsarI hai -pezevara yAcakoM kI jamAta bhASaNoM kA, akhabAroM, kaisiToM, reDiyo yA TelIvijanoM se to kacha kahanA hI vyartha hai| hama to apanI jAnate hai-- _ kA u kA upayoga kyoM na kiyA jAya; dharma aura dharmAtmA karmaThoM hama para samAja kA RNa hai| hama isI meM baTe. paDhe-likhe kA hrAsa hI hotA rhegaa| aura sadA isI meM kAma karate rahe haiM aura samAja ne apane yadi dharma aura karmaThoM kI ijjata rakhanA hai to samasta meM rahakara jIne diyA to samAdhi bhI isI meM caahege| pAkhaNDoM ko choDa---sva-prAcAra pAlana kA mUrta aAndolana socate haiM prAyu kA kyA bharomA ? na jAne kaba sAMsa cher3anA hogaa| jaba netA loga, vidvAna, vyAkhyAtA, gRhastha nikala jaay| kahI RNI hokara hI bhava-bhava me bhaTakate aura tyAgI kundakanda kI vANI rUpa sva-prAcAra meM pravRtta na phire| ata uRNa hone ke prayAsa meM sacAI bAMTa dete hoMge-taba dharma svayaM camaka kara sAmane khar3A dikhegA aura hai| AzA hai hamArI sadbhAvanA kA khyAla kara pAThaka isa kandakanda dvisahasrAbdi bhI tabhI saphala hogii| (pR0 30 kA zeSAza) hai| zrAvaka samaya nikAla kara apanI zakti ka anumAra ke pAlana binA hamAre mAre upakrama kahI do-nambara (yAnI deva-pUjA Adi kare / para, bahuna kama loga aise hoge jo ina niyama toDane) ke to naho ? jabaki jaina mAtra ko dodhArmika kartavyo ko pUrA karate ho ! Aja to SaTkarma naMbarI kAmo se bacanA caahie| jaina kI vatti to 'mana meM kyA ? jaba bahata se logoM ko mAdhAraNa niyamo-pAnI hoya so vacana ucariNa, vacana hoya mo tana so karie' chAnakara pIne, rAtri bhojana na karane, tIna makAro kA jaimI hotI hai na ki 'hAthI ke dAMta khAne ke aura, dikhAne tyAga karane Adi taka kA jJAna nhii| taba paTa kriyAo ke aura jmii| ana isa avasara para hara jainI kA kartavya ke karane kA prazna hI kaisA ? jaba zrAvako kA dhyAna bhI jaina ke prArambhika niyamI hai| hai ki vaha apane yogya AvazyakoM kA avazya pAlana kare ke pAlana para hogA, tabhI dvimahasrAbdI manAnA gaphala aura Age ke jIvana meM bhI unake nirvAha karane kI sahI hogaa| socanA to yaha bhI hogA ki kundakunda ke Adezo pratijJA kare / zubhamastu sarva jagataH / -sampAdaka kAgaja prApti : ---zrImatI aMgUrI devI jaina (dharmapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI) naI dillI-2 ke saujanya se / AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 ru0 vArSika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 3... vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana nagrantha-prazasti saMgraha, bhAga 1 : saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita grantho kI prazastiyo kA magalAcaraNa mahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSTo aura paM0 paramAnanda shaastr| kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... anagrantha-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyo kA mahattvapUrNa sNgrh| pacapana granthakAroM ke aitihAsika gratha-paricaya aura pariziSTo sahita / sa. pa. paramAnanda shaastrii| sjild| 15... samAdhitantra praura iSTopadeza : adhyAtmakRti, pa0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 5-5. zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina .. jaina sAhitya aura itihAsa para vizara prakAza : pRSTha sakhyA 74, sajilda / kasAyapAhaDasutta : mUla grantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka pa hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSTo pora hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM me / pRSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / 25.00 dhyAnazataka (dhyAnastava sahita) : sapAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-0. bhAvaka dharma saMhitA : zrI darayAvasiMha soSiyA 5-00 jana lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) : sa. 50 bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40.00 jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI pamacandra zAstrI, sAta viSayo para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-00 mula jaina saMskRti aparigraha : zrI padmacandra zAstrI 2.00 Jajna Bibliography Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 mampAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmocandra jaina, sampAdaka : zrI padmacandra zAstrI prakAzaka ----bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevAmandira ke lie mudrita, gItA priMTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 BOOK-POST
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira kA praimAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 2: ki02 apraila-jUna 1989 isa aMka meMkrama viSaya 1. adhyAtma-pada 2. kundakandAcArya-DA. jyotiSasAda jaina 3. zrutadevatA kI mUrtiyAM khaMDita hone se bacAyeM ___ --DA0 gokula caMda jaina 4. A0 kundakunda aura unakI sAhitya sRjana me dRSTi -DA. kamaleza kumAra jaina 5. amRta-kaNa-zrI zIla candra jauharI 6. A0 kundakunda kA aprakAzita sAhitya -DaoN. kastUracanda kAzalIvAla 7. bUda bUda rIte jaise ajuli ko jala hai -zrI zAntIlAla jaina kAgajI 6. mahAkavi banArasIdAsa kI rasa-viSayaka avadhAraNA -DaoN0 prAditya praciNDayA 'dIti' 6. paramAtma prakAza eva gItA meM Atmatatva -DaoN. kapUra canda jaina, saskRta vibhAgAdhyakSa 10. digambara muniyo kI jIvana caryA / -kumArI vibhA jaina, ema. e. zodha chAtrA 11. SakhaMDAgama aura gommaTasAra -zrI ema. ela. jaina, naI dillI 12. sallekhanA aura samAdhi maraNa -DaoN. darabArI lAla koThiyA 13. samAja aura jaina vidvAn-zrI pavandra zAstrI, naI dillI 31 prakAzaka: vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ | vIra sevA mandira ke yazasvI vidvAn paM0 zrI bAlacandra zAstrI vi. saM. 1962-2046 __ zrI paM0 bAlacandrajI zAstrI jaina samAja ke gine-cune jaina vidyA-manISiyoM meM agragaNya rhe| unhoMne vArANasI meM adhyayana kara jaina vidyAoM ke adhyApana, adhyayana aura anusaMdhAna ko apanA kAryakSetra cunaa| isameM ve jIvana bhara lage rahe aura apanA amUlya yogadAna kara jainavidyAoM ke itihAsa meM apanA nAma amara kara ge| unake dvArA likhita, sampAdita evaM anuvAdita lagabhaga do darjana gratha isake pramANa hai / inameM 'jaina lakSaNAvalI' nAmaka akelA eka graMtha hI unakI kotipatAkA ko phaharAtA rhegaa| unhoMne vIra sevA mandira meM atyanta niSThApUrvaka kArya kiyA aura isake kAryakSetrako samRddha kiyaa| unhone samAja me paMDita kI paMgusthiti kA mAnasika anabhava bhI kiyaa| yahI kAraNa hai ki unhoMne apanI kisI bhI paudha ko isa kSetra meM nahI Ane diyaa| unakA udAharaNa samAja meM 'paMDita paramparA' ko saMvaddhita karane kI dizA me socane ke lie eka preraka prasaMga hai| paMDita jI ke asAmayika nidhana ko vIra sevA maMdira kI kAryakAriNI ne samAja kI apuraNIyakSati mAnA aura apanI baiThaka meM paDitajI ke prati zraddhA vyakta karate hue divaMgata AtmA kI sadgati evaM zAnti ke lie prArthanA aura unake kuTumbiyoM ke prati saMvedanA vyakta kii| subhASa jaina mahAsaciva vIra sevA mandira vidhAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiM / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prom aham AMUHURU pABaunmum AV RRAN Budd 17MIR paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa savat 2515, vi0 saM0 2046 varSa 42 kiraNa 2 apraila-jana 198ha / adhyAtma-pada cita citake cideza kaba, azeSa para bama / dukhadA apAra vidhi-ducAra-kI camUM dama // cita0 // taji puNya-pApa thApa Apa, Apa meM rama / kaba rAga-Aga zarma-bAga dAghanI zamaM // cita0 // daga-jJAna-bhAna tai mithyA ajJAnatama damaM / kaba sarba jIva prANibhUta, sattva sauM chama // cita0 // jala-mallalipta-kala sukala, suballa parinamUM / dalake visallamalla kaba, aTallapada pamaM // cit0|| kaba dhyAya aja-amara ko phira na bhava vipina bhm| jina dUra kaula 'daula' ko yaha hetu hauM namUM // cita0 // kavivara daulatarAma kRta bhAvArtha-he jina vaha kauna-sA kSaNa hogA jaba maiM sampUrNa vibhAvoM kA vamana karUMgA aura dukhadAyI aSTakarmo ko senA kA damana kruuNgaa| punya-pApa ko chor3akara Atma meM lIna hoU~gA aura kaba sukharUpI bAga ko jalAne vAlI rAga-rUpI agni kA zamana karU~gA / samyagdarzana-jJAna rUpI mUrya se mithyAtva aura ajJAnarUpI aMdhere kA damana karU~gA aura samasta.jIvoM se kSamA-bhAva dhAraNa kruuNgaa| malInatA se yukta jar3a zarIra ko zukla dhyAna ke vala se kaba choDUgA aura kaba mithyA mAyA-nidAna zalyoM ko chor3a mokSa pada paauuNgaa| maiM mokSa ko pAkara kaba bhava-vana meM nahI ghamaMgA ? he jina, merI yaha pratijJA pUrI ho isalie maiM namana karatA huuN|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcArya 1) itihAsa manISI, vidyAvAridhi sva0 DA. jyotiprasAda jaina kundakunda digambara jaina paramparA ke sarvamahAna, sarvA- jinavANI kI sarvApekSika zreSThatA ko pramANita karane dhika pratiSThana eva prakhyAta AcArya hai| mahAna sarasvatI sampUrNa bharatakSetra me use pratiSThApita karane eva lokapriya Andolana ke netAo meM pramukha aura sambhavatayA Adya jaina banAne kA pradhAna shre| inhe hI diyA jAtA hai, jaisA ki grantha praNetA hai| ve sampradAya bheda ke virodhI aura avi- nimnalikhita zloka se vidita hotA hai - bhakta mUla sagha ke parama samarthaka the, sAtha hI bhadrabAhu zruta- vandyo vibhu pina kairiha kauNDakundaH kevalI kI dakSiNApatha paramparA ko hI ve mahAvIra ke kundaprabhA praNayi-kItivibhUSitAzaH / mUlasagha kA saca vA eva ekamAtra pratinidhi mAnate the aura yazcAru cAraNakarAmbuja caJcarIkazcake apane samaya meM usake pradhAna netA the| unakA mahatva usa zrutasya bharateprayata. praniSThAm / / sarvapacalita magala zloka se hI spaSTa hai jo samasta dhArmika (zravaNabelagola zilAlekha sakhyA 54) eva mAgalika kAryoM kI nirvighna samApta ke lie ukA unake uttaravartI aneka grankAra unake RNI rahe hai kAyoM ke prArambha meM par3hA jAtA hai-- aura unake kucha grantha to paravatI TIkAkAro ko upayukta magala bhagavAna vIro, magala gola mognnii| uddharaNa pradAna karane ke lie sAkSAta kAmadhenu siddha hue magala kundakundAya) , jainadharmostu maMgalam / / hai| unakI adhikaa| vinayA~ matavAda eva sampradAyavAda isa prakAra svaya bhagavAna mahAvIra aura unake pradhAna se achUtI hai, vizeSakara unake samayasAra' kI to digambara, gaNaghara gonama svAmI ne mAtha kandakanda kA nAma smaraNa zvetAmbara, sthAnakavAsI Adi vibhinna sampradAyo vAla kiyA jAnA hai| janI hI nahI bali bahuta sa ajaina bhI bhaktipUrvaka svAenimAphiyA karNATikA ke dvitIya khaNDa meM eka shlok| dhyAya karate hai| bhauryottara eva pUrva gu-takAlIna prAcIna milatA hai bhArata ke ye sarvamahAna AtmavAdI AdhyAtmika santa the / zrImatI vardhamAnasya vardhamAnasya zAsane / prAyaH samasta uttarakAlIna adhyAtmavAdiyo, nirguNopAsako zrI koNDa kundanAmAbhU mUsidhAgraNIHNI / / athavA rahasyavAdI bhAratIya manto ke lie kundaku-da kI jigakA tAtparya hai ki zrImad vardhamAna mahAvIra ke uktiyAM opanipAdaka sAhitya ke samakakSa hI pramukha vRddhigata dharmazAsana me mUlasagha ke agraNI (netA) yI koNDa- AdhAra srota rahatA ho| kanda nAma ke gaNI (muni) the / bhagavAna mahAvIra ke dharma- AcArya kundakunda ke jIvana se sambandhita kaI paramparA zAsana kA vardhamAna karane vAle mUlamagha ke agraNI ina kathAeM pracalita hai, kintu va saba unake samaya se zatAmuninAyaka koNDakunda kA anbaya (kundakundAnvaya) aneka bdiyoM pIche gar3hI gaI pratIta hotI hai| ina paurANika zAkhAo prazAkhAo me tAra pAtA huA dezavyApI AkhyAno jaisI kundakunda jIvana gAthAo me kitanA tathyAza huaa| adhikAza uttarakAlIna digambara sAdhu apane Apa hai yaha kahanA kaThina hai| ina yogirAja me aneka camatkArI ko kundakundAnvayI mAna gauravAnvita hote rahe hai| digambara zaktiyoM hona kI bhI anuzrutiyA~ pracalita hai| kahA jAtA AmnAya ke nandi Adi tIna bar3e-bar3e sagha apanI-apanI hai ki unhe cAraNaRddhi prApta thI jisake dvArA ve AkAza paramparA ko mUlata: isI anvaya se sambandhita karate hai| mArga se gamana kara sakate the, unhoMne videha kSetra meM sImadhara
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumbakamdAcArya svAmI tIrthakara ke samavasaraNa meM jAkara unake darzana kiye kundakunda kA hI aparanAma prasiddha ho gayA pratIta hotA hai| the aura sAkSAt kevalI bhagavAna ke mukha se dharma zravaNa gRdhrapiccha kundaku-da ke ziSya umAsvAmI ke upanAma ke kiyA thA, ityAdi / kintu ina saba anutiyo ko aiti- rUpa me bhI prasiddha hai| sambhavatayA dono hI prAcAryoM ne hAsika ghaTanAeM siddha karane kA koI sAdhana nahI hai| mayarapiccha ke sthAna para gadhapiccha kA upayoga alpAdhika karNATaka deza ke zilAlekho me ina AcArya kA nAma kAla ke lie kiyA ho isase yaha una dono ke lie hI bahudhA 'koNDakunda' rUpa meM pAyA jAtA hai| isI kA bhruti- vizeSaNarUpa se prayukta hone lagA ho| vakragrIva nAma ke madhura saMskRta rUpa 'kundakunda' hai| devasena (vikrama 660 eka AcArya (lagabhaga 575 I.) dravir3asadha ke saMgaThanakartA arthAt san 633 I0), indranandi (lagabhaga 1000 vikrama vajranandi (582-604 I.) ke mahayogI the| ata. arthAta 10vI zatAbdI I vI) aura jayasena (lagabhaga vi0 nizcaya se nahI kahA jA sakatA ki kimI bhUla ke kAraNa 1200) ne inakA ulanekha 'padmanandi' nAma se kiyA hai| athavA kundakunda kA eka vizeSaNa hone ke kAraNa yaha nAma kucha pUrvamadhya evaM madhyakAlIna zilAlekhoM evaM granthakAro bhI unake lie prayukta kiyA gyaa| elAcArya ma tamila ne vakragrIva, gRdhrapiccha aura elAcArya bhI kundakanda ke hI bhASA ke prAcIna sagama sAhitya me pagiddha kurala kAvya ke aparanAma rahe banAye hai| baTTa keri yA baTTake rAcArya bhI mUlakA kA mAnA jAtA hai| kucha vidvAno kI dhAraNA hai unakA eka nAmAntara batAyA jAtA hai| giranATa sAhaba ki usa apUrva kAvya ke kartA AcArya kundakunda hI hai| ke anumAra mahAmati bhI unhI kA eka nAma thaa| kintu sambhavatayA tamila deza meM dharmapracAra karate hue unhe elAsasAra dehabhogo se virakta ye tazedhana yogIpavara nirgranthA- cArya nAma prApta huA ho aura isInira bAda meM isakA cArya apane sambandha meM svaya prAyaH koI sUcanA nahI det| prayoga unake lie zilAlekhAdi meM huaa| mUlAcAra ke kevala unakI 'bArasa aNuvekvA' nAmaka eka racanA ke kartA baTTake rAcArya nAma se prasiddha hai aura aba isameM koI anta meM unakA 'kundakanda' nAma upalabdha hotA hai aura mandeha nahIM rahA hai ki vaha grantha ku-dakunda kI hI kRti hai|' 'bodhapAhuI' nAmaka eka racanA me kiya gaya isa ullekha .. ata: yaha (baTTakerAcArya,= vartakAcArya avartakAcArma) unhI saddaviyAro hUo bhAsA suttemu ja jiNe khiy| kA eka upanAma rahA hogaa| so tahakahiyaM NAya sImaNa ya bhaddabAhassa // jahA~ taka unake guruoM kA prazna hai, paTTAvalI ke jinase prakaTa hotA hai ki unake guru bhadrabAhu the| unake candra ke ziSya padmanandi kundakIrti hone se jinacandra kA, eka TIkAkAra jayasena ne tathA prabhAcandra (lagabhaga 1150 / jo kundakunda ke lagabhaga 50 varSa bAda haye hai, unake guru vikrama ardhAt san 1063 I0) ne kundakunda ke guru kA / hone kA prazna hI nahI hai / kundakanda ke mukhya evaM dIkSAguru nAma kamAranandi batAyA hai| nandisagha kI eka paTTAvalI bhadrabAha dvitIya (vikrama 20-43 arthAta IsApUrva 37me arhabali ke praziSya aura gAghanandi ke ziSya jinacandra 14) hI rahe pratIta hote hai| kamAranandi, jo kArtikeyAko kundakunda kA guru batAyA hai| zilAlekhoM me kundakunda nprekSA ka ka kumAra yA svAmI kumAra se tathA mathurA kA prAyaH bhadrabAhu ke uparAnta aura umAsvAmI, samantabhadra, ke varSa 67 yA 87 (pUrva zaka savat) arthAt vikrama 58 siMhanandi Adi ke pUrva ullekha kiyA gayA hai| yA 79-san 1 yA 21 IsvI ke zilAlekha meM ullikhita jahA~ taka kundakunda ke vibhinna nAmo kA sambandha hai, kumAranandI se abhinna pratIta hote hai| sambhava hai unhe mahAmati to vizeSaNa mAtra hai-zilAlekho se yaha bAta vayovRddha hone ke nAte kundakunda guru tulya mAnate ho--- spaSTa hai / use bhUla se hI unakA apara nAma samajha liyA sambhava hai jaba kundakunda mathurA (uttarI bhArata) me padhAre gayA hai| papanandi unake praziSya kundakIti kA apara nAma ho usa samaya ye kumAranandi mathuga ke tatkAlIna guruA rahA pratIta hotA hai, kAlAntara meM dono guruo kA bheda me vRddhapramukha ho aura kundakunda ne unakA guru tulya sammAna bhala jAne se aura kundakIti ke vismRta ho jAne se yaha kiyA ho| isI AdhAra para kAlAntara meM unakA kunda
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4, varSa 42, ki02 anekAnta kunda ke guru rUpa me ullekha hone lagA ho| kaSAyapAhuDa ke uddhArakartA AcArya muNadhara (lagabhaga 50isameM to koI sandeha nahIM hai ki AcArya kundakunda se 75 vikrama arthAt I0 pU07-18 I.); SaTkhaNDAgama mUlataH dakSiNApatha ke nivAsI the-adhika sambhAvanA yahI ke uddhArakartA AcArya dharasena (lagabhaga vikrama 67hai ki ve draviDa kannaDa pradezo ke madhyavartI sImA pradeza ke 132 arthAt san 40--75 I0), bhagavatI ArAdhanA ke nivAsI ho| koNDakunda nAma svaya dravir3a jhalaka liye kartA zivArya (lagabhaga 57-107 vikrama arthAta san pratIta hotA hai pora kannaDa pradeza kA koI sthAna nAma 0-50 I0), paumacariu ke racayitA vimalArya (vikrama jaisA lagatA hai| tumbalarAcAryaAdi anya kaI dakSiNI 60 arthAt san 3 I0), tattvArthasUtra ke kartA umAsvAmI guruoM ke nAma bhI unake janma grAma ke nAma para prasiddha (lagabhaga 100-150 vikrama arthAt san 43-63 I.) hue| vartamAna gunTakala relave sTezana se 4-5 mIla dUra Adi ke prAyaH samasAmayika the| jaina paramparA meM likhita koNDakunda nAma kA eka grAma Aja bhI vidyamAna hai aura grantha praNayana karane vAle prArambhika AcAryoM meM pramukha the / parampaga vizvAsa ume kundakunda ke jIvana se sambandhita vikrama 123 (san 66 I0) meM arhadbali dvArA mUlasaMgha kA nandi, sena, deva, siMha yAdi saghoM me vibhAjana karane karanA hai| isa grAma ke nikaTavartI pahADI kI guphAo me ke tathA vikrama 136 (san 76 I0) me digambara-zvetAmbara unhoMne tapazcaraNa kiyA thA aisA vizvAsa kiyA jAtA sampradAya bheda hone ke pUrva hI ye hue pratIta hote haiM / hai| isI prakAra nandI parvata nAma kI eka anya pahAr3I ko paramparA likhita evaM paurANika anuzrutiyA, sAhityagata bhI kundakunda kA tapasyA sthAna batAyA jAtA hai / yaha to evaM zilAlekhIya ullekha aura krama, anya prasiddha jainAprAya: spaSTa hai ki kundakunda sudUra dakSiNa meM utpanna hue cAryo eva granthakAro se unakA pUrvApara Adi sabhI dRSTiyoM the, karNATaka deza ko unhoMne apanA kendra banAyA thA, se unavA uparokta samaya ThIka pratIta hotA hai| apanI pANDya-pallava Adi draviDa dezo meM bhI unhone paryApta bhASA, zailI, viSaya Adi kI dRSTi se bhI ve AdyakAlIna pracAra kiyA thA aura kyA Azcarya tamila sagama (namila granthakAra sUvita hote hai| anya vidvAna bhI unheM vikrama jaina sadha jo bAda meM tamila sAhityika sagama mAtra raha kI pahalI-dUsarI zatI kA vidvAna anumAna karate hai| gayA) kI sthApanA evaM pragati meM unhoMne yoga diyA ho| kundakunda apane kisI grantha meM kisI pUrvavartI grantha yA aise mahAna yuga pravartaka AcArya ne bhAratavarSa ke anya bhAgo granthakAra kA ullekha nahI karate-kevala guru paramparA se me bhI vihAra kiyA hogA aura sudUra hone para bhI uttarA prApta jinAgama yA dvAdazAMga zruta ke jJAna ko hI apanA patha ke tatkAlIna sarvamahAna jaina sAskRtika kendra aura AdhAra sUcita karate hai| unake grantho meM aneka gAthAeM sarasvatI Andolana ke srota mathurA nagara kI bhI yAtrA aisI hai jo zvetAmbara Agamo meM bhI pAI jAtI haiMkI hogii| isase bhI yaha pramANita hotA hai ki una sabakA koI nandisagha ko paTTAvaliyo se kundakunda kA samaya vi0 abhinna prAcIna mUla srota thA, dono hI paramparA ke '6-101 (I0pU0544 60) prakaTa hAtA vidvAnoM ne unake sarakSaNa kA prayatna kiyaa| hai jo prAya: ThIka hI pratIta hotA hai| ve bhadrabAhu dvitIya hai| va bhadrabAhu ti paramaparA sammata evaM bahumAnya matAnusAra AcArya (vikrama 20-43 arthAt I0pU0 37-14) ke sAkSAta kundakunda vikrama savat 46 arthAt IsApUrva 8 meM AcArya ziSya yA kama se kama praziSya avazya the| mathurA ke pada para pratiSThita hae, 52 varSa paryanta usa pada kA upabhoga kumAranandi (vikrama 58-78 arthAt san 1-21 I0), karake san 44 I0 me, 85 varSa kI Ayu me vaha svargastha bhadrabAhu dvitIya ke paTTadhara lohAcArya (vikrama 4.--65 hue| yaha bhI anubhuti hai unhoMne bAlyAvasthA meM hI arthAta I0pU0 14-38 I0). unake uttarAdhikArI evaM muni dIkSA le lI thii| muni dIkSA ke lie nyUnatama avibhakta mUlasagha ke mantima saghAcArya arhadbaliguptigupta nirdhArita vaya 8 varSa hai, aisI mAnyatA hai| eka matAnusAra (vikrama 65---123 arthAt san 38 I0-66 I.), unhone 8 varSa kI Ayu meM dIkSA lI thI, dUsare mata se 11
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ . varSa kI Ayu meM dIkSA lI thI, eka anya mata se unakI TIkA-vyAkhyA prAdi sahita prakApUrNa Ayu 95 varSa thii| kintu cUki unake AcAryakAla ke zita ho cuke hai| IsApUrva 8 se san 44 I0 paryanta rahA hone meM prAyaH koI 2. pravacanasAra -isake bhI aneka saskaraNa prakAzita matabheda nahIM hai, yaha vRddhi unake janmakAla yA munidIkSA kAla me hI sambhava hai| isa prakAra AcArya kA janma 3. paMcAstikAyamAra-aneka maskaraNa prakAzita / IsApUrva 51 yA 41 me, athavA una donoM tithiyo ke bIca 4. niyamasAra -prakAzita / kisI samaya huaa| unakI muni dIkSA bhI IsApUrva 43, 5. rayaNasAra -prkaashit| 40, 33 yA 30 me huii| 6. aSTapAhu -prakAzita / mokhika paramparA se prApta zratAgama ke AdhAra para 7. bArasa aNuvekkhA--prakAzita / kundakumdAcArya ne 84 pAhaDa (prANana) grantha race kahe jAte 8. dazabhakti --prakAzita / jAte haiN| unake grantho ke zIrSaka prakaraNAtmaka hai---unake 6. mUlAvAra prakAzita / dvArA ve apane viSaya me niSNAta, pratyakSadATA guru kI nAI kucha anya pAhuDa bhI prApta hue hai| inaka grantho para mahaja bhAva se dharmopadeza karate cale jAte hai--uma jJAna uttaravartI prauDha AcAryoM ne aneka TIkApa likhI hai| ko ve svayaM tIrthaMkara dvArA pradatta jJAna mAnate haiN| ata: kundakunda kI kRtiyo ke prasiddha TIkAkAra haiM-amRtacandrAsvaya apanA nAma kartA ke rUpa meM dene ko kahIM bhI unheM cArya (10vI zatI) aura pa0 rUpacanda, pa0 banArasIdAsa, AvazyakatA hI pratIta nahIM hotii| yatra-tatra prasagavaza pANDe hemarAja, 50 jayacandra (16vI se 16vI zatI ke aitihAsika vyaktiyo eva ghaTanAo kI ora bhI dRSTAntarUpa madhya) / se saMketa kara dete hai| vikrama saMvat 1455 ke eka zilAlekha meM agapUrvakundakundAcArya ke suprasiddha upalabdha grantha nimna prakAra dhArI AcAryoM ke antima samUha ke pazcAt hue AcAryoM kA ullekha karate hue kauNDakunda yatIndra ko prazasti dI gaI 1.samayasAra prAbhRta--aneka saskaraNa vibhinna bhASAo hai / kundakundAcArya kA mahattva ina sabase svayaM pramANita hai| me mUla, anuvAda, prAcIna eva navIna (zrI ramAkAnta jaina ke saujanya se) sandarbha-sUcI 1. apanI 'di jaina sorseja oNpha di hisTrI Apha enzyenTa 5. tamilanADu me jana mAnyatA yahI hai ki 'tirukurala' ke iNDiyA' meM pR0 12? aura 122 para DAkTara sAhaba racayitA tiruvalluvara nAmaka koI gRhastha santa the, ne jayasana kA samaya la0 1150 I0 akita kiyA hai kintu ukta grantha me jainadharma kA vizeSa prabhAva lakSita kintu aitihAsika vyaktikoza kI pAnDulipi meM, hone aura Adya tamila mAhitya ke puraskartA prAyaH jisase uparyukta lekha uddhRta hai, eka sthAna para vi0 jaina AcArya hone ke kAraNa aneka tamila vidvAna 1200 ko kATakara unhone 1068 I0 likhA hai| bhI use jaina kRti mAnane para vicAra karane lage hai| isa sazodhana kA AdhAra ajJAta hai| sva. pro0 e0 cakravartI ne apanI 'jaina liTarecara ina 2. tattvArthazAstrakartAra gRdhrapicchopalakSitam / tamila' me isa kRti ke kartA kA nAma lAcArya vande gaNIndra saMjAtamumAsvAmI munIzvaram // batAyA hai aura use AcArya kundaku. kA aparanAma --tattvArtha prazasti, paMcama 1; epigrAphiyA batAyA hai| karNATakA dvitIya khaDa tathA zravaNabelagola zilAlekha 64, 127 va 258. dillI ke digambara jaina pacAyatI mandira ke zAstra 3. jaina sorseja Apha hisTrI Apha enzyenTa iMDiyA pR. 274. bhaNDAra me 'mUlAcAra' kI eka hastalikhita prati para 4. vahI / lekhaka rUpa me kundakunda kA nAma diyA hai| .
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmayika-preraNA :---- zrutadevatA kI mUrtiyA~ khaNDita hone se bacAyeM L] DA0 gokulacandra jaina, adhyakSa, prAkRta evaM jainAgama vibhAga yaha sAMskRtika cetanA kA AhvAna hai| vizeSarUpa se dharasena kI cintA aura zruta sarakSaNa kA dAyitvabodha digambara paramparA ke anuyAyiyoM ke samakSa yaha cunautI hai| 'tIrthakara, julAI 1988) zIrSaka nibandha me hamane aise apanI nAdAnI aura gaijammedArI ke kAraNa hama dvAdazAga kaI viSayo kI carcA kI thii| kaI aise muddo kI ora zrutajJAna kI amulya nidhi ko surakSita nahI rakha paaye| saketa kiyA thA, jisase hamAre vartamAna prAcAryoM, sAdhubauddho na bAra-bAra sagItiyo kA Ayojana kiyaa| bhaga- santo, zrAvako, zrImanto, paNDita-prophesaro kI A~kheM khalanI vAna buddha ke upadezo kA magAyana kiyaa| ina prayatnoM ke caahie| kucha pratikriyAye huI bhii| para utanA paryApta phalasvarUpa vipiTaka me buddhavacana surakSita ho gaye aura nahIM hai| tIrthakara ke mampAdaka cAhate hai ki jo lekha vaha Aja saMsAra bhara meM upalabdha hai| prabatAmbara parampaga ne chApe, ume apana bhejA jAye maiMne isakA nirvAha kiyaa| bhagavAna mahAvIra ka 3 dezoM ko mRkSita karane ke lie usa lekha ko pratyeka digambara jaina ke hAthoM me pahacanA kaI bAra vAcanAeM Ayojita kii| zruta paramparA sa jisa cAhie / tIthakara ke sampAdaka se maiM anurodha karU~gA ki jitanA smaraNa raha pAyA thA, use sabake samakSa prastuta ve isakA koI mArga khoje aura ina 'yakSa prazno' para gaharI kiyaa| isa bAta kI samIkSA kI gayI ki kitanA yAda bahasa kraayeN| raha gayA hai, kitanA vismRta ho gayA hai| pATha bheda bhI lagabhaga isI lekha ke krama meM 'AcArya kundakunda para sAmane Aya / | ||r bhI antata. sAmUhika prayAna phanIbhUta vidyAvAridhi kI upAdhi' likhA gyaa| eka se adhika hue / valabhI ma AgamA ko pustakArUDha karake surakSita kara diyA gayA / hajAro varSoM se sAdhu-santa aura zrAvaka patro meM chpaa| yaha mAtra samAcAra nahI thaa| katipaya usa pustakArUDha zruta jJAna kI surakSA ma nirantara sAvadhAna kaDavI saccAiyAM bhI thii| kAphI pratikriyAye aayii| kucha rahe / uso kA muphala hai ki. zvatAmbara paramparA meM Agama ne apanI dADhI 3 tinake ko sahalAyA aura phira sAvaaura Agamika sAhitya vipula parimANa meM upalabdha hai| dhAnI se umI me khosa liyaa| AcArya kundakuMda ne likhA hai ki 'aparAdhI zakita hokara DaratA huA ghUmatA hai para digambara paramparA - dvAdazAga kA surakSA ke lie niraparAdhI ni.zaMka ghUmatA hai|' (samayasAra) aba sthiti prayatna karane kA eka bho sandarbha upalabdha nahIM hotaa| ulaTa gayI hai| jo galatI kara rahA hai, vaha jAna bUjhakara zvetAmbara paramparA meM jina vAcAo ke ullekha hai, unake vaisA kara rahA hai| isalie niDara hai| vaha netA hai, viSaya meM bhI koI jAnakArI nahI hai| kAraNa jo bhI raha AcArya hai, zrImanta hai, paNDita-prophesara hai / yuvA UrjA ko ho, para pariNAma hamAre sAmane hai / digambara paramparA me vaha bahakA sakatA hai / saba taraha se sazakta aura sannaddha hai| dvAdazAMga zrutajJAna yA eka bhI mUla Agama upalabdha nahI imalie niDara hai| AcArya kundakunda kaha sakate hai ki hai| kyA hama apane purakho ke isa anutaradAyitva kI kahI cUka ho jAye to use chala na samajheM-'jai cukkejja samIkSA karege? chala Na ghetavva / ' Aja jo bhI likhA jA rahA hai, kahA zrutajJAna kI gurakSA ke dAyitvabodha kA sarvaprathama jA rahA hai| usakA lekhaka, sampAdaka pravaktA, pravacanakartA udAharaNa AcArya dharasena kA milatA hai| usI ke prati- mAnatA hai ki use sarvajJabhASita mAnA jaaye| usake sAmane phala SaTkhaDAgama isa pIr3hI ko upalabdha ho sakA / 'AcArya prazna cihna lagAne kA savAla hI nahIM khar3A hotA /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutadevatA kI mUrtiyoM meM khaNDita hone se bacAyeM isa samaya tAjA sandarbha AcArya kundakunda kA hai| nandi kI saskRta TIkA hai / maiMne vasunandi ke eka naye grantha isalie mukhyarUpa se unhI ke prAkRta granthoM kI bAta yahA~ taccaviyAroM' kA sApAdana kiyA thA aura usakI kahanI hai| prasaMgataH katipaya anya grantho kI bAta kahanA prastAvanA me vasunandi ke samaya Adi kaI viSayoM para bhI apekSita hai| gata kucha varSoM meM bhagavatI ArAdhanA, naye Dhaga se vicAra kiyA thaa| paNDita jI ko prastAvanA malAcAra, gommaTasAra ke naye saskaraNa prakAzita hue hai| sunAkara unase carcA kara rahA thaa| prasagana. mUlAcAra kI itane prAmANika, sApha-suthare, svaya meM prAyaH pUrNa, isake TIkA kI bAta aayii| maine paNDitajI se pUchA ki 'TIkA pUrva prakAzita nahI hue| inameM jo kucha aura karaNa ya hai kI prAcIna pANDulipiyoM meM prAkRna gAthAo kI saMskRta yA apekSita thA, use sampAdaka, granthamAlA tathA sampAdaka chAyA hai yA nahI ?' paNDitajI cauke / maiMne kahA ki tathA anya sambaddha vidvAna jAnate the, jAnate hai| agale mANikacanda granthamAlA ke saskaraNa meM chapI hai / paNDitajI saMskaraNo me isa saskAra kI AzA bhI kI jA sakatI hai| ne sonakara kahA--"merI samajha se pANDulipiyoM meM chAMyA kucha sambaddha tathyo ko yahA~ prastuta kara denA upayukta hogaa| nahI hai| phira bhI dekhanA pddegaa| varNI sasthAna meM do bhagavatI ArAdhanA para vidyAvAridhi kI upAdhi ke pANDulipiyAM bhI hai| dekhanA aura majhe bhI batAnA / " lie hamane eka anusandhAtA kA pajIyana karAyA thaa| dekhane para patA calA ki TIkA me chAyA nahIM dI gaI hai| isase bhagavatI ArAdhanA ko eka bAra puna: sUkSmatA se saca to yaha hai ki prAcIna prAkRta granthoM meM aneka se parakhane kA avasara milaa| naye sAraNa ko bhI pUrI pAribhASika zabda prayukta hai, jinakI saMskRta lAyA nahIM ho sAvadhAnI se dekhA / mUla grantha kI prAkRta gAe~ saskRta sakatI, vyAkhyA hI ho sakatI hai| TIkA me pratIko ke rUpa me surakSita hai| i. raNa me bhagavatI ArAdhanA aura malAcAra digambara paramparA prakAzita gAthAe~ TIkA ke pratIko se mela nahIM khaatii| me bahuta mahattvapUrNa mAne jAte hai| dono grantho kI patAsampAdaka kA isa ora dhyAna gayA hogA aura isa sambandha dhika gAthAe~ zvetAmbara grantho meM bhI pAyI jAtI hai| me prastAvanA meM carcA kI gayI hogI, yaha mAnakara hamane mUlAcAra kI gAthAe~ kundakunda meM bhI paryApta saMkhyA me prastAvanA ko dekhA / usame kahI isakA ullekha nahIM thaa| pAyI jAtI hai| kahIM-kahI ise kundakunda kA hI mAnA sampAdaka svargIya pa0 kailAzacandra zAstrI taba yahI vArANasI gayA hai| ina saba dRSTiyo se dono grantho ke pUrNa prAmANika meM the, una taka bAta phuNcaayii| aba unakA bhI dhyAna isa mUla pATha upalabdha rahanA Avazyaka hai| aura gyaa| unhoMne bahuta sahaja bhAva se kahA- 'bahuta-sI idhara ke dazako me AcArya kundakunda kI bahuta carcA bAto kI ora dhyAna gayA, para isa ora dhyAna hI nahIM huI hai| isalie unake grantho ke bhI aneka saskaraNa prkaagyaa|' spaSTa hai ki TIkAkAra ke samakSa bhagavatI ArA- zita hue hai| mANika candra granthamAlA, sanAtana jaina granthadhanA kI usase nimna pothI rahI, jisakA pATha mUla me mAlA, rAjacandra jaina granthamAlA ne kundakunda ke granthoM ko chapA hai| kula milA kara hama loga isa niSkarSa para pahuce prakAza meM lAne kA prAthamika pAyoniyara kArya kiyaa| ki mala grantha kA nayA saMskaraNa aura adhika pAThAlocana monagaDha. bhAratIya jJAnapITha Adi se bhI kaI grantha prakAzita ke sAtha prakAzita honA cAhie / anya bAte alaga hai| hae hai| idhara ke varSoM meM anya aneka sthAnoM se isI prakAra mUlAcAra ke viSaya me kaI bAte sAmane ke grantha prakAzita hue haiN| DaoN0 e0 ena0 upAdhye kA AyI / lagabhaga do dazaka pUrva paNDina phUla candra siddhAnta- pravacanasAra tathA pro0 e0 cakravartI kA samayasAra aura zAstrI ne isake sampAdana kA kArya Arambha kiyA thaa| pacAstikAyasAra unakI vistRta eva adhyayanapUrNa prastAvakatipaya prAcIna pANDulipiyoM ke pAThAntara bhI lie the| nAo ke kAraNa bahucacita hue| DaoNkTara upAdhye jIvana ke phira asvasthatA tathA anya vyastatAo ke kAraNa yaha kArya anta taka kundakunda ke grantho ke pUrNa pAThAlocana pUrvaka raha gyaa| mujhe isakI jAnakArI thI / mUlAcAra para vasu- taiyAra kiye gaye saMskaraNo kI bAta karate rhe|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8, varSa 42, ki0 2 anekAnta saubhAgya se uttara tathA dakSiNa bhArata me kundakunda ke jAtI hai| aba to prAcIna prAkRta siddhAnta graMthoM ko granthoM kI zatAdhika pratiyA~ upalabdha hai| isake bAvajUda vyAkaraNa aura chandoM ke anusAra badalane kA silasilA abhI taka eka bhI aisA mAmUhika upakrama nahIM huA, bhI zaru ho gayA hai / grantha chapate hai au* niHzulka vitarita jisameM vibhinna kAlo, vibhinna kSetro aura vibhinna ho jAte hai| ve anya aise vidvAno ke pAsa nahIM pahuMcate, paramparAgo kI cunI huI viziSTa pANDaligiyo ko eka jo ImAnadArI se inhe paDhe aura kucha galata lage to use sAtha rakhakara mala pATha kA paryAlocana kiyA gayA ho| mAhasa pUrvaka kaha sake / yadi yaha silasilA jArI rahA to aisI koI yojanA bhI abhI taka kisI sasthA kI gora se mAtra kandakanda ke hI nahIM digambara paramparA ke sabhI sAmane nahIM aayii| prAcIna middhAnta grantha badala jAyeMge / taba ve sabhI bhagavAn ___ isake viparIta ina varSoM meM kundakunda ke grantho ke jo mahAvIra me eka hajAra varSa bAda ke svata: siddha ho jaayeNge| saMskaraNa prakAzita hue hai, unase aba yaha patA laganA prAcIna grantho ke sampAdana ke lie pAThAlocana ke kaThina ho gayA hai ki prAkRta gAthAoM kA mUla pATha kise siddhAnta aba sasAra bhara meM prasiddha ho cuke hai| una para mAnA jaaye| maba saMskaraNo ko mAtha khe to aba alaMga pustake prakAzita hai| pAThAlocana ke siddhAnto ko AdhAra alaga nAmakaraNa apekSita hoge| abhI taka to sonagaDha ke banAkara rAmAyaNa aura mahAbhArata jaise vizAlakAya graMthoM bahu-pracAra ke kAraNa logo ne sonagaDhI hI nAmakaraNa kiyA kA bhI sampAdana ho cukA hai| kundakunda ke graMtho kA pAThAthA, para aba dehalavI, jabalapurI, bambaiyA, indaurI, udaya locana asambhava kArya nahI hai ! parizramasAdhya avazya hai / purI, jayapurI Adi kimama-kisama ke kundakanda' nayI vyaya aura mamayasAdhya bhI hai| jaya bolane aura jazna manAne pIr3hI ko saugAta me milane zuru ho gaye hai| abhI taka to se yaha sambhava nahI hai| una paDito, prophesaroM se bhI isakI pravacano aura vyAkhyAo ke AdhAra para kundakunda ke grayo apekSA nahI kI jA sakatI jo gaMgA jAkara gaMgAvAsa aura ko mandirI meM rakhane aura bAhara phekane ke Andolana ho jamunA jAkara jamanAdAsa - jAte hai / DaoN. hIrAlAla jaina rahe the, aba zrutadevatA kI ina khnnddi| matiyo kA visarjana DaoN0 e ena. upAdhye, pa. hIrAlAla zAstrI, paM. kailAzakahA~ karege? hA hujUma 'jhaDA UMcA rahe hamArA' kahatA candra zAstrI, jaise vidvAna aba nahIM rahe, jo isa mahat huA, dUsare sabhI ko dhakiyAtA huA Age bar3ha jAnA cAhatA hai| ise patA nahI ki jisa zUnya me yaha bhIr3a bar3ha kArya ko apane anubhavI hAtho sampanna karate / aba to nayI pIDhI ke vidvAno aura yuvA netRtva ko isake lie Age rahI hai, usake chora para gaharA mahAsAgara hai| prAcIna AnA hogA / vidvAn AcAryoM aura santo ko isa kArya ke siddhAnta grantho ke sAtha yaha khilavADa jArI rahI to jise lie mArgadarzana karanA hogaa| naye naye samayasAra aura hama jinavANI kahate hai, zrutadevatA kahate hai, usakI eka bhI mahApurANoM ko racane kA mahAraMbha tyAgakara zrutadevatA kI mati akhaDita nahI bcegii| isa sa Ta kI ora hamArA dhyAna jAnA caahie| mUrtiyoM ko khaMDita hone se bacAne kA saMkalpa lenA hogaa| AcArya kundakunda ke ina prakAzano ke sAtha jaba zraddheya AcArya kundakunda ke aise prakAzita granthoM ke azuddha AcAryo, pratiSThita paNDio , prophemaro ke nAma jur3a jAte __ aura eka dUsare saskaraNo ke paraspara virodhI mUla pAThoM ko hai, taba yaha samajha pAnA muzkila ho jAtA hai ki yaha saba yahA~ doharAnA hama upayukta nahI samajhate / svaya par3he aura kyA ho rahA hai, kyo ho rahA hai, kaise ho rahA hai| hama milAna kare to sthiti svataH spaSTa ho jaayegii| viparIta jaise adhyayana anusandhAna kAryo me lage loga, jo eka ora dizA meM baha rahe isa pravAha ko rokanA hogaa| ina parama zraddheya AcAryoM aura vidvAno se jur3e ho, dUsarI -sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI ora adhyayana-anusandhAna kI vaijJAnikatA ke prati bhI prati- AvAsIya patA : 46 vijayanagara kAlonI, bhelapura, baDha hoM, unake samakSa bar3e asamajasa kI sthiti utpanna ho vArANasI.221010
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda aura unakI sAhitya-sRjana meM dRSTi DA. kamaleza kumAra jaina, jainadarzana-prAdhyApaka AcArya kundakunda ke sAhitya ke sandarbha meM prAyaH yaha aura hameM apane jJAna ke uthalepana kA sahasA AbhAsa hone Ama dhAraNA bana cukI hai ki unhoMne jo bhI sAhitya- lagatA hai| sRjana kiyA hai, vaha muniyoM ko dhyAna meM rakhakara kiyA hai, AcArya kundakunda digambara jaina samAja meM kevala eka athavA AdhyAtmika hai| kintu mere vicAra se yadi vidvAnoM nAcArya ke rUpa meM hI pratiSThita nahIM haiM, apitu ve bhagavAn ne unake sAhitya ke sandarbha meM ukta prakAra kI dhAraNA kundakunda ke rUpa meM pratiSThita haiM / jaba hama kisI mahApuruSa banA lI hai to vaha aikAntika hI hogii| kyoMki AcArya ke nAma ke Age bhagavAn vizeSaNa lagAte haiM to hamArI yaha kundakunda ke sAhitya ko samagra dRSTi se dekha pAnA hama apekSA hotI hai ki ve sarva kalyANa kI bAta kreN| loka logoM ke lie sambhava nahIM hai / unake sAhitya para vicAra maGgala kI bAta kreN| unake dvArA sRjita sAhitya meM jana karate samaya hameM AcArya kundakunda jaisI vistRta vizAla kalyANa kI maGgala bhAvanA samAhita ho / isa kasauTI para dRSTi ko apanAnA hogaa| hameM unake antas meM jhAMkakara yadi hama AcArya kundakunda ko prastuta kareM to hame jJAta vicAra karanA hogA, tabhI hama unake sAhitya kA mUlyAMkana hotA hai ki unake samagra sAhitya meM mahAtmA buddha kI taraha kara skeNge| anyathA una kundakunda maNiyoM ko Upara se bahujana hitAya aura bahujana sukhAya kI bhAvanA nahIM hai, sparza karake unake cAkacikya Adi para bhale hI vicAra apitu unake sAhitya meM bhagavAn mahAvIra ke upadezo se kara leM, kintu unakA samagra mUlyAMkana karanA sAmAnya anupANita sarvajana hitAya sarvajana sukhAya kI lokalogoM kI buddhi ke bAhara kA viSaya hai| kalyANakArI maGgala bhAvanA kA pade-pade udghoSa hai| jaba hama AcArya kundakunda ke sAhitya ko AdhyAtmika jaba ve ahimA kA upadeza dete haiM to ve sIdhe-sIdhe dRSTi se dekhate hai to hameM unake sAhitya me pade-pade adhyAtma graha kabhI nahIM kahate ki hiMsA nahI karanI cAhie, apitu ke darzana hote hai / jaba hama tattvajJAna kI dRSTi se dekhate hai ve isa upadeza me bhI vaijJAnika dRSTikoNa apanAte hue sarvato tattvajJAna ke darzana hote hai aura isI prakAra jaba hama prathama yaha batalAte haiM ki hiMsA ke kauna-kauna sthAna haiM ? muniyoM ke AcAra-vicAra kI dRSTi se cintana karate haiM to manuSya ke kina kina kAryoM se hiMsA sambhava hai Adi / aura unake sAhitya me muniyoM ke AcAra-vicAra ke darzana hote anta meM uname virata hone kA upadeza dete haiN| kyoki jaba hai| kintu ye sabhI pRthak-pRthaka pahala ho sakate haiM / unakA taka hama samyakarItyA yaha nahIM jAna lege ki jIvoM ke eka-eka pakSa ho sakatA hai, para yaha unake sAhitya kA kula-peda, utpatti sthAna athavA yoni-bheda, jIvasthAna ke samagra mUlyAkana nahIM hai| bheda aura mArgaNAsthAna ke bheda Adi kauna-kauna haiM ? taba hama logo ke pAsa apane-apane pAtra haiM aura hama loga taka unakI hiMsA se virata honA sambhava nahIM hai| ina una pAtroM kI kSamatA ke anurUpa apane-apane pAtro meM jJAna- sabake bheda-prabhedoM kA vivecana AcArya padmapramamaladhArideva rANi saMjo lete hai| vAstavikatA yaha hai ki jaba hama unake ne niyamasAra para likhI gaI tAtparyavRtti nAmaka apanI dvArA sRjita sAhitya kI kisI eka bhI gAthA ko lekara TIkA me vistAra se kiyA hai| usa para cintana karate haiM, manana karate hai, usakI parIkSA aba yahA~ do pakSa vicAraNIya haiM / prathama pakSa vaha hai, karate haiM to hamArI buddhi kI svayameva parIkSA ho jAtI hai jisame jIvo ke sthAna Adi ko jAnakara unase virata
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10, varSa 42, ki0 2 anekAnta rahane kA upadeza diyA hai| isa pakSa meM jo jIva parajIvoM anya prAkRta athavA prAkRtoM meM parivartana karanA tatkAlIna ke ghAtarUpa hiMsA se virata hotA hai, athavA virata rUpa athavA taddezIya saMskRti kA lopa karanA hai| ataH uparyukta pariNAmo kA kartA hotA hai, usase vaha mukti ko prApta prakAra ke parivartana janahita meM nahIM hai| sAtha hI isa parikaratA hai / yaha AcArya kundakunda kA AdhyAtmika pakSa hai| vartana se hamArI sAMskRtika paramparA kA bhI hrAsa hogA, dUsarA pakSa yaha hai ki jaba AcArya kundakunda jIvo ke vizeSakara vigambara saMskRti kA, isameM sandeha nhiiN| utpani sthAna Adi kI vivecanA karate haiM to usase tIna AcArya kundakunda jisa samaya paidA hue usa samaya loka ke jIvo kI rakSA eka sAmAnya prANi apane AcAra saMskRta bhASA vidvajjana mAnya thii| ataH apane ko vidvAno vicAra anyayA pariNAmo ke mAdhyama se kaise kara sakatA kI zreNI me lAne ke lie saMskRta-bhASA meM grantha-racanA hai ? isakA mamAveza hai| yaha AcArya kundakunda kA loka karanA gaurava kI bAta thii| kintu prAcArya kundakunda ne kalyANa kI bhAvanA kA uttama pakSa hai| yadyapi janadarzana me vargavizeSa kI bhASA kI upekSA kI aura tatkAlIna janasAdhu ko svArthI-AtmArthI banane kA upadeza diyA gayA hai, bhASA, jo prAkRta thI, usameM apane sAhitya kA sRjana kyoMki svArthI-AtmArthI hI paramArthI hai, kintu cUki hama kiyaa| yaha unakI bhASA viSayaka krAnti thii| isa krAnti svayaM loka me rahate haiM, isalie loka kalyANa kI bhAvanA ke mUla me AcArya kundakunda kI lokamagala bhAvanA hI hI hamAre jIvana me pramukha hai| ata: lokakalyANa ko pradhAna thii| ve jana-jana ke AcArya the| unake vicAra bha vanA ko uttama pakSa kahanA yuktiyukta hai| sAmAnyajano kI bhASA me sAmAnyajanoM ke lie thii| isake atirikta aura anekAneka pakSo me se eka anya unake sAhitya ke mAdhyama se sAmAnya par3hA-likhA vyakti pakSa bhI gambhava hai aura vaha hai AcArya kundakunda kA mano. bhI Atma-tattva kA bodhakara sva-para kalyANa ke lie prayatna vaijJAnika pakSa / ve jIva kI manodazAo kA vizleSaNa kara sakatA thaa| karane meM giddhahasta hai / advitIya hai| yaha bAta unake dvArA uparyukta kathana ke mAdhyama se hama isa niSkarSa para kiye gaye jIvo ke bhAva vivecana se spaSTa ho jAtI hai|| pahacate hai ki AcArya kundakanda kA sAhitya adhyAtma se jisa bhASA ke kAraNa AcArya kundakunda kI viziSTa otaprota to hai hI. sAtha hI lokamaMgala kI bhAvanA se bhI pahacAna hai| jima bhASA ke lie DaoN0 pizala ne eka anasyana hai| vizeSa prakAra kI prakAra kI prAkRta ghoSita karate hue jaina AcArya kundakunda ko dravyAnuyoga kA vizeSajJa mAnA zaurasenI prAkRta nAma diyA usI prAkRta ko aba hama pari- jAtA hai, kintu vastutaH ve cAroM anuyogoM ke viziSTa vatina kara sAmAnya prAkRto kA rUpa de rahe hai aura AcArya jJAtA the / dravyAnayoga ke antargata likhe gaye sAhitya kA kundakunda + isa dvigahasrAbdi samAroha ke avasara para jahA~ antaraGga parIkSaNa-anuzIlana karane se yaha bAta aura bhI unake bhakta hama loga unake nAma aura kAma ko prakAza meM spaSTa ho jAtI hai| lAne kA prayAsa kara rahe hai, kucha loga unakI viziSTa AcArya kundakunda kA vyaktitva antarmukhI thaa| ve prAkRta kA parivartana karake unakI pahacAna khone meM lage AcAra kI carcA karate hA anta me nizcayanaya ke mAdhyama hai / yaha kheda kA viSaya hai| se Atmatattva para pahuca jAte haiN| ve apane lakSya ke prati samprati vidvAno dvArA mAnya chaH prAkRta bhASAeM haiM, itane sajaga hai, race-pace hai ki jAne aura anajAne meM bhI jinakI utpatti kAla-bheda athavA tyAna-bheda ke kAraNa huI ve lakSya se cakate nahIM haiN| lakSyabhraSTa nahIM hote haiN| ye hai| prataH tat tat prAkRta bhASAo me tatkAlIna athavA sabhI AcArya kandakanda ke antarmukhI vyaktitva ke sabala tatsthAnIya saMskRti kA samAveza hai| aisI sthiti meM una- pramANa hai| una prAkRto kA kisI eka prAkRta athavA kAla-vizeSa kI AcArya kundakanda ke sAhitya ko sthUla rUpa se do prAkRta me samAveza karanA athavA jaina zorasenI prAkRta kA bhAgo meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai-AdhyAtmika
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya kundakunda aura unakI sAhitya-sRjana meM vRSTi sAhitya aura tattvajJAna viSayaka sAhitya / samayasAra A. bhagavAn mahAvIra kI AcArya paramparA se prApta thI, kintu kundakunda kI vizuddha AdhyAtmika racanA hai| isa graMtha kA jina sarala zabdoM me gAthAoM ke mAdhyama se unhone prastuta praNayana bhAratavarSa ke usa atIta kAla meM huA hai, jaba kiyA hai, vaha stutya hai| AdhyAtmika vidyA para sarva sAdhAraNa janoM kA adhikAra eka Adarza AcArya ke rUpa meM pratiSThita hone ke bAvanahI thA, apitu vaha vidyA kucha gine-cune logoM ke hAthoM jada AcArya kundakunda eka sthAna para kahate hai ki yadi me simaTakara raha gaI thI tathA jise ve brahmavidyA ke nAma unake kathana me kahI pUrvApara virodha ho to mamayajJa-AtmajJa se abhihita karate the| unakI dRSTi me yaha gar3havidyA thii| ThIka kara leN|' yaha kathana unake nirabhimAnI hone kA ata. ve isake rahasyo ko kucha tathA kathita brahmajJAniyoM taka sUcaka hai| kintu isa bAta se bhI ve prANiyo ko sAvadhAna hI sImita rakhanA cAhate the| usa brahmavidyA ko sAdhAraNa karane se nahIM cUkate hai ki Iviza kucha loga sundara kArya janoM se surakSita rakhane ke lie saMskRta bhASA kA kavaca ke kI nindA karate haiN| ataH unake vacano ko sunakara jinarUpa me yoga kiyA jAtA thA, jo sarvajanagamya nahIM thii| mArga meM abhakti na kareM, jinamArga kI avahelanA na kreN|' vastutaH jIva mAtra ko Atma-vikAsa kA janmasiddha- AcArya kundakunda ke dvArA nibaddha gAthAeM jahAM samanasargika adhikAra hai| aura nyAya prApta isa adhikAra kA vAya rUpa se granthavizeSa kA pratinidhitva karatI hai, vahI sArthaka prayoga tabhI sambhava hai, jaba hame apane pUrvajo dvArA eka-eka gAthA muktako kA rUpa bhI dhAraNa karatI hai / usa kiye gaye sAmAjika, naitika, Arthika aura vizeSakara gAthA ko Apa kahI bhI kisI bhI rUpa meM prastuta kare, vaha AdhyAtmika prayogo kA lAbha samAja ke dvArA virAsata meM apane meM samAhita samagra artha ko eka sAtha kaha degii| prApta huA ho, anyathA yadi hame apane pUrvajoM dvArA virA- usake lie kisI pUrvApara prasaga kI AvazyakatA nahIM hai| sata me jJAna prApta nahI hotA hai to hama vikAsa ke prathama pravacanasAra kI eka gAthA dekhiesopAna se Age nahIM bar3ha sakate haiN| Agama cakkhU sAhU idiyacakkhUNi savvabhUdANi / vaha eka aisA samaya thA jaba ina AdhyAtmika gUr3ha devA ya ohi cakkhU siddhA puNa savvado cakkhU / / " rahasyoM ko sArvajanika rUpa se prakaTa karane para na kevala arthAt sAdhu ke lie Agama netra hai, samasta sasArI una brahmavAdiyoM dvArA pratAr3ita kiyA jAtA thA, apitu jIvoM ke lie indriyA~ hI netra hai, devatAoM ke lie avadhirAjadaNDa bhI prApta hotA thA, jo kabhI-kabhI mRtyudaNDa ke jJAna netra hai aura siddha bhagavAn saba ora se netra vAle hai| rUpa me bhI parivartita ho jAtA thaa| aimI nAjuka pari- isI prakAra pravacanasAra kI eka anya gAthA dekhie . sthitiyo me janatA kI bhASA prAkRta bhASA meM janatA ke jaM aNNANI kamma khavedi bhvsyshsskoddiihiN| cahete AcArya kundakunda dvArA janatA ke lie AdhyAtmika taM NANI tihiM gutto khavedi ussAsametteNa // " vidyA kA upadeza sacamuca eka krAntikArI kadama thA, jo arthAt jo kama ajJAnI vyakti ke sau hajAra karor3a AcArya kundakunda ke adamya zaurya, sAhasa, nirbhayatA aura paryAyoM meM vinaSTa hote haiM, ve hI karma jJAnI vyakti ke mana, Atmazakti ko prakaTa karatA hai| unakA vyaktitva himAlaya vacana, kAya kI kriyA ke virodha rUpa trigupita sayukta hone ke zikharoM kI taraha uttuMga, sAgara kI gaharAiyoM kI taraha 12 ucchvAsa mAtra me vinaSTa ho jAte hai / gambhIra aura AkAza kI taraha virAT thaa| ve asAdhAraNa isa prakAra kI saikar3o gAthAeM udAharaNa ke rUpa meM vaiduSya ke dhanI the| ve muniyoM meM munipuGgava aura prAcAryo prastuta kI jA sakatI haiN| ke AcArya the| isIlie unake prati bahumAna vyakta karane AcArya kundakunda ke ye cintana mUtra nizcaya hI hindU ke lie hama unhe Aja bhI bhagavAn kundakunda ke nAma se zAstroM meM ullikhita 'RSayaH kAntadarzinaH' kI lokokti sambodhita karate haiN| ko sArthaka karate haiM aura eka zreSTha RSi kI anubhUtiyo yadyapi AcArSa kundakunda ko yaha samagra jJAna-rAzi ko ujAgara karate haiN|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12, varSa 42,ki02 bhanekAnta pUrva paramparA se cAhe kitanI hI vipula jJAnarAzi arthAt kundakunda maura unake sAhitya ke sandarbha meM hameM kyo na prApta ho, kintu jaba taka usameM sva kI-nija uparyukta pakSoM ko prastuta karate hue anta me itanA vizeSa kI anubhUti-nijAnubhUti kA anupAna nahI hogA, taba taka kahanA cAhUMgA ki AcArya kundakunda ke sA.itya meM dRzya usako sAdhikAra kahanA muzkila hai| cUMki kundakunda ke bhale hI aneka hoM, kintu darzamIya eka hai aura vaha hai sAhitya me svAnubhUti kA yoga hai, ataeva sarvotkRSTa hai| nijaatmaa| yadi kundakunda ke sAhitya meM nijAnubhUti kA yoga na hotA to unake sAhitya ke svAdhyAya, cintana aura manana se / / jaya kundakundAcArya / / mukti kI prApti ho sakatI thI, mokSa-mArga kI yukti kI nahI aura mukti kI to kadApi nhii| ---kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI 1. draSTavya, niyamasAra, gAthA 42 ko ttiikaa| 3. niyamasAra, gAthA 186 / sandarbha-sUcI 2. niyamasAra, gAthA 185 / 4. prvcnsaar,3/34| 5. pravacanasAra, 3/38 / ************* **************** amata-kaNa akkkkkkkkkkkkkkkxxx AtmA aura zarIra kA sambandha anAdi kAla se calA A rahA hai aura yaha jIva zarIra ko hI AtmA mAna rahA hai ki maiM hI yaha huuN| isI bhUla ke kAraNa anantAnanta * kAla se saMsAra meM bhramaNa kara rahA hai| AtmA to ajara, amara, akhaNDa va avinAzI hai-rUpa, rasa, gadha kucha nahI hai-arUpI hai| eka kSetrAvagAhI hote hue bhI alaga-2 2 hai| parama niraMjana, jJAtA-dRSTA eka rUpa hai aura svataMtradravya hai| hara eka AtmA kI sattA nirAlI hai, bhedavijJAna dvArA sarvarAgAdi se apane ko jadA vicArane se svAnubhava prakaTa hotA hai| Atma-jJAna cintAmaNi ratana ke samAna hai, saba AkulatAoM kA aMta karane vAlI hai| AtmA guNoM kA samUha hai| zubha aura azubha karmoM ke udaya ke Ane para sAvadhAna rahanA caahie| zubha ke Ane para harSa aura azubha ke Ane para viSAda nahI karanA caahie| harSa aura viSAda karane se naye karmo kA baMdha hotA hai| apane pariNAmoM kI hara vakta saMbhAla rakhanI cAhie, tAki naye karma na baMdhe-svAnubhati ke samaya pAMcoM indriyoM kA upayoga nahIM hotA, mana bhI zAnta hotA hai| mana bhI jJAna, jJAtA va jJeya ke vikalpa se rahita hokara svayaM jJAnamaya ho jAtA hai| AtmA jJAtA, dRSTA aura jJAna-guNa kA bhaNDAra hai, svAnubhUti ke lie tInoM samaya do-do gharI dhyAna lagAnA jarUrI hai| dhyAna kI siddhI se AtmasvarUpa meM lInatA hotI hai aura AtmalInatA se mukti hotI hai| ___-zIlacanda jaina jauharI 11, dariyAgaMja, naI dillI-2 Xxxkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkxx KXXXXXX*******kkkkkk
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda kA aprakAzita sAhitya 3 DA0 kastUracanda kAsalIvAla AcArya kundakunda kA sabase virakSaNa upahAra unakA bhAva pAhuDa, 11. mokkha pAhuDa, 12. liMga pAhuDa, 13. sAhitya hai / jo vigata do hajAra varSoM se sarvAdhika cacina zIla pAhuDa, 14. rayaNasAra, 15. siddha bhakti, 16. zrata sAhitya rahA hai| unake samayasAra pravacanasAra jaise graMthoM bhakti, 17. cAritta bhakti, 18. gogi bhakti, 16. ke nAma unake bAda hone vAle sabhI AcAryoM, sAdhuoM, AcArya bhakti, 20. nirvANa bhakti, 21. parameSThi bhakti bhaTTArakoM, paMDitoM, kaviyoM, TIkAkAro evaM svAdhyAya 22. thossAmi thudi tathA 23. muulaacaar| premiyo ko yAda rahe haiM aura yahI kAraNa hai unakA svA ukta 23 graMthoM ke atirikta tirUkurala ko bhI kucha dhyAya, paThana-pAThana, lekhana-likhAvana, TIkAkaraNa, bhASA vidvAna AcArya kundakunda kI racanA mAnate hai / karaNa samI kArya abAdha gati se hote rahe aura Aja unakA Dhera sArA sAhitya pANDulipiyo evaM chape hue graMtho ke rUpa ina graMthoM para saskRta TIkAo ke atirikta vibhinna me upalabdha ho rahA hai / unake grathoM meM bhI samayasAra sabase vidvAnoM ne hindI bhASA meM bhI viSada TIkAe~ likhI haiN| uttama graMtha mAnA jAtA hai| isalie samayasAra kA svA saMskRta TIkAo meM amRtacandra evaM jayasena kI TIkAyeM dhyAya pravacana evaM manana cintana pratyeka sAdhaka ke lie prakAzita huI haiM aura hindI TIkAo me kevala paM0 rAjaAvazyaka mAnA gayA hai yahI kAraNa hai ki svAdhyAya premI mahata eva paM0 jayacanda chAbaDA kI prakAzita TIkAyeM ho apane pApako samayasArI kahalAne meM gaurava anubhava karane / hamAre dekhane meM AI hai| pa0 banArasIdAsa kA samayasAra lge| AcArya amatacandra, AcArya jayasena jaise dhAkar3a nATaka yadyapi gAthAoM kA hindI rUpAntara nahI hai lekina (prabhAvazAlI) AcAryoM ne una para TIkAeM likhakara unako usakA bhI AdhAra mamayasAra hI hai| samayasAra nATaka bhI lokapriya banAne me sarvAdhika yoga diyA / ina TIkAjI ke kaI saMskaraNo meM prakAzita ho cukA hai lekina ukta prakA. kAraNa samayasAra evaM pravacanasAra pacAstikAya jaise pratho zita TIkAo ke atirikta abhI kucha saskRta eva hindI kA aura bhI pracAra prasAra ho gayA aura ina TokAo ke TIkAyeM aura hai jinakA prakAzana abhI taka nahI hanA hai AdhAra para unakA dhar3alle se svAdhyAya hone lgaa| yahI aura TIkAkAroM ke hArda ko jAnane ke lie unakA prakAzana nahI pravacana kartAo ne apane AtmA-paramAtmA, nizcaya Avazyaka hai| abhI samayasAra kA eka sundara saMskaraNa vyavahAra, upAdAna nimitta, bheda vijJAna jaise viSayo ko AcArya jayasena kI saMskRta TIkA eva AcArya jJAnasAgara apane pravacanoM ko mukhya AdhAra bnaa| jI kI hindI TIkA tathA AcArya vidyAsAgara jI mahArAja ke hindI padyAnuvAda sahita prakAzita huA hai| AcArya kundakunda ne yadyapi 84 pAhuDa grathoM kI racanA kI thI lekina unameM se aba taka 23 pAhuDa atha mila sake samayasAra kI saMskRta TIkAo me bhaTTAraka zubhacandra haiM jinake nAma nimna prakAra haiM : kI adhyAtma taragiNI, bhaTTAraka devendrakIti kI samayasAra TIkA eva nitya vijaya kI kalaza TIkA kA abhI taka 1. samayasAra, 2. pravacanasAra, 3. paMcAstikAya, prakAzana nahI huA hai| yadyapi ye TIkAye amRtacandra eva 4. niyamasAra, 5. vArasa-aNuvekkhA, 6. baMsaNa pAhuDa, jayasena kI TIkAo ke stara kI nahI haiM lekina pratyeka 7. cAritta pAhuDa, 8. sutta pAhuDa, . bodha pAhuDa, 10. TIkA kI apanI-apanI vizeSatA hotI hai aura una
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 barSa 42, ki02 banekA vizeSatAoM ko jAnane ke lie unakA prakAzana Ava. evaM paMcAstikAya ina tInoM para amRtacandra evaM jinasena ke zyaka hai| samAna hI saMskRta TIkAe~ likhI thIM aisA ullekha bhI samayasAra pI hindI TIkAo me kavivara daulata rAma milatA hai, lekina ina TIkAoM kI abhI taka koI pANDukAsalIvAla eva pa. sadAsukha dAsa jI kAsalIvAla kI lipi upalabdha nahIM ho sakI hai aura jinake khoja kI TIkAyeM abhI taka aprakAzita haiN| donoM hI vidvAna apane AvazyakatA hai| apane yuga ke bahuta bar3e vidvAna the| isalie unakI paMcAstikAya kI mahattvapUrNa hindI TIkAoM meM pa0 TIkAoM kA prakAzana isa dizA meM eka mahattvapUrNa kadama hemarAja, hIrAnanda aura pa0 budhajana kI hindI padya hogaa| TIkAe~ mahattvapUrNa hai lekina abhI taka kisI bhI TIkA ko pravacanasAra para saskRta me amRtacandra, jayasena, prabhA prakAzana nahI huA hai| hemarAja eva hIrAnanda kI hindI candra eva malliSeNa ne TIkAye likhI hai| karIba 50 varSa TIkAe~ 17vI zatAbdI kI eva pa. budhajana ne 19vI pUrva DA0 upAdhya ne pravacanasAra kA AcArya amanacandra, zatAbdI meM paMcAstikAya kA mahattvapUrNa padyAnuvAda kiyA jayasena eva pa0 hemarAja kI hindI sahita apanI khojapUrNa thA / ye sabhI padyAnuvAda aprakAzita hai aura prakAzana kI prastAvanA ke sAtha prakAzita karAyA thaa| isake pazcAta bATa joha rahe haiN| ajamera se AcArya jJAnasAgara jI mahArAja ne mUlagAthAo ko hindI anuvAda sahita prakAzita karAyA thaa| pravacana- AcArya kundakunda kA aSTa pAhuDa bhI mahattvapUrNa graMtha mAra para prabhAcandra kI saskRta TIkA abhI taka aprakAzita hai| aSTa pAhuDa para paM0 jayacandra kI hindI gadya TIkA hai| malliSeNa kI saskRta TIkA kA DA. upAdhye ne milatI hai jo prakAzita ho cukI hai lekina SaT pAhuDa kI ullekha kiyA hai lekina rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM meM hindI padyAnuvAda devIsiMha chAbar3A ne saMvat 1801 meM abhI taka isa TIkA kI upalabdhi nahIM ho sakI hai| isa- pUrNa kiyA thA jo abhI taka aprakAzita hai| 18vI lie malliSeNa TIkA kI khoja kI vizeSa AvazyakatA hai| zatAbdI meM bhUdhara kavi ne saMskRta me bhI SaT pAiDa para TIkA likhI thI vaha bhI aprakAzita hai| pravacanamAra ko hindI TIkAoM meM kevala hemarAja kI hindI gadya TokA kAhI prakAzana huA hai, isakI hindI isa taraha prAcArya kundakunda ke mUla atha to kitane hI padya TIkA abhI taka apane prakAzana ko bATa joha rahI hai| sthAno se prakAzita ho cuke hai lekina unakI saskRta evaM isake atirikta jodhAla godakA, pa0 devIdAsa eva paM0 hindo TokAye abhI taka aprakAzita haiM, jinakA prakAzana vRndAvana dasa ne bhI hindI padya TIkAeM likhI thii| ye dvisahasrAbdI varSa kI eka mahatvapUrNa upalabdhi mAnI sabhI TInAeM atyadhika mahattvapUrNa hai jo pravacanasAra ke jaayegii| haraya ko pATako ke sAmane rakhatI hai, isalie ina sabhI zrI mahAvIra graMtha akAdamI, jayapura kI ora se TIkAo kA prakAzana Avazyaka hai| pravacanasAra, paMcAstikAya evaM SaTpAhuDa kI aprakAzita pacAstikAya AcArya kundakunda ke una graMtho me se hai / hindI padya TIkAoM ke prakAzana kI yojanA vicArAdhIna jisako nATaka traya meM sthAna prApta hai| pacAstikAya para hai| yadi samAja kA mahayoga milA to akAdamI dvisahabhI AcArya amRta candra eva jayasena kI saMskRta TIkAeM ra sAbdI varSa me hI ina sabake prakAzana ho skeNge| khA milatI hai / aura dono kA hI prakAzana ho cukA hai lekina abhI taka prabhAcandra kI TIkA kA prakAzana nahI huA hai| 867 amRta kalaza, kisAna mArga ToMka roDa, inake atirikta brahmadeva ne bhI samayasAra, pravacanasAra jayapura-15
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ bUMda bUMda rIte jaise A~juli ko jala hai 0 lA0 zAntilAla jaina kAgajI Aja jo jJAna upalabdha hai usake hisAba se saMsAra me rahA hai| maiM jaina-kula meM manuSyagati, nIroga-zarIrI hUMpAMca sau karor3a manuSya hai| ina manuSyoM me 50 pratizata jinavANI kA samAgama bhI hai, kahI guru bhI mila jAte haiM to aise haiM jinako khAne-pIne aura bhoga-vilAsa ke sivAya aura jIvikA bhI ThIka hai| yaha saba anukUla milA hai| kucha patA hI nahIM hai aura nA hI unheM koI mArgadarzana dene parantu hama kyA isase lAbha le rahe hai -Atmahita kara rahe vAlA hai| 40 pratizata manuSya aise haiM jo apanI calI A hai? agara hama vicAra kare ki hame paha saba anukUla rahI paripATI se baMdhe hai| 10 pratizata arthAta 50 karor3a samAgama bar3e hI puNya se milA hai jo ati dra bAkI rahe unameM bhI aneka mata-matAntara hai| aba hama hama isa samAgama ko sasAra bar3hAne meM hI lagA rahe hai| agara ina 50 karor3a meM baMTavArA kareM to jo apane ko to phira mocie, vaha kauna-sA mamaya AyegA jaba hama jaina kahate haiM una cAra pratizata arthAt do karoDa para apanA hita kara pAe~ge? yaha saca hai ki samaya kAphI bIta bAta simaTa kara raha gii| para ina do karor3a jano meM bhI gayA hai kintu aba bhI kAphI samaya bAkI hai agara hama aneka jagaha baiTe hai / inameM DeDha karoDa to aise hai, jinako aba bhI apanI AtmA kI ora unmukha ho jAve to bAta jaina dharma ke prati kucha patA hI nahI-kuTumba meM jaina kahane bana sakatI hai / pahile batAyA gayA hai ki hamArI ginatI kI paripATI calI A rahI hai, so apane ko jaina kahate kucha hajAro me to A gaI hai aba AkhirI pepara bacA hai haiN| zeSa bace pacAsa lAkha, so unameM bhI sthAnakapaMthI, usakI taiyArI karanI hai| agara hama Aja se hI ugako mandirapaMthI zvetAmbara-digambara, terApaMthI Adi aneka taiyArI meM laga jAe~ to merA vizvAsa hai ki eka dina mAnyatAoM ke mAnane vAle milege| aba bAta kucha hajAra AegA ki hama parIkSA meM jarUra uttIrNa ho jaaeNge|, basa para A gii| unako bhI kahA~ samaya hai ki vastu kA / jarUrata hai lagana kii| aura vaha lagana kahI bAhara se nahI vicAra kareM ? koI pUjA hI pUjA meM lagA hai, koI darzana AegI, hamAre hI andara se milegii| mAtra se hI tRpta hai, koI guru-bhakti me lagA hai, koI bAharI vastu to para hai vaha hamako preraNA to de mandira Adi banavAne me hI sukha mAnatA hai, koI samAja sakatI hai kintu pariNamana to hamArA hI hogA arthAt hama sevA meM saMlagna hai, koI ghara meM hI phaMsA hai, strI meM, pUtra hI kAraNa haiM aura hama hI kArya haiN| isa te raha kAraNa meM, kuTumbI janoM meM yA vyApAra Adi meM lagA hai yA paisA aura kArya me na to samaya kA bheda hai aura na hI sthAna ikaTThA karatA hai, kucha dAna bhI karatA hai, kucha dharma kA bheda hai| Atma ke kalyANa me para kI kucha AvazyakatA pracAra bhI karatA hai, kucha jJAna kA pracAra bhI karatA hai hI nahI hai jo kucha bhI lenA hai andara hI milegaa| aura yaha prakriyA roja cala rahI hai-jaise prAtaH uThatA hai, phira hama idhara-udhara kyo bhaTake ? sajAtIya yA nahAtA-dhotA hai, mandira Adi jAtA hai aura apanI AjI- vijAtIya dravya hamArA kucha hita yA ahita nahIM kara vikA kI talAza meM nikala jAtA hai| usI prakAra jo sakatA-vaha to para hai| aura para to para hI hai usa para kucha dhArmika kArya ho rahA hai vaha saba roja roTIna jaisA dRSTi kyoM ? dRSTi to apane me hI lagAnI par3egI / AtmA ho rahA hai, usameM apanI vastu jo AtmA hai usakA dhyAna ke utthAna meM AtmA ke hI nirmala pariNAma kAraNa par3eMgekise, kaba aura kahA~ hai ? arthAt nahIM hai| samaya to bIta para ke nhii| AtmA ke pariNAma AtmA se bhinna nahIM
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 barSa 42, ki.2 anekAnta haiN| samaya-samaya ke pariNAma haiM-dravya se pariNAma kabhI phira avasara mile na mile| bhinna nahIM hote| aisA mAlUma hotA hai ki bhinna hai para yaha sampadA aura ye bhoga to aneka bAra mile haiM bhinna hai nhiiN| suvarNa dravya hai, kar3A usakA pariNAma hai| kintu kyA ye mere kucha kAma Aye? sivAya saMsAra bar3hAne kar3A hone se alaga to nahI hai, usI kA pariNAma hai| ke| aura hama haiM ki inhIM ke juTAne meM apanA anamola yadi hama usa kar3e ko kuNDala meM badala de taba bhI sonA hI jIvana gavA rahe haiN| jo bhI dina bIta rahA hai vaha prAyu rhegaa| isa prakAra kevala dRSTi gaharI karanI par3egI- meM ghaTa rahA hai aura hama kahate haiM ki hamArI Ayu bar3ha samajha meM A jAyegA / isI bhAMti AtmA guNa aura paryAya gii| kaisI viDambanA hai ki hama vastu-sthiti ko mAnane kA puMja hai-guNa aura paryAya pRthaka-pRthak nahI hai / usako ke lie taiyAra nahIM hai / bana meM Aga lagI hai aura usameM samajhane ke lie AcAryoM ne rAstA banA diyA hai| Upara aneka jIva jala rahe hai aura hama hai ki unake jalane kA kahA gayA hai ki kAraNa aura kArya me na to samaya bheda hai tamAzA dekha rahe hai| hama nahI socate ki yaha Aga hamArI aura nA hI sthAna bheda hai vaha bAta sahI utaratI hai| ora bar3ha rahI hai / hameM abhI bhI samaya hai ki isa bhayAnaka jisa samaya kar3A TUTA usI samaya kuNDala kI utpatti huI- vana se nikala sakate hai| hamAre pAsa sAdhana bhI hai / basa, eka hI samaya hai aura eka hI sthAna hai| bAta bar3I aTa- thor3A-sA udyama karanA pdd'egaa| anyathA, phira vahI caturgati paTI lagatI hai, kintu vicAra karane para ThIka baiTha jAtI kA cakkara na jAne kaba taka calatA rhegaa| aura punaH hai / isI taraha AtmA para ghaTA leN| manuSyagati, uttama kula, jaina dharma kI zaraNa niroga zarIra labdhi kyA hai? AtmA ke pariNAmoM meM cAra labdhiyo kaba mila sakegA? mila sakegA yA nahI bhI? isakA ke bAda jaba karaNalabdhi hotI hai taba vaha samyaktva me kyA bharomA ? ye strI-putra-sampadA, vaibhava aura ye samAja kAraNa par3atI hai| vaha kAraNa aura kyA hai? vaha bhI isI to aneka bAra mile hai| para, kyA inase merA kabhI hita jIva kA pariNAma hai| jisako samyaktva kI prApti huI huA hai ? nahIM huaa| yadi huA hai to inase ahita hI hai usake pariNAmoM meM jo uttarottara nirmalatA hai vahI huA hai| pariNAma kAraNa pdd'eNge| isa prakAra hameM usa padArtha ko 2/4, asArI roDa, dariyAgaMja, prApta karane meM abhI se laga jAnA caahie| kyA patA naI dillI-2 (pR0 18 kA zeSAMza) 2. jaina kaviyoM ke hindI kAvya kA kAvyazAstrIya mUlyA- 6. kAvyakalpadruma, prathama bhAga, rasamajarI, seTha kanhaiyA khUna, DaoN. mahendra sAgara pracaNDiyA, AgarA vizva- lAla poddAra, pR. 234 / vidyAlaya dvArA svIkRta DI. liT. kA zodhaprabandha, 7. sAhityadarpaNa, AcArya vizvanAtha, DaoN. satyavrata zAstrI san 1974, pR0 326 / kI TIkA sahita, tRtIya pariccheda, pR0 265 / 3. nATyazAstra, AcArya bharata, SaSTha adhyAya, sampAdaka 8. jaina hindI pUjA kAvya : paramrA aura AlocanA, DaoN. DaoN0 raghuvaMza, pR0 204 / 4. jaina hindI pUjA kAvya : paramparA aura AlocanA, Aditya pracaNDiyA 'dIti', pR0 161 / DA. Aditya pracaNDiyA 'dIti', pR0 160 / 6. rasa siddhAnta, DaoN. nagendra, pR0 24. / 5. kAvyadarpaNa, pa0 rAmadahina mibha, pR0 208 / 10. kAvyadarpaNa, paM0 rAmadahina mizra, pR0 210 /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi banArasIdAsa kI rasa-viSayaka avadhAraNA ODaoN0 Aditya pracaNDiyA 'doti' mahAkavi banArasIdAsa 17vI sadI ke eka AdhyAtmika vizvanAtha ne zAnta rasa ko spaSTa karate hae 'sAhitya darpaNa' saMta the aura the vaha kAvyAkAza ke jAjvalyamAna nakSatra / ' meM kahA hai ki jisameM na duHkha ho, na sukha ho, na koI vaha hindI ke saguNabhakti ke pravartaka mahAkavi tulasIdAsa cintA ho, na rAga-dveSa ho, aura na koI icchA hI ho, ke samakAlIna the aura the unake ghaniSTha mitra / sRjanazIla use zAnta rasa kahate haiM-yathAvyaktitva ke dhanI kavizrI ne apanI-moha-viveka yuddha, na yatra dukhaM na sukhaM na cintA na banArasI nAmamAlA, banArasI vilAsa, nATaka samayasAra, dveSa rAgau na ca kaacidicchaaH| arddhakathAnaka-racanAoM se sAhitya ko samRddha kiyA hai / rasaH sa zAntaH kathito munIndra: vaha hindI AtmakathA sAhitya ke Adya pravartaka hai| jaina sarveSu bhAveSu zama pradhAnaH / adhyAtma ke puraskartA kavizrI banArasIdAsa ke kAvya me prazna uThatA hai ki aisI dazA meM to zAnta rasa kI adhyAtmamUlA bhakti kA utkarSa hai| inakI pratyeka racanA miti sthiti mokSa prApti ke pazcAt hI ho sakatI hai kintu me adhyAtma rasa TapakatA hai| prastuta Alekha me rasasiddha isakA samAdhAna yaha hai ki yahA~ sukha ke abhAva se tAtparya kavi zrI banArasIdAsa kI rasa viSayaka avadhAraNA para sAMsArika sukha se hai anya sukha athIta Atmika sukha se vivecana karanA hamArA mUlAbhipreta hai| nhii| rasa kAvya kI AtmA hai| kAvyapATha, zravaNa athavA saMsAra se vairAgya bhAva kA utkarSa hone para zAnta rasa abhinaya dekhane para vibhAvAdi se hone vAlI Anada paraka kI pratIti hotI hai| nirveda athavA vairAgya hI zAMta rasa cittavRtti hI rasa hai / ' mAnava hRdaya me aneka bhAva sthAI kA sthAI bhAva hai, samAra kI amAratA kA bodha tathA rUpa se vidyamAna rahate hai| ye sthAI bhAva hI vibhAva, paramAtma tattya kA jJAna isakA Alambana vibhAva hai, anubhAva aura saMcArIbhAva ke sahayoga se rasadazA ko prApta sajjanoM kA satsaga, tIrthATana, dharmazAstro kA cintana Adi hote hai| jaina AcAryoM kI rasa viSayaka mAnyatA rahI uddIpana vibhAva hai, romAca, pulaka, atha visarjana, sasAra hai-anubhava / anubhava ho rasa kA AdhAra hai| yaha anta- tyAga ke vicAra Adi anubhASa hai tathA dhRti, mati, harSa, makhI pravattiyoM para nirbhara karatA hai| AtmAnubhUti hone udvega, glAni, dainya, smRti, jaDatA Adi isake savArIpara hI rasamayatA kI sthiti utpanna huA karatI hai|" bhAva haiN| bharatamuni ne sAhitya me ATha rasoM ko svIkRta kara jaina AcAryoM ko raso kI parisakhyA meM kimI prakAra zAMta rasa ko upekSita kara diyA thA kintu kAlAntara meM kA vivAda nahI rhaa| unhone paramparAgata navaraso kI zAMtarasa ko navama rasa ke pada para pratiSThita kiyA gayA svIkRti dI hai| mahAkavi banArasIdAma ne apanI adhyAtma aura mammaTa Adi aneka AcAryoM ke dvArA nirveda ko racanA 'nATaka samayasAra' ke mAdhyama se babaraso ke sandarbha sthAI bhAva svIkAra kiyA gyaa| AcArya mammaTa ne meM maulika AdhyAtmika udAtta dRSTi dI hai| unhone zAta nirveda ke do rUpa mAne haiN| tattvajJAna se jo nirveda hotA rasa ko rama nAyaka svIkAra kiyA hai-yathAhai vaha sthAI bhAva hai aura iSTa ke nAza tathA aniSTa kI ___ navamoM sAnta rasani ko nAyaka / prApti se jo nirveda hotA hai vaha sacArIbhAva hai|' AcArya (sarvavizuddhidvAra, nATaka mamayamAra, pR. 307)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14202 navarasoM ke laukika sthAnoM kI carcA ko atyanta saMkSepa eva spaSTatA ke sAtha kavizrI ne eka hI chada me nivaddha kara diyA hai yathA sobhA meM sigAra base vIra puraSAratha meM, anekAnta komala hie meM rasa karunA bakhAnie / AnaMda meM hAsya NDa muNDa meM virAmaM rudra, vIbhatsa tahA~ jahA~ gilAni mata lie / cintA meM bhayAnaka prathAhatA meM adbhuta, mAyA ko praruci tAmai sAnta rasa mAnanie / eI navarasa bhavarUpa eI bhAvarUpa, inako bilekhina sudRSTi jAge jAnie || (sarvavizuddhi dvAra, nATaka samayasAra, pR. 307-8 ) kavidhI kA rasa aura unake sthAI bhAvo me paramparAnu modita vyavasthA me yatkiMcita parivartana karane kA mUlAdhAra AdhyAtmika vicAradhArA hI rahI hai| unakI mAnyatA hai ki adhyAtma jagata meM bhI sAhityika rasoM kA AnaMda liyA jA sakatA hai, kevala rasAsvAdana kI dizA badalanI hogI / kavizrI banArasIdAsa ne AtmA ke vibhinna guNo kI nirmalatA aura vikAsa meM hI navarasoM kI paripakvatA kA anubhava kiyA hai-yathA guna vicAra siMgAra, vIra udyama udAra rukha / karanA sama rasa rIti hAsa hiravaM uchAha sukha / / aSTa karama dala malana rudra, varataM tihi thAnaka / tana vilecha bIbhaccha dunda mukha dasA bhayAnaka // adbhuta dhanta bala citavana, sAMta sahaja vaMzagadhuva / navarasa vilAsa paragAsa taba, jaba subodha ghaTa pragaTa huva // mahAkavi banAmIdAsa kundakundanAya ke rasa siddha kavi the| vaha AtmAnubhava ko hI mokSa svarUpa mAnakara kahate hai ki vastu vicArata rAvataM mana pAve vizrAma " rasa svAdata sukha UpajaM, dhanubho yAkau nAma | (samasa ra nATaka utthAnakA chAka 17) 'samayamAra nATaka' me kavizrI kA kahanA hai ki merI racanA anubhava rasa kA bhaNDAra hai 1. banArasIdAsa kA pradeva aura mUlyAMkana, (dvitIya) 1687, pR0 32-40 / samayasAra nATaka prakatha, anubhava rasa-bhaNDAra / yAko rasa jo jAnahIM, so pAveM bhava-pAra // (samayasAra nATaka, ITara ke bhaNDAra kI prati kA antima aza chadAMka 1) sasAra kI asAratA aura parivartanazIlatA ko dekhakara mana kA virakta honA tathA Atmika prAnaMda meM lona honA hI parama zAnti hai| aSTa karmoM ko kSaya kara nivikAra avasthA ko prApta kara parama Anada kI upalabdhi hI pramukha lakSya hai / ' mahAkavi banArasIdAsa ke kAvya kA mUla svara mana ko sAsArikatA se vimukha karake Atmasukha kI ora unmukha karanA hI rahA hai| zAnta rasa vastutaH nivRttimUlaka hai aura anya rasa laukika hone ke kAraNa pravRttimUlaka hai|" isa prakAra kavidhI banArasIdAsa kI rasa viSayaka avadhAraNA mahanIya hai| unake vicAra se zAntarasa saba raso kA nAyaka hai aura zeSa saba rama zAntarasa me hI samAhita ho jAte hai / AtmAnubhUti hone para hI rasamayatA kI sthiti utpanna huA karatI hai| ina raso ke antaraMga me jina bhAvanAo kI vyApakatA para bala diyA hai vaha sva-para kalyANa me sarvathA sahAyaka pramANita hotI hai / AtmA ke jJAna guNa se vibhUSita karane kA vicAra zRgAra, karma nirjarA kA udyama vIra mabhI prANiyo ko apane samAna samajhane ke lie karA hRdaya meM utsAha evaM sukha kI anubhUti ke lie hAsya, aSTakarmoM ko naSTa karanA raudra, zarIra kI azucitA kA cintavana vIbhatsa, janma-maraNa ke duHkha kA cinnavana bhayAnaka, AtmA kI ananta zakti ko prApta kara vismaya karanA adbhuta tathA dRDha vairAgyadhAraNa kara AtmAnubhava me lIna honA zAntarasa kahalAtA hai / sasAra kI kSaNabhaMguratA, zarIra kI nikRSTatA jIva ko ajJAnatA Adi ko aneka hRdayagrAhI uktiyo se kavizrI banArasIdAsa kI racanAyeM anuprANita hai| maMgala kalaza 364, sarvodaya nagara, AgarA roDa, alIgar3ha-202001 ( u0 pra0 ) sandarbha sUcI Aditya pracaNDiyA 'dIti' jaina patha pradarzaka, varSa 11, aMka 24 mArca ((zeSa pR0 16 para)
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmaprakAza evaM gItA meM Atmatattva 7 DaoN0 kapUracanda jaina, saMskRta vibhAgAdhyakSa bhAratIya cintana me vaidika aura zramaNa saMskRtiyo kA paramAtmaprakAza' kI racanA bhI eka ziSya dvArA pUche sahabhAga rahA hai| zramaNa saskRti kI bauddha aura jaina ye do jAne para upadeza ke rUpa meM huI hai| paramAtmaprakAza ke vicAradhArAeM huI, vaidika vicAradhArA sAMkhya-yoga, nyAya- racayitA yogIndradeva (yogendra) ne paramAtmaprakAza ke rUpa vaizeSika, mImAsA-vedAnta ina chaha dhArAo me pravAhita mai adhyAtma zAstra kA eka anamola ratna bhAratIya sAhitya huI, inheM hI SaDdarzana kahA jAtA hai| inheM Astika darzana ko diyA hai| yathA nAma tathA vivecana isa kAma me 345 bhI kahate hai| inake atirikta eka cintana aura thA dohA hai| jiname Atmatattva kA sarvAGka vivecana huA hai| jisakA sambandha mAtra isa jaDa- jagata se thaa| svarga, naraka, jisa ziSya ke prazna para yaha graMtha racA gayA, usakA nAma punarjanma jaise siddhAnto se use kucha lenA-denA na thA usane prabhAkara bhaTTa thA, jisake puna: puna: nivedana karane para isa to Atmatattva ke paralokagAmI astitva ko bhI nakArA, gratha kI racanA huii| isake mahattva kA pratipAdana karate ise cArvAka kahate hai / jaina, bauddha aura cArvAka cUki vedo hue yogIndradeva ne likhA hai ki isakA sadaiva abhyAsa karane ko prAmANika nahI mAnate, ata: inhe nAstika kahA gayA vAlo kA mohakarma dUra hokara kevalajJAna pUrvaka mokSa kI hai|' gItA vaidika darzano meM samAhita hai usame sabhI prApti ho sakatI hai|' Astika darzanoM ke tattva vidyamAna hai| gItA mahAbhArata jaina aura vaidika dono darzana Atmatattva kI sattA kA hI eka aza hai| aura usakA punarjanma svIkAra karate haiN| mAtmA eka zarIra mahAbhArata kI mUlakathA kA vaktA saMjaya hai| dhRta- ko chor3akara dUsare zarIra meM praveza karatA hai phira cautherASTra ne saMjaya se prapana kiyA, sajaya ! yuddhecchu ekatrita pA~cave, phira naraka-svarga meM AtA jAtA hai, isa prakAra mere aura pANDu ke putro ne kyA kiyaa| taba sajaya ne sabhI anatakAla se isa saMsAra sAgara me bhaTaka rahA hai| lagabhaga yoddhAo kI taiyArI kA varNana kiyA aura kahA, mahArAja ! sabhI bhAratIya aura kucha pAzcAtya darzano ko prakRti ima arjuna ne jaba apane sAmane apane hI bAndhavo ko dekhA, to sasAra-bhramaNa ko miTAne meM lagI hai| yaha bAta alaga hai vaha yuddha se virakta hone lagA aura kahane lagA ki maiM aisA ki sabhI ke rAste alaga-alaga haiM, para gantavya to sabakA rAjya, aisI vijaya aura aisA sukha nahIM cAhatA, jo sva- eka hI hai| janavadha se prApta huA ho| taba zrIkRSNa ne arjuna ko cArvAka darzana ko chor3akara sabhI darzano ne AtmA ke yuddha me prerita karane kelie samajhAyA, dUsare zabdo meM gItA astitva ko svIkArA hai| bhale hI use puruSa, jIva, prAjJa, kI racanA zrIkRSNa dvArA arjuna ko usake prazna para upa- tejasa Adi saMjJAyeM dI ho| bauddha darzana ke anusAra vijJAna deza hai| hI AtmA hai, bauddha AtmA ko kSaNika mAnate hai / sAkhya me hinduoM meM gItA kA vahI sthAna hai, jo musalamAno me prAtmA ke lie puruSa zabda kA prayoga huA hai| puruSa prakRti kurAna aura IsAiyoM meM vAivila kA hai| vyAsa ne gItA se bhinna hai, usakI sakhyA anaMta hai|' sAkhya jaina darzana kI kA mahattva pratipAdita karate hue kahA hai taraha aneka jIva (puruSo) kI sattA svIkAra karatA hai| "gItA sugItA kartavyA kimanyaH zAstravistaraH / vedAnta ke anusAra zarIra indriya Adi vastuo kA prakAyA svayaM pAnAbhasya mukhapapAdviniH sutA / / " zaka nitya zuddha, buddha, mukta, satyasvabhAva Antarika (pratyak)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 20,42,02 caitanyahI AtmA hai| 'vaizeSika darzana' darzana ke anusAra AtmA pRthvI Adi nava dravyoM meM se eka hai| unake anusAra jisa dravya me samavAya (nitya) sambandha se jJAna rahatA hai vaha AtmA hai / vaha jIvAtmA paramAtmA ke bheda se do prakAra kA hai / 0 sabhya AtmA ke astitva kI taraha AtmA ke mahatva kA pratipAdana bhI sabhI darzano ne kiyA hai| samyagjJAna, darzana aura samyakvAritra mukti ke mArga kahe gaye hai|" yaha darzana aura jJAna AtmAdi sAta tattvoM kA honA cAhie / " nyAya rzana ke anusAra pramANa- prameya ( AtmA ) Adi ke samyajJAna se ni yasa (mokSa) kI prApti hotI hai / " sArUpa ke anusAra prakRti puruSa ke samyagjJAna meM kevalpa prApta hotA hai" vedAnta ke anusAra AtmA kA vAstavika svarUpa jAnakara AtmA parabrahma meM lIna ho jAtA hai / " upaniSadoM meM AtmA ke mahatva kA punaH punaH pratipAdana kiyA gayA hai| paramAtmaprakAza kI zailI upaniSada se milatI pratIta hotI hai / svaya yogIndra deva ne kahA hai ki vidvAn hamArI isa racanA meM punarukti doSa na dekhe kyoki prabhAkara bhaTTa ko saMbodhano ke lie paramAtmakA kathana bAra-bAra kiyA gayA hai|" upaniSadoM meM kahA gayA hai, jo AtmA ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai-ya. AtmAna jAnAti saH sarva vijAnAti jamdogya upaniSad meM eka prasaGga AtA hai jisase AtmA kA mahatva bhalI bhAti spaSTa ho jAtA hai prajApati ke mukha se eka bAra deMge aura daityoM ne sunA ki jo AtmA pAparAta ajara, amara, zoka rahita, bhUkhapyAsa se rahita, satyakAmanAoM tathA satyasakalpo vAlA 6, vaha apa aura jijJAsA ke yogya hai| jo sAMdhaka usa AtmA kA anveSaNa yA sAkSAtkAra karake use vizeSa rUpa se Ana letA hai vaha sabhI loko aura sabhI kAmanAo ko prApta kara letA hai|" isame Atmatattva kA mahattva aura svarUpa batAyA gayA hai| bRhadAraNyakopaniSad meM pAzava maitreyI savAda meM kahA gayA hai-- are maitreyI ! pati ke sukha ke lie patnI ko pati prema nahIM hotA apitu apane sukha ke lie hotA hai, putra ke sukha ke lie putra, mAtA ke sukha ke lie mAtA; logo ke mukha ke lie loga devI ke sukha ke lie deva priya nahI hote kintu ye saba kAraNa ho priya hote hai / ataH AtmA kA manana eva nididhyAsana karanA cAhie / " paramAtmaprakAza me kahA gayA hai jo AtmA ko jAna letA hai, vaha paramAtmA ho jAtA hai - Atmasukha ke darzana, zravaNa, 'jAmadda jANaha zrapyaM zrappA tAmaI so ji deu paramappA / ' dohA 305 aura bhI-ki bahue praNeNa / 'pyA bhAvahi vimmalau, jo bhAvaMta paramapaDa, sambhai ekkakhaNe | dohA 18 aisA hI bhAva gItA me bhI kahA gayA hai, kahA gayA hai ki sthitaprajJa vaha hai jo AtmA se AtmA me hI saMtuSTa rahatA hai AtmanyevAtmanA tuSTaH sthitaprajJastadoSyate / " -- gItA 2 / 55 isI kAraNa gItA ke chaThe adhyAya me to bar3e hI spaSTa zabdoM me kahA gayA hai ki AtmA hI AtmA kA mitra aura AtmA hI AtmA kA zatru hai 'uddharedAtmanAtmAnaM nAtmAnamavasAdayet / bhAva hyAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmanaH // ' -- gItA 6/5 zuddhAtmA kA jo svarUpa yogIndradeva ne paramAtmaprakAza meM varNita kiyA hai vaha jainadarzana kA mAno nicor3a hai'jAsu Na vaNNu raga gadhu rasu, jAsu raNa saddu Na phAsU / jAsu Na jammaNu-maraNa khavi pAu siraMjaNu tAsu // jAsu pa kohu Na mohu maDa, jAsu Na mAya Na mANu / jAsu Na ThAgu Na bhAga jiya, so ji riparaMja ANi // prathina puSNu Na pAu jasu asthi Na harisu visAu atthi Na ekkuvi dosu, so ji NiraMjaNu bhAu // ' dohe 19, 20, 21 arthAt jisame varNa, gadha, rasa, zabda, sparza, janma, maraNa, krodha, moha, mada, mAyA mAna, sthAna, dhyAna, puNya, pApa, harSa-viSAda, doSa, dhAraNA, dhyeya, yaMtra, maMtra, maMDala, mudrA nahI hai vaha zuddhAtmA hai / jo nirmala dhyAna se gamya hai vaha Adi anta rahita jAtmA hai| -
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmaprakAza evaM gItA meM prAtmatattva 21 gItA meM bhI yahI kahA gayA hai ki jisameM janma-maraNa vAn yA Izvara nahI hai| gItA ke anusAra bhagavAna kRSNa Adi doSa nahI hai vahI AtmA hai| AtmA kA janma-maraNa kRSNa haiM aura ve sabhI pApo se chur3A sakate hainahIM hotA, jo maratA nahI usakA janma kaisA aura jo 'sarva dhampiritjya mAmekaM zaraNaM vraja / janmatA nahI usakA maraNa bhI kaisA / AtmA na to kisI jahaM tvAM sarvapApebhyo mokSamiSyAmi mA zucaH / / ' ko mAratA hai aura na hI kisI ke dvArA mArA jAtA hai / -- gItA8/66 (nAyaM hanti na hanyate 2/16) gItA kahatI hai / AtmA ke AkAra ke sandarbha bhI vibhinna mata pracalita na jAyate mriyate vA kadAcina, hai nyAyavaizeSika sAkhya mImAmA Adi darzana AtmA yA nAyaM mUtvA bhavitA bA na bhUyaH / jIva ko aneka yA sarvavyApaka hone kA ullekha milatA prajo nitya. zAzvato'yaM purANo, hai| AtmA ko aNu se aNu aura mahAn se mahAn kahA na hanyate hanyamAne zarIre // ' gayA hai / vedo me puruSa yA AtmA ko aguSTha mAtra kahA -gItA 2/20 gayA hai| kintu AtmA ke AkAra kA sarvAdhika sundara paramAtmaprakAza kahatA hai aura vaijJAnika samAdhAna janadarzana me milatA hai| kahA 'Navi uppajjai vi marai, baMdhu Na mokrava kreii|' gayA hai ki AtmA svadehapramANa hai| jaisI deha ho AtmA kA AkAra bhI vaisA hI ho jAtA hai| hAthI ke zarIra meM - dohA 66 AtmA hAthI ke AkAra kI aura cITI ke zarIra meM cITI jaise koI purAne vastra jor3a naye vastra dhAraNa karatA ke AkAra kI ho jAtI hai| AtmA ke pradezo kA sakoca hai, vaise hI prAtmA bhI purAnA zarIra chor3akara nayA dhAraNa aura vistAra dIpaka ke prakAza kI bhAMti hotA hai AcArya karatA hai|" zastra use kATa nahI sakate, Aga jalA nahIM kundakunda ne likhA hai-- sakatI, pAnI gIlA nahI kara sakatA aura havA sukhA nahI "jaha paumarAyarayaNaM riktaM khIre pabhAsayadi khoraM / sktii| gItA aura paramAtmaprakAza kA zailI tathA bhAva taha dehI dehatttho sadehamitaM pabhAsayadi // "" gata sAmya dene kA lobha sabaraNa nahI de pA rahA hai| jaise dUdha me DAlI gaI padmarAgamaNi dUdha ko apane teja aura raMga se prakAzita kara detI hai vaise ho deha me rahane tathA bhAva gItA ke nimna zloko se milAime vAlA AtmA bhI apanI dehamAtra ko apane rUpa se prakAzita 'pracchedyo'yamadAhyo'yamakleyo'zoSya eva ca / kara detA hai| yogIndra deva ne paramato kA khaNDana karate nityaH sarvagataH sthANu raNyayo'yaM sanAtanaH // hue AtmA ko svadehapramANa kahA haiadhyakto'yamacintyo'yamavikAryo'yamucyate / (appA dehapamANu -dohA 51) / tasmAdevaM viditvana nAnuzocitumarhasi / / ' isI bhAva ko gItA meM nimna zabdo ma vyakta kiyA - gItA 2/24-25 gayA haijaina darzana meM AtmAe~ anaMta mAnI gaI hai, para gItA 'yathA prakAzayatyeka. kRtsnaM lokamimaM raviH / me eka brahma kI upAsanA kA varNana hai| saMsAra me jitanI kSetra kSetro tathA kRtsnaM prakAzayati bhArata // " bhI AtmAe~ hai ve usI brahma kA ekAMza hai / mabhI AtmAe~ arjuna ! jisa prakAra eka ho sUrya ima sampUrNa brahmADa usI brahma meM mila jAtI hai| para jaina darzana ke anusAra ko prakAzita karatA hai usI prakAra kSetrI-kSetra kA svAmI, tapaH sAdhanA aura jJAna ke dvArA pratyeka AtmA paramAtmA AtmA usa sampUrNa kSetra kA prakAzita karatA hai| isa ho sakatA hai| pratyeka AtmA apane karma me svatatra hai| prakAra donoM graMthoM meM apane-apane darzano ke anusAra Atmaapane karmoM kA kartA aura bhoktA vaha svayaM hai koI bhaga- tattva kA sundara eva hRdayagrAhI varNana hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 varSa 42, ki02 anekAnta sandarbha-sUcI 1. 'vedanindako naastikH'| -manusmRtiH 12. 'jIvAjIvAzrababaMdha saMvaranirjarA mokSAstattvam / ' 2. 'dharmakSetre kurukSake samavetA yuyutsavaH / -vahI 114 mAmakAH pANDavAzcaiva kimakurvata saMjaya / / 13. 'pramANaprameya saMzaya prayojana... tattvajJAnAtri zreya-gItA 11 sAdhigamaH' tathA 'AtmazarIrendriyArthabuddhimana:- ... -gItA presa gorakhapura, aThArahavAM saMskaraNa prameyam' iti sUtram / ' tarkabhASA kezava mizra sAhityabhaDAra meraTha prakAzana 1972 pR. 4 tathA 175 3. 'tasmAnnAhA vayaM hantuM dhArtarASTrAnsvabAndhavAn / svajanaM hi katha hattvA sukhinaH syAma mAdhavA / / ' 14. 'jJAnena cApavarga: viparyAyAdiSyate bandhaH / ' -gItA 1137 -sAkhyakArikA 44 kArikA 4. paramAtmaprakAzaH : yogIndradeva, paramazruta prabhAvaka- 15. 'brahmavit brahma va bhavati / ' maMDala prakAzana vi0 saMvat 1972 / 16. 'itthu Na limvaDa paDiyahiM guNadosuvi puNustu / 5. 'bhAvi paNavidhi pacaguru sirijoidu jiNAu / bhaTTapabhAyarakAraNai mai puNu puNuvi pautta // ' bhaTrapayAyari viSNayau vimala kareviNa bhAu / -paramAtmaprakAza, dohA 342 puNa puNa paNavivi paMcaguru bhAvicitti dharevi / 17. ya AtmA'padatapApmA vijaro vimRtyuvizoko'vijibhaTTapahAyara NisuNi tuhu, appA tivihu kahevi / / ' ghatso'pipAsaH satyakAmaH satyasakalpaH so'nveSTavyaH sa -~-paramAtmaprakAza dohA 8 tathA 11 vijijJAsitavyaH / sa sarvAzca lokAnApnoti sarvAzca 6. 'je paramappapayAsayaha aNudiNu NAu layaMti / kAmAn, yastamAtmAnamanuvidya vijAnAtIti ha prajAtuTTai mohu taDatti taha tihayaNaNAha havaMti / / ' patirUpA ca / ' -vahI dohA 337 -chandogya upaniSad aSTama adhyAya saptama khaDa 7. jananamaraNa karaNAnA pratiniyamAdayugapatpravRttezca / 18. vRhadAraNyakopaniSad-yAjJavalkyamaitreyI saMvAda / puruSabahuttvaM siddha guNyaviparyAyAccaiva // 16. 'vAsAsi jIrNAniyathA vihAya -sAMkhyakArikA 18 navAni gRhaNAti naro'parANi / 8. 'atastattadbhAsakaM nityazuddhabuddhamukta satyasvabhAvaM pratyak tathA zarIrANi vihAya jIrNAcaitanyamevAtmavastu iti vedAntavidvadanubhavaH / nyAnyAni sayAti navAni dehI // ' -gItA 22 ---vedAntasAra (sadAnanda praNIta) sAhitya bhaDAra 20 'naina chindanti zasjJANi nena dahati pAvakaH / meraTha 1977, pR0 116 na caina kledayantyApo na zoSayati maarutH||' 9. 'tatra dravyANi pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmA -gItA 2 / 43 manAMsi nvaiv|' 21. 'aNoraNIyAn mahataH mahIyAn / ' 10. 'jnyaanaadhikrnnmaatmaa| sahividhaH -kaThopaniSad prathama dillI jIvAtmA paramAtmA ceti / ' 22. aguSThamAtra puruSaH madhye Atmanya tisstthti|' -takaMsagraha (co. saskaraNa) pR. 5 tathA 18 Rgveda puruSasUkta 11. 'samyagdarzanazAna cAritrANi mokssmaargH|' 23. paJcAstikAya gAthA 33 -~-tattvArthasUtra 11 24. gItA 13-33
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambara muniyoM ko jIvana caryA D kumArI vibhA jaina, ema. e. zodha chAtrA digambaratva prakRti kA rUpa hai| vaha prakRti kA diyA caryA se sasAra kI mAnava jAti kA bahuta thor3A hissA huA manuSya kA veSa hai| Adama aura havvA isI rUpa me paricita hai| rahe the| dizAe~ hI unake ambara the-vastravinyAsa unakA digambara muni 28 mUlaguNoM kA nirdoSa paripAlana vahI prakRtidatta nagnatva thaa| vaha prakRti kI acala me sukha acala meM sukha karate hue Atma sAdhanA me rata rahate hai| sAtha hI prANI ko ko nIda sote aura AnandaloriyAM karate the| isalie .. mAtra ke prati maitrI pramoda kAruNya aura madhyastha bhAvanA kahate haiM ki manuSya ko Adarza sthiti digambara hai| nagna kI caramotkarSatA ko pariprApta hote hai| 28 mUlaguNoM ke rahanA hI isake lie zreSTha hai| isameM usake lie aziSTatA atirikta dasa lakSaNa dharma, dvAdazatapa, dvAdazAnuprekSAciMtana, asabhyatA kI koI bAta nahIM hai, kyoMki digambaratva athavA dvaviMzati, parISaha, japa Adi ko bhI ve jIvana kA abhinna nagnatva svayaM aziSTa athavA asabhya vastu nahI hai / vaha to| aMga mAnate hue zivamukti bhAjana banate hai / manovijayI me manuSya kA prAkRta rUpa hai| IsAI matAnusAra Adama aura munirAja isa prakAra pAMca indriya rUpa meM hI parigaNita havvA naMge rahate hue kabhI na lajAye aura na ve vikAsa ke hai, kyoki ve anindriya haiM aura sabhI indriyo kA rAjA cagula meM phaMsakara apane sadAcAra se hAtha dho baiThe / kintu mamasta jagata meM mana ke adhIna hokara pacendriya sambandhI jaba unhoMne burAI-bhalAI, pApa-puNya kA vajita phala khA viSaya bhogoM meM magna haiN| usase viparIta jinake mana meM liyA, ve apanI prakRti dazA kho baiThe--saralatA unakI bhautikatA kA sAmrAjya nahI hai, aise manovijayI munirAja jAtI rhii| ve sasAra ke sAdhAraNa prANI ho gye| bacce pacendriya kA nirodha karate hue Atma nimagnatA prApta ko lIjie, use kabhI bhI apane nagnatva ke kAraNa lajjA karate hai| kA anubhava nahI hotA aura na usake mAtA-pitA athavA zeSa puNa-kezaluMcana, nagnatA, asnAna, picchianya loga hI usakI nagnatA para nAka-bhau sikor3ate hai| kamaNDalu tathA khar3e hokara AhAra lenA Adi muni ke vizeSa manuSya mAtra kI Adarza sthiti digambara hI hai| guNa haiN| ina sabhI ke viSaya me aneka prazna uThate haiM ki Adarza manuSya sarvathA nirdoSa hai-vikArazUnya hI hotA hai| muni unako kyo karate haiM ? isakA samAdhAna isa prakAra janma maraNa paryanta vastroM meM jIvana vyatIta karane kiyA gayA hai :vAlA mAnava digambara sAdhuo kI nagnatA ko dekhakara samAja meM asabhyatA kA pratIka mAnatA hai| kintu vastutaH kezaloMca :kRtrima jIvana meM Ananda se anabhijJa hokara hI aisA karate 22 parISaha kA sahana karanA apekSita hotA hai / kezahaiM / unakA mana vAsanAoM se zUnya hotA hai| laukika jIva loca bhI isI ke sAtha jor3a diyA gayA hai| isake do se ghRNA karate haiM, ve digambara munirAja antara vAhya meM ___ kAraNa haiM :eka samAna digambara hai arthAt unakA antaHkaraNa vAsa- (ka) eka kAraNa to zArIrika zRgAra vihInatA aura . nAoM se rahita hai| pIr3A para vijaya paanaa| dUsarA kAraNa hai vaijJAnika sUrya digambaratva vastutaH prAkRtika aura nirvikArI veSa hai UrjA kA kendra hai aura usakA AyAta zarIra ke Urddha aMgoM aura AtmasAdhanA meM niva'dha mArga hai| digambara muni kI dvArA huA karatA hai| zarIra kA sabase U~cA bhAga hai
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 varSa 42, ki02 .anekAnta sira, ata: UrjA Agama meM kisI prakAra kI bAdhA na ho se zuddhatA ho to sAmAnya jana, durAcArI, anyAyI, asaMyamI ataH ke zarAzi kA parityAga Avazyaka hotA hai| sabhI jIva snAna karane se zuddha mAne jAyeMge to aisA nahIM "mUlAcAra ArAdhanA koSa" me kezaloca ka viSaya hai| pratyuta jalAdika bahuna doSo se yukta hai, aneka taraha me mUla guNAdhikAra eka meM isa prakAra kahA hai-muniyo ke sUkSma jIvoM se bhare hai, pApa ke mUla hai isalie saMyamI ke pAI mAtra bhI dhana sagraha nahIM hai jisase ki hajAmata jano ko snAna vratI hI pAlana yogya hai| karAve aura hiMsA kA kAraNa samajha ustarA nAmaka zastra khar3e hokara AhAra lenA :-... bhI nahI rakhate aura dIna vatti na hone se kisI se dInatA muni bhojana eka hI sthAna para khar3e hokara apane pAtra kara bhI kSaura nahIM karA sakate isalie samUrchanAdika juA, me lete hai / jaisA bhI sadgrahastha rUkha-rUkhA, nIrasa athavA lIkha Adi jIvo kI himA ke tyAgarUpa sayama ke lie sarasa kintu prAsuka eva sevya AhAra detA hai use gocarI pratikramaNa kara tathA upavAsa kara Apa hI kezaloca krte| vRtti yA bhrAmarI vRtti se garIba-amIra ke bhedabhAva se hai| yahI locanAmA guNa hai / rahita hokara zarIra kI sthiti ke lie yathAvazyaka grahaNa nagnatA:-- karate hai / sUryodaya se 72 mi0 pazcAt se lekara sUryAsta __ caubIsa prakAra ke parigraha kA tyAga karanA jina sAdhu ke 72 mi0 pUrva taka dina meM eka hI bAra AhAra bhojana ke lie Avazyaka hai| nagnatA isIlie Avazyaka hai| grahaNa karate hai| dUsarI bAra jalAdi kA bhI grahaNa nahI acelatana cela vastra rahita hokara nirgrantha nagna digambara krte| avasthA ko prApta karanA, vAsanAo ke abhAva ko sabase aba prazna uThatA hai ki muni khar3e hokara hI AhAra kyo bar3I kasauTI hai / vAmanAo me ghirA vyakti kabhI bhI nagna grahaNa karate hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki baiThakara bhojana nahI raha sakatA / digambara muni bhItara se bhI vAsanA zUnya surucipUrvaka liyA jAtA hai, jabaki unakI sAdhanA me hote hai isalie vAhya me binA sakoca ke nagna raha pAte hai| AhAra kI rucitA kA parityAga rahatA hai| asuvidhA asnAna : tathA aruci ke sAtha liyA gayA bhojana muni ke bAIsa asnAna ve ratnatraya se pavitra rahane vAle manirAja pariSada ke antargata AtA hai| kabhI bhI snAna nahI karate / zarIra ke prati mamatva bhAva picchi kamaNDalakA na honA municaryA kA vizeSa aga hai / ataH usake rakSaNa muni picchi kamaNDalu lekara kyo calate hai ? digambara ke lie jAgarUka rahanA doSa aura aticAra me AtA hai| muni ke pAsa sayama tathA zoca ke upakaraNa ke rUpa me snAna Adi na karane se una kI vaicArika dazA antarmakhI ho picchi kamaNDalu hote hai| mAno picchi-kamaNDalU svAvajAtI hai| apane vAhya vapu pradeza kI cintA hI chUTa jAtI hai| lambana ke do hAtha hai pratilekhana zuddhi ke lie picchi kI snAna karane se unhe apane zarIra ke prati mamatva bhAva nitAnta AvazyakatA hai aura pANiga-pAda-prakSAlana ke lie, baDhatA hai| unake aMtarmana meM zArIrika saundarya kI bhAvanA zuddhi ke lie kamaNDalu vAnchanIya hai| mayUrapicchi kA lava jAgata hotI hai tathA unakI bhAvanA ke sAtha-sAtha zrAvaka bhAga itanA mRdu hotA hai ki pratilekhana se kisI sUkSma kI bhAvanA meM AkarSaNa zakti jAgane lagatI hai| muni ko jantu kI hiMsA bhI nahI hotI svayaM mayUrI ke paMkha bhI snAna Adi se koI matalaba nahI hotA unakA jIvana to picchi ke nimitta upAdAna nahI ho skte| ina kAraNoM tapasvI kA hotA hai| jisase unakA zarIra jIrNa-zIrNa tathA se mayUrapicchi dhAraNa digambara sAdhu kI mudrA hai| picchi tapasvI lge| rakhane se vaha nagna mudrA kisI pramAdI kI na hokara tyAgI aba prazna yaha uThatA hai ki snAnAdi na karane se kA paricaya upasthita karatI hai| "mudrA sarvatra mAnyA azuciranA hotA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki munirAja syAt nirmudro naiva manyate"-nItisAra kI yaha ukti vratoM kara sadA pavitra hai, yadi vrata rahita hokara jana snAna (zeSa pR. 26 para)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintana ke lie : SaTkhaNDAgama aura gommaTasAra zrI ema0 ela0 jaina 30, tugalaka koseMTa, naI dillI SaTakhaNDAgama kI TIkA dhavalA meM apane se pUrvavartI chor3a deM to gAthA va sUtra kA antara nagaNya hai| yahI kaI AcAryoM kI gAthAe~ uddhRta haiM parantu sabhI vidvAnoM ne kAraNa hai ki dhavalA me jIvakANDa kI gAthA ko uddhata yaha bhI niSkarSa nikAlA hai ki jahAM taka gommaTasAra kI nahIM kiyA gyaa| uddharaNa isa bAta kA pramANa hotA hai gAthAoM kA savAla hai, ve nemicandra ne dhavalA se saMgrahIta ki uddhata aMza pUrvavartI hotA hai bhaviSyavartI to nahI / kI haiM / isa niSkarSa kA mUla kAraNa yaha hai ki isa bAta aisI sUrata meM niSkarSa yaha hogA ki gommaTasAra kI ko aba sandeha se pare samajhA jAtA hai ki gommaTarAya saMracanA dhavalA TIkA ke pahale yAne san 816 ke pahale jinakA jayagAna nemicandra ne kiyA hai ve koI aura nahI ho cukI thii| isa silasile meM yaha bhI nahI bhulAyA jAnA gaMganareza rAyamalla ke senAnAyaka cAmunDarAya haiM jo dasavIM cAhie ki nemicandra ne apane gratho me cAmuNDarAya kA va zatAbdi ke dvitIya caraNa meM hae haiN| parantu kyA yaha niSkarSa cAmuNDarAya ne apane graMtho me nemicandra kA nAma nahI likhA sahI hai ? hai| pracalita kiMvadantiyoM va anumAno ke AdhAra para yaha paM0 hIrAlAla zAstrI ne paJcasaMgraha kI apanI nizcaya kara liyA gayA hai ki nemicandra ke gommaTa rAya prastAvanA pR0 36 meM yaha anumAnalagAyA hai ki yaha grantha cAmuNDarAya hI haiN|' pAMcavIM-chaThI zatAbdi ke bIca kabhI saMgrahIta huA hai| isa jIvakANDa kI gAthA 561 isa prakAra haigratha kA pahalA adhikAra jIva samAsa hai usakI gAthA 57 chappaca Nava vihANaM alyANa jiNavaro vaTThANa / isa prakAra hai ANAe ahigameNa va saddahaNa hoI sammatta // gai idiya ca kAe joe vee kasAya NANe y|| isa gAthA kA yahI svarUpa pacamaMgraha ke jIvasamAsa sajama dasaNa lesmA viyA sammatta saNNi aahaare|| adhikAra kI gAthA sakhyA 156 me tathA SaTakhaNDAgama ke gommaTasAra jIva kANDa kI gAthA 142 isa prakAra hai- sUtra 15125 kI dhavalA TIkA me gAthA 9 kA hai| aba gai iMdie su kAe joge vede kasAya NANe y| yaha gAthA vIrasena ne gommaTasAra se uddhata kI, yaha usI saMjama dasaNa lessA bhaviyA sammatta saNNi AhAre // sUrata meM asvIkAra kiyA jA sakatA hai jaba ki hama dono gAthA lagabhaga eka hai kintu paJcasaMgraha ke gAmmaTarAyA gommaTarAya va cAmuNDa rAya ko eka mAnane ke nirNaya para 'iMdiya ca' 'joe bee' ke sthAna para gommaTasAra jIvakANDa aTala rhe| meM 'iMdie su' va 'joge vede' pada haiN| jIvakANDa kI gAthA 512 yoM haiSaTkhaNDAgama kA sUtra 114 isa prakAra hai rUsai Nidai aNe dUsai vahuso ya soya bhaya bahalo "gai iMdie kAe joge vede kasAya NANe saMjame daMsaNe asuyadi paribhavadi paraM pasaMmadi appayaM bhumo| lessA bhavie sammatta saNNi AhArae ce di|" yahI rUpa isa gAthA kA pacasaMgraha ke jIva samAsa tulanA karane se dRSTavya hai ki gommaTasAra gAthA ke zabda adhikAra kI gAthA 147 kA hai| kintu dhavalA kI gAthA 'su' va 'ya' ukta sUtra meM nahIM hai aura 'cedi' zabda sUtra me saMkhyA 203 isa prakAra haiadhika hai tathA 'saMjama dasaNa' zabdo meM saptamI vibhakti rUsadi Nidi aNNe dUsadi bahuso ya soya bhaya bhulo| sahita 'sajame daMsaNe' zabda Ae hai| ina vizeSatAoM ko asuyadi paribhavadi para pasasadi appaya bahulo / /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. varSa 42, ki02 anekAnta ___ tulanA karane para yaha antara dRSTigocara hotA hai ki 'ta' kA lopa va kahI alopa hai| lagatA hai dhavanAkAra ne kriyA ke rUpa me jaM vakANDa me 'ta' ke sthAna para 'da' hai| isa viSaya me kisI eka niyama kA anusaraNa nahI kiyA kintu paJcasagraha me jo dhavalA se pahale kA hai 'ta' kA hai| isase yaha zakA hotI hai ki gAthA me kriyA kA rUpa lopa hai maga. dha ( 11 ke zabda vimarza se dekhA jAtA hai ki dhakalAkAra ne hI badalA ho| sambhAvanA adhika yahI hai sUtroM meM, TIkA meM va uddharaNo meM kahIM 'ta' kA 'da', kahI ki dhavalAkAra ke samakSa gommaTasAra maujUda thaa|' sandarbha-noTa 1. yaha grantha bhAratIga jJAnapITha kAzI me 1960 me zakA samAdhAna kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| prakAzita huA hai| pa0 kailAzacandra jI zAstrI ne imalie lagatA hai ki sUtra ko racanA gAthA ke rUpa apane 'jaina mAhi-ya ke itihAga' me igatA sAhakAna kA hI anvaya hai tathA gAthA ke rUpa ko kAyama rakhanA vikrama kI AThavI zatAbdi se pUrva kA mAnA hai| hI irA visagati kA kAraNa hai / usa dazA me svaya 2 sUtra kI bhASA para svaya vIrasena ko zakA samAdhAna paTakhaNDAgama hI pacasagraha, gommaTasAra ke bAda kA karanA pdd'aa| gati Adi mArgaNA ko jIvo kA ThaharatA hai| AdhAra banAne ke lie sa tabhI vibhakti kA nirdeza 3. jaina zilAlekha sagraha, bhAratIya jJAnapITha bhAga 5 pR0 honA cAhie thA parantu gati, indriya, kAya, kapAya, 58 me peTatumbalam (kurnala, AMdhra pradeza) me jina mUrti lezyA, bhavyatva, sampakva aura sajJI pado ma vibhakti ke pAda pITha para oNkita lekha kannaDa bhASA me 12vI nahI pAI jAtI hai / 14 pado me meM kevala 6 pado me sadI kA (lekha na0 130) diyA huA hai jisame hI vibhakti kA prayoga kyo kiyA jabaki sUtra kI kisI cikabbe nAma kI mahilA dvArA gommaTa pArzva bhApA meM vyAkaraNa kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai isa jina kI sthApanA kA varNana - / to kyA 'gommaTa' kaThinAI kA javAba vIrasena ne 'Ai-majjhata-vaNNa- zabda kavala bAhubani kI mUrti ke lie nahIM balki sara lovo' yaha ajJAta prAkRta vyAkaraNa kA sUtra uddhata zilpa vizeSa yA sthAna vizeSa kA sUcaka hai na ki va rake kaha diyA ki Adi madhya aura anta ke varNa senApati cAmuNDarAya ke apara nAma kA? gro spara nA lopa ho gayA hai athavA vibhakti vAle 4. (a) yahI kAraNa ho na nemicandra ne vIrasena kA nAma pada ke pUrvavatI vibhakti-rahita pado ko milA kara smaraNa nahIM kiyaa| ema pada samajhanA caahie| yaha samAdhAna ThIka nahIM, (b) puSpadata aura bhUtabali kA samaya 66.156 I. kyoki isake anusAra to saba pada vibhakti rahita mAnA gayA hai / yadi kudakuMda 2000 varSa pUrva arthAt ho antima pada 6. mAtha virbhAkta ganI cAhie I0 pUrva pahalI sadI ke hai to kahanA hogA ki SaTthI yA phira pratyeka pada ke sAtha nibhaki! laganI khaNDAgama nI racanA samayasAra ke bAda kI hai va samaya caasinii| tabhI sUtra kI ekarUpatA hotI aura sAra hI prAcInatama Agama gratha hai| (1024 kA zeSAza) sAragarbhita hai| mudrA cAhe zAsana kI ho, dhAmika varga ho sayamopakaraNa rUpa me picchi kI AvazyakatA hotI hai| sarvatra samekSita hotI / vaiSNavo zAyansamatAnuyAyiyo, 28 mUlaguNo ke atirikta bhI ve munirAja anya aneka zaivo, rAdhA svAmI sampradAyiko Adi me tilaka lagAne vizeSatAo ko lie hue hote hai| ahiMsA aura aparigraha ko pRthaka-pRthaka praNAlI hai| rAjabhUto ke kandho para athavA kI carama sImA ko prApta ye digambara munirAja samasta sAmane vakSa: sthala para nasya nirmita yA dhAtupaTita mudrA vizva ke ArAdhya hai| ahiMsA kA itanA sUkSma paripAlana hotI hai jisase usakI pada-pratiSThA jAnI jAtI hai| aura inake jIvana meM hotA hai| ye harI ghAsa para bhI paira nahI rAjabhRtyatAM ko pramANikatA siddha hotI hai| isI prakAra rkhte| zramaNa paramparA ke AdikAla se adhikRta cihna ke 67 me ata: mAnava samAja kI sArthakatA yaha hai ki unake parama picchi kamaNDalu rakhane kA vidhAna calA AyA hai| pAvana jIvana ke Adarza ko prApta karane hetu unhI ke patha vizuddhi ke lie zo vopakaraNa meM kamaNDalu kI tathA para calane kA sAhasa karate hue Atma sAdhanA meM laga skeN|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatAMka se Age sallekhanA athavA samAdhimaraNa 9 DA0 darabArIlAla koThiyA smaraNa rahe ki jaina vratI-dhAvaka yA sAdhu kI dRSTi (viveka) kA lAbha ho|' me zarIra kA utanA mahattva nahI hai jitanA AtmA kA hai, jaina saskRti me mallekhanA kA yahI AdhyAtmika uddezya kyoki usane bhautika dRSTi ko gauNa aura AdhyAtmika eva prayojana svIkAra kiyA gayA hai| laukika bhoga yA daSTi ko upAdeya mAnA hai| ataeva vaha bhautika zarIra kI upabhoga yA indrAdi pada kI usame kAmanA nahIM kI gaI hai| ukta upasargAdi sakaTAvasthAo meM, jo sAdhAraNa vyakti mumukSu zrAvaka yA sAdhu ne jo aba taka vrata-tapAdi pAlana ko vinita kara dene vAlI hotI hai, Atmadharma se cyuta na kA ghora prayatna kiyA hai. kaSTa sahe hai, pAtma-zakti baDhAI hotA haA usakI rakSA ke lie mAmyabhAvapUrvaka zarIra kA rakSA ke lie sAmyabhAvapUvaka zarAra kA hai aura asAdhAraNa Atma jJAna ko jAgRta kirA he usa para aura apAra utsarga kara detA hai| vAstava meM isa prakAra kA viveka, sundara kalaza rakhane ke lie vaha antima samaya meM bhI pramAda baddhi aura nirmohabhAva use anaka varSoM ko cirantana abhyAsa nahI karanA , nahI karanA caahtaa| ataeva vaha jAgRta rahatA huA aura sAdhanA dvArA hI prApta hotA hai| isI se sallekhanA gallekhanA me prava honA hai| eka asAmAnya asidhArA-vrata hai, jise ucca mana:sthiti ke mallekha nAvasthA meM ume kaisI pravRtti karanA cAhie vyakti hI dhAraNa kara pAta hai| maca bAta yaha hai ki zarIra aura usakI vidhi kyA hai? isa sambandha meM bhI jaina lekhako aura AtmA ke madhya kA antara (zarIra jar3a, heya pora ne vistRta aura vizada vivecana kiyA hai| AcArya samantaasthAyI hai tathA AtmA cetana, upAdeya aura sthAyI hai) bhadra ne sallekhanA kI nimna prakAra vidhi batalAI hai|' jAna lene para sallekhanA-dhAraNa kaThina nahIM rhtaa| usa sallekhanA-dhAge sabase pahale iSTa vastuo me rAga, antara kA jJAtA yaha spaSTa jAnanA hai ki zarIra kA nAza aniSTa vastaomedveSa, strI-putrAdi priyajano me mamatva avazya hogA, usake lie Avanazvara phaladAyI dharma kA aura dhanAdi me svAmitva kA tyAga karake mana ko zuddha nAza nahI karanA cAhi!, kyoki zarIra kA nAza ho jAne mAne ke nAta apane parivAra ur il.ra para to dUsarA zarIra punaH mila sakatA hai| parantu Atma- vyaktiyo me jIvana meM hae aparAdho ko kSamA karAye aura dharma kA nAza ho jAne para usakA puna. milanA durlabha hai|" svaya bhI le priya vacana bolakara kSamA kare / ataH jo zarIra-mohI nahI hote ve AtmA aura anAtmA ke isake anantara vaha svaya kiye, dUsaro se karAye aura antara ko jAnakara samAdhimaraNa dvArA yAtmA se paramAtmA anumodanA kiye hiMsAdi pApo kI nizchana bhAva me AlokI ora bar3hate haiN| jaina sallegnA me yahI tattva nihita hai| canA (una para kheda prakAzana) kare tayA mRtyuparyanta mahAvrato isI se pratyeka jaina devopAsanA ke anta meM pratidina yaha kA apane me Aropa kre| pavitra kAmanA karatA hai| - isake atirikta AtmA ko nibaMla banAne vAne zoka, 'he jinendra ! Apake jagata bandhu hone ke kAraNa maiM Apake bhaya, avasAda, glAni, kaluSatA aura AkulatA jaise AtmacaraNo kI zaraNa meM AyA hai| usake prabhAva se mere saba vikAro kA bhI parityAga kare tathA Atmabala eva utsAha duHkho kA abhAva ho, duHkhoM ke kAraNa jJAnAvaraNAdi karmoM ko prakaTa karake amRtopama zAstravacano dvArA mana ko kA nAza ho aura karmanAza ke kAraNa mamAdhimaraNa kI prasanna rkhe| prApti ho nA samAdhimaraNa ke kAraNabhUta samyakabodha isa prakAra kaSAya ko zAnta athavA kSINa karate hue
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28, varSa 42, ki0 2 anekAnta zarIra ko bhI kRza karane ke lie sallekhanA me prathamataH rahatA hai| isa jIva ne ananta bAra maraNa kiyA, kintu annAdi AhAra kA, phira dUdha, chAcha Adi peya padArthoM kA samAdhi mahita puNya-maraNa kabhI nahIM kiyA, jo saubhAgya se tyAga kre| isake anantara kAMjI yA garma jala pIne kA yA puNyodaya se aba prApta huA hai| sarvajJadeva ne isa samAdhi abhyAsa kre| sahita puNya-maraNa kI baDI prazamA kI hai, kyoki samAdhianta meM unheM bhI chor3akara zaktipUrvaka upavAsa kre| pUrvaka maraNa karane vAlA mahAn AtmA nizcaya se saMsAraisa taraha upavAsa karate evaM paMcaparameSThI kA dhyAna karate rUpI piMjare ko tor3a detA hai-use phira sasAra ke bandhana hae pUrNa viveka ke sAtha sAvadhAnI meM zarIra ko chodd'e| me nahI rahanA par3atA hai|' isa antaraMga aura bAhya vidhi se sallekhanAdhArI Anada. jJAnasvabhAva AtmA kA pAdhana karatA hai aura vartamAna sallekhanA meM sahAyaka aura unakA mahattvapUrNa kartavya : paryAya ke vinAza se cintita nahIM hotA, kintu bhAvI ArAdhaka jaba sallekhanA le letA hai, to vaha usame paryAya ko adhika ,kho, zAnta, zuddha eva ucca banAne kA baDe Adara prema aura zraddhA ke sAtha salagna rahatA hai tathA puruSArtha karatA hai| nazvara se anazvara kA lAbha ho, to uttarottara pUrNa sAvadhAnI rakhatA huA Atma-sAdhanA me usa kona buddhimAna chor3anA cAhegA? phalataH sallekhanA- gatizIla rahatA hai| usake isa puNya kArya meM, jise eka dhAraka una pA~ca doSo se bhI apane ko bacAtA hai, jinase 'mahAna-yajJa kahA gayA hai, pUrNa saphala banAne aura use apane una sallekhanA-vrata meM dUSaNa lagane kI sambhAvanA rahatI pavitra patha se vivalita na hone dene ke lie niryApakAcArya hai| ve pAMca doSa nimna prakAra batalAye gaye hai :- (samAdhimaraNa karAne vAle anubhavI muni) usakI sallekhanA sallakhanA le lane ke bAda jIvita rahane kI AkAMkSA meM sampUrNa zakti eva Adara ke sAtha use sahAyatA pahucAte karanA, kaSTa na saha sakane ke kAraNa zIghra marane kI icchA hai aura samAdhimaraNa meM use susthira rakhate haiN| ve sadaiva karanA, bhayabhIta honA, snehiyo kA smaraNa karanA aura use tattvajJAnapUrNa madhura upadeza karate tathA zarIra aura agalI paryAya me sukho kI cAha karanA ye pA~ca sallekhanA- sasAra kI asAratA eva kSaNabhaguratA dikhalAte hai, jisase vrata ke doSa hai, jinhe aticAra kahA gayA hai| vaha unama mAhita na ho, jinhe vaha heya samajhakara chor3a sallekhanA kA phala : cukA yA chor3ana kA sakalpa kara cukA hai, unako puna. cAha sallakhanA-dhAraka dharma kA pUrNa anubhava aura lAbha lene na kre| AcArya zivArya ne bhagavatA-ArAdhanA (gA0 650ke kAraNa niyama se ni.yasa athavA abhyudaya prApta karatA 676) me samAdhimaraNa-karAne vAle ina niryApaka-maniyo hai| samantabhadra svAmI ne sallekhanA kA phala batalAte hue kA bar3A sundara aura vizada varNana kiyA hai| unhone likhA hai likhA hai-- ___ 'uttama sallekhanA karane vAlA dharmarUpI amRta kA pAna 've muni (niryApaka) dharmapriya, dRr3hazraddhAnI, pApabhIrU, karane ke kAraNa samasta duHkho se rahita hokara yA to vaha parISahajetA, deza-kAla-jJAtA, yAmyAyogyavicAraka, nyAya ni.zreyasa ko prApta karatA hai ora yA abhyudaya ko pAtA mArga-marmajJa, anubhavI, svaparatatva-vivekI, vizvAsI aura hai, jahAM use aparimita sukho kI prApti hotI hai| para-upakArI hota hai| unakI saMkhyA adhikatama 48 aura _ vidvadvara paNDita AzAdhara jI kahate haiM ki 'jisa mahA- nyUnatama 2 hAtI hai|' puruSa ne sasAra paramparA ke nAzaka samAdhimaraNa ko dhAraNa 48 muni kSapakako isa prakAra sevA kre| 4 muni kiyA hai usane dharmarUpI mahAn nidhi ko parabhava me jAne kSapaka ko uThAne-baiThAne Adi rUpa se zarIra ko Tahala kre| ke lie apane sAtha le liyA hai, jisase vaha isI taraha 4 mu dharmazravaNa kraaye| 4 muni bhojana aura 4 muni sukhI rahe, jisa prakAra eka grAma se dUsare grAma ko jAne pAna karAye / 4 muni dekha-bhAla rakhe / 4 muni zarIra ke vAlA vyakti pAsa me paryApta pAtheya hone para nirAkula malamUtrAdi kSepaNa ma tatpara rahe / 4 muni vasatikA ke dvAra
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanA athavA samAdhimaraNa para raheM, jisase loga kSapaka ke pariNAmo meM kSobha na kara bAhya vastuo se moha ko tAgo, viveka tathA saMyama kA sake / 4 muni kSapaka kI ArAdhanA ko sunakara Aye logo Azraya lo| aura sadaiva yaha vicAro ki maiM anya hU aura ko sabhA me dharmopadeza dvArA santuSTa kare / 4 muni rAtri pudgala anya hai / 'mai cetanA hu, jJAtA-draSTA hU aura pudgala rAtri meM jaageN| 4 muni deza kI U~ca-nIca sthiti ke jJAna . acetana hai, jJAna-pAna rahita hai| maiM Anandadhana hUM aura meM tatpara rheN| 4 muni bAhara se Aye-gayo se bAtacIta pudgala aisA nahIM hai|' kreN| aura 4 muni kSapaka ke samAdhimaraNa meM vighna karane 'he kSapakarAja ! jisa sallekhanA ko tumane aba taka kI sambhAvanA se Aye logoM se vAda (zAstrArtha dvArA dharma- dhAraNa nahIM kiyA thA use dhAraNa karane kA suavasara tumheM prabhAvanA) kreN| isa prakAra ye niryApaka muni kSapaka kI Aja prApta haA hai| usa AtmahitakArI sallekhanA me koI samAdhi me pUrNa prayatna sa sahAyatA karate hai| bharata aura doSa na Ane do| tuma parIpaho-- kSudhAdi ke kaSTo se mata airAvata kSetro me kAla kI viSamatA hone se jaisA avasara ghbddaao| ve tumhAre AtmA kA kucha bigADa nahI skte| ho aura jitanI vidhi bana jAye tathA jitane guNa ke dhAraka unheM tuma sahanazIlatA eva dhIratA se sahana karo aura niryApaka mila jAye utane guNo vAle niryApako se bho unake dvArA koM kI asakhya guNI nirjarA kro|' samAdhi karAye, ati zreSTha hai| para eka niryApaka nahI hone 'he ArAdhaka ! atyanta dukhadAyI mithyAtva kA vamana cAhie, kama-se-kama do honA cAhie, kyoki akelA eka karo, sUkhadAyI samyaktva kI ArAdhanA karo, pacaparameSThI niryApaka kSapaka ko 24 ghaNTe sevA karane para thaka jAyagA kA smaraNa karo, unake guNo me manata anugaga rakho aura aura kSapaka kI samAdhi acchI taraha nahI karA skegaa| apane zaddha jJAnopayoga me lIna rho| apane mahAvatoM kI isa kathana se do bAte prakAza meM AtI hai| eka to rakSA karo, kaSAyo ko jIno, indriyo ko vaza meM karo, yaha ki samAdhimaraNa karAne ka lie do se kama niryApaka sadaiva AtmA me hI AtmA kA dhyAna karo, mithyAtva ke nahI honA caahie| sambhava hai ki kSapaka kI samAdhi samAna dukhadAyI aura samyaktva ke mamAna sukhadAyI tIna adhika dina taka cale aura usa dazA meM yadi niryApaka eka loka meM anya koI vasta nahI hai| dekho, dhanadatta rAjA kA ho to use vizrAma nahI mila sktaa| ata: kama-se-kama sadha zrI mantrI pahale gampAdRSTi thA, pIche usane samyaktva do niryApaka to honA hI caahie| dUsarI bAta yaha ki kI virAdhanA kI aura mithyAtva kA sevana kiyA, jisake prAcIna kAla meM muniyo ki itanI bahulatA thI ki eka-eka kAraNa usakI A~khe phUTa gaI aura sasAra-cakra meM use ghUmanA muni kI samAdhi me 48, 48 muni niryApaka hote the aura par3A / rAjA zreNika tIvra mithyAdRSTi thA, kintu bAda ko kSapaka kI samAdhi ko ve nivighna sampanna karAte the| usane samyaktva prApta kara liyA, jisake prabhAva se usane dhyAna rahe ki yaha sAdhuo kI samAdhi kA mukhyatA varNana / apanI ba~dhI haI naraka kI sthiti ko kama karaka tiirthkrhai| zrAvako kI samAdhi kA varNana yahA gauNa hai| prakRti kA bandha kiyA aura bhaviSyakAla meM vaha tIrthaMkara ye niryApaka kSapaka ko jo kalyANakArI upadeza dete hogaa|' tathA use sallekhanA me susthira rakhate hai, usakA paNDita 'isI taraha he kSapaka ! jinhone paroSahI eva upasagoM AzAdhara jI ne bar3A sundara varNana kiyA hai| vaha kucha ko jIta karake mahAvrato kA pAlana kiyA, unhone abhyudaya yahA~ diyA jAtA hai aura ni.zreyasa prApta kiyA hai| sukamAla muni ko dekho, he kSapaka ! loka meM aisA koI pudgala nahI, jisakA ve jaba vana me tapa kara rahe the aura dhyAna meM magna the, to tumane eka se adhika bAra bhoga na kiyA ho, phira bhI yaha zRgAlinI ne unhe kitanI nirdayatA se khaayaa| parantu sukatumhArA koI hita nahI kara skaa| para vastu kyA kabhI mAla svAmI jarA bhI dhyAna se vicalita nahI hue aura AtmA kA hita kara sakatI hai ? AtmA kA hita to usI ghora upasarga sahakara uttama gati ko prApta hue| zivabhUti ke jJAna, saMyama aura zraddhAdi guNa hI kara sakate hai| ataH mahAmuni ko bhI de., unake sira para oNdhI se ur3akara
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30, varSa 42, ki0 2 anekAnta ghAsa kA Dhera A par3A, parantu ve Atma-pAna se rattomara Adi nimitta kAraNoM se zarIra chor3A jAtA hai vaha cyAvita bhI nahIM Dige aura nizcala bhAva se zarIra tyAgakara nirvANa zarIra-tyAga (maraNa) kahA gayA hai| ko prApta hue / pA~co pANDava jaba tapasyA kara rahe the, to 3. tyakta-rogAdi ho jAne aura unakI asAdhyatA kauravoM ke bhAnaje grAdi ne purAtana baira nikAlane ke yie tathA maraNa kI AmannatA jJAta hone para jo viveka sahita garama lohe kI sAkalo se unhe bAMdha diyA aura koliyAM sanyAsarUpa pariNAmoM se zarIra chor3A jAtA hai, vaha tyakta Thoka dI, kintu ve aDiga rahe aura upasago ko saha kara zarIra-tyAga (maraNa) hai| uttama gati ko prApta hue / yudhiSThara, bhIma aura arjuna ina tIna taraha ke zarIra-tyAga me tyaktarUpa zarIramokSa gaye tathA nakula, sahadeva sarvArthasiddhiko prApta hue| tyAga marvazreSTha aura uttama mAnA gayA hai, kyoki tyakta vidyuccarane kitanA bhArI upasarga sahA aura usane avasthA me AtmA pUrNatayA jAgRta eva sAvadhAna rahatA hai sadgati paaii|' tathA koI sakleza pariNAma nahIM hotaa| ___'ataH he ArAdhaka ! tumhe ina mahApuruSo ko apanA isa tyakta zarIra--maraNa ko hI samAdhi-maraNa,manyAsaAdarza banAkara dhIra-bIratA se saba kaSTo ko sahana karate maraNa, paNDita-maraNa, vIra-maraNa aura sallekhanAmaraNa kahA hue Atma-lIna rahanA cAhie, jisase tumhArI samAdhi gayA hai| yaha sallekhanAmaraNa (tyakta zarIratyAga) bhI tIna uttama prakAra se ho aura abhyudaya tathA ni.bheyasa ko prApta prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai .. kro| 1. bhaktapratyAkhyAna, 2. igino aura 3. prAyopagamana / isa taraha niryApaka muni kSapakako samAdhimaraNa me 1. bhaktapratyAkhyAna--jisa zarIra-tyAga meM annanizcala aura sAvadhAna banAye rakhate hai / kSapakake sAdhi pAna ko dhIre-dhIre kama karate hA chor3A jAtA hai use maraNa rUpa mahAn yajJa kI saphalatA meM ina niyApaka bhakta-pratyAkhyAna yA bhakta-prati jJA-sallekhanA kahate hai| sAdhuvaro ke pramukha eva advitIya rAhayoga hone kI prazasA isakA kAla-pramANa nyUnatama antarmuhurta hai aura adhikatama karate hue AcArya zivArya ne likhA hai bAraha varSa hai| madhyama antarmuharta se Upara tathA bAraha varSa ___'ve mahAnubhAva (niryApaka muni) dhanya hai, jo apanI se nIce kA kAla hai| isame ArAdhaka AtmAtirikta samasta sampUrNa zakti lagAkara baDe Adara ke sAtha kSapaka kI para-vastuoM se rAgadveSAdi choDa detA hai aura apane zarIra sallebanA karAte haiN|' ko Tahala svaya bhI karatA hai aura dUsaro se bhI karAtA hai| sallekhanA ke bheda: 2. iMginI" -jisa zarIra-tyAga me kSapaka apane jaina zAstro me zarIra kA tyAga tIna taraha se batAyA zarIra ko sevA-paricaryA svayaM to karatA hai, para dUsaro se gayA hai"-eka cyuta, dUsarA cyAvita aura tIsarA tykt| nahI karAtA use iginI-maraNa kahate hai| isame kSapaka svaya 1. cyata-jo Ayu pUrNa hokara zarIra kA svataH uThegA, svaya baiThegA aura svaya leTegA aura isa taraha chaTanA hai vaha cyuta zarIra-tyAga (maraNa) kahalAtA hai| apanI samasta kriyAe~ svaya hI kregaa| vaha pUrNatayA svAva 2. cyAvita--jo viSa-bhakSaNa, rakta-kSaya, dhAtu-kSaya, lambana kA Azraya le letA hai| zastra-ghAta, sakleza, agnidAha, jala-praveza, giri-patana (kramazaH) sandarbha-sUcI 1. AzAdhara, sAgAradharmAmRta 8-7 / 6. AzAdhara, sAgAradharmA0 7-58, 827, 28 / 2. bhAratIya jJAnapITha pUjAjali pR0 87 / 7. zivArya, bhagavatI ArAdhanA, gA0 662-673 / 3. gamantabhadra, ratnaka0 zrAvakA0 5, 3-7 / 8. sAgAradharmAmRta 8-107 / 6. bha. A0, gA0 2.00 / 4. vahI 5, 8 // 10. pA0 nemicandra, go0 ka0, gA0 56, 57, 58 / 5. vahI 5, 6 / 11. vahI gA0 61
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja aura jaina-vidvAn ( padmacandra zAstrI, saMpAdaka 'anekAnta' kabhI hamane eka paMkti doharAI thI----'hama yU hI mara sahanA par3A / Apane san 1921 se 1928 naka syAdvAda miTeMge tumako khabara na hogii|' ukta pakti siddhAntazAstrI vidyAlaya vArANasI me rahakara siddhAnta va nyAyazAstra kA paM0 bAlacandra jI ke haidarAbAda me 17 apraila 86 ko adhyayana kiyaa| paDita jI ke Thosa jJAna ke sAkSI unake svargavAsa ke bAda pUnaH sArthaka huii| ukta sthiti vidvAno dvArA kie gae dhavalAdi ke anuvAda aura aneka sampAdana ke sanmAna ke prati samAja kI upekSita manovatti ko prakaTa hai| prArambha me Apa san 1928 se 1940 taka jArakhI. karane ke lie kAphI hai| paMDita jI cale gaye aura dera se- gunA, caurAsI mathurA, ujjaina Adi me adhyApana kArya eka mAsa bAda samAcAra patra ne btaayaa| kAza, hotA koI karate rhe| san 1940 se dhavalA kAryAlaya amarAvatI lakSmI-sagrAhaka yA sAdhAraNa-sA bhI netA to khabara bijalI aura phira solApura granthamAlA meM saMpAdana Adi kArya kI bhAMti phaila jaatii| kheda hai vidvAno ke prati samAja kI karate he / san 1966 se 1976 taka vIra sevA mandira aisI manovRtti para / dillI meM 'jaina lakSaNAvalI' Adi kA sapAdana aura anya kucha kA khyAla hai ki zAyada, samAjapramukha Adi kI granthA ke anuvAdAdi karate rhe| paDita jI ne tiloya. eka AvAja mAtra para vidvAn kA kinhI utsavA me mahaja paNNatti, dhavalA, jambUdIvapaNNatti sagalo, AtmAnuzAsana, bhAva se upasthita ho jAnA jaisI, vidvAna kI udAratA hii| padmanadi paMcavizatikA, lokavibhAga, puNyAthava kathAkoza usakI upekSA meM mukhya kAraNa ho / vidvAn ko eka patra / Adi ke anuvAdAdi kie| isake alAvA Apane jJAnAmilatA hai ki ... 'Thaharane, bhojana aura Ane-jAne ke kirAe NaMtra, dharma parIkSA, subhASita ratnasadoha ke anuvAda bhI kI vyavasthA rahegI' aura vidvAn pahuca letA hai| yadi aise kie| paDita jI kI antima maulika racanA 'SaTa khaNDAgama avasaroM para mukhya Ayojaka, savArI Adi kI anukUla parizIlana' hai jise jJAnapITha ne prakAzita kiyA hai| vIra vyavasthA karake vidvAn ko sasanmAna svaya lene Ate aura sevA mandira se prakAzita 'jaina lakSaNAvalI' (nIna bhAgoM sammAna sahita vApisa pahuMcAne ke upakrama karate to me) apUrva koza hai-isame zvetAmbara va digambara donoM patho vidvAnoM kA sammAna kAyama rahA hotaa| guru gopAladAsa ke mAnya Agama-sammata pAribhASika zabda (soddharaNa) die jI Adi ke samaya meM aisA hI calana rahA / dUsarA kAraNa gae hai aura unakA pUrNa khulAsA diyA gayA hai| jaina samAja hai-dAna meM dI jAne yogya AtmoddhArakArI dhama vidyA kA __ me aisA sarvAGgINa koza abhI taka dekhane me nahI aayaa| vidvAn dvArA becA jAnA aura tyAjya dhana (paisA parigraha) jaina vidvAnoM kI apanI eka pariSad hai--vidvAnoM kA kA saMgraha kiyA jAnA Adi / paraspara dhyAna rakhane eva vidvattApUrNa zAstrIya kAryoM ko hamArI dRSTi me zrI paM0 bAlacandra jI siddhAntazAstrI pUrNa karanA usakA uddezya hai| paDita jI ukta pariSada ke golApUrva samAja me apane samaya ke siddhAnta ke sarvocca pratiSThita sadasya the| ata: pariSad ne avazya samAcAra jJAtA the| paMDita jI kA janma jhAsI jile ke soraI grAma patro meM svargIya ko zraddhAjali arpaNa ke samAcAra bheje meM jyeSTha kRSNa amAvasyA saM0 1962 ko huaa| Apake hoMge ! para, hamAre dekhane me nahI Ae, hA~, kAphI dino pitA kA nAma zrI acchelAla aura mAtuzrI kA nAma bAda vIra-vANI sampAdakIya me samAcAra mile-jaina sadeza ujiyArI thaa| 12 varSa kI Ayu me mAtA-pitA kA viyoga ne mAsavAda samAcAra die aura gajaTa ne DeDha mAsa bAda /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 varSa 42, ki.. anekAnta vIra sevA mandira kI kAryakAriNI kI baiThaka meM mAnya kacare aise hI logoM ke kAraNa Aja samAja meM paMDita ke paMDita jI ke prati zraddhAjali arpita kI gaI aura paDitajI prati hIna-bhAvanA kA udaya huA hai-kaI logoM ko to kI sajjanatA, sAdagI, vidvattA aura zAlInatA kA guNa- paDisa nAma se bhI cir3ha jaisI ho gaI hai| gAna kiyA gyaa| hame yAda hai-eka dina kisI ne eka jJAtA-cAritrakucha kahate hai ki-jaina samAja meM jaina siddhAnta ke pAlaka ko paDita nAma se saMbodhita kiyA, aura dUsare ne jJAtA ko paMDita kahA jAne kA calana rahA hai aura anIta aime saMbodhana dene se use rokaa| ve bole-inheM paMDita mata meM yaha pada sarvocca pada mAnA jAtA thaa| paMDita ko jJAna kaho; bhAI sA0 jaise sabodhana se sabodhita kro| unhoMne ke sAtha AcAravAna honA bhI jarUrI thaa| saba lakSmI bhI kahA ki kyA Apako nahIM mAlUma ki Aja ke adhikAMza paMDita-pada kI dAsI thI aura acche-acche nAmI seTha-sAha- paDita nAmadhAriyoM kI sthiti kyA hai ? uname bahutere to kAra bhI paDito ke sammAna me palaka-pAvar3e bichAe rahate jJAnazanya (mAtra upAdhidhArI) aura jaina ke niyama upathe-bhI jana paDitoM kA muMha johate the ki kaba unake niyamoM ke pAlana se hIna hai, kaI ne dharma jaisI vidyA ko mukha se kisI sevA kA Adeza mile / para, Aja sarasvatI peTa-pUrti kA sAdhana banA rakhA hai| bhalA, jinhoMne jIvana ne lakSmI ke caraNa pakaDa rakhe hai-adhikAMza paDita bhI bhara jinavANI ko par3hA---aura usake upayoga karane ko lakSmI devI kI upAsanA bhe laga baiThe hai| koI AtmasAdhaka- choDa sAMsArika vAsanApUrti ke sAdhano ko ekatrita karane dhArmika kAryoM-pUjA, pATha, pratiSThA aura vidhAnAdi ko me juTa gae, ve paDita kase ho sakate hai ? inameM kitaneka lakSmI-saMcaya kA mAdhyama banA baitthe| ve inake badale dakSiNA vivAha-sabandho kI dalAlI kara rahe hai, to koI vivAha, meM bar3I rAziyAM taka vasUlane meM lage hai--kinhI na isa anuSThAna, patiSThA aura paMcakalyANaka Adi ke mAdhyamo vyApAra ke lie sAdhuo ko pakar3a rakhA hai to kinhI ne se gaharI rakame aiTha rahe hai| ve bole-hamArI dRSTi se to kisI saMsthA ko| koI kinhI anya bahAno se lakSmI kA kucha ke galata kAranAmo se pUrA (zreSTha bhI) paMDita samAja dAsatva svIkAra kara rahe hai| goyA, ve baraso kI sarasvatI badanAma ho gayA hai| ata: adhikAMza logo kI dhAraNA upAsanA (jo unhoMne vidyAlayo me kI thI) ko ziva-mArga pAData upAdhimAtra se haTa gaI hai| kaI bAra to yaha upAti ke sthAna para sasAra bar3hAne kA sAdhana banA baiThe hai| kyA, vivAha-sabandha meM bhI Ar3e Akara acche sampanna rizte nahIM janazikSA me parigraha-sacaya ke upadeza ko hI pramukhatA hai? milane detI, Adi : vidvAn ise soce / ukta TippaNIkAra ko hamane vidvAno ke pakSa meM bahata / kucha logo ke khyAla meM huA yaha ki kabhI pUrva samaya kucha khaa| Akhira, kyo na kahate--- hama bhI to paMDita meM paMDita himmata hAra baiThe aura unhone Atma-sAdhanA ke haiM, pada kI avahelanA kaise sunate ? hamAre sAthiyo ko bhI sthAna para peTa-sAdhanA ko pramukha banA liyA-varSoM taka gussA AnA svAbhAvika hai-sabhI to cyuta jaise nahIdharmazAstra paDhane ke bAda bhI unako dRSTi parigraha-paise acche bhI hai| astu : kSamA hamArA bhUSaNa hai, isalie para jA aTakI aura vaha isalie ki hamArA gujArA kaise hamane samalakara mauna dhAraNa kiyA para, hogA? usane isa tathya ko nahI socA ki cAritravAn hama mocate hai-jainadharma zodha kA dharma hai aura isameM Thosa jJAnI kI AvazyakatAe~ kabhI adhUrI nahIM rahatI- sva-zodha ko pramukhatA dI gaI hai.--phira cAhe vaha zodha unheM Aja bhI hAtho-hAtha uThAyA jA sakatA hai| hA~, AtmA kI ho yA zuddhAtmA banane ke lie usake sAdhaka jinakA pANDitya khokhalA ho aura kaccA cAritra ho-unhe antaraga-bahiraga cAritra kI zodha ho| aisI hI zodha avasara khojane aura taraha-taraha ke plAna (Plan) banAne parita kA viSaya hai| para, vartamAna me ukta zodha kA par3ate haiM--raTanta bhASA ke dhanI va kore vyAkhyAtA hI aisA sthAna bahalatayA purAtattva, itihAsa aura bhUgola jaisI karane ko majabUra hote hai aura jJAna aura cAritra me adha- vAhya-zodhoM ko mila baiThA hai| hama Ae dina par3hate haiM
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSabha ke samaya aura bharata-bhArata Adi ke nAmakaraNa kI haiN| ataH nava-nirmANa ke lie samAja ko socanA cAhie khoja, gaNita ke bahu AyAmI praznoM ke hala kI khoj| aura paDita pada kA sanmAna kAyama rahanA cAhie / koI RSabha aura ziva ko eka vyaktitva siddha karane kI smaraNa rahe ki jJAnasAdhanA me satarka AcAravAn paMDita khoja me hai, to koI RSabha ke kAla ko IsApUrva 5622- kA darjA kisI AcArahIna sAdhu se kahI zreSTha hai| jaise 4016 batalA kara jainiyoM ko punarvicAra ke lie prerita eka sacce sAdhu ko muni-mArga me sthiratA ke lie pahile karane meM lagA hai| goyA, prakArAntara se vaha celaja de se to parISaho ke sahane kA abhyAsa karanA hotA hai vaise rahA ho ki jaba RSabha kA kAla lagabhaga 5000 varSa hai hI sacce paNDita ko apane pANDitya-pada kI rakSArtha taMgataba bIca ke zeSa tIthaMkaro ke samaya ko avakAza hI kahA~ ? dasta rahane kA abhyasta honA jarUrI hai-use Agata koI mahAvIra ke samaya ko vivAdAspada banA rahe hai| kaSTo ko sahate rahanA caahie| yadi kaSTa na AeM to kundakunda ke samaya ke vivAda me to hama Ae dina hI par3ha unheM bulAkara unakA mukAbalA karanA caahie| aise me hI rahe hai| kinhI 2 sAdhuo kI pravRtti bhI bAhya (para-) usakA pada pratiSThita raha sakatA hai| anyathA, sambhava hai ki zodhoM meM hI hai kheda; paMsA-sagraha use majabUra kara vilAsI aura ucchala banAde patA nahI, loga kyo sva-zodhaparaka jaina siddhAnta ko aura vaha apanI jJAna-sAdhanA se cyuna hokara caritra-bhraSTa jaDa-zodho se jor3a rahe hai| jagaha-jagaha vibhinna nAmo ke taka ho jaay| yA apaMDito ke jhuNDa me jA baiThe-jaisA zodha-sasthAna khola rahe hai| hame to aisA bhI sandeha ho ki prAyaH ho rahA/ho gayA/ho cukA hai| yadi hamArA rahA hai ki nikaTa bhaviSya meM koI aisA zodha-sasthAna na vidvAn bhartRhari mahArAja ke 'tvaM rAjA vayamapyupAsitaguruH, kholanA par3a jAya jo isa khoja ko kare ki upalabdha tathA prajJAbhimAnonnatA.' jaise pATha ko pUna. pUna: doharAtA rahe kathita prAgamoM meM jinavAraNI kona sI hai aura paMDitabAragI to usakA pada puna, surakSita ho sakatA hai| kauna-sI hai ? kyoki Aja jisake mana me jo jaisA A prasaga me tagastI upalakSaNa hai| isame artha aura yaza rahA hai-TIkAo, vyAkhyAo me vaisA hI likha rahA hai dono kI kAmanAeM bhI sammilita hai| jaba koI abhinadana aura sabhI ko jinavANI rUpa meM par3hA jA rahA hai, aadi| karatA hai yA karAtA hai, abhinandana graMtha ke sAdhana juTAtAsabhI prazno ke hala khojane caahie| juTavAtA hai, puraskAra aura bheMTa Adi detA-letA hai, taba vidvAnoM ke bAre meM dono hI pakSa gira jAte hai-dene vAlA 'maiM gRhItA se UMcA ni:sandeha jainadharma kI rakSA aura pracAra me vidvAnoha-maiMne usakA sanmAna kiyA aura lene vAlA 'isane mujhe kA pUrA bhAga hai, ise bhulAyA nahIM jA sktaa| Aja UMcA uThAyA ata: isakI hara bAta kA mujhe samarthana karanA hamArA jo astitva hai aura kucha tana kara khar3e ho sakate cAhie' Adi jaise bhAva hone ke kAraNa sva-pada meM sthira hai vaha inhI kI kRpA kA phala hai| inhone Ar3e samayo me nahI raha paate| bhI dharma kI rakSA kI hai| samAja inake upakAroM se uRNa hamArI dRSTi se to yadi jIva samyagdRSTi hai to vaha nahI ho sktaa| hame taba dukha hotA hai jaba samAja vidvAn svarga me avazya pAzcAttApa karatA hogA ki usakA asthAyI ko jAyaja dainika AvazyakatAo kI pUrti karane se jI aura nirarthaka abhinandana kisI pApa meM nimitta kyoM banA? curAtA hai aura use adhIna samajhane ke bAda bhI utanA kyA abhinandana grantha me vyaya hone vAlI vipularAzi kinhI nahI detA jisase vaha sasanmAna gujArA kara ske| phalataH asahAya jarUratamandoM kI AvazyakatApUti kara unheM sukhavaha anya mArga nikAla letA hai-usakA doSa nhii| ho, samRddha na banAto? yA kitane hI gRhItA to isa bhava me usakA itanA mAtra doSa ho to ho ki vaha gRhasthI ke prati 'jahA~ mile tavA, parAta, vahAM gAMveM sArI rAta' jaisI apanI jimmedArI samajhatA hai| smaraNa rahe-aba nae pravRtti vAle bhI ho sakate hai / phalata: ukta sabhI prasaMgo ko vidvAno kA nirmANa ruddha hai aura purAne dhIre-dhIre vIta rahe socakara vidvAn pravRtti kare, tabhI kalyANa sambhava hai| kAgaja prApti :-zrImatI aMgUrI devI jaina (dharmapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI) naI dillI-2 ke saujanya se / AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 20 vArSika muuly|6).0, isa aMka kA mUlya 1 rupayA 50 paise -
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana niyantra-prazasti sagraha, bhAga 1 : saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita grantho kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa mahita pUrva saMgraha upayogo 11 pariziSTo aura paM0 paramAnanda zAstroM ko itihAsa viSayaka sAhityaparicayAtmaka prastAvanA se alaMkRta sajilda janaprastha-prazasti saMgraha bhAga 2 apabhraMza ke 122 aprakAzita pranthoM ko prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha pacapana pratyakAro ke aitihAsika graMthaparicaya aura pariziSTo sahita saM. paM. paramAnanda zAstrI sajilda samAtintra ra iSTopadeza: zradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI ko hindI TIkA sahita : zrI rAjakRSNa jaina avaNabelagola aura dakSiNa ke anya jana tIcaM jaina sAhitya cora itihAsa para vizada prakAza kasAyAta mUla grantha kI racanA mAja se pRSTha saMkhyA 74, sajilda / I do hajAra varSa pUrva bhI guNadharAcArya ne kI, jisa para bhI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI upayogI pariziSTo aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM me / puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / dhyAnazataka (dhyAnastava sahita ) : sapAdaka paM0 bAlacandra siddhAnta-zAstrI bhAvaka dharma saMhitA bhI darayAvasiMha sobiyA nalakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM ) : sa0 pa0 bAlacanda siddhAnta zAstroM jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga zrI padmavandra zAstrI, sAta viSayo para zAstrIya tarkapUrNa vivecana jaina saMskRti aparigraha : zrI padmavandra zAstrI 6-00 mUla Jaina Bibliography Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 15-00 5-50 3-00 7.00 5-00 pratyeka bhAga 40-00 2500 12-00 2-00 2.00 600-00 zAstrI [sampAdana] parAmarzadAtA zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI padma prakAzaka - bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie mudrita, gItA priMTiMga ejensI, DI0 105, nyUsIlamapura, dillI- 53 BOOK-POST
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 42 : ki0 3 vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta ( patra pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') isa aMka meMviSaya krama pR0 1. aisA mohI kyo na ? 1 2. kanakakIrti nAmake vibhinna guru- DA0 jyotiprasAda jaina 2 3. mithyAtva hI midhyAtva ke baMdha kA kAraNa -- zrI munnAlAla prabhAkara 4. ajJAta kAyastha kavi jinadharmI pyAre lAla suSamA rAhula 5. darzana pAhuDa. eka cintana --- DaoN0 kastUracanda 'sumana' 6. digambara muni bAbUlAla jaina kalakattA vAle 7 kyA kabhI mana dharma rakSA parva bhI hogA w zrI digdarzana varaNa jaina 8. samanvaya me apane ko na bhUle --zrI vimala prasAda jaina 6. sallekhanA aura samAdhimaraNa -DaoN0 darabArI lAla koThiyA 10. zuddhi patra - dhavalA 3 - paM0 javAharalAla zAstrI 11. manamAnI vyAkhyAoM kA rahasya kyA hai ? - padmacandra zAstrI 12. muni-rakSA parama himA hai - sapAdaka 13. agrima cetAvanI - zrI subhASa jaina 14. Agamo se cune jJAnakaNa - zrI zAntIlAla jaina kAgajI AvaraNa julAI-sitambara 1986 AvaraNa 3 7 E 13 15 16 17 20 25 31 2 prakAzaka : vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI - 2
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ ************** ********BXXXXXXXX********* agrima cetAvanI : sAvadhAna ! mai netA nahIM, para bintI to kara hI sakatA hUM ki -"jinakA nAyaka nahIM hotA ve naSTa ho jAte haiM aura jinake kaI nAyaka hote hai ve bhI naSTa ho jAte hai|" Aja dharma ke viSaya meM jaina ke adhisaMkhya zrAvaka aura muni iso dazA se gujara rahe hai prAyaH cArI saMgha nirakuza hai, manamAnI kara rahe haiM aura kathita netAgaNa mauna hai| bhalA, ye kaisA netRtva ? jisameM bAr3a ho kheta ko khAye jA raho ho ? hama samajhe hai ki yaha saba eka sabala-netatva ke abhAva aura nirbala-bahunetRtva ke sadbhAva kA ho pariNAma hai| aise nAjuka daura meM saba netA paMtha-gata netRtva ko kinAre rakha, mila baiThe tathA sabala ora niSpakSa eka dhArmika netatva kA nizcaya kare tathA usa netRtva meM 'dharma-mArga-rakSA' ko samasyA ko sulajhAye-zithitAcAriyo meM sudhAra laaeN| anyathA, vaha dina dUra nahIM jaba dabI jubAna meM kAnAphUsI karane vAle khulakara kahane ko majabUra hoMge ki ye aura inake gurU tathA inakA dharma sabhI DhoMga hai| aura taba zrAvakoM aura di0 jaina muniyo kI carcA kevala prAcIna-zAstroM taka hI sImita raha jaaygo| kahIM aisA na ho ki hama hAtha malate hI raha jaoNya? __ subhASa jaina mahAsaciva, vIra sevA mandira ************* **** KkKK******kkkkkkkSAXXXXXxxx vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / kAgaja prApti. -zrImatI aMgurI devI jaina (dharmapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI) naI dillI- ke saujanya se| AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 20 vArSika mUlya : 6) 10, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ mom maham Lor LILAHIDI IRAM 1. M AJTAK paramAgamasya bIjaM niSitajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMvat 2515, vi0 saM0 2046 varSa 42 kiraNa 3 julAI-sitambara 1989 aisA mohI kyoM na adhogati jAve ? aisA mohI kyoM na adhogati jAve, jAko jinavANI na suhAvai // vItarAga so deva chor3a kara, deva-kudeva mnaave| kalpalatA, dayAlatA taji, hiMsA indrAsana bAvai ||aisaa0|| ruce na guru nimrantha bheSa bahu, parigrahI guru bhAva / para-dhana para-tiya ko abhilASe, azana azodhita khAvai ||aisaa0|| para ko vibhava dekha dukha hoI, para dukha harakha lahAvai / dharma hetu ika dAma na kharaca, upavana lakSa bahAvai ||aisaa0|| jyoM gRha meM saMce bahu aMdha, tyoM bana hU meM upajAvai / ambara tyAga kahAya digambara, bAghambara tana chAvai ||aisaa0|| AraMbha taja zaTha yaMtra-maMtra kari janapaM pUjya kahAva / dhAma-vAma taja dAso rAkhe, bAhara mar3hI banAvai ||aisaa0||
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanakakati nAma ke vibhinna guru evaM muni - itihAsa manISI, vidyAvAridhi sva0 DaoN0 jyotiprasAda jaina zilAlekha magrahoM, prazasti saMgraho aura itihAsapustako meM aba taka kanakakIrti nAma ke jina 10 gurupro kA ullekha mila sakA hai, unakA yathAsambhava kAlakramAnusAra saMkSipta vivaraNa nimnavata hai : 1. epigrAphiyA iNDikA, khaNDa dasa, pR0 147 tathA pI0 bI0 desAI kRta 'jainijma ina sAutha iNDiyA eNDa sama jaina epIgrAphsa, (zolApura, 1657) maM pR0 22 para vaha kanakakIrti deva, jo gaga-narezoM ke prasiddha vidvAna eva dharmAtmA jaina mahAsenApati zrI vijaya ke samAdhimaraNa smAraka lekha ke anusAra ukta rAjapuruSa ke guru the ( samaya lagabhaga 800 I0 ) / 2. penagolDa ke eka jaina vyApArI ke niSidhi lekha me usake guru ke rUpa meM ullikhita kanakakIrti deva / (jaina zilAlekha saMgraha, khaNDa cAra, lekha sa0 563) / 3. 'kaSAya-jaya bhAvanA' aparanAma 'kaSAya-jaya catvA rizata' (saMskRta padya) ke racayitA kanakakIrti muni ( samaya lagabhaga 12 vI zatI I0 ) | ( prazasti saMgraha, ArA, prazasti sa0 171-173) / 4. bhakura (gulabarga, maisUra) ke jinamaMdira kI trimUrti ke pAdapITha para usake pratiSThApaka rUpa me akita muni kanak kIrti ( samaya lagabhaga 13vI zatI I0) / (jaina zilAlekha saMgraha khaNDa pA~ca lekha 158 ) / 5. mahAkavi raIdhU ke 'sanmati jinacarita' (samaya lagabhaga 1440 I0 ) me ullikhita siddhasena ke ziSya kanakakani muni / ( prazasti sagraha, vIra sevA maMdira, bhAga do, 35 ) 6. 'aSTakodyApana' tathA 'nadIzvara-pati- jayamAla ' (saMskRta) ke kartA kanakakIti / (prazasti sa0 173, prazasti saMgraha, ArA) 7. IDara ke bhaTTAraka kanakakIrti, jinhone 1875 I0 meM kuMthalagiri para dezabhUSaNa kulabhUSaNa maMdira kA jIrNoddhAra karAyA thA / (pa0 nAthUrAma premI kRta 'jaina sAhitya aura itihAsa', dvitIya saskaraNa, pu0 212, DA0 kailAzacaMda jaina kRta 'jainijma ina rAjasthAna' (zolApura, 1663) pR0 77 ) 8. pAvAgar3ha ke prAcIna jina mandiro kA 1880 I0 meM jIrNoddhAra karAne vAle bhaTTAraka kanakakIti / yaha sambhavatayA Upara kramAka ( 3 ) para ullikhita bha0 kanakakIrti meM abhinna hai| vahAM kI pAca pratimAo para unakA nAma pratiSThApaka rUpa se aMkita hai / (premI jo kRta uparokta 'jaina sAhitya aura itihAsa' me pR0 220 ) 6. nAgaura ke bhaTTAraka kSemendra kIrti ke Adeza se 1882 I0 me pa0 zivajI lAla dvArA racita 'gajapatha-maDala vidhAna' meM jina purAtana muniyoM ko zradhye pradAna kiyA gayA hai, uname eka kanakakIti bhI hai| (premI jI kRta uparokta 'jaina sAhitya aura itihAsa' me 10168 ) 10. mUlanandisaMgha ke nAgaura paTTa ke bha0 kSemendrakIrti (1882-86 I0) ke praziSya, munIndrakIni ke ziSya aura devendrakIti ke guru kanakakIrti ( samaya lagabhaga 1925 I0 ) / TippaNI- uparyukta lekha sva0 DAkTara sAhaba dvArA sakalita 'aitihAsika vyaktikoza' ke aprakAzita aza kI pAnDulipi se vyavasthita kiyA gayA hai / -- ( zrI ramAkanta jaina ke saujanya se )
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva hI mithyAtva ke baMdha kA kAraNa le0 paM0 munnAlAla jaina, 'prabhAkara' 'akiMcitkara' pustaka me mithyAtva ke bagha kA kAraNa bar3A chapA hai, usame badhane vAlI kama pratiyo ke pRthaka mithyAtva ko na mAnakara anatAnuvaMdhI kaSAya ko mithyAtva pRthaka nAma tathA unake badha ke kAraNa batalAye hai, jo ke baMdha kA kAraNa kahA thA, jisa para maiMne mithyAtva ke Agama meM bhI aneka jagaha milate hai tathA hamAre lekha meM badha kA kAraNa mithyAtva hI hai, aisA apane lekha meM likhA bhI pahale diye jA cake hai| aba jina vinduo para vicAra thA, jo anekAnta varSa 41 kiraNa 3 me chapA thaa| usame karanA hai, ve nimna prakAra hai-(1) jaba yaha abhavya jIva likhA thA ki mithyAtva Adi 16 prakRtiyoM ke badha kA mithyAtva guNasthAna me mithyAtva kA udaya rahate hue bhI kAraNa mithyAtva hI hai aura Agama ke pramANa bhI diye the vyavahAra samyagdarzana, vyavahAra samyagjJAna pUrvaka mahAvrato tathA Agama ke anumAra 120 prakRtiyo ke baMdha ke kAraNa me pratirUpa AcaraNa karane lagatA hai taba usake 16 bhI pRthaka-pRthaka batalAye the, umake pazcAt jaina-sadeza 16 prakRtiyo kA baMdha nahI hotA, isakA pramANa samayasAra kI janavarI, 1986 me sva0pa0 kanchedIlAla jI jaina ne gAthA 275 dI hai aisA vIravANI me 160 pRSTha para kahA apane mampAdakIya noTa meM likhA thA ki 'AcArya zrI ne hai| jaba ki samayasAra kI gAthA 275 me jo kahA hai vaha apanA matavya spaSTa kiyA hai ki "mithyA va prAdi pAMca usase viparIta hai| samayamAra kI gAthA meM yaha kahA hai--- pratyaya baMdha ke kAraNa hai isameM vivAda nahIM hai kintu sthita saddahadi ya pattiyadi ya rocedi ya taha paNo vi phAsedi / eva anubhAga badha kaSAya se hotA hai|' dhamma bhogaNimitta Na dumo kammakkhaya Nimitta // ' 276 yaha ThIka hai ki sthiti eva anubhAga kaSAya se paDatA vaha prabhA jIva dharma ko zraddhAna karatA hai, pratIti hai tathA mithyAtva ke sAtha kaSAya to rahatI hai aura karatA hai, ruci karatA hai aura sparzatA hai vaha sasAra bhoga mithyAtva ke udaya ke binA bhI kaSAya rahatI hai kintu ke nimita jo dharma hai, usI ko zraddhAna Adi karatA hai, mithyAtva ke abhAva meM kaSAya me 70 koDA-koDI mAgara parantu karma kSaya hone kA nimitta rUpa dharma kA zraddhAna nahIM kI sthiti DAlane kI zakti nahI hai, isase siddha hotA hai krtaa| isame aisA kahI nahI kahA ki samyagdarzana, samyakki mithyAtva prakRti ke baMdha me mUla kAraNa to mithyAtva jJAna nizcaya tathA vyavahAra rUpa do prakAra kA hai, hA, hai hI isake atirikta sthiti aura anubhAga DAlane me bhI mokSamArga prakAza (musaddIlAla jaina ceriTebala TrasTa se prakA kaSAya ko 70 koDA-koDI sAgara kI zakti bhI mithyAtva zitaY4 mA kaTA hai._ titAmiti ke sahayoga se AyI hai / jaise akele eka aka kA mAna / rahita zraddhAna rUpa AtmA kA pariNAma so to nizcaya kevala eka hA hAtA hai Ara yAda usaka Aga eka vindu samyaktva hai, jAte yaha satyArtha samyaktva kA svarUpa hai| ko lagA deM, to usakA mAna eka se daza ho jAtA hai aimI satyArtha satyArtha hI kA nAma nizcaya hai| bahari viparItAbhiniveza avasthA me mithyAtva ko akicitakara nahI kahA jA rahita zraddhAna ko kAraNabhUta zraddhAna so vyavahAra samyaktva sakatA / phira yaha vivAda samApta bhI ho gayA thA, parantu hai se eka hI kAla viSaM dou samyaktva pAie hai arthAta kAphI samaya ke bAda dUbArA usako uThAkara vivAda khaDA nizcaya kA jo kAraNa hai. vaha vyavahAra hotA hai, agara kara diyA gyaa| nizcaya nahI hai to usakA kAraNa vyavahAra kahA se A eka lekha vIravANI varSa 41, aka 12-13 meM kAphI gayA ? isase spaSTa hotA hai ki prathama guggasthAna meM vyava
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 varSe 42; ki0 3 hAra samyagdarzana, vyavahAra samyagjJAna tathA vyavahAra samyamcAritra kadApi nahIM bntaa| vahA to mithyA cAritra hI hotA hai, aura vaha mithyAcAritra binA midhyAdarzana ke kadApi nahIM ho sktaa| isase siddha hai ki prathama guNasthAna meM mithyAcAritra kA mUla kAraNa mithyAdarzana hI hai, na ki kriyAvatI zakti jaisA ki lekha meM zakti ke kAraNa se hone vAlA yoga kahA hai, aisA Agama me kahI bhI dekhane me nahI aayaa| hAM, paMcAdhyAyI me pR046 para kriyAvatI prAkti aura bhAvavatI zakti kyA hai ? isa bAre meM kahA hai anekAnta "tatra kriyA pradezo dezaparippada lakSaNo vA syAt / bhAva zaktivizeSastaparaNAmo'yayAnirathAyaH // 134 isase yaha siddha hotA hai ki jIva aura pudgalo meM jo eka pradeza se dUsare pradeza meM jo gamana hotA hai, usame kriyAvatI zakti kAraNa hai aura pradezatva guNa ke atirikta anya guNo me jo tAratamya rUpa pariNamana hotA hai vaha bhAvavanI zakti hai / isIlie jIva tathA pudgala ke sivAya bAkI ke rUpoM ko niSkriya kahA hai| pradezazva ke guNa atirikta bAkI guNo ke azo me taratama rUpa se pariNamana hotA hai / ata kriyAvatI zakti ko mithyA AcaraNa kA kAraNa batAnA Agama viparIta hai| paMcAstikAya pU0 276 gAthA 107 kI tAtparyavRti TIkA gAthA 1 me kahA hai / atha vyavahAramamyagdarzana kathyate evaM jiNapaNa se samANasabhAvadobhAve | purisAbhiNibadhe damaNa saddo harvAda jutte / artha - jaisA pahale kahA hai vItarAga sarvajJa dvArA kahe hue padArthoM ko rucipUrvaka baddhAna karane vAle bhavya jIva ke jJAna meM samyagdarzana zabda ucita hotA hai / lekha me vIrabANI pR0 160 para likhA hai ki prathama midhyAtva guNasthAna me abhavya jIva ke vyavahAra samyagdarzana se tatvazraddhAna vyavahAra samyagjJAna (tattva jJAna ) pUrvaka mahAvrato meM pravRttirUpa AvaraNa karane lagatA hai to usa samaya usake mithyAya Adi 16 prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA aura isakA pramANa samayasAra gAthA 275 diyA hai| para, gAthA 275 me aisA bilakula nahIM kahA, usame to kevala yaha kahA hai ki amasya midhyAdRSTi jIva saMsAra ke bhogoM ke nimittabhUta dharma kA zraddhAna karatA hai, parantu karma kSaya nimittabhUta jo dharma hai usakA zraddhAna nahIM krtaa| mujhe to bar3A Azcarya hai ki lekha meM 275 gAthA kA artha aisA kaise kara liyA, joMki gAthA ke bilakula viparIta hai / Azcarya hai ki kisI vidvAn ne bhI isa viSaya para kucha nahI kahA / yadi Agama ke anukUla hai to usakA khulAsA karake samarthana karanA cAhie thA anyathA virodha / aisA pratIta hotA hai ki pUrva meM jo midhyAtva ko citra kahA gayA thA, pakSapAta va usakI puSTi karane ke lie tor3a-maror3akara gAthA kA artha kiyA gayA hai| kintu galata bAta ko siddha karane ke lie kitane hI pramANa diye jAyeM galata bAta sahI siddha nahI ho sakatI / galata to galata hI rhegaa| hA, zrI kailAzacaMdra seThI jayapura ne, tathA zrI pIyUSa jI lazakara, gvAliyara vAlo ne isakA virodha kiyA, jo sarAhanIya hai kyoki mithyAtva jaise mahAna pApa ko baMdha kA kAraNa na mAnane ke pracAra se janatA kA bahuta ahita hogA / sAdhAraNa janatA gaharAI me to AtI nahI hai, kucha vidvAn bhI hA~ meM hA~ karata hai phira sAdhAraNa janatA ko kauna samajhAyegA ? sAdhAraNa janatA anAdi kAla se mithyAtva ke cakkara me par3akara sasAra ma bhramaNa kara rahI hai, upadeza dete-2 bhI mithyAtva kA tyAga nahI krtii| agara usako mithyAntra kA samarthana bhI prApta ho jAya to kahanA hI kyA ? nizcaya aura vyavahAra to do naya hai / naya vastu ke svarUpa kA kathana karane vAlI hotI hai / nizcaya naya vastu ke satyArtha svarUpa ko batalAtI hai aura vyavahAra naya usake kAraNa ko / jaisA pa0 daulatarAma jI ne bar3I sarala bhASA meM kahA hai, 'satyAratha rUpa so nizcaya kAraNa so vyavahAro' arthAt kArya ke hone para usame jo kAraNa hotA hai usa kAraNa me kArya kA Aropa karake vyavahAra se usako usa rUpa kahA jAtA hai / jaise samyagdarzana kI prApti kA honA kArya arthAt Atma-zraddhAna nizcaya samyagdarzana aura usakI prApti me jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gaye sAta tattvoM kA citana, jisame darzanamoha (midhyAtva) kA nAza hotA hai, vaha sAta tatvoM kA tina kAraNa hai tathA sacce devazAstra guru kA zraddhAna bhI kAraNa hotA hai, isalie kAraNa me kArya kA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva hI midhyAtva ke baMdha kA kAraNa upacAra karane inako bhI samyagdarzana kahate hai, parantu itanA dhyAna rahe ki nizcaya samyagdarzana hone para hI inako vyavahAra se samyagdarzana karate hai phira guNa sthAna me darzanamoha ( viparItAbhiniveza) ke abhAva binA vyavahAra-samyagdarzana, vyavahAra-sam gjJAna rU. mahAvratoM kA AcaraNa kahA se A gayA ? dravyaliMgI to mAtra bAhya kriyAye karatA hai| isake atirikta Agama meM aneko jagaha para batAyA hai / kahA taka likhe, tathA samayasAra kI gAthA 155 me bhI paramArtha svarUpa modA kA hI kAraNa batAyA hai / jIvAdi maddahaNa mammatta mirmAdhigamaNaM / rAyAdi pariharaNa caraNa emodu makkhi paho / arthAta niyamo ke kAraNa darzana jJAna, tathA samyakcAritra hai tathA pacAstikAya gAthA 105 me bhI samyagdarzana, jJAna tathA cAritra ko mokSa kA mArga batAyA hai aura yaha bhavya jIva ko hotA hai tathA gAyA 156 - 161 me nizcaya mokSa mArga ke sAdhanako vyavahAra mArga kahA hai, nizcaya aura vyavahAra do mokSamArga haiM, aisA nahI kahA / isake atirikta aSTa mahatrI pR0 335 para kahA hai ki mithyAtva ke badha kA kAraNa midhyAtva hI hai tathA pa0 daulatarAma jI kahate haiM ki mithyAdarzana, mithyA jJAna tathA mithyAvAritra ke vaza hokara saMsAra me bhramaNa karatA huA jIva duHkha saha rahA hai aise mahAdukhadAyI mithyAtva ko badha kA kAraNa kaise na kahe tathA vI vANI ke lekha me ye bhI kahA hai ki 'abhavya va tattva zraddhAnI aura tatvajJAnI hokara mahAvrata AcaraNa karake usake AdhAra para cArabdhiyoM ko prApta karatA hai jabaki prAgama meM aisA kahI nahIM khaa| Agama meM to yaha kahA hai ki bhavya midhyAdRSTi jIva ko prathama cAra labdhiyo kI prApti hone para (tatvajJAna, AtmajJAna yA samyagdarzana kaho, eka hI bAta hai) mA hone kA koI niyama nahI hai| hAM, pAcavI karaNalabdhi ke hone para samyagdarzana (tatvajJAna) avazya hotA hai| bdhimAra isakA vizeSa varNana hai / sakSepa maiM isakA varNana mo0 mA0 prakANa pR0 317 para isa prakAra diyA hai ki (1) jJAnAvaraNAdikamoM kA kSayopazama hone se mAtmA kI aisI zakti kA honA jisase tatvavicAra kara maheza labdhi, (2) kaSAya kI madatA kA honA, jisane tattvavicAra me upayoga lagAve (3) denA-vANI ke upadeza kA milanA, (4) prAyoga labdhi pUrva karmoM kI zakti ghaTakara antaH koTAkoTipramANa raha jAnA aura navIna bagha antaHkoTAkoTi sAgara pramANa saMkhyAtavAM bhAga honA / itanA hone para bhI yadi jIvAdi sapta tattvoM ke vicAra karane meM upayoga lagAne aura aba taka karaNalandhi kI prApti na ho jAya, vicAra karatA rahe, taba samyagdarzana kI prApti bhavya mithyAdRSTi jIva ko hotI hai aura yadi upayoga ko jIvAdi sAta tatvoM ke vicAra me na lagAkara anya jagaha lagAve to samyaktva kI prApti nahIM hotI / bhavya ke tA savAla hI nahIM, ki amavya ma samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyagcAritra ko prakaTa karane kI yogyatA hI nhiiN| vaha ko kevala bhavyamadhyAdRSTi jIva ma hotI hai agavya ma nhiiN| tathA abhavya jIva svarga Adi ke sukhoM ko, jo prApti karatA hai usakA kAraNa zubhopayoga se hone vAlA puNya hai na ki prathama mithyAtva guNasthAna meM hone vAlA mahAvrata jaisA ki lekha kA Azaya hai| vIravAraNI pR0 350 para likhA hai ki kaNalabdhi kI prApti bhedajJAnI hone para hI hotI hai tathA bhedajJAna kI prApti kSayopazama, vizuddhi, dezanA tathA prAyoga labdhiyo kI prApti hone para aisA Agama meM kahI nahIM kahA / lekha meM imarA Agama pramANa bhI nahI diyA / mokSa mArga pra0 me pR0 318 para kahA hai ki cAra labdhi vAla ke samyaktva hone kA niyama nahIM haiN| hA~, karaNalabdhi vAle ke samyaktva hona kA niyama hai, sake samyaktva honA hotA hai usI jIva ke karAlabdhi hotI hai, abhavya ke karaNalabdhi nahIM hotI kyoki midhyAdRSTi jIva ke bhedajJAna (AtmajJAna ) ke abhAva meM jitanI bhI kriyAyeM hotI hai vaha saba mithyAcAritra hotA hai| yadi vaha kriyAyeM zubhopayoga rUpa to puNya kA badha hotA hai aura yadi azubhopayoga rUpa hotI hai taba pApa kA vadha hotA hai / isakA jo puNya vadha hotA hai, vaha dRSTI ke puNya badha
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6, varSa 42, ki03 anekAnta se jyAdA bhI ho sakatA hai, jisase mithyAdaSTi abhavya isake atirikta mo0 mArgapra0 pR0 33 para bhI navagrIvaka taka calA jAya aura samyagdRSTi jIva svarga taka kahA hai-"zubhayoga hou vA azubhayoga hou, samyaktva hI jAya' jaise daulatarAma jI ne chahaDhAlA meM kahA hai- pAye binA ghAtiyA karmana kI to samasta prakRtinikA niraMtara baMdha huA hI kare hai, koI samaya kisI bhI prakRti kA baMdha 'munivrata dhAra ananta bAra prIvaka lo upjaayo|| huA binA rahatA naahii| bahari aghAtiyAni kI prakRtini4 nija AtamajJAna binA sukhaleza na paayo|" visa zubhopayoga hote puNya prakRtini kA badha ho hai / ' isakA kAraNa mithyAta guNasthAna me zubhopayoga se isa saba kathana kA sArAMza yaha hai ki mithyAtva ke badha hone vAlA puNya hai| kA kAraNa mithyAtva hI hai anya koI kAraNa nhiiN| aisA vIravANI pR0 161 para likhA hai ki mithyAtva Adi Agama me saba jagaha kathana hai / isake viparIta anya koI 16 prakRtiyo kA badha na hote hue bhI usakA udaya rahatA kAraNa Agama meM dekhane meM nahIM AyA aura na vIravANI hai isame lekhaka kA kahanA hai ki una mahAnubhAvo ko dhyAna ke lekha me hI koI Agama-pramANa diyA hai| aura nA hI jo denA cAhie, jo mithyAtva karma ke udaya me mithyAtva pramANa diye hai uname hI kahI mithyAtva ke vadha kA koI Adi 16 prakRtiyoM kA badha niyama me mAnate haiM para dUsarA kAraNa batAyA hai| mithyAtva Adi 16 prakRtiyoM kA badha niyama se hotA hai, sabhI bhAMti 'mithyAtva sasAra-bhramaNa kA mUla hai, ise isakA pramANa gomaTa sAra gAthA 65 se 103 taka pratyeka akiMcitkara' siddha karane kA prayatna karanA tIrthaMkaro kI guNasyAna me karmoM kI saba prakRtiyo kI vyucchitti batAI hai| usameM prathama mithyAtva guNasthAna me 16 prakRtiyoM kI vANI ke prati bagAvata karanA aura jinavANI ko jhuThavyucchitti kahI hai arthAt 16 prakRtiyo kA baMdha mithyAtva lAnA hai| phalata: aisA bacana jinavANI nahI ho sakatA, guNasthAna me niyama se hotA hai, usase Age ke guNasthAna bhale hI use 'Adhunika-guruvANI' kaha diyA jAya ! hA~, me nahI hotaa| kyoki vahA bagha kA kAraNa mithyAtva kA itanA avazya hai ki-sabhI guru chagastha hote hai-ata: abhAva hai| isI prakAra Age ke guNasthAno me badha ke kAraNoM ke abhAva ho jAne se bAko prakRtiyo kI vyucchitti unakI vANI mithyA bhI ho sakatI hai| hame to Azcarya hotI jAtI hai unakI saMkhyA tathA nAma inhI gAthAo me hai ki 'akiMcitkara' kI puSTi me salagna kucha vidvAn pakSabatAye hai| tathA gAthA 97 me spaSTa kahA hai ki ye baMdha pAta ke vyAmoha meM par3a, kyo apanI vidvattA ko pradarzita vyunchitti niyama se hotI hai| gAthA kara rahe hai ? aise prayAsa se to unakI pratiSThA ko baTTA hI lagA hai- aisA hamArA mata hai| ayade vidiya kasAyA vaja orAla maNu duga NumA vaauu| deme tadiya kasAyA NiyameNiha badha vocchiNNA / / 2134, dariyAgaMja, dillI "mithyAbhAva abhAva tai, jo pragaTai nija bhAva / so jayavanta raho sadA, yaha hI mokSa upAya // isa bhava ke saba dukhani ke, kAraNa mithyaabhaav| tinakI sattA nAza kari, pragaTai mokSa upAya / / baha vidhi mithyA gahana kari, malina bhayo nija bhAva / tAko hota abhAva hai, sahajarUpa darasAva // "
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajJAta kAyastha kavi-jinadharmo pyArelAla [ suSamA rAhula, ema0 e0, (zodha-chAtrA) hindI sAhitya meM jaina sAhityakAro kI upekSA ke pothI phundIlAla kI mukAma bajaraMgaDha ke baasii| kAraNa hindI sAhitya kA itihAsa apUrNa hai / hindI ke akSara lAlA pyArelAla kAyastha ke usa vakhata lar3akAbAre suprasiddha kavi eva vidvAna bhUtapUrva kulapati vikrama-vizva- par3hA, use saMvata 1910, pauSa zuddha 1, isI se pratIta vidyAlaya ne eka kRti 'jaina kathAo kA sAMskRtika adhya- hotA hai ki unakA bAlyakAla bajaraMgar3ha me bItA, tatpazcAta yana' kI bhUmikA me yathArtha ho likhA hai| abhI taka jitane vaha IsAgar3ha jAkara basa gye| IsAgar3ha usa samaya tAtkAhindI sAhitya ke itihAsa likhe gaye hai, unakI sabase lika mahArAja jArja jIvAjIrAva sindhiyoM ke rAjya ke bar3I kamI yahI raha gaI hai ki sAhitya kI vibhinma antargata eka jilA thaa| vidhAo ke vikAsa me jaina sAhitya ke yogadAna kA kAyastha zrI pyArelAla ke hame do rUpa dekhane ko Akalana ThIka prakAra se nahI kiyA jA skaa| milate haiM-lipikAra eva kavi / kAyastha zrI pyArelAla jisa dina koI sudhI prabandha-kAvya, nATaka, kahAnI janmajAta jaina nahI the / kintu 'mahAvIrASTaka' ke racanAmAdi ke vikAsa me isa kar3I ko jora degA, usa dina kAra evaM jainadarzana ke talasparzI manISI kavi eva vidvAna hindI-sAhitya sacamuca hI vaibhavazAlI ho skegaa| jaina- parita bhAgacanda jI ke samparka me bhAne ke kAraNa unakA mAhitya ko bahumUlya dena se vacita hokara hamArA sAhitya jaina-darzana se paricaya hamA, aura usa mahAna vyaktitva ke abhI vacito kI zreNI meM hai| samparka meM Akara apane ko kAyastha pyArelAla jinadharmI kintu isase adhika durbhAgya kA viSaya hai-jaina likhane lge| abhI taka unake dvArA lipikAra ke rUpa me sAhitya ke itihAsa meM bhI aneka samartha sAhityakAro kA lipi kI gaI samvata 2086 kI pAMDulipi upadeza ullekha taka nahIM miltaa| sampUrNa bhAratavarSa ke jaina sidAnta ratnamAlA, grAma piparaI meM upalabdha huI hai| paDita bhAgacanda jI ko isa kRti me unhone nikhA haizAstra-bhaNDAroM me aneka prAkRta, saskRta, hindI eva vividha bhASAo kI kRtiyA apane uddhAra kI pratIkSA meM maujada "isa pothI ke harapha likhe lAlA pyArelAla kAyastha jinadharmI ne|" nAma mAlA unakI eka svataMtra eva maulika kRti hai, ___gunA jile kI prAcInatA asaMdigdha hai| pamderI, bar3hI isake atirikta saMvata 2016 ko eka hastalikhita pothI canderI, tUmaina, thUbona, bajaragar3ha aneka aitihAsika sthala meM unake dvArA likhe 18 gIta upalabdha hote haiM / naamhai| gunA jile ke adhikAMza devAlayo me hastalikhita, mAlA ke zubhArambha me kavi ne spaSTa rUpa se svIkAra kiyA prakAzita eva aprakAzita grantha upalabdha hai, inhI zAstra hai ki mahAna jJAnI eva prasira pazita bhAgacanda kI saMgata bhaNDArI ke AdhAra para kAyastha pyArelAla jinadharmI ke meM Akara unakI jainadharma me zramA utpanna huii| vyaktitva aura kRtitva kA paricaya diyA jA rahA hai| OM namaH siddhebhyaH, kAyastha zrI pyArelAla kI jIvanI ajJAta hai. bajaragar3ha praya nAma mAlA likhyate, ke devAlaya me eka hastalikhita pothI prApta huI hai jisameM baMdo pAMcoM parama guru, svayaM pyArelAla jI ne likhA hai mana vaca zIza navAya,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8, varSa 42, ki03 anekAnta kalpita grantha race svAratha vaza, tA bhramajIva ugo, pyArelAla kA bahu soyo, mo jina dhvani sunA jago jinavANo se naha go|" tinake hI pratApa se, nase vidhna samudAya, baMdo jinavAraNI vimala, jaga mAtA mira maura, tuma bina ko saMsAra se, tAra diye ziva Thaura / bhAgacanda jI bhAI bhAgacanda pAI mahAjJAnavAna vikhyAta / tinakI sagata pAya hama parakhI jina-dhvani bAta / / taba samyaka saradhA maI, gaI mudhA mata rIta / sadhA jaina vacanAna ko, lagI nirantara prIta // IsAgar3ha mAhI base. kAyastha pyArelAla / bAla-bodha kAraNa nimitta, racI nAma kI mAla / saMvata san unnIsa aru, Upara satraha sAla / bhAvava zita paDimA sudina, barate paMcama kAla // kavi kAyastha pyArelAla janavamI , abhI taka 1gIta upalabdha hae hai| gIta ke mUlyAMkana ke pUrva tIna gona dige jA rahe hai - na chor3I DoratiyA~ thAre caraNa kI, ye janma bhae carana ke cere, harI vyathA jina janama maraNa ko, na chor3I DoratiyA thAre caraNa ko, sumare caraNa-kamala ghyAvata, pAvata nidhi zubha jJAna carana ko, na chor3I.... . jaba laga caraNa base pyAre uru, ___nAsa karo gati karama arina ko, na chor3I DoratiyA~ thAre caraNa kI / / "jinavANI se neha lago, jAsa, udota, jota, ravi Ugata, mithyAti maga bhagI, kuguru kudeva dharma lakhe, ye jimi raMga pataMga lago, jinavANI se neha lago, zrAvaka dharma pAle nahIM, janI humA to kyA huA .. . svAdhyAya sumarana dhyAna laga, mila maMda mati khele jumA bRSabhAdi amata dvAra taja, aSavAri jala khode kuA, pyAre dharma dhAre binA, gati cAra meM janmA mutrA, jainI hA to kyA huA ?" -kavi pyArelAla kabi pyArelAla dvArA racita gIta unakI prArambhika mAdhanA kAla ke gIta patIta hote hai| kintu unakI apanI viziSTa zailI hai, jima vAta ko ve kahanA cAhate hai, kamase kama zabdo me baDI gaphAI me abhivyakta karate hai| bhASA meM bunde khaNDI, rAjasthAnI bhASA kA sammizraNa hai| unake cAra-pAca paktiyo ke gIta hRdaya ko cha lete hai| AvazyakatA hai ki unake anya gIto kI zodha kI jaaye| nAmamAlA kavi kAyastha pyArelAla jinadharmI kI ekamAtra durlabha kRti hai| upalabdha pAMDulipi kA vivaraNa nAma-mAlA polipi ke pRSTha kI la0 1 phuTa 1 ica 7 ica, pRSTha savyA-80, doho kI saMkhyA-986, lekhana-kAla1617, savata bha,dA sudI pacamI / / nAma mAlA jaina dharma ke mandarbha meM doho ke mAdhyama se adhikatama jJAna dena jAlo durlabha kRti hai| isa kRti me zrAvakoM se lakara thamaNo kI AcAra sahitA, svarga, naraka (zeSa pR0 12 para)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana-pAhuDa : eka cintana 0 DaoN0 kastUracaMdra 'sumana' prAdhyAtmika kSetra meM bhagavAna mahAvIra ke pazcAt hue nAmollekhoM kA tAtparya bhI yahI hai| isase AcArya kI AcAyoM meM AcArya kundakunda kA yogadAna sadaiva smarNIya caubIsoM tIrthaMkaroM ko namaskAra karana kI bhAvanA abhirhegaa| unhone apane AdhyAtmika jIvana me jo anubhava vyakta hotI hai| AcArya akalakadeva ne bhI isI prakAra prApta kiye, unheM apane taka hI sImita banAye rakhanA unheM laghIyastotra ke Adi me RSama aura mahAvIra kA nAmaiSTa nahI rahA : unhone apane anubhavo ko yuktimo ke smaraNa kara caubIso tIthaMkaro ko namana kiyA hai|' dvArA granthoM ke mAdhyama se jana-jana taka pahuMcAyA hai / racanA kA uddezya-prastuta racanA kA uddezya Atma unake grantha Aja jIvoM ke kalyANa me kAraNa bane hue hai| kalyANa me pravRtti aura bhava-bandhanakArI pravRttiyo se AcArya-praNIta 'pAhuDa' gratho me sarvaprathama rakhA gyaa| nitti ke upAya batAkara jIvo ko mokSamArga me sayona 'darzanapAhaDa' pratha hai / isame mAtra chattIsa gAthAeM hai kintu jita karanA rahA jJAta hotA hai| ta unameM pratipAdita viSaya AtmakalyANa kI dRSTi se hRdaya ___dharma, bhartha, kAma aura mokSa ina cAra puruSArthoM meM do pAhI hai| isa kA adhyayana-manana aura cintana karane se sAdhya aura do unake sAdhana haiN| iname kAma aura mokSa mumukSu ko apana kartavya aura akartavya kA sahaja hI bodha sAdhya hai| inake sAdhana hai artha aura dharma / AcArya kundaho jAtA hai aura vaha bodhi kI prApti me laga jAtA hai| kunda ne mokSa ke lie dharma ko upAdeya btaayaa| unhoMne isame prathama gAthA me baSabhadeva aura varddhamAna kI imIlie graMthake Arambha meM hI dharma kA mUla samajhA denA vandanA kI gayI hai / zeSa gAthAo me samyaktva kA mahattva Avazyaka samajhA thA / unhone kahA ki jisa dharma ge jIva (gAthA 2-12), samyaktva kA mvarUpa-(gAthA 16-21) ko sasAra ke duHkhI se uttama sukha kI ora le jAyA jA samyaktva ke kAraNa (gAthA 14-18) aura kartavyAkartavya makatA hai usa karmavinAzaka dharma' kA mUla darzana / ' kA bodha (gAthA 22-36) karAyA gayA hai| isa prakAra unakA uddezya thA darzana sambandhI vivecanA prastuta karanA / alpakAya hote hue bhI adhyAtma ke kSetra meM isakA bar3A gratha ko viSaya vastu me jJAna hotA hai ki AcArya apane mahattva hai| yadi yaha kahA jAya ki AcArya ne 'gAgara meM uddezya me saphala rahe hai| sAgara' bhara diyA hai to kAI atizayokti na hogii| darzana kA artha- - sAmAnyataH darzana ke tIna artha maMgalAcaraNa meM AcArya kI avyakta bhAvanA- prApta hote hai-(1) dRz dhAtu me lyUTa pratyaya ke saMyojana AcArya kundakunda ne prastuta pratha me tIrthakara vRSabhadeva aura se niSpanna artha dekhnaa| (2) jisake dvArA dekhA jaabe| varddhamAna ko namaskAra kiyA hai|' (3) SaDdarzana-boddha, naiyAyika, sAMkhya, jaina, vaizeSika gAthA meM prayukta 'jina-vara' zabda me 'va' aura ' aura jaiminI / antastha varNa hai| kozakAro dvArA mAnya antastha varNoM ke AcArya kundakunda ne darzana kI vyAkhyA ukta darzana ke 'ya ra la va' krama meM 'ra' varNa dUsare aura 'va' varNa cauthe sAmAnya arthoM se bhinna kI hai| bhinnatA kA kAraNa hai krama meM Ane se 'vara' zabda caubIsa sakhyA kA pratIka jJAta unakI prAdhyAtmika pravRtti aura jIva kalyANa hitaiSI hotA hai| prastuta gAthA me Adi aura antima tIrtha ro ke bhAvanA / unakI dRSTi meM darzana kA artha thA-"samyaktva,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10, varSa 42, ki03 anekAnta sayama aura AtmA ke uttama mA Adi nijadharma rUpa vastu thI to vaha thA jJAna / parantu samyaktva ko unhone nirgrantha jJAnamayI mokSamArga kA darzana karAne vaalaa| jJAna se bhI bar3hakara mAnA thA kyoki jJAna aura cAritra yahA mokSamArga kA darzaka hone se darzana kA artha ratna- samyaktva binA nahIM hote aura mokSa binA cAritra ke nahI traya nahI hai / darzana kA artha hai- samyaktvamayI darzana aura hotaa|" unhone jIva ko siddha hone me samyaktva mahita mamyaktva kA svarUpa hai-Agamokta Sadravya, nava padArtha, jJAna, darzana, tapa aura cAritra cAro kI apekSA kI hai| paMcAstikAya aura sapta tattva para zraddhA / ' AcArya ne ise unakI mAnyatA thI ki jo bahuta zAstroM ke pAragAmI vyavahAra samyagjJAna aura Atmika zraddhAna ko nizcaya hokara bhI mamyaktva me rahita hai, ve bhI darzana, jJAna, cAritra samyagdarzana batAyA hai| aura tapa kI ArAdhanAo se rahita hokara sasAra me hI kundakunda ke dArzanika vicAra-kUnda kUnda kI bhramate hai / " AsthA pradarzana meM na rahakara darzana meM thii| ve jAnate the samyaktva kA mahattva darzAte hue unhoMne kahA hai ki ki darzana dikhAne kI vastu nahI hai| dikhAne se sukha nahIM samyakta ke binA karor3A varSa taka ugra tapa karane para bhI duHkha hI prApta hote hai| binA bhAvo ke kriyAe~ sukha kArI bodhi-samyagdarzana, samyakajJAna aura samyakcAritra kI nahIM hotii|' isIlie unhone darzana ko bhAvapUrvaka dhAraNa prApti nahIM hotii|" darzana bRkSa kI jaDa ke samAna hai| karane ke lie kahA / " jaTa ke na rahane se jaise vakSa kI zAkhAeM nahI baDhatI, aise kundakunda pahale AcArya hai jinhone mAnavo kA tala- hI darzana ke binA jIva munata nahI hAtA / tIrthakaro ke sparzI adhyayana kiyA thaa| ve samajha gaye the ki zakti ke pacakalyANaka bhI vizuddha samyaktva ke hone para hI hote bAhara dhAraNa kiyA gayA darNana sthira nahI raha skegaa| hai| imIlie unhone ughoSaNA kI thI ki jinanI zakti ho, samyaktvI ke kartavya-avArya meM samyaktvI ko utanA hI darzana dhAraNa karanA caahie| yadi zakti na ho tIna deva hI ArAdhya batAye hai| una tIna deva hI ArAdhya batAye hai| unakI duSTi meM causaTha to usa para zraddhAna avazya rakhe kyoki kevalI jinendra kA camaroM aura cAtIsa atizayo se yukta prANiyo ke hita. vacana hai ki samyaktva zraddhAvAna ke hI hotA hai / kArI aura karmakSaya ke kAraNa ahaMnna prathama deva hai|" jarA isa udghoSaNA kA phala yaha huA ki cAritra se aura maraNa-vyAdhi ke hartA, sarvaduHkha,-kSaya kartA, viSaya-sukha zithila yA cyuta ho jAne para bhI zraddhA banI rahane se jIva dUra karane ke lie samana tulya auSadhi svarUpa jinavANo punaH grAtmakalyANa meM pravRtta hue| muni mAghanandi kA dUsarA" aura tIgara guru hai / guruoma prathama nirgrantha sAdhu udAharaNa isa sambandha meM ullekhanIya hai| dUsare utkRSTa dhAvaka aura tIsare AyikAo kA ullekha AvArya kI mAnyatAe~ zAzvata hai| darzana ko mokSa kiyA gayA hai|" kA prathama sopAna hone ko mAnyatA" Aja bhI pracalita kundakunda kI daSTi meM vandya aura avandyahai / 50 daulata rAma dvArA darzana ko mokSa-mahala kI prathama prAcArya ne utpanna hue bAlaka ke samAna sahaja utpanna mIDhI kahA jAnA isa sambandha meM ullekhanIya udAharaNa nirvikArI nirghandha rUpa ko vandya kahA hai| unakI mAnyatA hai|" unako mAnyatA thI ki darzana se jo jIva cyuta ho hai ki jo aise sahaja utpanna rUpa ko dekhakara mAtsarya se jAte hai ve sAsArika dukho se mukta nahIM ho pAta / samAra namana nahI karatA vaha sayamI bhI kyoM na ho, to bhI mithyA me hI bhaTakate rahate hai| unako mukti kI prApti nahI dRSTi hI hai" samyaktva rAhata hai jo zIla vratadhArI digabara hotii| cAritra se cyuna to siddhi ko prApta ho jAte haiM, sAdhuo ko namana nahI krte| kyoki ve puna darzana dhAraNa kara lete hai|5|| AcArya bhI dRSTi me vastravihIna ve sAdhu bhI vandha AcArya kI dRSTi meM manuSya ke lie yadi koI mAra- nahI, jo amayamI hai| AcArya ne deha, kula aura jAti
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana-pAhura: eka cintana vamdha nahI mAnA / ve guNahIno ko namana karane ke pakSa me hotA hai, jo lajjA, bhaya yA gaurava ke kAraNa darzana-bhraSTa nahI rahe / " unhoMne spaSTa zabdo me darzana-vihIna jana sAdhu kI vandanA karate hai|'' ataH sukhI hone ke lie avandha" batAye hai| darzana ko dhAraNa karanA aura darzanadhAriyo ko ho ___ AcArya kI mAnyatA thI-ki darzana se praSTa jo puruSa, namana karanA prAvaSyaka hai| samyagdRSTiyo se namaskAra karAta hai ve lUla aura gUMge hote hai| bodhi na inhe prApta hotI hai aura na unhe prApta jaina vidyA saMsthAna, zrI mahAvIra jI __ sandarbha-sUcI 1. 'kAUNa NamukkAra jiNavara vasahassa vaDDhamANassa / ' bavahArA Nicchyado appANa havai sammata / / darzanapAhuba : gAthA prathama / vahI, gAthA 20 / 2. prAkRta-hindo koza : pAzvanAtha vidyAthama zodha. 10. jAto'smi tena jana-bAndhava dayapAtra / sasthAna AI. TI. AI. roTa vArANasI, I. 166- yasmAtiyA pratiphalAnti na bhAvazUnyAH / / prakAzana / kalyANamandira stotra . zloka 38 / 2-ba dharmatIrthakarebhya 'stu saMpAdvAdibhyo namo nmH| 11. eva jigaNapaNNata dasaNa rayaNa dharehabhAveNa / RSabhAdimahAvIrAntebhya. spAtmopalabdhaya / / darza-pAhuDa gaath| 21 / jaina zAsana kA dhvaja, vIra nirvANa bhAratI, meraTha 12. jaM sakkaDa labhIra ija va raNa sakkai ta ya saddahaNa / prakAzana, pR0 22 / kavalijiNehi bhagiya madahamAragarasa mammataM / / 3. dezayAmi samIcIna dhama kamInabahaNam / vahI, gAthA 22 / sasAradu.khataH sattvAn yo gharatyuttame sukhe / 13. sAra gugaNa rayaragattaya sovANa paDhama mokyasma / AcArya samantabhadra, ratnakaraNDazrAvakAcAraH zloka 2 / vahIM, gAthA 21 / 4. 'dasaNamUlo dhammA '.....' 14. mokSamahala kI parathama sIDhi, yA bina jJAna critraa| darzanapAhuDa : gAthA / chahaDhAlA . tIsarI DhAla, antima padya / 5. 'dRzyate'nenati darzanam' 15. dasaggabhaTTAbhaTTA damaNabhaTTassaraNasthiNivANa / jainendra siddhAnta koza : bhAga 2, pR0 405 / mijjhati cariyabhaTTA damagAbhaTTA ga sijjhati // 6. dasaI mokkhamagga mammattasayama sudhamma ca / darzanadAhaDa : gAthA 3 Niggatha NANamaya jiNa maggo dasaNa bhaNiya // 16. gANa garasmasAra mArovi garamsa moi smmtt| bodhapAhuDa : gApA 14 / mammattAo caraNa caraNAo hoi rigaNvANa // 7. 'laha dasaNammi samma'......' vhI, gAthA 31 / vahI, gAthA 15 / 17. gaNAgAmmi dasaraNammi ya tavega carAiANa mammagahieNa / 8. chaha dabva Nava payatthA pacatthI satta taca diTThA / cokkapi samAjoge siddhA jIva Na sandaho / saddahai tANa rUtra so sadiTThi muNayabbo / vahI, gAthA 32 / darzanapAhuDa . gAthA 16 / 18. vahI, gAthA 4 / 6 jIvAdi saddahaNa mammata jinavarehi 1nntt| 16. mammatta virahiyANa sRr3ha vi ugga tava caratANa /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12, varSa 42, ki03 anekAnta Na lahati bohilAha avi vAsa sahassakoDohi // baho, gAthA 24 / vahI, gAthA / 26. vahI, gAthA 25 / 2. jahamalammiviNaThe dumasma parivAra raNatyi privddddho| 27. amajadaM Na vanda vacchavihINovi so gA vndivvo| taha jigadasaNa bhaTTA mulaghiNaTThA raNa sijanaMti // gAvi deho vaMdijjai rASiya kuno gAviya jAi saMjuto vahI, gAthA 10 / ko vaMdavi guNahINo..." || 21. kallAgA parasaraNa lahati jIvA vizuddha sammatta / vahI, gAthA 26-27 / / vahI, gAthA 33 . 28. dasaNahINo Na vNdivyo| 22. vahI, gAthA 26 / vahI, gAthA 2 / 23. vahI, gAthA 17 / 26 je dasaNesubhaTTA pAe pADanti dagagagadha raagaa| 24 |kk jisma pa vIya ukkiTTha mAvayANatu / te huti lullamuA vohi puraNa dullahA tesi / / avaroThyAgA naiya cauthaM pugaga liMga dasaNe gacchi / / vahI, gAthA 12 / vahI, gAthA 18 30. jevi paDanti ca tasi jAgAnta lajjagArava bhayeraNa / 25. saha juppaNaM vaM diTha jo mara gae NamacchariU / tesipi rAtthi vohI pAva agAmona mAraNANa / / so sajama paDapaNo rUva daTThaga sIla mahiyANa / / vahI, gAthA 13 / (pa. 8 kA zeSAMza) kA varNana va jaina dharma ko adhikatama pAribhASika zabdA tina sukha laho atucha avinaashii|" valI ko eka sthAna para sakalita karane kA anupama prayatna kRti ke anta me kavi ne 201 jaina grantho ko 36 hai| ima kRti ke adhyayana ke pazcAt koI bhI vidvAna yaha cikitsA sambandhI, 13 zRgAra, 26 jyotiSa, 14 zabdaravIkAra karane meM sakoca nahI karege ki kAyastha pyArelAla kAnUna, 16. vyAkaraNa, 8 mahAkAvya, 4 vyAkaraNa 2 jaina-darzana ke talasparzI vidvAna the / isa kRti ke lie anya, isa prakAra 320 grantho kI sUcI dI hai| isa sacI gamAja ko unakA RNI honA cAhie / pratyeka dohe ke ke adhyayana meM yaha sahaja jJAta ho sakatA hai, ki kitane pUrva unhoMne biSaya-vastu ko darzAne vAle zIrSaka ve diye hai : kitane grantha kAla kavalita ho gye| kAyastha pyArelAla sampUrNa kRti kA sAra sakSepa meM likhanA atyanta kaThina jinadharmI kI yaha bahumUlya kRti hai, yaha unake mahAna jJAna kArya hai| udAharaNa ke lie kucha dohe prastuta hai-- aura zrama kI sAkSI hai| eka bhAga se dUsarA, jisakA kAla na hoya / jaina sAhityakAro me kavivara bhAgacanda jI prathama soI samaya sarvajJa ne, kaho jJAna vRga joya / / sAhityakAra pratIta hote haiM, jinhe samakAlIna kaviyo ne smaraNa kiyaa| jinakA pratibodha pAkara kAyastha pyArehastadoya, pagadoya, sira, mana vaca kAya milAya / lAla jina-dharmI ho gaye, unake guru kavi eva vidvAn praSTa aMgu saMyuktakara, namaskAra jinarAya / / bhAgacanda kI pratibhA kA sahaja anumAna kiyA jA sakatA cAra kaSAya kodha, mAna, mAyA aru lobhA / ina juta nIvana pAhi bhogaa| ehI cAra kaSAya vinAzI, unake upalabdha sAhitya aura anupalabdha sAhitya para zodha kiyA jAnA vartamAna yuga kI anivAryatA hai| rAhula sporTasa, giphTa senTara ganA, (ma0pra0) 473..1
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambara-muni ... bAbUlAla jaina, kalakatte vAle AgamAnusAra chaThe-sAtave guNasthAnavartI hI muni hote jina logo ke samyakadarzana nahI hai aura munipanA haiM, jinake kaSAyoM ko tIna caukar3I anantAnubandhi, apra- dhAraNa kara liyA hai unake karmaphala ke alAvA aura kahI tyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kA to abhAva ho Thaharane ko jagaha nahIM hai, kyoki svabhAva kI prApti to gayA ho aura mAtra kevala sajvalana kaSAya kA udaya ho| huI nahI isalie eka karmaphala se haTakara dUsare karmaphala meM tIna caukaDI ke abhAva se utanI vItarAganA arthAta nivatti Thahara jAtA hai parantu karma-cetanA aura karmaphala cetanA me huI aura eka caukaDI ke sadbhAva se pravRti hotI hai| vaha hA lagA rahatA hai| isa prakAra karmaphala meM hai pravRti aTThAIsa mUla guNoM kI lakSmaNa rekhA ko pAra nahIM kara aham bhAva ko prApta karatA hai, usI ko dharma mAnakara sakatI hai| agara aTThAIsa mUla guNo kI maryAdA kA lopa ahakAra me grasita rahatA hai, jaba ahakAra ko Thesa lagatI hotA hai to phira eka caukaDI kI jagaha do caukaDI kA hai to krodha me pAgala ho jAtA hai aura jaba ahakAra kI kAma cAlU ho jAtA hai aura guNasthAna chaThe se pAMcavAM ho puSTi bhakto ke dvArA, akhabAra meM naI-naI poja kI phoTo jAtA hai, yadyapi bAharI bheSa nagna digambara hI rahatA hai| ke dvArA, rAjanaitika logo ke dvArA athavA sabhA-sosA. yadi eka antarmahata meM chaThe se mAtave meM nahIM jAte hai to iTiyo dvArA hotI hai, taba aha aura gahaga ho jAtA hai| bhI chaThA guNasthAna miTakara pAMcavAM ho jAtA hai| sAtaveM nahI hone para mAyAcArI ke dvArA aha ko puSTa kiyA jAtA hai isa prakAra karma-cetanA meM lagA rahatA hai| isa me jAne kA artha hai nirvikalpa cetanA kA anubhava honaa| prakAra jJAna-cetanA kA anubhava na karake karma-cetanA kA kimI pravRtti ko karanA aura rokane kA nAma chaThA-sAtavA bhoga karatA hai, jisase cAro caukaDiyo kA badha hotA nahI hai| rAtri me sote hue bhI muni ke antarmahutaM meM chaThe rahanA hai| pariNAmo me saralatA nahIM rahatI--pAkhaNDa me sAtavA honA hI caahie| usakI avasthA AcAryoM ne aura mAyAcArI jIvana kA stara bana jAtI hai| isa aisI batAI hai jaisI usI musAphira kI dazA, jo rAtri prakAra Apa hI apane jIvana kA nArakIya jIvana banA me sTezana para ratno kA piTArA lie baiThA hai aura apakI letA hai| gRhastha ke itanA mAyAcAra aura pAkhaNDa to le rahA hai mAtha-sAtha meM piTAre para hAtha rakhe hai aura nahI thA isalie jIvana kadAcit marala ho sakatA thA usako sambhAlatA bhI jA rahA hai| aise muni ko AcAryo anta maiM zAnti kA anubhava kara letA thaa| aba to aisA ne calatA-phiratA siddha kI upamA dI hai| jaise luhAra kI ho gayA ki mApa ke muha me chachundara A gayA, na nigalA saMDAsI kSaNa me Aga me aura kSaNa meM pAnI meM hotI hai, jAtA hai aura na chor3A jAtA hai / kaSAya to miTI nahIjaise hinDole meM jhUlatA A AdamI, jo kabhI Upara kI meTane kA upAya kiyA bhI nahI aura bheSa niSkaSAya kA tarapha jAtA hai aura kabhI nIce kI tarapha AtA hai| aisA banA liyA, isalie vaha kaSAya bAhara Ane ke lie naye. hI vaha digambara muni kSaNa me AtmAnubhava kA svAda letA naye bahAne banAkara bAhara AtI hai aura usako dharma kA hai kSaNa me bAhara AtA hai to 28 mUna guNoM meM pAMca samiti colA pahanAya kara apane ko ThagA jAtA hai aura sAtharUpa pravRti hotI hai usake bAhara pravRti hone ke lAyaka sAtha me samAja aura ajAna bhakta bhI ThagAI me A jAte kaSAya hI nahIM rhii| haiM / anajAna bhakto ko sastA dharma mila gayA, jo paise se
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14,42, ki03 anekAnta kharIdA jA sakatA hai cAhe hamArA AcaraNa kaisA bhI kyo phira bhI samyakadarzana ke binA use saMsAra-tattva kahA hai| na ho / paise dekara svarga mokSa kI TikaTa kharIdI jAtI hai, vahAM una zithilAcAriyoM ko to koI sthAna hI nahIM hai, aneka prakAra kI upAdhiyAM aura mAna-patra kharIde jAte jo parigraha rakhate hai---sAvadya kamoM meM lage hue hai aura hai| ina sabake pIche chipII hai hamArI kaSAya / amAna 28 mula guNoM kA dikhAva! mAtra karate hai / ata: samyakabhakta zithilAcAra ko baDhAvA dete haiM, unako pujavAna hai, darzana prApta karane kI ceSTA nirantara rakhe aisA vyakti bhadrausako poSate hai aura zithilAcArI andha-bhakto kA mAna pariNAmI ke bAharI kriyAe~ kadAcita ahaMkAra paidA na kaSAya ko bar3hAvA detA hai| dono inI kAma meM lage hue bhI kare aura pariNAma sarala raha makate hai / parantu jinhone hai kucha vidvAno kA bhI poSaNa isana dvArA hotA rahatA hai binA mamyaka darzana ke apane ko sammakadRSTi mAna liyA isalie ve bhI dono kI hAM me hA milAte rahate hai| aura apane ko pujavAnA hI dharma mAna liyA, una ke prahakAra kA kauna roke / itanA bhI vicAra nahI rahatA hai agara binA samyaka darzana ke bhI munivrata dhAraNa kiyA ki yaha bhagavAna AdinAtha kA bheSa maiMne dhAraNa ho aura talane vAlA yaha mAne ki maina munivrata to aura picchi rUpa meM prAdinAtha ke cihna ko hAtha meM liyA liyA hai parantu jaba taka samyakadarzana nahIM hogA taba taka hai, mere rahate isa bheSa kI, isa cihna kI maryAdA bhaga na merA mokSa-mArga nahIM hogA, vrato sacAI nahI paaygii| ho jAva anyathA merA jIvana hI bekAra hai / parantu usa mujhe samyA darzana prApta karatA hai, jisake binA dravyaliMgI bheSa ko aura una cihna ko bhI apanI kaSAya poSaNa ko muni ko bhagavAna kundakunda na sasAra-tattva kahA hai / jo dAMva para lagA detA hai| yaha kaisI kaSAya hai ? aisI kaSAya muni 28 mUla guNoM kA acchI taraha pAlana kare, zarIra se to kiso zatru ke bhI na ho| camaDA bhI khaMcakara utArA jAve, to bhI muha se Aha na bole -----... - - - ---- siggaMthA vissaMgA gimmAragAmA arAya-riNabosA / limmama-girahaMkArA pavvajjA erisA bhariNayA // 46 // jo parigraha rahita hai, Asakti rahita hai, mAna rahita hai, AzA rahita hai, rAga rahita hai, doSa rahita hai, mamatva rahita hai aura ahaMkAra rahita hai, aisI jinadIkSA kahI gaI hai| ziNahA pillohA limmohA ripbviyaar-ripkklsaa| bhiya-rita gamabhAvA pavajjA erisA bhagiyA // 50 // jo sneha rahita hai, lobha rahita hai, moha rahita hai, vikAra rahita hai, kAlimA rahita hai, bhaya rahita hai, AzA bhAva se rahita hai, aisI jina dIkSA kahI gaI hai| jahajAyanvarmA sA avalaMbiyabhuya rigarAuhA saMtA / parakiya-silAraNavAsA panvajjA erisA bhaNiyA // 5 // jisameM janme hae zizu ke samAna nagnarUpa rahatA hai, donoM bhajAoM ko laTakA kara dhyAna kiyA jAtA hai, astra-zastra nahIM rakhA jAtA hai, aura dusare ke dvArA choDe gaye AvAsa meM rahanA hotA hai, aisI zAnta jinadIkSA kahI gaI hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka cintana: kyA kabhI 'muni-dharma-rakSA-parva' bhI hogA ? zrI digdarzanacaraNa jaina 'rakSA-bandhana' jaisA muni--kSA-parva zrAvaNa sudI 15 ko hotA hai| para, na jAne 'muni-dharma-rakSA-parva' kaba, kisa tithi meM hogA athavA hogA bhI gA nahI ? kahate hai ki 'ahiMmA paramo dharma.' yaha nArA baDA gambhIra hai, isake bhAva aura antaraMga ko samajhane aura sArthaka karane ke lie imare mUla tattva ko samajhanA hogA--taba kahI yaha nArA sArthaka hogaa| sAtha hI ahiMmA kI paribhASA ko bhI gaharAI meM jAkara mApanA hogaa| zAstro me chaha kAya ke jIvoM kI rakSA meM tatparatA aura rAgAdi vikAro ke nivAraNa ko ahiMmA kahA hai| prAcIna munirAja imI yAdarza ko kAyama rakhate cale Ae hai| jaba hastinApura me akampanAcArya Adi sAta sau bhuniyo para sakaTa AyA taba muni viSNukumAra ne apanA pada nyAgakara bhI muniyo ke sakaTa ko dUra kiyaa| sobhAra se Aja aisA koI pApI nahI hai jo bali, namuca, prahlAda aura vRhaspati jaise matriyo vata nirdayI ho aura muniyo pa' upasarga kare / Aja to jana-jana munirAjo ke sarakSaNa karane meM sAvadhAna hai aura una para tana-mana-dhana taka nichAvara karane ko taiyAra hai / zrAvakagaNa eka hI izAre para dharma kI paribhASA vinA vicAre hI muniyo ko sabhI prakAra kI zArIki aura mAnasika sukha-mAmagrI juTAne me sannaddha hai| zrAvako kI aimI sevArUpa jAgarUkatA ke pramANa dene kI AvazyakatA nhiiN| munirAja ke lie uttama pauSTika AhAra ke cauke unakI zArIrika sukha-samRddhi ke sAdhana ke pramANa hai tathA mAnasika sukha-samRddhi hetu unakI pUjA, pratiSThA, jaya-jayakAra jIte-jAgate sabUta hai / itanA hI nahI, zrAvaka to unake bhI sukha-sAdhana juTAne meM cUka nahI karate, jinakI indriyoM vaza me nahI ho-ve unhe kUlara, hITara aura TelIvijana jaisa sAdhana bhI juTA deta haiM ki kahI ve kaSTa meM ghabarAkara pada choDa na de-- praSTa na ho jaayeN| ThIka bhI hai ki zrAvaka kA kartA sthitIkaraNa hai-jaise bhI ho, unakA vaha veSa na chuTe / Akhira, muni-veSa jIvanaparyanta ke lie hI to svIkAra kiyA jAtA hai, phira vyakti kI rakSA bhI to ahiMsA hI hai| para, ahiMsA ko hama jaisI aura jitanI socate hai vaha vaisI aura utanI hI nahI hai-usase bhI bahuta Upara hai / ahiMsA me yaha dhyAna rakhanA bhI parama apayara hai ki - vA ahimA ki mAtrA ma, kitanI vistRta yA sakucita hai aura usakA kitanA aura kyA phala hai ? yA usakA phala ho dharma-ghAtaka ho nahI ? | jasa ahiMsA meM dharmarakSaNa kI jitanI adhika mAtrA hogI vaha utanI hI adhika pazasta hogii| vyApaka-cahumukhI dharma-marakSaNa karane vAlI ahiMsA prazasta hogI aura mAtra zarIra sarakSaNa karane vAlI ahiMsA ekAgI hogii| aura dharma-ghAtaka hone para to usako ahiMsA kahA hI nahI jAegA-vaha hiMsA ka zreNI me jA pdd'egii| kAki ahiMsA kA lakSaNa usakA kArya aura phala sabhI dharmarUpa aura dharma.sarakSaNa ke lie hai| muni viSNukumAra ne muniyo kI rakSA kara Adarza upasthita kiyA / para Aja usase bhI bar3A sakaTa hai-Aja kevala muni hI nahIM, muni ke sAtha muni-dharma-rakSA kA prazna bhI upasthita hai| jaba Aja hamAre bIca muni dvArA barya aura muni ke mUla guNo ke dhAnaka matra-taMtra, gaNDA-tAbIna, jAdU-TonA, jhAr3a-phUra karane vAle (muni ?) prasiddha hai aura ve moha se bhrami / (zAyada mithyAvRSTi) zrAvako-zrAvikAo ko, (jinhe 'maNi-matra-tatra baha gaI, marate na bacAve koI' kA jJAna nahI hai) apane cakkaro meM phaMsA rahe hai| ve ajJAniyo ko cakkara meM phaimAne kI vajAya-pahile apane matratatradi kA prayoga apanI svaya ko muni-dharma-rakSA ke lie kara apanI saphalatA pradazita kara uttIrNatA kA pramANa-patra prApta kare-'muni-dharma-rakSA' nAmaka parva kI sthApanA kare / anyathA, matra-tatrAdi kA prayoga chAr3e yA pada-mukta ho aura zrAvakoM ko dharma me jIne de| jainadharma me sAsArika samaddhi ke lie matra-tatrAdi ke prayoga ko sarvathA mithyAtva kahA gayA hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvaya meM apane ko na bhUleM parvarAja dazalakSaNa ke uparAnta Ane vAlA kSamAvaNI parva jana-jana ke mAnasa kI zuddhi aura dharma kI sthiratA ke lie hotA hai / saba bhAI-bahina paraspara meM eka dUsare ke prati sarala bhAva rakhe yahI isa parva kA uddezya hai| hamArA digambara jaina samAja isa parva kI pUrNa sArthakatA sadA kAla karate raheM. aisI hamArI bhAvanA hai| sAtha hI hama yaha bhI cAheMge ki hama isa kSamAvaNI ke upalakSya meM kisI bhAvAdeza-vaza paraspara gale milane ke lie apanI bhujAe~ itanI na phailA deM, ki ve hamArI mAnyatAoM kA ullaghana ho kara jAyeM apanI mAnyatAeM to hame sabhI bhA~ti surakSita hI rakhanI haiN| hame kheda hotA hai jaba koI karNadhAra yA koI dio jaina samiti jaisI digambara sasthA paraspara milanapradarzana ke kisI prasana me apanI mAnyatAoM ko tilAMjala taka de dete hoM, jaba ki unakA kartavya apanI dharma mAnya tAo kI vADa me rahate hue mAnavatA kA pAlana karanA ho / udAharaNa ke lie jaise-digambara jaina mahAsamiti patrikA ke dinAka 15 sitambara 1986 ke sampAdakIya me bha0 mahAvIra ke viSaya me likhA gayA hai- "candrakozika sarpa Daka mAratA hai / gvAlA kAnoM me kIleM ThokatA hai to gozAlaka tejolezyA chor3atA hai kintu mahAvIra ke hRdaya meM unake prati na krodha hai, na ghRNA hai aura na napharata !" "parAjita saMgamadeva jaba jAne lagA taba mahAvIra kI Akho me A~sU A ge| unhone isakA kAraNa pUchane para sagama se kahA- tUne mujhe sunAra kI taraha upasargoM kI agni se tapAkara tejasvI banAyA, nirmala banAyA, merI AtmA kama se halkI ho gii|" pAThaka dekheM ki kyA di0 mAnyatA aisI hai ? vahA~ na to mahAvIra ke kAno me kIleM ThokI gaI aura nA hI koI zrI vimala prasAda jaina tejolezyA chor3I gaI aura na mahAvIra ko AMkhoM meM kabhI sU Ae / yaha sambhava hI nahIM ki uttama saMhanana, dhIrasvabhAvI mahAvIra ke kabhI A~sU Ae~ yA unake kAmoM meM kIleM Thuka ske| aise hI isase pahale isI prakAra kA eka lekha bhA di0 jaina pariSada ke pramukha patra 'vIra' ke 22 maI 1906 ke aMka meM mUrti sthApana evaM pratiSThA pacakalyANakoM ke virodha meM prakAzita huA jabaki hamAre AgamoM me paMcakalyANako aura mUrti pratiSThAo ke vidhAna haiM aura hama sabhI mUrti ke dvArA mUrtimAna kI pUjA karane ke adhyAsI hai? kyA aise lekhoM se hama mandiro ke bhI virodhI na ho jAyeMge ? lekha ke aza nimna prakAra hai "jaba anya kevaliyo ke pacakalyANaka nahI hote, phira mUrti kA pavakalyANaka karanA kahA~ taka yukti sagata hogA ? kyA mUrti ke mukha se divyadhvani nikalatI hai ? phira mUrti kA paMcakalyANaka karanA kima dharmazAstra tathA siddhAnta ke antargata AtA hai ? jar3amUrti ke dvArA dharma prabhAvanA kI jAne kI ummIda kaise kI jA sakatI hai? kAlpanika paMcakalyANaka mahotsava kA Ayojana mRga marIcikA ke pIche bhAga-daur3a ke samAna hai / ' hamAre likhane kA tAtyaM kisI se vaira-virodha nhii| hama to digambaratva kI rakSA me zreya samajhakara hI saba likha rahe hai| tAki digambaratva kI rakSA ke uddezya ko lekara nirmita bhAratavarSIya sasthAe~ isa bAta kA dhyAna rathe ki unake dvArA koI aisI bAta likhI yA kahI na jAe jo digambara mAnyatA ko amAnya ho / inhI sadbhAvanAoM ke sAtha ! 21, dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatAka se mAge sallekhanA athavA samAdhimaraNa D0 darabArIlAla koThiyA 3. prAyopagamana-jisa zarIra-tyAga meM isa salle- kahate haiN| yaha do prakAra kI hai-1. prakAza aura 2. khamA kA dhArI na svayaM apanI sahAyatA letA hai aura na aprakAza / loka meM jinakA samAdhimaraNa vikhyAta ho jAye dUsare kI, use prAyopagamana-maraNa kahate haiM / isame zarIra vaha prakAza hai tathA jinakA vikhyAta na ho vaha aprakAza ko lakar3I kI taraha chor3akara AtmA kI ora hI kSapaka hai| kA lakSya rahatA hai aura AtmA ke dhyAna meM hI vaha sadA 2.niruddhatara-sarpa, agni, vyAghra, mahiSa, hAthI, rata rahatA hai| isa sallekhanA ko sAdhaka tabhI dhAraNa rIcha, cora, vyantara, mULa, duSTa-puruSo Adi ke dvArA karatA hai, jaba vaha antima avasthA me pahuca jAtA hai aura maraNAntika Apatti A jAne para Ayu kA anta jAnakara usakA saMhanana (zArIrika bala aura AtmasAmarthya) prabala nikaTavartI AcAryAdika ke samIpa apanI nindA, gahAM hotA hai| karatA huA sAdhu zarIra-tyAga kare to use niruddhatarabhaktapratyAkhyAna sallekhanA ke do bheda avicAra-bhaktapratyAkhyAna-samAdhimaraNa kahate haiN| inameM bhakta-pratyAkhyAna sallekhanA do taraha kI hotI 3.paramaniruddha-sarpa, vyAghrAdi ke bhISaNa upadravo ke Ane para vANI ruka jAya, bola na nikala sake, aise (1) savicAra-bhakta-pratyAkhyAna aura avicAra-bhakta- samaya meM mana meM hI arahantAdi paMcaparameSThiyoM ke prati pratyAkhyAna / savicAra-bhakta-pratyAkhyAna me ArAdhaka apane apanI AlocanA karatA huA sAdhu-zarIra tyAge, to use saMgha ko chor3akara dUsare saMgha meM jAkara sallekhanA grahaNa paramaniruddha-bhaktapratyAkhyAna-sallekhanA kahate hai| karatA hai / yaha sallekhanA bahuta kAla bAda maraNa hone tathA zIdha maraNa na hone kI hAlata me grahaNa kI jAtI hai / iga sAmAnya maraNa ko apekSA samAdhimaraNa kI zreSThatA sallekhanA kA dhArI 'ahaM' Adi adhikAroM ke vicAra- AcArya zivArya ne sataraha prakAra ke maraNo kA pUrvaka utsAha sahita ise dhAraNa karatA hai| isI se ise ullekha karake uname viziSTa pAMca' taraha ke maraNo kA savicAra-bhaktapratyAkhyAna-sallekhanA kahate hai| para jisa varNana karate hue tIna maraNo ko prazaMsanIya evaM zreSTa bataArAdhaka kI Ayu adhika nahIM hai aura zIghra maraNa hone lAyA hai| ve tIna' maragA ye hai :-(1) paNDita-paNDitavAlA hai, tathA dUsare saMgha me jAne kA samaya nahI hai aura maraNa, (2) paNDitamaraNa aura (3) bAlapaNDitamaraNa / na zakti hai, yaha muni dUsarI avicAra-bhaktapratyAkhyAna- ukta maraNo ko spaSTa karate hue unhone likhA hai' sallekhanA letA hai| isake tIna bheda haiM :-(1) niruddha, ki caudahaveM gUNasthAnavatI prayogakevalI bhagavAna kA (2) niruddhatara aura (3) paramaniruddha / nirvANa-gamana 'paNDita-paNDitamaraNa' hai, AcArAGga-zAstrA1. niruddha-dUsare sagha meM jAne kI sAmarthya pairoM me nusAra cAritra ke dhAraka sAdhu-muniyoM kA maraNa 'paNDitana rahe, zarIra thaka jAya athavA ghAtaka roga, vyAdhi yA maraNa' hai, dezavratI dhAvaka kA maraNa 'bAlapaNDitamaraNa' hai, upasargAdi A jAyeM aura apane saMgha meM hI ruka jAya to avirata-samyagdRSTi kA maraNa 'bAlamaraNa' aura midhyAdRSTi usa hAlata me muni isa samAdhimaraNa ko grahaNa karatA hai| kA maraNa 'bAlabAlamaraNa' hai / para jo bhaktatapratyAkhyAna isalie ise niruddha-avicAra-bhaktapratyAkhyAna-sallekhanA iMginI aura prAyopagamana- ina tIna samAdhimaraNo kA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ .8, varSa 42, ki03 anekAnta kathana kiyA gayA hai vaha maba paNDitamaraNa kA kathana hai| vAlo ko puNya hotA hai, to sAkSAt kSapaka kI vandanA eva arthAt ve paNDitamaraNa ke bheda hai / darzana karane vAle puruSa ko pracura punya kA saMcaya kyoM nahIM samAdhimaraNa ke kartA, kArayitA, anamodaka aura hogA? arthAt avazya hogaa| ___'jo tIvra bhakti sahita ArAdhaka kI sadA sevAvarzakoM ko prazaMsA: vaiyAvRtya karatA hai usa puruSa kI bhI ArAdhanA nirvighna zivArya ne isa sallekhanA ke karane, karAne, dekhane, sampanna hotI hai| arthAt vaha bhI samAdhipUrvaka maraNa kara anumodana karane, usameM sahAyaka hone, AhAra-auSadha-sthA- uttama gati ko prApta hotA hai|' nAdi dene tathA Adara-bhakti prakaTa karane vAloM ko puNyazAlI batalAte hue unakI bar3I prazasA kI hai| ve mikhate sanlekhanA Atma-ghAta nahIM hai __ anta me yaha kaha denA Avazyaka hai ki sallekhanA ko 've muni dhanya hai, jinhone saMgha ke madhya meM jAkara Atma-ghAta na samajha liyA jAya; kyoki AtmaghAta tIvra samAdhimaraNa grahaNa kara cAra prakAra (darzana, jJAna, cAritra krodhAdi ke Aveza me Akara yA ajJAnatA vaza zastra-prayoga aura tapa) kI nArAdhanArUpI patAkA ko phaharAyA hai| viSa-bhakSaNa, agni-praveza, jala-praveza, giri-pAta Adi 've hI bhAgyazAlI aura jJAnI haiM tathA unhone samasta ghAtaka kriyAo se kiyA jAtA hai, jabaki ina kriyAoM lAbha pAthA hai, jinhone durlabha bhagavatI ArAdhanA (saMlle- kA aura krodhAdi ke Aveza kA mallekhanA meM prabhAva hai| khanA) ko prApta kiyA hai|' sallekhanA yojanAnumAra zAntipUrvaka maraNa hai, jo jIvana ____ 'jisa ArAdhanA ko saMsAra me mahAprabhAvazAlI vyakti sambandhI suyojanA kA eka aMga hai| bhI prApta nahIM kara pAte, usa ArAdhanA ko jinhone pUrNa kyA jainetara darzana meM yaha sallekhanA hai ? rUpa se prApta kiyA, unakI mahimA kA varNana kauna kara yaha sallekhanA jaina darzana ke mivAya anya darzano me sakatA hai ? upalabdha nahIM hotii| hA, yogasUtra Adi me dhyAnArtha 've mahAnubhAba bhI dhanya hai, jo pUrNa Adara aura samasta samAdhi kA vistRta kathana avazya pAyA jAtA hai| para zakti ke sAtha kSapaka kI ArAdhanA karAte haiM / usakA anta.kriyA se koI sambandha nh| hai / usakA prayA'jo dharmAtmA puruSa kSapaka kI ArAdhanA meM upadeza, __jana siddhiyo ke prApta karane athavA Atma-sAkSAtkAra AhAra-pAna, auSadha va sthAnAdi ke dAna dvArA sahAyaka se hai| vaidika mAhitya meM varNita solaha saskAro me eka hote hai. ve bhI samasta ArAdhanAoM ko nivighna pUrNa karake 'antayeSTi-saskAra AtA hai. jise aihika jIvana ke siddha pada ko prApta hote haiN|' antima adhyAya kI samApti kahA gayA hai aura jisakA 've puruSa bhI puNyazAlA hai, kRtArtha hai, jo pApakamarUpA dUsarA vAma 'mRtyu-saskAra' hai| isa saskAra kA anta.maila ko chaTAne vAle kSapakarUpI tIrtha me sampUrNa bhakti kiyA ke mAma: kriyA ke sAtha sambandha ho sakatA thaa| kintu mRtyu-saskAra aura Adara ke sAtha snAna karate hai| arthAt kSapaka ke sAmAjiko athavA sAmAnya logo kA kiyA jAtA hai, darzana, vandana aura pUjana me pravRtta hote hai|' siddha-mahAtmAo, sanyAsiyo yA bhikSuo kA nahIM, kyoki ___ 'yadi parvata, nadI Adi sthAna tapodhano se sevita unakA parivAra se koI sambandha nahI rahatA aura isIlie hone se 'tIrtha' kahe jAte hai aura unakI sabhakti vandanA unhe antyeSTi-kriyA kI AvazyakatA nahI rhtii| kI jAtI hai, to tapoguNa kI rAzi kSapaka ko 'tIrtha' kyo unakA to jala-nikhAta yA bhU-nikhAta kiyA jAtA hai| nahI kahA jAvegA? arthAt usakI vandanA aura darzana yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki hindUdharma me antyeSTi kI kA bhI vahI phala prApta hotA hai, jo tIrtha-vandanA kA hotA sampUrNa kriyAo me mata vyakti ke viSaya-bhoga tathA sukha suvidhAmo ke lie hI prArthanAeM kI jAtI hai| hame usake 'yadi pUrva RSiyoM kI pratimAoM kI vandanA karane AdhyAtmika lAbha athavA mokSa ke lie icchA kA bahuta
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhamA athavA samAdhimaraNa kama maMketa milatA hai| janma-maraNa ke cakra se mukti pAne jAne vAlI caryArUpa pratijJA kA digdarzana karatA hai| spaSTa ke lie koI prArthanA nahI kI jaatii| para jainAsallekhanA hai ki yahA sanyAsa kA vaha artha vivakSita nahIM hai, jo me pUrNatayA AdhyAtmika lAbha nathA mokSa-prApti ko jaina-sallekhanA kA artha hai| sanyAsa kA yahA sAdhu-dIkSA bhAvanA spaSTa sannihita rahatI hai| lokika eSaNAo kI karmatyAga-sanyAsa nAmaka caturtha Azrama kA svIkAra hai usame kAmanA nahI hotii| itanA yahA jJAtavya hai ki aura sallekhanA kA artha anta (maraNa) samaya meM hone vAlI nirNayasindhukAra ne brahmacArI, gRhastha aura vAnaprastha ke kriyA-vizeSa" (kaSAya eva kAya kA kRzIkaraNa karate hue atirikta Atura arthAt mumUrSa (maraNAbhilASI) aura AtmA ko kumaraNa se bacAnA tathA Acarita sayamAdi du.khita arthAt cauravyAnadi se bhayabhIta vyakti ke lie bhI Atma-dharma kI rakSA karanA) hai| ata. sallekhanA jaina-darzana sanyAsa kA vidhAna karane vAle katipaya matoM kA ullekha kI eka vizeSa dena hai, jima meM pAralaukika evaM AdhyAtmika kiyA hai| unama kahA gayA hai ki 'sanyAsa lene vAlA jIvana ko ujjvalatama tathA paramocca banAne kA lakSya Atura athavA duHkhina yaha sakalpa karatA hai ki 'maiMne jo nihita hai| isame rAgAdi se prerita hokara pravRtti na hone ajJAna, pramAda yA Alasya doSa se burA karma kiyA, use ke kAraNa vaha zuddha AdhyAtmika hai| niSkarSa yaha hai ki maiM chor3a rahA hai aura saba jIvo ko abhaya-dAna detA hai mallekhanA Atma-sudhAra evaM Atma-sarakSaNa kA antima tathA vicaraNa karate hue kisI jIva kI hisA nahI karUMgA aura vicArapUrNa prayatna hai| kintu yara kathana manyAsI ke maraNAnta-samaya ke vidhi (zrImatI camelIbAI smRti-rekhAe~) vidhAna ko nahI batalAtA, kevala sanyAsa lekara Age kI sandarbha-sUcI 1. paDida-paDida-maraNa paDidaya bAla-paDida ceva / bAla-maraNa cauttha pacamaya bAla-bAla ca / / -bha0 A0, gA026 / 2. paDidapaMDidamaraNa ca paNida bAlapaMDida ceva / padANi tiNi maraNANi jiNA Nicca pasasati / / --bha0 A0, gA0 27 / 3. vahI, gA0 28, 29, 30 / 4. vahI, gA0 1967-2005 / 5-6. DA0 rAjabalI pANDeya, hindU saskAra, pR0 06 / 7. vahI, pR0 303 / 8. vahI, pR0 363 tathA kamalAkara bhaTTa kRta nirNaya sindhu, pR0 447 / 6. hindU saskAra, pR0 346 / 10 nirNayasindhu, pR0 447 / 11. vaidika sAhitya me yaha kriyA-vizeSa bhagu-patana, agnipraveza, jala praveza Adi ke rUpa meM milatI hai| jaisAki mAgha ke zizupAla vadha kI TIkA me uddhata nimna padya se jAnA jAtA hai-- anuSThAnAsamarthasya vAnaprasthasya jIryata / bhagvagnijalasampAtamaraNa prvidhiiyte| -zizupAla vadha 4-23 ko TIkA kintu jaina saskRti meM isa prakAra kI kriyAoM ko mAnyatA nahI dI gyii| pratyuta unheM lokamaDhatA batalAyA gayA hai, jo samyakadarzana kI avarodhaka hai / yathA--- ApagAsAgarasnAnamuccaya sikatAzmanAm / giripAto'gnipAtazca loka muDha nigadyata / / -samantabhadra, ratnakaraNDakathAvakA0 / /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhi-patra dhavala pu0 3 (saMzoSita saMskaraNa) 3 javAharalAla siddhAntazAstro, bhoNDara 20 25 20-21 25 22 azuddha zuddha mamANasadagaNAdo smaannttaadsnnaado| samAnatA dekho samAnatA nahI dekhI makhvAo sakhyAoM dravyagatAnanyApekSayA dravyagatAnantApekSayA nAmisamIkSyate nAbhisamIkSyate 2 +a1 2 +a+1 parantu jaghanya anantAnanta ke parantu jaghanya anantAtanta se, jaghanya adhastana vargasthAno kI apekSA anantAnanta ke adhamtana vargasthAno kI jaghanya anantAnanta se apekSA anannAnanta se anantAnantaguNe anantAmanta se jaghanya anantAnanta ke adhastana bAda eka sUcyaMgula vargasthAno kI apekSA anantAnanta guNe bAda sAdhika eka sUcyaMgula [gaNita karake dekha leM 1.46 sUcyagula zeSa rahatA hai na ki pUrNa eka] adhastana vAtavalayA avasthAta hI nIce vAtavalaya kA avasthAna rahatA hai rahatA hI hai| ti. pa. pa. 225 ti. pa. pa.765 laDe sAmove samIve puttIdo pAdido -dekho dha. 11316 samugdhAdo samuhado / aura jJAna pramANa ye donoM mAna aura pramANa ye tInoM rAzi ke viSaya meM gazi ke pramANa ke viSaya me (varalita) (biralita) pramAgti kara dene para athavA milA dene para sarva jIvarAzi ke dUsare sampUrNa jIvarAzi kA dUsarA bhAgarUpa bhAgapramANa caur3A tathA bhAga pramANa vistAra karake bhAgAyAma kSetra hotA hai Ayata (lambA) kSetra hotA hai| lar3a 44 19-21
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 2 44 27-28 45 46 14-15 46 46 47 47 47 47 51 52 52 53 * 55 55 5.6 56 paMkti 58 52 56 70 61 8 18 20 6 14 18 20 15 28 30 23 27 28 26 17 26 16 30 10 w azuddha prasArita kara dene para SapUrNa jIvarAzi kA tIsarA bhAgarUpa vistAra jAnA jAtA hai| anantara ina khaMDo ko dene para cauthA bhAgahAra meM usI ke "eka kama hotA hai |24| zuddhi-pata 1 (2) = } 1+3 hAni aura vRddhi meM bhAgahAra 10 vRddhirUpa bhAjyamAna rAzi me 4 | 36-- 40 guNita karane para kaba (midhyAdRSTi ) dviguNita dhruvarAzi kA pramANa 12-1 / 3 udavartita ubatita kA uparimavarga 65516; 65516 13 65516. 1 aMtima bhAgahAreNa antima bhAgahAra se madhyAdRSTi 17468 madhyAdRSTi bhAgahara ke 262144; zuddha milA dene para sarva jIvarAzi ke tIsare bhAgapramANa coDA aura bhAgapramANa Ayata (lambA) kSetra prApta hotA hai| isako dene para pratyeka eka para cauthA bhAgahAra meM vRddhirarUpakhyA ke abahAra (hara) se (bhajanaphala) sampAsthita hara "bhAgahara se bhajanaphala kI hAni kI sthiti meM to rUpAdhika hotA hai aura [ bhAgahAra se bhajanaphala kI] vRddhi kI sthiti ma rUpa hIna ( eka kama) hotA hai ||2|| 1 (2) 1 dono labdhoM kI jor3a athavA bAko ko batAne ke lie: mUla bhAgya kA bhAgahAra (6+4) vRddhirUpa 10: hIna bhajyamAna rAzi meM 4 4 + 36 40 23 apahRta karane para [ dekho prastA0 patra 53 ] ka-a ( midhyAdRSTi ) triguNita (12-13 pramANa guNakAra apavartita apavartita kA uparimavarga 65536; 65536 13 65536 1 21 aMtima bhAgahArachedaNaehi antima bhAgadvAra ke se midhyAdRSTi 17, 17x4= 68 midhyAdRSTi bhAgahAra ke 262144; 262144 kA icchita varga =X 68716476736 (1059,60 va 62 ko dekho
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22, varSa 42, ki. 3 anekAnta pRSTha pakti azuddha palidovamA-- nirantara cAlU hai| avahArakAla asakhyAta Avaliyo se palyApama ke palidovamacAlU hai| [mAntaramArgaNAtvAt nirantarazabdasyaucitva na pratibhAti] avahArakAla bhI asakhyAta Avaliyo kA palyopama ke prathamavargamUla meM bhAga dene para jo bhAga labdha Ave usase palyorama ke asakhyAta AvaliyA~ 32 23 asakhyAta AliyA~ 8; 74 24 25648:-2048 sA0 256 ------ ---8, 25648- 048 mA. ta palyopama ko avahArakAla meM bhAjita palpopama ke adhastana vagasthAnoM ko avahAra kAla se kavala bhAjita m 32 ke vikamcheda 232 32 ke trikaccheda 332 samyagdRSTi parUpaNA samyagthaSTi prarUpaNA - 243-6-1-5 2 -2, 2 5 3 6,6-1-5; 16-80, 80+5:8Na 1818-1-17; 17416-272; 272+5-277 bhAga 87 31 88 14-15 18-1-17916 -272+5:277 bhAsa dhanAdhana ke sayata sambandhI samyagjJAniyo ke dvArA samyagjJAniyoM ne avalokana kiyA hai| tIna mo 8-1-7-23:46 --21+17-3844304 kSapakajIva durahiya-- emA bahA ghanA napalya mayatasambandhI mandaSTi kI apekSA mandaSTi kI apekSA dekhA arthAta mAnA gayA tIna so 8-1-7,7:28: 3; X 6-21. 21+17-38,3848304 kSapaka va ayogI jIva dusahiyaesA gAhA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha 66 104 107 106 111 112 112 113 113 153 118 156 120 124 126 130 142 paMkti 18 164 164 165 166 15 26 34 Xxx x8 25 14 23 14 : 22 17 16 16 26 12 25 14 157 20-21 17 31 23 21 2 azuddha ho sakatA, kyoMki 11 63 apaneyamAna E 32768 3326 nRNasthAnoM kA + 1 1 1534 3326 labdha 1534 2562 25.3 3 + ? 257 viralana ke prati 256+' + 1 512 x32 x 16384 sabadhI mayAnampaSTi karma sthiti kI asakhyAtA sakhyAta isa bAta ko 21845 6 zakA zeSa tIna zuddhi-patra ...... pratibhAga kA pramANa kyA haiM ? 1 ccha dravyarAza hotI hai| eka bAra lAne kI ( arthAt dUsarI pRthvI ke dravya ko ' zuddha ho sakatA, kyoMki vaha (dUSaNAtmaka kathA ) anAcArya ke vinirgava arthAt kahA gayA hai / tathA kyoki 11 13 apanIyamAna ha 20466 labdha 3326 guNasthAnoM kA 1534 3326 1534 2562 1 1534 3329 21845- 1544 2562 253 3 253 3 +- 1 257 257 viralana ke pratyeka eka ke prati 256; 256+1 512 x 32-16384 sambandhI asaMyata madhyagdRSTi karma Adi kI sthiti kI jaghanya asakhyAtAsakhyAta isa mAnyatA ko 1 kucha jIrA + + 1 3 zakA --- usake [arthAt sAmAnya asayata samyagdRSTirANi ke] pratibhAga kA pramANa kyA hai ? hotI hai| eka bAra me lAne kI (arthAt jagacchreNI se jagacchreNI ko 23
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 4, varSa 42, ki0 / pRSTha paMkti azuddhi jaganche NI se apanayana karake arthAt bhAjita karake) haTA karake, yAnI kATa karake) "arthAt hara me sthita jagaccheNI se aMza meM sthita jagacchaNI ko kATa karake" yahI madRza apanayana kA artha hai| [noTa-gaNita viSayaka aisI galatiyAM, thoDI-sI bhUla se zIghra ho jAyA karatI hai| tRtIyamUlahatabArahave vargamUla se asaMkhyAta vargasthAna nIce jAkara, yAnI [2] 1 asaMkhya mavaNIde paca carama pakti tRtIyamUlabArahavaM vargamUla se nIce jAkara 166 166 166 mavaNIe pacama pacama pAMcavI 3664304 paMca pAMca 4164304 170 171 175 vaha isa prakAra haisAto ho viralano ko grahaNa karake sAto viralano ke grahaNa karake bhI 1048576 32 1048576 178 pRthaka rUpa se madhya me sthApita 123 pRthika rUpa se madhya me sthApita bhAgodene para jagacchaNI ke labdha Ave vaha chaThI virasano l - l - l ~ l - l - 40 Ate haiM bhAgo-2 dene para jo AtA hai vaha jagacchaNI ke labdha Ave utanA hotA hai, aura yahI chaThI virala no 422 Ate hai mithyAdRSTi avahAra zalAkAoM se eka ko jor3A taba zeSa rahI pramANarAzi Adeza se devo me 183 192 198 201 midhyAdRSTi zalAkAo se eka jor3A taba zeSa rahI rAzi Adesa sase vedo me
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ manamAnI vyAkhyAoM kA rahasya kyA hai ? padmacaMdra zAstrI, saMpAdaka 'anekAnta' jainiyoM kI paramparA me 'deva-zAstra-guru' isa krama ke bar3A darjA diyA gayA hai aura zAstra ko mula-graMtha saMjJA dI uccAraNa kA pracalana rahA hai aura vItarAga-deva kI dezanA gaI hai / grantha isa nae ki umameM jJAna-rUpa jinavANI ko ko grAgama, zAstra, siddhAnta Adi nAma die jAte rahe hai dvAdazAMga rUpa meM athita kiyA gayA hai-gaMthA gayA haiaura garu ko bhI aisA Adeza rahA hai ki vaha jinavANI ___'gaNadhara gaMthe bAraha supraMga' / mUla me to vaha sarvajJa kI hI ke anakala AcaraNa kre| isakA bhAva aisA hai ki deva bAgI hai.-'mUlagranthakartAraH zrI srvjdevaaH| ---ata: jina pahale nambara para, Agama dUsare nambara para aura guru nIsare vANI kA kama vItarAgadeva ke bAda kAhI krama hai tathA guru nambara para hai| ise aise bhI samajhA jA sakatA hai ki kA krama tIsarA hai| mamosaraNa meM vItarAga deva kA Asana sarvocca hotA hai, guru kA Asana nIce hotA hai aura bIca me tIrthakara kI hame (jaisA ki zrI ratana nAla kaTAriyA bhI kaha rahe divyadhvani pravAhita hokara guma taka pahucatI hai aura isa hai) 'akiMcitkara' pustaka meM pR0 70, 74 tathA 'pravacanabhAMti Agama kA sthAna madhya meM hI ThaharatA hai| ata: 'deva. pArijAta' pustaka dvitIya saskaraNa san 81, 10 15,66, zAstra-guru' yahI krama susagata hai / 10. para aura hAla hI meM julAI 86 kI 'bAvanagajA sandeza' nAmaka patrikA, TO E para prakAzita 'zAnti kA sabhI jAnate hai ki guru-cAritra ke pratIka hai aura mArga zAmbo meM' zoSaka ne 'devagaruzAstra' jaisA kama dekha'samya sAthai jJAna' ke bAda hI vAritra kA krama AtA kara Azcarya aura kheda hA ni. jahA~ zAnti kA mArga zAstro hai aura hamI kama meM 'sampagdarzana-zAna-cArimANi' gUtra kI me batAyA jA rahA hai vahI zAstra ko guru ke bAda smaraNa racanA: / ata: guru kA kama hara hAlata meM jJAna (Agama) kiyA jA rahA hai| aise meM zIrSaka honA cAhie thA-- ke bAda hI pAtA hai| phira, AcAryA ne yaha bhI kahA hai 'zAnti kA mArga guruoM ge' / bhala hI yaha bAda ko socanA ki prAgamacakAvU sAha' arthAt sAdhu kI A~khe zAstra hai| raha jAtA ki kauna se guruoM se vartamAna ke yA bhUta ke ? isakA bhAva bhI yahI hai ki guru se Agama kA sthAna pahale kI yaha koI yojanAbaddha prakriyA to nahI-jimakA hai aura isIlie guru muni) kI samasta caryA Agama ke virodha zrI kaTAriyA jI aura jaina-sandeza ke mampAdaka anurUpa hone jaisA vidhAna hai| DA0 devendrakumAra jaina bhI kara rahe haiM? kahI zAstroko gaha bAta to vivAdarahita hai ki Agama 'ApnopajJa gurunANI middha karane ke lie to yaha saba nahI kiyA jA aura anUra ladhya hai, kyoki vaha maja-praNIta hai.-chadmatha- rahA? zAstrI ke mUla zabdarUpA ko badalane kI kriyA to praNIta nI hai| jaba ki mabhI bhAcArya chadmastha hote hai, pahale eka vidvAn kara hI cuke haihAlAki usakA jamaunako vANI svata: prAmANika bhI nahI mAnI gaI hai . kara virodha huA ora coTI ke vidvAno ne bhI virodha unheM sarvajJa kI dezanA ke anurUpa hI kathana karane kA Agama / praNita kiyA aura kara rahA hai| isake sivAya kaI jagaha me vidhAna hai| kuMdakuda jaise rAtIya AcArya bhI 'cakkijja' Agamo kI kaI vyAkhyA paraparita vyAkhyAoM meM viparIta jaisA zabda kahakara Agama ko guru se Upara mAnane kA yadvA-tadvA rUpa meM karane kI paripATI cala par3I hai aura Adarza de gae haiM / phalataH-sabhI bhAMti zAstra ko muni se svatantra rUpa ma Agama-viruddha lekhana bhI ho rahe haiN|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26, 42, ki03 anekAnta hameM yaha bhI sandeha hai ki kahI kucha loga sva-pratiSThA 2. arahata dvArA kathita, gaNadhara dvArA grathita Agama kI cAha meM nita naI-naI bAteM gar3hakara dharma-mArga kA lopa hI na kara deM? zAstra kI vyAkhyA meM eka vAcaka kA 3. sUtrArya (Agama) jinendra dvArA kathita hai| kahanA hai ki-'tIrthaMkara kI vANI ko guru apanI bhASA 4, jo sUtra jinendra ne kahe haiM, ve prAgama hai| me lipibaddha karate hai, vaha zAstra kahalAtA hai|' yAnI 5. jo jinendra ne kahA hai vaha Agama hai| jaise, unakI dRSTi se lipibaddha kAla se pUrva-jaba usa 6. jina mArga me jaisA jinendra ne kahA hai, vaha Agama dezanA ko lipibaddha nahIM kiyA gayA thA, taba zAstra hI nahI ho? kevala deva aura guru hI ho| jaba ki Agama, 7. kevalI jina me kahe gaye gyAraha aMga pUrNa kSutajJAna siddhAnta, zAstra, pratha kucha bhI kaho, jana mAnyatAnusAra ye sabhI jJAna aura divya dhvani-rUpa me anAdi vidyamAna 8. jo kevalajJAnapUrvaka utpanna huA hai, prAya: atIrahe hai| aura tIthaMkaroM dvArA dhvanita hote rahe hai| ndriya padArthoM ko viSaya karane vAlA hai, acitya svabhAvI hai aura yukti se pare hai, usakA nAma Agama kI paribhASAe~ jo upalabdha haiM unameM kucha isa Agama hai| prakAra hai 6. Apta ke vacana Agama hai| 1. 'tassa muhaggada vayaNaM punvAvaradosavirahiyaM sud| 10. Agama Apta kA kahA huA aura anullaSya hai| bhAgamamidi parikahiya (niyamasAra 8) 11. rAgadveSa rahita sarvajJa se kahA gayA Agama hai| 2. 'arahatabhAsiyatthaM gaNadharadevehiM gaMthiyaM sammaM / ' sutta pA..1 12. prApta vacanAdi dvArA nibadhita padArtha jJAna Agama 3. 'suttatthaM jiNabhaNiya'-suttapAhuDa 5 / 4. 'ja suttaM jiNa utta'- 6 ukta lakSaNa aag| ke hai aura AgamabhiddhAntaH graMtha. 5. 'uvaiTTha paramajiNavariMdehi 10 zAstram'-(nAmamAlA) ye sabhI nAma bho Aga ke hai aura Agama paramparA tathA svarUpata. anAdi hai| aise meM 6. 'jiNamagge jiNavaridehi jaha bhaNiya'-bo0pA02 7. 'kevalijiNapaNNatta eyAdasa aMga mayala suyaNANaM' prasiddha kara denA ki 'guru apanI bhASA meM lipibaddha karate -bhAva pA0 52 hai, vaha zAstra kahalAtA hai' baDe mahAn sAhasa kI bAta 8. 'Agamo hi NAma kevalaNANapurassaro pAeNa aNidiyatthavisao acitiyasahAo jutti smaraNa rahe mUlata:-Agama, siddhAnta, grantha aura goyarAdodo'-dhaba0 pu. 6, pR0 151 zAstra (ora zruta bhI) sabhI nAma jJAnamayI usI divya6. 'Apta vacanaM hyAgamaH'-ratna-To-5 dhvani ke sUcaka hai, jisake mUlakartA sarvajJadeva (tIrthakara) 10. 'AptopajamanullaMghya'-ratnaka0 hai-anya koI nhii| isa bhAti pUre Agamo kA ava. 11. 'AgamaH sarvajJana nirastarAgadveSeNa praNItaH' taraNa tIrthakara se hI hotA hai aura pUrA Agama jJAnarUpa hai| phalataH-lipibaddha hone ke bAda usakI saMjJA 'zAstra' 12. 'AptavacanAdi nibaMdhanamajJAnamAgamaH' hotI hai yaha kathana niHsAra aura logoM meM bhrAnti utpAdaka -parIkSAmu0 3/66 nyAya do0, pR0 117 hai| arthAt - cUMki janasAdhAraNa gaharAI meM na jAkara lokAnukaraNa 1. tIrthakara dvArA prarUpita pUrvApara doSoM se rahita karatA hai aura Aja Agama ke lie prAyaH 'zAstra' zabda aura zuddha vacano ko Agama kahA mAtA hai| adhika pracalita hai / jaba loga jAneMge ki lipibaddha hone
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ manamAnI vyAkhyAoM kA rahasya kyA hai ? para zAstra banatA hai to lipirUpa meM banAne ko sarvajJa tIrthaMkara to Ate nahI, use to gurugaNa hI akita karate hai / phalataH - logoM kI Ama dhAraNA sahaja hI bana baiThegI ki zAstra 'guruvANI' haiM / phalataH -- ve zAstroM ko jinabANI ke sthAna para guruvANI' prasiddha kara baiThege aura taba yojako kI (Ipsita ? yojanA 'deva-guru-zAstra' kama kI sArthakatA bhI kAragara ho jAyegI arthAt chadmastha guruo ko zAstra se U~cA darjA mila jAyagA aura pracAra meM A jAyagA ki guru bar3e aura zAstra choTe hai aura aisA pracAra mUla Agama ko viparIta karane aura jina-mArga ke apavAda me kAraNa hogA / kyA kaheM, kahA taka kahe ? hamane to yahA taka anubhava kiyA hai ki Aja jo guru-dezanAeM ho rahI hai, aura lekhana cala rahe hai, uname kitanoM me hI to aise tattva nihita ho rahe yA nihita kie jA rahe hai, jinase jinavANI kA nizcita hI ghAta ho rahA hai| jaise- eka saMkalana chapA hai- 'pravacana pArijAta' ke nAma se / ora isake saskaraNa para saMskaraNa chapa cuke hai aura ise sabhI par3hate aura sarAhate rahe hai sarAhanA isalie ki yaha guruvANI hai aura Aja guru jo kahe yA kare, use saca mAnA jA rahA hai| guruoM me koI-koI to gahita AcaraNa karake bhI puja rahe haiMsamaya kI balihArI hai| logoM ko socanA cAhie ki gurustha (alpajJAnI) hote hai, unakI vANI anyathA bhI ho sakatI hai; Adi / pahale eka pustaka milI thI 'akicitkara !' usame mithyAtva ko vandha ke prati akiMcitkara batAyA gayA thA, jabaki mithyAtva sasAra kA mUla hai / aba kahA jA rahA hai| vaha kathana sthiti aura anubhAga bagha ko lakSya karake thA aura kucha vidvAn aba bhI usake poSaNa me lage hai - ve anekAnta siddhAnta kI tor3a-maror3a meM lage hai| hAlAMki yaha viSaya janamAdhAraNa kA nahI / vaha to bhramita hI hogA ki jaba midhyAtva se vadha hI nahIM hotA to kudevIkudevo kI khUba pUjA kro|' Akhira unakI dRSTi me devI-devatA sAsArika sukha pradAtA to haiM ho-- jisakI 27 logo ko cAha hai| bhale hI ve paramArtha kA sukha na dilA skeN| sAdhAraNajana 'akiMcitkara' ke prabhAva se 'kudavAgama liginAM praNAma vinaya caiva na kuryuH, isa samantabhadra ke vAkya se sahaja virakta hoge, isame sadeha nahIM / hama samajhate hai apekSAbAda se aneko viruddha-dharma bhI siddha kie jA sakate hai / yaha vAda bdd| lacIlA hai, ise cAhe jidhara moDa le jAo -- jaisA ki Aja ho rahA hai / para smaraNa rahe ki yaha 'vAda' tathya ujAgara karane hetu prayukta hone para satya-vAda hai aura Agamika tathya ko maror3ane para vivAda hai| jaise ki loga Aja toDa-maroDa kara rahe haiM / zrastu ho, hama kaha rahe the 'pravacana-pArijAta' kI bAta isame likhA hai "yadi samyagdarzana, samyagjJAna aura sampacAritra me mukha hotA to (siddhatva meM unake abhAva karane kI kyA AvazyakatA thI, siddhatva kI prApti ke lie inakA abhAva parama anivArya batAyA hai / " pR0 24 "samyagdarzanajJAnacAritra me bhI AtmA ke svabhAva nahI hai inakA abhAva bhI anivArya Avazyaka hai| jahA unhone ( umAsvAmI ne "aupazamikAdibhavyatvAnAM ca" kahA hai vahI unhone samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa pariNata, jo bhavyatvabhAva hai, usa bhavyatva pAriNAmikabhAva kA bhI abhAva dikhAyA hai / siddhAlaya me mAtra jIvatva bhAva raha jAtA hai 1" pR0 20 prasaMgavaza hama yahA kucha una anya vicArako ke prati bhI saMketa de deM, jo samyaktva aura samyagdarzana meM sarvadhAmaMda DAlakara bhramita ho rahe hoM aura ukta kAraNa se ve mokSa me samyaktva ko to mAnate ho aura samyagdarzana ko nahI mAnate ho / imI prasaMga meM do zabda kucha logo kA bhrama hai ki samyaktva aura samyagdarzana donoM bhinna- 2 hai / ve kahate hai ki samyaktva AtmA kA guNa hai aura samyagdarzana usakI paryAya hai tathA guNa sthAyI
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28, varSa 42, ki03 anekAnta hai aura paryAya vinAzIka / etAvatA mukta jIva meM samyA. jAtA hai) AtmA ke svabhAva nahI hai ? yadi svabhAva nahI darzanarUpI paryAya kA abhAva rahatA hai aura vahA samyaktva hai to mohanIya karma ko sarvaghAtI aura AtmA ke samyaktva guNa zeSa raha jAtA hai---'anyatra kevala-samyaktva jJAnadarzana guNa kA ghAtaka kyo kahA? aura kyo hI use saMsArasiddhatvebhyaH / ' aise logo ko 'guNa paryAyavad dravyam' sUtra bhramaNa ke pramukha kAraNoM meM ginAyA ? kyA mohanIya karma para citana karanA cAhie ki kyA guNa kabhI paryAya rahita AtmA ke jinaguNo kA ghAta karatA thA, usa mohanIya bhI ho sakatA hai ? prAcAryoM ke mata me do dravya sadA kAla karma ke kSaya se siddho meM ve guNa ujAgara nahIM hote ? yadi guNa-paryAya yukA hotA hai tathA guNa-paryAya bhI sadA samudina ujAgara nahI hota to mohanIya karma ko ghAtaka kyo kahA, ho rahate hai| aisI avasthA meM yadi unake kathana ke anu- aura mokSa ke lie usake kSaya ko anivArya kyo batalAyA? sAra mukta jIva meM samyagdarzanarUpI paryAya kA abhAva mAnA bar3A Azcarya hai ki e' ora to mAnA jAya ki bhavyatvajAya to prazna khaDA hotA hai ki yadi mukta jIva me sampara- bhAva samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa pariNata hotA hai (yadyapi darzanarUpI paryAya nahIM hai to vahA kauna-sI paryAya sampara- yaha kathana Agama-viruddha hai) aura bhavyatva ke samApta hone darzana kA sthAna le letI hai ? kyoki guNa ke sAtha paryAya ke sAtha hI samyagdarzana-jJAna caritra ko bhI samApta mAnA kA honA avazyambhAvI hai| tathA AcAryoM kI dRSTi se jAya aura dUsarI ora mAnA jAya ki mohanIya ke kSaya para guNa aura paryAya sadAkAla dravya ke AtmabhUna lakSaNa hai aura AtmA ke samyak aura cAritra guNa prakaTa hote hai ! yadi dravya utpAda-vyaya-dhovya yukta arthAt parivartanazIla hai| bhavyatva ke sAtha inakA abhAva mAnanA hI iSTa thA to kahA bhI hai mohanIya ke kSaya kA upadeza hI kyo diyA hotA ? isase to sasAra-dazA hI zreSTha thI, jahA kama-se kama 'anAnidhanadravye sva-paryAyAH pratikSaNam / auSazamika kSAyika yA kSAyopamika samyaktva to unmajjAta nimajjati jalakallolabajAne / ' sambhava the| smaraNa rahe ki mohanIya karma dhAtiyA karma arthAt jaise jala aura usakI kallolarUpI paryAye hai aura vaha darzana mohanIya aura cAritramohanIya jaise do bhinna hai-lahare jala se utpanna hokara jala me hI lIna bhedo me vibhakta hai, usake kSaya hote hI AtmA ke samyaktva hotI hai, vaise hI samyagdarzana- ro kathita paryAya ko bhI aura cAritra guNa pUrNa rUpa se prakaTa ho jAte hai / bheda itanA samyakatva se pRthak nahI mAnA jA sakA / vAstava meM to hai ki jo sasAra me bhedarUpa me aneka kahe jAte the, ve mukta samyaktva kaho yA samyagdarzana kaho, dono eka hI hai- dazA me abhedarUpa se vidyamAna hai| kahA bhI hai-'tattiyamAtra nAma-bheda hai| ata: jahA AcArya ne muktAtmAno me maiyo Nio appaa|'; 'tANi puNa jANa tiNNivi apANa samyaktva kI ghoSaNA kara do, vahA unhoMne samyagdarzana ke ceva nnicchydo'| samayasAra gAthA 428 ko tAtparyavatti me astitva kI ravIkRti de hI dI, aisA samajhanA caahie| Agata 'samyakava' zabda kA artha zrI A0 jJAnasAgara jI ne jo loga kahate hai ki mokSa me samyagdarzana nahIM rahatA' ve 'samyagdarzana' kiyA hai| ata: nAmabheda hone para bhI dono bhUla meM hai / vastutaH bahA ratnatraya abheda rUpa meM hai aura ko eka hI samajhanA caahie| tathAhi-'sammAiTThI: mokSa-mArga pradarzita karate hae use tIna bheda-rUpa meM kahA samyagdaSTi ra bhadena samyaktvaM jIvaguNa'-'samyagdaSTi: jIva rAmajhA cintana kiyA jAtA hai / kyoki vastu ke mamamta ke guNasvarUpa samyagdarzana ko|' yahAM ise jIva kA guNa hI guNa aura paryAyo kA yugapat kathana aura hadayagama karanA kahA gayA hai| jaba samyagdarzana jIva kA svabhAva hai, to chadmastha jIva ke vaza kI bAta nhiiN| mukta-jIva me isakA abhAva kaise ? prazna uThatA hai ki kyA samyaktvAdi (jinhe vyavahAra umAsvAmI yA anya AcAryoM ne na to samyagdarzanabhASA me bheda-rUpa pavahana hone se samyagdarzanAdi kaha diyA jJAna-cAritra meM sukha kA abhAva batalAyA aura nA hI
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ manamAnI vyAkhyAoM kA rahasya kyA hai ? unhoMne kahI bhavyatva bhAva ke samyagdarzana- samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa meM pariNata ho jAna jaisA kAI nirdeNa hI diyA / bhalA, jaba sasArI jIva me rahane vAlA mavyatva bhAva sarvathA karma Adi se nirapekSa aura jIva kA motika yogyatA ko iMgita karane mAtra se sambandhita hai, taba sampara darzana-jJAna-vAra se tInoM upazama kSayopazama kSaya kI apekSA rakhane vAle va jIva ko svavAkti rUpa hai ata dono ke eka dUsare rUpa pariNata hone kI bAta dhAra ThaharatI hai kyoMki donoM hI dikhanA hai eka vyaktatva kI yogyatA paricAyaka rUpa aura dUsare yAnI ratnatraya - jIva ke sva-svabhAva rUpa hai| eka sasAra dazA taka sadAkAla aura aparivadita rahane vAlA aura dUsare tIno zakti yA vyatitvarUpa meM saMsAra jIra mukta dono avasthAoM meM sadAkAla rahane ke svabhAva vAle hai| tathA jIva kA trikAlI svabhAva na hone se bhavyatva-bhAva kA anta hotA aura jIva ke ho seya (samyagdarzana) jJAna aura cAritra kA jAva meM trikAla bhI ( zakti apekSA bhI) abhAva nahIM hotA hA, sasArI dazA ma inakI karma sApekSa su-rUpatA athavA virUpatA avazya hotI hai| aisI sthiti meM likha denA ki samyagdarzana, samyajJAna aura samyakacAritrarUpa pariNata jo bhavyatva bhAva hai'pR0 20, sarvathA Agama ke viruddha hai| jabaki bhavyatvabhAva anya kisI rUpa meM bhI pariNata nahIM hotA / likhI hai| iname varta yahA hameM va0 zrI rAkeza kI ve paktiyA kI yAda hai, jo unhoMne 'samayasAra dvitIya saMgha ke prArambhika 'samprati' zIrSaka me 256 mAna AcArya zrI vidyAsAgara jI ko prema kA saMketa sA hai ki unake guru prAmANika hai| tathAhi bra0 jI na likhA hai- " maine kaI logo se kahate sunA, AcArya vidyAsAgara jI ko, ki 'samayagAra' bhI hindI meM paDhanA hai to AcArya jJAnasAgara mahArAja kI TIkA se paDhI(Adi) phalata hama usI ko par3ha rahe hai / ukta graMtha meM AcArya jayasena kI tAtparyavRtti kA bhAvAnuvAda (A0 jJAnasAgara mahArAja kRta hai| pAThako kI jAnakArI ke lie hama dono ko uddhRta kara rahe hai| pAThaka dekheM ki vahA bhavyatva-bhAva ke ratnatraya rUpa meM pariNata hone kI bAta kahI hai, yA jIva ka bhAvA ko ratnatraya rUpa pariNata ho kI bAta kahI hai ? hama nirNaya unhI para chor3ate hai | navA 26 tAtparyavRttica yadA vAlAdirAvdhivazena bhavyavaktavyakti jIva mAmaka bhAvalakSaNanijapa mAtmadravyasya jJAnucaraNaparyA rUpeNa pariNama tacca pariNamana gamabhASayo'zamika kSayopazamikSa'yika bhAvatraya bhaNvata' tAtparyayatti gAthA 143 meM bhASAnuvAda- "jaba bAla Adi labdhiyoM ke vaza se bhava zakti kI abhivyakti hotI hai taba yaha jova sahajazuddha pAriNAmika bhAva ko rakhane vAlI aise nija Atma dravya ke samyak zraddhAn, jJAna aura AcaraNa kI paryAya ke rUpa meM pariNamana karatA hai usa ho pariNamana ko Agama bhASA meM aupazamika, kSAyopazamika ora kSAyikabhAva ina tIna nAmo se kahA jAtA hai / " samayasAra, gAthA 343, pR0 303-4 ukta TIkA kI puSTi anya AgamA se bhI hotI hai / sabhI me jIva ke bhAvo ke ratnatraya rUpa meM pariNata hone kI hI puSTi kI hai, na ki bhavyatvabhAva ke ratnatrayarUpa pariNata hone kii| jaisa 1.bhAvena bhaviSyatIti bhavya:' ( jIvaH) -- 207 prAtmA bhaviSyatIti 2 samyagdarzanAdi paryAyeNa ya bhavya ' (jIva ) tatvArtha 2717 3. saddhattaNassa jogA je jIvA havati bhavasiddhA / ' 4. 'mokSa heturanarUpeNa bhavyaH' (jIva ) dha0 1, pR0 150 bhavana paristhatIti lobha pR. 26
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30, barSa 42, ki03 aba raha jAtI hai ratnatraya meM sukha na hone kI bAta / so isa para hama vizeSa na likhakara itanA hI kahanA paryApta samajhate haiM ki jaba siddhAtmAoM meM pUrNa zuddha-jAna kA sadbhAva nizcita hai taba usa jJAna se usakI sukharUpa paryAya ko pRthak kaise mAnA jA sakatA hai ? AcAryoM ne sukha ko jJAna kI paryAya mAnA hai-'sukhaM tu jJAnadarzanayoH paryAyaH tata eva sukhasyApi kSayo na bhavati / ' - tattvArthavRtti, bhutasAgarI-1014, ise pAThaka vicAreM ki kyA jJAna se usakI sukhaparyAya pRthaka ho sakatI hai yA pA ratnatraya me sukha nahIM hai| ataH ise lipi varNa-mAlA mAtra se nahIM jor3A jA sakatA aura na yaha hI kahA jA sakatA hai-'guru apanI bhASA me lipibaddha karate hai vaha zAstra kahalAtA hai|' etAvatA isa yuga meM bhI zAstrakAra vItarAga deva hI hai isIlie-ise vItarAga vANI kahate hai| tathAhi-"ziSyate zikyate'neneti zAstra taccAvizeSita sAmAnyena sarvamapi matyAdijJAnamucyate, sarveNApijJAnena jantUnA bodhanAt / ato vizeSasthApayitumAha-AgamarUpazAstramAgama-zAstraM zrutajJAnamityarthaH / -abhi0 rA0pR065 sAsijjaha jeNa tahi satthaM ti cA:visesiya nANaM / prAgama eva ya satthaM, prAgamasatya tu sayaNANaM // " --vizeSA0 556 3. bhavyatvabhAva ratnatrayarUpa meM pariNata nahI hotA, ata: bhavyatva ke abhAva hone para ratnatraya kA bhI abhAva mAna lenA mithyA hai, kyoki muktAtmA me samyaktva aura jJAna-guNa sadAkAla hI vidyamAna rahate haiN| isI prasaga se jJAnadarzana kI paryAya hone se sukha bhI ratnatraya me gabhita hai-aisA siddha hotA niSkarSa-- 1. Agama-jinabANI hai, jo guru ko mArga batAtI hai, isalie usakA darjA guru se Upara hai aura isalie 'devazAstra-guru' krama ThIka hai| 'NicchittI Agamado, prAgama ceThA tado jetttthaa|' -prava0 sAra 232 'AgamahINo samaNo, NevappANaM para viyANAdi / ' -praba0 sAra 233 2. 'zAstra' yaha nAma jJAna se sambandhita hai aura usa divyadhvani se sambandhita hai jo bodha detI hai / ************** *kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk* -kalikAlavirSe tapasvI mRgavat idhara udhara te bhayavAna hoya vana te * nagara ke samIpa baseM haiM, yaha mahAkhedakArI kArya bhayA hai| yahA~ nagara samIpa hI rahanA niSedhyA, to nagaravirSe rahanA to niSiddha bhayA hii| --celA celI pustakani kari mUr3ha santuSTa ho hai bhrAnti rahita aisA jJAnI * use baMdha kA kAraNa jAnatA saMtA inakari lajjAyamAna ho hai| -pApakari mohita bhaI hai buddhi jinakI aise je jIva jinavarani kA liga dhAri pApa kara haiM, te pApamUrti mokSamArga viSa bhraSTa jAnane / -mokSamArga prakAzaka, pR0 222 *xxxxxxxxxxxxxkkakkkkkkkk***
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-rakSA parama ahiMsA hai jaba hama aparigraha aura mahAvrato kI bAta karate haiM, taba kaI sAdhu (?) samajha lete hai ki hama unakI carcA kara rahe hai, cAhe ve aparigraha kI zreNI me na jAte hoN| hama spaSTa kara deM ki hamArA uddezya aparigraha aura aparigrahI kI vyAkhyA hotA hai, na ki parivaha aura parigrahI kI vyAkhyA / pAThako ko yAda hogA ki pichalI bAra hama aparigraha ko jaina kA mUla batA cuke hai| aparigrahI ke kucha niyama hai, jinakA use nirdoSa rUpa meM nirvAha karanA hotA hai| yadi pramAda-traNa doSa laga jAya to usakA prAyazcita karanA hotA hai| smaraNa rahe ki anajAna me hue vrataghAta kA nAma doSa hai aura jAnakara kiyA gayA vrataghAta vrata kA khaMDita honA hai / aparitako aparigrahI rahane ke lie satata rUpa me niraticAra ahiMsA, satya, ayoyaM brahmacayaM ina pAMca mahAvratoM kA pAlana karanA hotA hai-IryA, bhASA, eSaNA, AdAna nikSepaNa, utsarga ina pAca samitiyo kA pAlana karanA hotA hai| pAMco indriyo kA zamana karanA hotA hai| bhAvanAoM sahita samatA, vandanA, stuti, pratikramaNa, svAdhyAya, kAyotsarga ina chaha Avazyako kA pAlana karanA hotA hai| kezalucana, eka bAra AhAra, khar3e hokara AhAra aura snAna kA tyAga, bhUmizayana, aura nagnatA dhAraNa dAtuna ye apara ke 28 kaThina niyama (mUlaguNa) hote haiN| ukta niyamo kA pAlana khAlA jI kA ghara nahI- Ter3hI khIra hai| aparigrahI ina niyamoM me dRr3ha raha sake, aura Apatti Ane para use sahana kara sake, isake lie use kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daza-mazaka, nagnatva, arati, strI, caryA, niSadyA, zaiyyA, prAkroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra-puraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana ina parISahoM ke jaya kA abhyAsa karanA par3atA hai| aparigrahI vyakti aparigraha vrata meM dRr3hatA aura karma 1 padmacandra zAstrI, saMpAdaka 'anekAnta' kRza karane ke lie anazana, avamodarya, vRttaparisakhyAna rasa-parityAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza ina tapoM ko karatA hai aura antaraga ke prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarva ora dhyAna ina chaha tapoM ko patA hai| sAmayika chedopasthApanA, parihAra- vizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta ina pAMca prakAra ke vAri kI bar3havArI karatA hai kSamA mArdava, Arjava, zoca, satya sayama, tapa, tyAga, akiMcana aura brahmacaryaM ina daza dharmo ko pAlatA hai| nirantara dAi anuprekSAo kA cintana karatA hai / apane ko aparigrahI ghoSita karane vAlA koI vyakti yadi hamase kahe ki vaha aparigrahI hai, to hameM kyA aitarAja ? bhalA, hama satyamahAvratI kA avizvAsa kyoM kare aura kyo hI uma para koI Aropa lagAeM ? hama to hamAre hama saphara bhAvakoM se hI prArthanA kara sakate haiM ki ve aparigrahI kI sahI pahacAna ke lie usameM Upara likhI bAteM dekha le| prAyaH dekhA gayA hai ki adhikAMza loga mAtra nagnatA aura pochI- kamaNDalu ko aparigrahI kI pahacAna mAna baiThe haiM, jisakA pariNAma sAmane hai Ae dina katipaya pIchokamaNDalu dhArakoM ke viSaya me samAcAra-patroM meM chapane vAlI visaMgata carcAeM carcAe~ yadi tathya se pare hotI haiM, to carcAo para roka kyoM nahI, prora yadi satya hotI haiM, to sudhAra ke prayatna kyoM nahI ? --- hama bahuta dinoM se deva-zAstra-guru rUpa tIna ratnoM kI bAta kaha rahe hai / vartamAna meM deva aprApya haiM, zAstroM kA astitva khataro se gujara rahA hai tathA logo ko talasparzI jJAna bhI nahIM hai| aise me kevala AcAra ( cAritra) ke pratIka gurugaNa hI hamAre mArga-darzaka hai / yadi hama inako bhI surakSita na rakha sake to dharma gayA ho samajhie, hamArA kartavya hai ki hama aparigrahatva ke jagama rUpa kI
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32, varSa 42, ki03 anekAnta rakSA meM sannaddha ho| aisA na ho ki bADa hI kheta ko khA dhAriyoM ko muni, AcArya yA upAdhyAya nAma se chApate baiThe aura hama hAtha malate rheN| hai| ye to duragI nIti huI -kathanI aura karanI aur| gata dino kucha logo se unakI nIti sambandhI prazna hamArI dRSTi ma to muniyo ka prasagoM ko patra-patrikAo se pUchA gayA thA ki 'vItarAgI nirgrantha guruo ke prati zraddhA- dUra rakhane se bhI sAdhupada kI rakSA hai| samAcAra patro meM pUrvaka namana karane ke sambandha meM unakI kyA nIti hai ?' prazna unake samAcAra Adi unake aha ko bar3hAte hai| bar3A tarkasagata aura AcaraNIya hai| hama aise mArga-darzana kI prazaMsA karate hai aura apIla karate hai ki prathama darzana ____ Aja paime ka! jora hai, adhikAMza vyakti aura tyAgI bhI paise kI ora khice hue hai / koI kisI bahAne aura meM-jaba taka unakI kriyAo ko spaSTa dakhA yA sunA na koI kisI bahAne logo kI jeba khAlI karAne meM lage hai| ho, sabhI nigrantho ko vadanA va AhArAdi jaise sammAnoM se yaza ke bhUkho ko to yaza cAhie, mo kaI paise vAle apanA sammAnita karanA caahie| para, bAda ko dekha lenA cAhie matalaba sAdhate hai, yaza kamAte hai- sAdhu ke cAritra se unhe ki ve mAtra veza-ghara to nahI-unakA munirUpa cAritra munirUpa to hai-jaisA ki Upara vaNita hai ? kahA bhI hai, kyA lenA-denA ? sAdhu kA cAhe zithilAcAra bar3he yA use pApabadha ho| kucha zrAvako kI kAyaratA to itanI bar3ha ----samyagdRSTI jIva bhI 'sahadi asambhAva ajaannmaanno|' cakI hai ki ve dharma-nindA ke bhaya se kaI veSadhAriyo ke hama samajhate hai ki dIkSA ke samaya sAdhu vairAgya bhAva anAcAroM taka kI lIpA-pAtI me lagakara digambaratva ko -sAdhutA me hotA hai / jaba zrAvaka li.sI aparigrahI ko lAchina karane ko prazraya de rahe hai ? unheM dharmanindA kA apAra janasamUha me ghire UMce siMhAsana, sTaja para le jAne, bhaya hai, dharmalopa kI cintA nahIM-jabaki nIti kahatI hai bhIr3a dvArA jaya-jayakAra karane, samAcAra patroM meM usake ki 'saDe phoDe ko kATakara pheka denA cAhie, tAki vaha gaNagAna karane, aura tirage phoTupro vAle uttama poSTaroM meM nAsUra na bane / logoM ne hamArI prArthanA hai ki paise saMbadhI use akita karAne Adi jaise pratopano me phaMsAte hai, taba samasta kriyAe~ digambaro ke karane kI nahI --ve digambaroM nizcaya hI ve use padacyuta karAne ke sAdhana juTAte hai| ko idhara na ghasITe aura svaya hI dhArmika upakaraNoM kI aise meM aparigrahI svaya ko pUjA aura yaza-kAmanA ke gavasthA kre| mAdhuo ko dhArmika yA tIrtho-sambandhI jajAla meM phaMsa jAtA hai-mohita ho jAtA hai aura pada caMdo kA sakalpa bhI vajrya hai, sampatti kabjA to mahA Napa / se gira jAtA hai| ataH zrAvako ko aise upakramo kA tyAga karanA cAhie kyoki sAdhuoM ko ukta prapacoM se Age bar3hakara ahiMsA kA nArA dene vAlo ko hama yaha bavA lene me hI unake pada kI rakSA hai| mAdhu kisI jana bhI smaraNa karA deM ki unakA parama kartavya hai ki ve samUha se na ghire, usake lie nirmita sTejo para na baiThe, aparigrahiyoM ke sayamarUpI prANo kI rakSA kreN| kyoMki phoTaoM ke khiMcavAne me virAma le| yadi kimI ko dharma laukika dazaprAsA to sAdhAraNa ke bhI hote hai| aparigrahI lAbha lenA ho to vaha svaya sAdhu ke nivAsa sthAna para kA asAdhAraNa-- mukhya prANa to sayama hai, jisase usakA mahAvrata kAyama rahatA hai| yadi mahAvratI ke sayama kA ghAta jAya aura sAdhu use lambe cauDe bhASaNa na sunA--sUtrarUpa hotA hai, to usakA mahAvrata mara jAnA hai aura mahAvratI me hita-mita vacana kahe; Adi / hama to taba bhI Azcarya kI hiMmA ho jAtI hai| aise me jainiyo kA 'ahiMsA paramo hotA hai, java vartamAna me sAdhu-pada-durlabha mAnane vAle dharmaH' nArA kaise mArthaka hotA? jarA socie / katipaya lekhaka aura sampAdaka samAcAro meM sabhI veSa
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamoM se cune : jJAna- kaNa saMkalayitA zrI zAntilAla jaina, kAgajI 1. siddhAnta meM pApa midhyAtvahIkU kahA hai, jahAM tAI mithyAtva hai, nahA tAI zubha tathA azubha sarvahI kimAkU adhyAtmaviSaM paramArthakara pApa hI kahiye / 2. yaSTijJAna samyazakti avazya honA kahA hai| 3. midhyAdRSTikA adhyAtmazAstrame prathama to praveza nAhI, ara jo praveza kareM to viparyaya samajhe hai / 4 jAkA saMyoga bhayA, nAkA viyoga avazya hoyagA / tAtaM vinAzIkatai prIti na karatI / 5. atIta to gayA ho hai, anAgatakI vAcchA nAhI, vartamAnakAna virAma nAhI hai, jo jAnAvi rAma kaisA hoya? 6 paradravya, parabhAva samArame bhramaNake kAraNa hai, tinataM prIti kareM, to jJAnI kAhe kA ? 7. nirjarA to AtmAnubhava se hoya hai| mokSa AtmA hoya hai, so AtmAkA svabhAva hI mokSa kA kAraNa hoya / tAteM jJAna AtmAkA svabhAva hai / so hI mokSakA kAraNa hai / 9. jIva nAmA padArtha samaya hai, mo yaha jaba apane svabhAva viSai tiSThai, taba to svamamaya hai / ara parasvabhAva- rAga dveSa, moharUpa hoya tiSTha taba paramamaya hai, aise pArka dvidhAraNA bAte hai| 8 10. kAma kahiye viSayanikI icchA, ara bhoga kahiye tinikA bhoganA, yahu kathA to anatabAra suNI, paricaya me karI, anubhava meM AI, nAtaM sulabha hai| bahuri sarva paradravyatitai bhinna eka caitanyacamatkArasvarUpa apanI AtmA kI kathA to svayameva jJAna kreN| so jJAna yA bhayA nAhI ara jinake yAkA jJAna bhayA, tinakI ye upAsanA kade kI nAhI yA yAkI kathA kade na sunI na parivaI, na anubhava mai AI / tA yAkA pAvanA durlabha bhayA / 11. AgamakA sevana, yuktikA avalamba, suguru kA upadeza, svamavedana, ini cAri bAtanikari upajyA jo apanA jJAna kA vibhava, tAkari ekatvavibhakta zuddha AtmA kA svarUpa dekhyA jAya hai / 22. jo jiNamaya pavajjahu tA mA vavahAra Nicchaye muyahu / ekkeNa viNA chijjai, tittha aNNoNa uNa tacca / arthaAcArya kahe hai jo hai puruSa ho tuma jinamanoharaara nizcaya iti doU nayanikU mati 1 chor3I jA eka jo vyavahArayatA vinA to tIrtha kahiye vyavahAramA nAkA nAza hogaa| bahuri ana kahiye nizcayanaya binA tattva kA nAza hoyagA / 13. vastu to dravya hai, so dravya ke nijabhAva to dravya kI lAra hai ara naimittikabhAva kA to abhAvahI hoya / 18. zuddha kI dRSTikari dekhIye to sarvakarmanita mAtra deva avinAzI AtmA ani Apa virAje hai / yahU prANI paryAya buddhi bahirAtmA yAkU bAhya haire hai so baDA ajJAna hai / 15. sarva hI lauke kAmabhoga saMbaMdhI badhakI kathA to sunane meM AI hai, paricaya meM AI hai, anubhava me AI hai, tAta sulabha hai| bahuri yaha bhinna AtmAkA ekapaNA kabahU zravaNameM na AyA, yAtai kevala eka yahahI sulabha nAhI hai| 16. kade ApakUM Apa jAnyA nAhI /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana jana-prazasti saMgraha, bhAga 1: maskRta ghora prAkRta ke 171 aprakASita grantho kI prazastiyo kA magalAcaraNa mahita apUrva sagraha, upayogI 51 pariziSTo jora pa0 paramAnanda zAstrI kA itihAsa-viSayaka sAhitya. paricayAtmaka prastAvanA meM alakRta, mjind| ... 6.00 jaina prantha-prazasti saMgraha, bhAga 2 apabhraza ke 122 aprakAzita grantho ko prazastiyo kA mahattvapUrNa sagraha / pcpn| prakAge ke aitihAsika pratha-paricaya aura pariziSTo shit| sa. pa. paramAnanda shaastrii| sajilda / 15.00 samASitantra aura iSTopadeza : adhyAtmakRti, pa0 paramAnanda zAstrI ko hindI TIkA sahita zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... jaina sAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha sakhyA 74, sajilda / 9-0. kasAyapAhAramutta : mUla grantha kI racanA prAja me do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yanivRSabhAcArya ne pandraha mo varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka pa hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSTo aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika paSThoM me| puSTa kAgaja pora kapar3e ko pakkI jilda / ... 25.00 dhyAnazataka (dhyAnastava sahita) : sapAdaka pa0 bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-0. maina lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) : ma0pa0 bAna canda maddhArata zAstrI pratyeka bhAga 40.00 jina zAmana ke kucha vicAraNIya pramaMga thI papracandra zApI, mAna viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-00 mUla jaina saMskRti aparigraha : zrI padma pandra zAstrI 2-00 Jaina Bibliography Shri Chhotelul Jain. (An universal Encyclopaedia of Jainreferences) In two Vol (P. 1942) Per set 600-00 mampAdana paramarzadAtA zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI padmacandra zAstrI prAma-bAbUlAla jaina vanA, vIra savA mandira ke lie dAta, gItA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 BOOK-POST
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ bora sevA mandirakA mAsika anekAnta . (patra pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugabIra') varSa 42 : ki04 akTUbara-disambara 1989 isa aMka meM viSaya 1. zAntinAtha-jina-stavana 2. AcArya kundakunda eva unake sarvodayavAdI siddhAnta -pro0 DA. rAjArAma jaina 1. vAdirAjasUri ke jIvanavRtta kA punarIkSaNa -DaoN. jayakumAra jaina 4. muni pAtaka kauna ?-zrI bAbUlAla jaina 5. jaina campUkAvya : eka paricaya -zrImatI saMgotA agravAla 6. rela kI jaina pratimA-DaoN. pradIpa zAligrAma 7. Arthika samasyAoM kA hala-aparigraha DaoN. supArzva kumAra jaina 8. Maneka Gandhi Calls For a Ban.............16 6. zuddhi patra-dhavalA 3-paM. javAharalAla zAstrI 10. nirmANotsava : samaya kI pukAra -papacandra zAstrI 11. digambara sAdhu kI mora-picchI? -papacandra zAstrI 12. jarA-socie-saMpAdaka 13. nIma hakIma khatare jAna AvaraNa 2 14. AgamoM se cune jAnakaNa -zrI zAntIlAla jaina kAgajI AvaraNa 3 prakAzaka : bIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Xxxkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkka sAvadhAna ! nIma hakIma khatare jAna, nIma hakIma khatare ImAna hamArI jaina samAja meM kaI bhAratIya stara ko saMsthAe~ hai jo dina-rAta bhArata kI rAjanaitika saMsthAoM kI taraha jainoM kI garIbI dUra karane para jora detI hai| ina saMsthAoM ke bahata meM netA jaina samAja ko vidhaTana se bacAne kA rAga bhI alApate haiN| ina netAoM meM bar3e netAoM sahita, bahatoM ko to jaina dharma me vaNita zrAvaka ke paTaAvazyaka kartavyoM ke nAma taka pAlana nahIM hai| inameM adhikatara netA rAtri meM bhojana karate hai, anachane jala kA prayoga karate hai aura kucha netA abAdha gati me dhUmrapAna karate hai aura kucha to usase Age bhI pahu~ca gaye hai| ye ho netA bhagavAna mahAvIra ke saMdeza kA pracAra karate haiN| kabhI-kabhI baccoM ko dhArmika zikSA hetu pAThazAlA dalAne kA Adeza bhI dete hai| da kA sabase adhika jora sAmAjika pAThana para rahatA hai| ye hole phAra phAr3a kara mAika para cillAte hai ki rAtri meM zAdiyAM na kre| ye daheja lenA-denA jita batAte hai| phijalakharcI na ho aigA parAmarza dete haiN| jana ko nImabandha karane kI galAha dete hai| lekina adhikatara netAo kA Acarama ina saba bAto ke viruddha hotA hai| ye hI loga ajenoM meM pitA karake garva mahasUsa karate hai| rAto meM zAdI karate hai| daheja asTina-adhika lete hai| kaI ke yahA~ pApA kA bahAnA lekara kAkarana pArTI bhI hotI ho taba bhI Azcarya n| samAja ko eme netAAne sAvadhAna rhnaaii| kahI aisA na ho ki ye netAgaNa apane pada aura netAgIro ko surakSita rakhane ke cakkara meM hameM hamAre dharma ke mala svarUpa se dUra karA de aura Agama siddhAntoM ke viparIta calAkara hameM hamAre / XXXXXX***********XXXKo vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiM / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-magarala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / kAgaja prApti -zrImatI aMgarI devI jaina (dharmapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI) naI dillI-2 ke saujanya se
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 42 kiraNa 4 } prom arham Teka * paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra- nirvANa saMvat 2516, vi0 saM0 2046 zAntinAtha - jina - stavana jayati jagadadhIzaH zAntinAtho yadIyaM, smRtimapi hi jamAnAM pApatApopazAntyaM / vibudhakula kirITaprasphurannIlaratna - dyuticalamadhupAlI cumbita pAdapadmam ||5|| sa jayati jinadevaH sarvavidvizvanAtho, vitathavacanahetu krodhalomAvi muktaH / zivapurapathapAnthaprANipAtheyamuccejanita paramazarmA yena dharmo'bhyadhAyi // 6 // akTUbara-disambara 1686 artha -- devasamUha ke mukuToM meM prakAzamAna nIla ratnoM kI kAMti jaisI caMcala bhramaroM kI paMkti se cumbita jinendra zAntinAtha ke caraNakamala, smaraNa karane mAtra se hI logoM ke pAparUpa saMtApa ko dUra karate haiM, aise loka ke adhinAyaka bhagavAna zAntinAtha jinendra jayavanta hove / jo jina bhagavAna asatyabhASaNa ke kAraNIbhUta krodha evaM lobha Adi se rahita haiM tathA jinhoMne muktipurI ke mArga meM calate hue pathikajanoM ke lie, pAtheya ( kalevA ) svarUpa evaM uttama sukha ko utpanna karane vAle dharma kA upadeza diyA hai, vaha samasta padArtho ke jAnane vAle tIna loka ke adhipati jinadeva jayavanta hoveM /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda evaM unake sarvodayavAdI siddhAnta pro0 (DaoN0) rAjArAma jaina vizva saMskRti ke unnAyakoM meM AcArya kundakunda kA samakAlIna janabhASA-prayoga sthAna sarvocca hai| usakA kAraNa yaha nahIM ki ve kinhIM Adhunika dRSTi se yadi vicAra kiyA jAya to prAcArya bhautikavAdI camatkAro ke dvArA janatA ko apanI ora kundakunda apane mamaya ke eka samartha janavAdI santa vicAAkarSita kara athavA kisI rAjanaitika dala ko saMgaThita raka evaM lekhaka the| isa koTi kA lebara binA kisI kara sabhI para apanA prabhAva DAlate the / balki usakA mUla vargabheda eva varNabheda kI bhAvanA ke, pratyeka vyakti ke pAsa kAraNa yaha thA ki ve lokahita meM jo bhI kahanA evaM pahacane kA prayatna karatA hai aura usake sukha-dukha kI jAnakaranA cAhate the, eka mahAna vaijJAnika kI bhAMti ve apane kArI prApta kara unheM jIvana ke yathArtha sukha santoSa kA vicArI evaM siddhAnto kA apane jIvana me hI sarvaprathama rahasya batalAnA cAhate haiM / yaha tathya hai ki janatA-janArdana prayoga karate the aura unakI satyatA kA pUrNa anubhava kara se ghalane-milane ke lie kisI bhI prakAra kI sAja-sajjA bAda me unakA pracAra karate the| unake siddhAnta mAnava- tathA vaibhavapUrNa ADambarI kI AvazyakatA nahIM hotI, mAtra taka hI sImita nahIM the, apitu prANimAtra taka vistRta kyoki unakI taDaka-bhaDaka sa sAmAnya janatA unase the aura unake prAdarza kevala bhAratIya sImA ke ghere taka hI vizvAsa pUrvaka ghala-pila nahI paanii| isIlie lokahita sImita nahI the balki akhila vizva ke samasta prANiyo ke / kI dRSTi se kundakunda ne Ane kAra kA vaibhava choDA, gRhalie the arthAt una: middhAnna sArvajanIna sArvakAlika tyAga kiyA, nirgrantha-veza dhAraNa kiyA, pada-yAtrA kA eva mArvabhaumika the| aise mahAna sAdhaka, vicAraka eva AjIvana vrata liyA aura sabase baDI pratijJA yaha kI, ki upadeSTA ko Adhunika bhASA-zailI meM lokanAyaka athavA ve sAmAnya-janatA ke hiyArtha lokapracAlata janabhApA kA garvodaya ke mahAna pracAraka kI sajJA pradAna kI jAtI hai| hI prayoga kareMge, usI meM pravacana kareMge, usI meM bolege, umI me moceMge aura usI ma likhege bhii| ve kabhI bhI prastuta laghu nibandha meM AcArya kundakunda ke jIvana vRtta kA UhApAha nahI balki unake upadezo eva kAryoM kA / kimI sImita darabArI-bhASA kA prayoga nahI kreNge| isa dRDha vrata kA unhAna AjIvana pAlana kiyA bhii| patamAna sandabhA meM saMkSipta malyAkana karanA hI zAna uddezya hai| ata: yahA tadviSayaka kSapane dRSTikoNa prastuta AcArya kundakunda ke samaya kI (arthAt Aja se do karane kA prayatna kiyA jA rahA hai| merI dRSTi se jaina hajAra varSa pUrva kI) janabhASA ko bhASA-zAstriyo ne darzana ke kSetra meM maulika cintana ke atirikta bhI kAcArya "prAkRta-bhASA" kahA hai| kundakunda ke pUrva bhI prAkRto kA kundakunda ke nimnalikhita kArya vizeSa mahattvapUrNa hai : prayoga hotA AyA thaa| pUrva-tIrtha karo ke sAtha-sAtha pArva. 1. svaracita sAhitya me samakAlIna lokapriya jana- nAtha, mahAvIra eva buddha ne apane-apane pravacano meM janabhASAbhASA (jaina zorazenI--prAkRta) kA AjIva prayoga, prAkRta kA hI prayoga kiyA thaa| yahI nahIM, priyadarzI samrATa azoka ne bhI apane adhyAdeNa janabhASA-prAkRta meM 2. sarvodayI saMskRta kA pracAra, tathA hI prasArita kie the tathA kaliMga-nareza khAravela ne bhI 3. rASTrIya ekatA evaM akhaNDatA ke lie prytn| apane rAjya-kAla kA pUrNa vivaraNa janabhASA-prAkRta me hI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kandakunda evaM unake sarvodayavAdI sivAnta prastuta kiyA thaa| kintu ina sabhI kI bhApA pUrvI-bhArata rzana me nahI balki unhe jIvana meM utArane kI AvazyakatA me pracalita vaha janabhASA thI, jise mAgadhI eva ardha- para bala dete the| unake jo bhI Adarza the, unakA sarvaprathama mAgadhI nAma me abhihita kiyA gayA hai| AcArya prayoga kundakunda napane jIvana para kiyA aura jaba ve kundakunda kI sthiti isase bhinna hai / usame khare utarate the, tabhI unhe gArvajanIna rUpa dete the| unake "pAhuDa-mAhitya" kA yadi gambhIra vizleSaNa kiyA AcArya kundakunda pahale samartha lekhaka eva kavi hai, jAya, to ugame yaha spaSTa vidita ho jAyagA ki unake jinhoMne dakSiNAtya hote hue bhI uttara bhArata meM janmI kisii| ahiMsA eva aparigraha sambandhI siddhAnta kevala mAnava janabhASA, jise ki bhASAzAstriyoM ne "jaina zaurasenI samAja taka hI sImipa na the, apitu samasta prANi-jagata prAkRta" kahA, kA kevala prayoga mAtra hI nahIM kiyA, para bhI lAgU hota hai / sarvodaya kA yaha svarUpa anyatra durlabha apitu umame nirbhIkatA pUrvaka binA kimI moca-ma koca ke hI hai| jio aura jIne do" ke siddhAnta kA unhone dhArApravAha vividha viSayaka vistRta sAhitya kA praNayana AjIvana pracAra kiyaa| bhI kiyA aura u. ke mAmarthya eva gaurava ko guiNita kara usakI lokapriyatA meM cAra cA~da lagA die| unake AcArya kundanda ko sarvodayI saskRti kA kSetra sAhitya kI vizAlatA bhI itanI hai ki usakI pUrNa sUcI atyanta vistRta hai| vaha vastuta hRdaya-parivartana evaM AtmayahA~ prastuta kara pAnA sambhava nahI / yahI kahA jA mAnA guNoM ke vikAsa kI maskRti hai| usakA mUla AdhAra -- hai ki unake upalabdha uva anupalabdha grantho kI kula makhyA / maitrI, pramoda, kAruNya evaM madhyastha-gavanA ho rahI hai| sambhavata -1/- darjana se bhI adhinA hai / paravartI lekha- yaha vicAraNIya hai ki rUpago, pamo sonA-cA~dI, vaibhava, AcAryoM ke sammukha unhone itanA garama evaM marmaspI pada-prabhAva Adi ke bala para athavA maulika-pAkti ke bala sAhitya likhakara ka aisA vizeSa Adarza uparijana kiyA / para kyA Atma guNo kA vikAsa kiyA jA sakatA hai ? kyA vi jimage preraNA lekara paravartI aneka kavi 10vI, :1vI / zArIrika-saundarya tagA ucca kUla eba jAti meM janma le sadI taka nirantara umI bhASa meM mAtya-praNayana karate lene mAtra se hI madguNo kA AvirbhAva ho jAtA hai? maralatA, nizchalatA, dayAlutA, paraduHkhakAtaratA, zraddhA Adhunika bhAratIya bhASAo ke uddhava evaM vikAsa ke eva sammAna kI bhAvanA kyA dUkAnoM para bikatI hai, jo adhyayana krama meM bhASA vaijJAniko ne yaha bhI spaSTa kara kharIdI jA make ? nhiiN| sadguNa no yathArthata. zreSThagaNIdiyA hai ki brajavolI kA uddhava eva vikAsa "zaurazenI- jano ke samarga me evaM vInagaga-vANI ke adhyayana se hI A prAta" se huA hai / ata: yadi nippakSa dRSTi se dekhA jAya, sakate hai / kundakunda ne kitanA mundara kahA hai - to kundakumda hI aise pathama AcArya hai, jinake mAhitya ne Nadi deho vadijjai Na vi ya kulo Na vi ya jaai-sjutto| Adhanika brajabhASA va sAhitya ko na kevala bhAvabhUmi ko nadai gaNahINo Naha mavaNo Ne mAvao hoi dimaNa0 27 pradAna kI, apitu usake bahu AyAmI adhyayana ke lie * srota bhI pradAna kie| isa dRSTi me kundakunda ko hindI arthAt na to zarIra kI vandanA kI jAtI hai aura na sAhitya, vizeSatayA braja-bhASA eva usake bhakti-sAhitya- kula kI, ucca jAti kI bhI vandanA nahIM kI jaatii| rUpI bhavya-prAsAda kI nIva kA Thosa patthara mAnA jAya, guNahIna kI vandanA kauna karegA? pAki na to sadaguNo to atyukti na hogii| ke binA muni ho sakatA hai aura na hI dhAvaka / kundakunda kI dUsarI vizeSatA hai, usake dvArA sarvodayI puna: kundakunda kahate haiM :saMskRti kA pracAra / bhAratIya saskRti vastutaH tyAga kI mave vi yA parihINA rUkha-virUvA vi badidamuvayA vi / saMskRti hai, bhoga kI saskRti nhiiN| ve siddhAnto ke prada- sIlaM jesu susIla sujIvidaM mANasa tehiM sAla018
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4, varSa 42; ki04 tyanekAnta arthAt bhale hI koI hona jAti kA ho, saundarya 4. kuzIla va 5. parigraha / inakA yathAzakti tyAga karanA vihIna kurUpa ho, vikalAMga ho, jhurriyoM se yukta vRddhAvasthA hI zrAvakAcAra hai tathA sarva deza tyAga karanA hI muniko bhI prApta kyoM na ho? ina virUpoM ke hone para bhI yadi AcAra / jainadharma ko yaha AnAra vyavasthA vastutaH marvodaya vaha uttamazIla kA dhAraka ho tathA usake mAnavIya guNa kA amara nAma mAnA jA sakatA hai kyoMki una donoM meM na jIvita ho taba bhI usa virUpa kA manuSya-janma zreSTha mAnA kevala mAnava ke prati, apitu samasta prANi-jagat ke prati gayA hai| bhI sadbhAvanA surakSA evaM usake vikAsa kI prakriyA me AtmaguNa ke vikAsa kA artha kundakunda ne yahI mAnA usake sahayoga kI pUrNa kalyANa kAmanA nihita rahatI hai / hai ki jisase vyakti apanA apane parivAra, samAja eva ata: yadi jainAcAra kA mana, vacana evaM kAya se nirdoSa deza kA kalyANa kara ske| yahI sArvakAlika eva sArva- pAlana hone lage to mArA sasAra svata: hI sudhara jaaegaa| bhaumika satya hai| samrATa azoka taba taka ' priyadarzI" evaM korTa-kacahariyo evaM thAno kI bhI AvazyakatA nahI sarvana: lokopacArI na bana sakA aura taba taka vaha bhArata rhegii| uname vAle paDa jaayege| pulisa, senA, topa eva mAtA ke gale kA hAra na bana sakA, jaba taka umane kaliga talavAro kI bhI phira kyA AvazyakatA? yuddha meM sahasro sainiko kI hatyA ke aparAdha ke prAyazcita iNDiyana-panata-koDa me vaNita aparAdha-karmoM tathA meM apanI talavAra tor3akara nahI pheka dI aura ahiMsaka pUrvokta 5 pApoM kA yadi vidhivat adhyayana kiyA jAe, jIvana vyatIta nahI karane lgaa| mohanadAsa karamacandra to uname Azcaryajanaka samAnatA dRSTigocara hotI hai| gAMdhI, taba taka mahAtmA evaM rASTrapati nahIM bana sake, jaba ukta iNDiyana painala koDa meM bhI pAMca bAtoM kA bibhinna taka unhoMne maharSi janaka, tIrthakara mahAvIra eva gotama buddha dhArA me vargIkaraNa kara nake lie vividha daNDo kI kI bhUmi kA sparza kara ahiMsA, satya brahmacarya eva apari vyavasthA kA varNana kiyA gayA hai| antara kevala yahI hai graha ko apane jIvana me nahI utAra liyaa| ki eka meM prAyazcina, sAdhanA, Atma-sayama tathA AtmajIbana ke santulana evaM sarasatA ke lie jJAna eva zuddhi ke dvArA aparAdha-karmoM se mukti kA vidhAna hai, to sAdhanA athavA tapa ke samanvaya para kundakunda ne vizeSa bala dUsare meM kArAgAra kI sajA, arthadaNDa evaM palisa kI mAradiyA kyoki eka ke binA dUsarA andhA evaM lagaDA hai| poTa Adi meM aparA poTa Adi me aparAdha-karmoM kI pravRtti ko chur3Ane ke prayatna pArasparika sayamana ke lie eka ko dUsare kI mahatI Ava. ko vyavasthA hai| zyakatA hai| AdarzavAdI dRSTikoNa se yadi dekhA jAya to svastha kundakunda ne spaSTa kahA hai : samAja eva kalyANakArI rASTra-nirmANa kI dRSTi se kundasavarahiyaM jaM NANaM NANavijuto tavo ki akyttho| kunda dvArA nizita jainAcAra athavA sarvodaya kA siddhAMta tamhA NANa taveNa saMjuto lahaha NivvANa ||mokkha0 56 Aja bhI utanA hI prAsagika hai, jitanA ki Aja se arthAt tapa rahita jJAna eva jJAna rahita tapa ye dono 2000 varSa pUrva / vizva kI viSama samasyAo kA samAhI nirarthaka hai (arthAta eka ke binA dUsarA adhA evaM dhAna umo se sambhava hai| lagar3A hai) ataH jJAna eva tepa se yukta sAdhaka hI apane AcArya kundakunda ne tIsarA mahatvapUrNa kArya kiyA yathArtha lakSya ko prApta karatA hai| rASTrIya akhaNDatA eva ekatA kaa| ve svaya to dAkSiNAtya pUrva-paramparA prApta kara AcArya kundakunda ne saMsAra kI the| unhone vahAM kI kisI bhASA meM kucha likhA yA nahI, samasta samAja-virodhI duSpravRttiyo eva anAcAro ko pAMca usako nizcita sUcanA nahI hai| tamila ke paMcama veva ke bhAgo me vibhakta kiyA :-1. hiMsA, 2. jhUTha, 3. corI, rUpa meM prasiddha "thirukurala" nAmaka kAvya-grantha kA lekhana
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya kanvanda evaM unake sarvodayavAdI sivAnta unhoMne kiyA thA, aisI kucha vidvAnoM kI mAnyatA hai kintu hai| ata: hindI-sAhitya vizeSatayA brajabhASA ke sAhitya yaha mAnyatA abhI taka sarvasammata nahIM ho pAI hai| phira ko yadi uttarottara samaddha banAnA hai, to kundakunda kI bhI, yadi yaha mAna bhI le ki vaha unhI kI racanA hai, to bhASA eva sAhitya kA adhyayana evaM pracAra-prasAra karanA bhI unhone bAda me prAntIya sakIrNatA se Upara uThane kA hI hogaa| nizcaya kiyA aura zarasena deza (athavA mathurA) ke nAma isa prakAra AcArya kundakunda ko dena ke viSaya meM yahA~ para prasiddha zorasenI-prAkRta-bhASA kA unhona gahana adhya sakSipta vicAra prastuta kie gae kintu unake avadAnoM yana kiyA tathA usI me unhone yAvajjIvana sAhitya kI kI yahI antima sImA nahI hai| vastuta: unakA vyaktitva racanA kii| usame jIvana kI yathArthatA kA citraNa, bhASA to itanA virATa hai ki use zabdo meM gutha pAnA kaThina hI kI saralatA, sahaja varNana-zailI vada mArmika anubhUtiyo se hai| abhI taka vidvAno ne unakA kevala dArzanika mUlyAota-prota rahane ke kAraNa vaha mAhitya itanA lokapriya ___ kana hI kiyA hai| kintu merI dRSTi se vaha bhI apUrNa hI huA ki prAntIya, bhASAI eva bhaugolika sImAeM svatA hai kyoki vizva ke pramakha darzanoM ke sAtha unakA tulanAhI samApta ho gi| sarvatra usakA pracAra huprA / Aja bhI tmaka adhyayana tathA usame pArasparika AdAna-pradAna kI pUrva se pazcima eva uttara se dakSiNa kahI jAye AcArya dizA meM koI bhI vicAra nahI kiyA gayA jo ki Avabandakanda sabhI ke apane hai / unake lie na dizAbheda hai, na yakI nahI anivArya bhI hai| dezabheda hai, na bhASAbheda hai, na prAntabheda hai, na dharmabheda hai aura na varNabheva hii| isI prakAra kundakunda kI bhASA kA bhASA vaijJAnika vizleSaNa, unake sAhitya kA sAMskRtika, sAmAjika eva isa prakAra eka dAkSiNAtya santa kundakunda ne apane kAvyAtmaka mUlyAMkana bhI abhI taka nahI ho pAyA hai| ina kevala eka bhASA-prayoga se hI samasta rASTra ko ekapaddha pakSoM para jaba taka prAmANika adhyayana nahI ho jAtA taba kara camatkRta kara diyaa| Adhunika dRSTi se bhASA-prayAga ka kundakunda ke bahuAyAmI vyaktvi se aparicita hI ke mAdhyama se rASTra ko ekabaddha banAe rakhane kA isase rahege / zramaNa saskRti ke mahAna savAhaka AcArya kundakunda bar3A udAharaNa aura kahAM milegA? ke isa dvisahasrAbdi, samAroha ke prasaMga meM yadi unake zorasenI-prAkRta ke kSetra se yadi kundakunda ko pRthaka sarvAMgINa pakSo ko prakAzita kiyA jA sake, to use isa kara diyA jAya to usakI utanI hI kSati hogI, jitanI sadI kA bhAratIya itihAsa evaM saMskRti ke lie bahumUlya ki zorasenI-prAkRta se utpanna brajabhASA ke mahAkavi sUradAsa ko pRthak kara dene para hindI-sAhitya kI kSati / -prAcArya eva adhyakSa, zorasenI-prAkRta tathA brajamASA sahita uttara bhArata kI snAtkottara saskRta-prAkRta vibhAga, pramukha Adhunika bhASAo kA prAkRto se gaharA sambandha ha. dA0 jaina kAleja, ArA(bihAra)0sa0311
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdirAjasUri ke jIvanavRtta kA punarIkSaNa DaoN0 jayakumAra jaina haiN| maskRta sAhitya ke vizAla bhaNDAra ke anuzIlana se sari drAviDa saghIya the, ataH unake dakSiNAtya hone kI patA calatA hai ki bhAratavarSa meM surabhAratI ke sevaka sambhAvanA kI jAtI hai| draviDa deza ko vartamAna Andhra vAdirAja nAma vAle aneka vidvAn hue hai| inameM pArzvanAtha pradeza aura tamilanADu kA kucha bhAga mAnA jA sakatA hai| carita-yazodhara garinAdi ke praNetA vAdirAjasUri suprasiddha janmabhami, mAtA-pitA Adi ke viSaya me pramANa upalabdha hai, jo nyAyaviniccaya para vivaraNa nAmnI TIkA ke bhI na hone para bhI unakI kRtiyo ke ananya prasti padyo meM racayitA hai / prAkRta nibandha me inhI vAdirAja ko viSaya jJAna hotA hai ki vAdirAjasUri ke guru kA nAma zrI banAyA gayA hai| unako sampUrNa kRtiyo kA bhale hI yA hai| unakA sampUNa kRtiyA kA mala hA matiyAra aura matisAgara aura gurU ke gurU kA nAma zrIpAladeva thaa| ke garU vidhivat adhyayana na ho pAyA ho, parantu unake sarama ekIbhAva stotra me dhArmika mamAja, nyAyavinizcaya vivaraNa se pazastilaka campU ke saMskRta TIkAkAra zrRtasAgaramUri tAkika samAja aura pArzvanAtha carita-yazodharacaritAdi se ne vAdirAja aura vAdIsiMha ko somadevAcArya kA ziSya sAhitya samAja sarvathA suparicita hai| jahAM eka ora batalAte hue likhA hai ki -"sa vAdirAjo'pi zrI momaunhe mahAn kaviyo me sthAja prApta hai, vahA dUsarI ora devAcAryasya shissyH|" "vAdIbhamihopa madIya ziSyaH, zreSTha tAkiko ko pakti meM bhI uttama sthAna pAne vAla vAdirAjo'pi madIya ziSya" ityuktatvAt / isake pUrva zrutasAgarasUri ne "uktaM ca vAdirAjena" kahakara eka padya vAdirAjasUri drAviDa saMghIya arugala zAkhA ke uddhata kiyA hai, jo isa prakAra haiAcArya the| drAviDa saghake aneka prAcIna zilAlekhoM meM "karmaNA kavalito so'jA tatpurAntara janAMgamavATe / dravir3a, mir3a, draviNa, draviDa, dramila, davila, daravila karmakodravarasena hi mattaH kiM kimetya zubhadhAma na jova. // ' mAdi nAmo me ullekha pAyA jAtA hai| ye nAmagata bheda kahI lekhako ke pramAdajanya hai to kahI bhASA vaijJAnika yaha zloka vAdirAjasUrikRta kisI bhI grantha meM nahI vikAsajanya / prAcInakAla meM ce, cola aura pANDya ina milatA hai aura na hI anya vAdirAjaviracita grantho me hii| somadevamUri ke nAma se ullikhita "vAdIbhasiMho'pi tIna dezo ke nivAmiyo ko drAvir3a kahA jAtA thA / kerala madIyaziSya. vAdirAjo'pi madIyaziSyaH' vAkya kA ke prami AcArya mahAkavi ullUra esa. paramezvara ayyara dAvir3a zabda kA vikAma viThAma yA viziSTatA artha ke ullekha bhI unakI kisI bhI racanA (yaza0, nItivA0, bAcaka tamiSa zabda se nimnalikhita kramAnusAra mAnate adhyAtmataraMgiNI) me nahI hai| ataH vAdirAja kA soma devAcArya kA ziSyatva sarvathA asagata hai| yazastilaka haiM-tamiSa, mamila, damila, dramila, dramir3a, dravir3a, draavidd'|' campU kA racanAkAla caitra zuklA trayodazI zaka sa. 881 (956 I0) hai jabaki vAdirAja ke pArzvanAthacarita kA mahAkavi vAdirAja ne kima janmabhUmi eva kisa kula praNayanakAla zaka saM. 937 (1025 I0) hai| isa prakAra ko alakRta kiyA-~-isa sambandha meM koI bhI Antarika dono granthoM ke racanAkAla kA 66 varSoM kA antara bhI yA bAhya pramANa upalabdha nahIM hotA hai| yataH vAdirAja- dono ke gurUziSyatva me bAdhaka hai|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdirAjasUri ke jIvanavRtta kA punarIkSaNa zAkaTAyana vyAkaraNa kI TIkA "rUpasidi" ke raca- kAraNa yaha ho sakatA hai, ki kItha, vinTaranitma Adi pinA dayApAla muni vAdirAja ke satIrtha (sahAdhyAyI yA kucha pAzcAtya itihAsajJoM ne kanasena vAdirAja kRta 296 madharmA) the| malliSeNa prazasti me vAdigaja ke satIthoM meM, padyAtmaka eva 4 sargAtmaka yazodharacarita nAmaka kAvya kA puSpasena aura zrIvijaya kA bhI nAma prAyA hai| kintu ullekha kiyA hai| kintu yaha bhrAmaka hai| vibhinna zilAina donoM kA koI graMtha upalabdha nahIM hai| hummuca ke ina lekhoM meM kanasena vAdirAja aura vAdirAja kA pRthak-pRthaka zilAlekhoM me drAvir3a sagha ko parampaga isa prakAra dI gii| ullekha hai| eka anya zilAlekha meM jagadekamalla vAdi rAja kA nAma vardhamAna kahA gayA / vAdirAja sUri maunideva dvArA viracita ekIbhAva stotra (kalyANakalpadruma) para nAgendrasUri dvArA viracita eka TIkA upalabdha hotI hai| vimalacandra bhaTTAraka TIkAkAra ke prArambhika pratijJA bAkya me spaSTa rUpa se kanakasena vAdirAja (hemamena) vAdirAja kA dUsarA nAma vardhamAna kahA gayA hai "zrImadvAdirAjAparanAmavardhamAnamunIzvaraviracitasya paramAptastavasyAtigahanagabhIrasya sukhAvabodhArtha bhavyAsu dayApAla puSpasena vAdirAja zrIvijaya jighRkSa,pAratantrai nabhUSaNabhaTTArakarUparuddho nAgacandrasUriya thAzakti chAyAmAtramidaM nibndhnmbhidhtte|"" kintu yaha guNasena TIkA atyanna arvAcIna hai| TIkA kI / ka prati jhAlarApaTana ke sarasvatI bhavana me hai / yaha prati vi. sa. 1676 (1616 I0) me phAlguna zuklA aSTamI ko maNDalAcArya zreyAzadeva kamalabhadra ajitasena (vAdIbhasiMha) kumArasena yaza:kIti ke brahmadAsa ne vairATha nagara Atma paThanArtha likhI thii|" yahA vAdirAja ke gurU kA nAma kanakasena vAdirAja hamasena) kahA aura anyatra matimAgara nirdiSTa hai| yataH vAdirAja ne pAzrvanAthacarita kI prazasti tathA isakA samAdhAna yahI ho sakatA hai ki kacit matisAgara yazodharacarita ke prArambha meM apanA nAma vAdirAja hI pAdirAja ke dIkSA gurU the aura kanakasena vAdirAja kahA hai, ata: jaba taka anya koI prabala pramANa nahI (hamasena) vidyA guruu| zrI nathU rAma premI kA bhI yahI milatA hai, taba taka hame vAdirAja hI vAstavika nAma mantavya hai| sAdhvI saghamitrA jI ne vAdirAja jI ke svIkAra karanA cAhie / satIrtha kA nAma aneka bAra dayAlapAla likhA hai| jo vAdirAja sUri ke samaya dakSiNa bhArata me cAlukya sambhavata' mudraNa doSa hai kyoki unake dvArA pradatta sandarbha nareza jayasiMha kA zAsana thaa| inake rAjyakAla kI mallizeNaprazasti meM bhI dayApAla muni ho AyA hai| sImAye 1016-1042 I. mAnI jAtI hai / 21 mahAkavi vAdirAja kavi kA mUlanAtha thA yA upAdhi--isa / vilhaNa ne cAlukya vaza kI utpatti denyo ke nAza ke lie viSaya meM paryApta vaimatya hai| zrI nAtha rAma premI ko mAnyatA brahmA kI culukA (culla ) meM batAI hai| unhone cAlukya hai ki unakA mUla nAma kucha aura hI rahA hogA, vAdirAja vaza kI paramparA kA prArambha hArIna se karate hue unakI ko unakI upAdhi hai| aura kAlAtara meM ve isa nAma se vazAvalI kA nirdeza isa prakAra kiyA hai-- mAnavya, telapa. prasiddha ho gye| TI0 e0 gopInAtha rAva ne vAdirAja satyAzraya, jayasiMhadeva / " jayasiMhadeva ke uttarAdhikArI kA vAstavika nAma kanakase vAdirAja mAnA hai|" isakA Ahavamalla dvArA apanI rAjadhAnI kalyANa nagara basAkara
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8, varSa 42, ki0 4 anekAnta use banAne kA ullekha vikramAMkadevacarita meM kiyA gayA prAcArya baladeva upAdhyAya ne pArzvanAthacarita kA hai|" jisase spaSTa hotA hai ki unake pUrva zAsaka kI praNayana siMhacakrezvara cAlukya cakravartI jayasiMhadeva kI rAjarAjadhAnI anyatra thii| pArzvanAthacarita kI prazasti me dhAnI me zaka saM066. meM likhA hai| unakA yaha kathana mahArAja jayasiMha kI rAjadhAnI "kaTTagAtIrabhUmoM" kahA pArzvanAthacarita ke nagamAta vadhi cAra aura randhra-nava gayA hai| kintu dakSiNa meM kaTTagA nAmaka koI nadI nahIM kI vitarita gaNanA (akAnA vAmA gati.) 947 zaka saM0 hai| hA~, bAdAmI se lagabhaga 18-16 ki0 mI0 dUra ta5 se viruddha, ataeva asagata hai| eka aura vicitra bAta kaTagarI nAmaka sthAna jarUra hai jo koI prAcIna nagara jAna manoja paDatA hai| aisA lagatA hai ki pramAdavaza "kaTTagerItibhUmau" viTA ne bhI vATirAja ko nahI patI va vidvAn ne bhI vAdirAja ko kahI dasavI, kahI gyArahavI ke sthAna para hastalikhita prati me "kaTTagAtIrabhUmo" likhA aura kahI-kahI terahavI zatAbdI taka pahuMcA diyA hai / gayA hai| kaTagerI nAmaka ukta sthAna para cAlukya vikramA- DA. jaina ne yazodharaca rata kA ullekha karate hue 10vI ditya (dvitIya) kA eka kannar3I zilAlekha bhI milA hai, zatAbdI", ekIbhAva strota ke prasaga meM 11vI zatAbdI, jisase spaSTa hai ki cAlukya rAjAo kA kaTTagerI sthAna se pA0 nA0 ca0 ke sambandha me bhI 11vI zatAbdI", tathA sambandha rahA hai| yahI kaTTagerI jayasiMhadeva kI rAjadhAnI nyAyavinizcaya vivaraNa TIkA ke ullekha meM 13vI honA caahie| zatAbdI" kA samaya vAdigaja ke sAtha likhA hai| spaSTa pArzvanAthacarita ke atirikta nyAyavinizcaya vivaraNa hai ki vAdirAjasUri kA terahavI zatI ma likhA jAnA yA eva yazodhara carita kI racanA bhI jayasiMha kI rAjadhAnI me to mudraNagata doSa hai athavA DA. jaina ne kAla-nirdhAraNa meM hI sampanna haI thii| nyAyavinizcaya vivavaraNa" me to pArzvanAthacarita kI prazasti kA upayoga nahIM kiyA hai isakA ullekha kiyA hI gayA hai, yazodharacarita me bhI tathA pUrvAparatA kA dhyAna rakhe binA eka hI vyakti ko jayasiMha pada kA prayoga karake bar3e kauzala ke sAtha imakI 11vI se 13vI zatAbdI taka sthApita karane kA vicitra sUcanA dI gaI hai / yathA-- prayAsa kiyA hai|" "vyAtanvanjayasiMhatA raNamukhe dIdhaM dadho dhAriNIm / " aneka zilAlekhoM tathA anyatra vAdirAjasUri kI "raNamukhajayasiMho rAjyalakSmI babhAra / "" atIva prazasA kI gaI hai| malliSeNa prazasti me aneka padya inakI zasA me likhe gaye hai| yaha prazasti 1050 zaka kisI bhI Antarika yA bAhya pramANa dvArA vAdirAja sa0 (1128 I0) me utkIrNa kI gaI thI jo pArzvanAthakA janmakAla jJAta nahI ho sakA hai| parantu yata. unhone vasti ke prastara stambha para akita hai| yahA vAdirAja ko pArzvanAthacarita kI racanA zaka sa. 647 kArtika zuklA mAn kavi, zAdI aura vijetA ke rUpa me smaraNa kiyA tRtIya ko kI thI", ataH unakA janma samaya 30-40 varSa gayA hai| eka sthAna para to unhe jina rAja ke mabhAna mAnakara 985-665 I. ke lagabhaga mAnA jA sakatA hai| kaga gayA hai / isa prazasti + "siMha pamaryapIThavibhava" paMca vasti ke 1147 I0 utkIrNa zilAlekha me vAdirAja vizeSaNa se jJAta hotA hai ki mahArAja jayasiMha dvArA ko gagavaMzIya rAjA rAjamalla (caturtha) satyavAk kA gurU unakA Amana pUjita / / inane kama samaya me itanI batAyA gayA hai| yaha gajA 677 I0 me gaddI para baiThA a dhaka prazasA pAne kA maubhAgya kama hI kaviyoM athavA thaa| samarakemarI cAmuNDarAya isakA mantrI thaa| ataH AcAryoM kA milA hai| vAdirAja kA samaya isame pUrva ThaharatA hai| ina AdhAro para vAdirAja kA samaya 65..1050 I. ke madhyavartI kAvya pakSa kI apekSA vAdirAjayUriphA tAkika mAnane meM koI asaMgati pratIta nahI hotI hai| (nyAya) pakSa adhika mamRddha hai| AcArya ba. 6va upAdhyA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvirAjasUri ke jIvanavRtta kA punarIkSaNa kI yaha ukti ki "vAdirAja apanI kAvya pratibhA ke I0) meM prakAzita bhI huA thaa| zrI paramAnanda zAstrI lie jitane prasiddha hai usase kahI adhika tAkika vaidUSI ise vAgbhaTAlaMkAra ke TIkAkAra vAdirAja kI kRti mAnate ke lie vizruta hai|"36 savaiyA samIcIna jAna par3atI hai| hai| trailokyadIpikA nAmaka kRti upalabdha nahIM hai| yahI kAraNa hai ki eka zilAlekha meM vAdirAja ko vibhinna malliSeNa prazasti ke "trailokyadIpikA vANI dvAbhyAdAziniko kA ekIbhUta pratinidhi kahA gayA hai-- mevodgAdiha / jina rAjata ekasmAdekasmAd vAdi"sadasi yadakalaMka kIrtane dharmakItiH rAjata: // "" me kadAcita isI trailokyadIpikA kA saMketa vacasi surapurodhA nyaayvaade'ksspaad|| kiyA gayA hai| zrI nAtha rAma premI ne likhA hai ki seTha iti samayagurUzAmekataH sagatAnA mANikacanda jI ke gratha rajisTara meM trailokyadIpikA nAmaka pratinidhiriva devo rAjate bAdirAjaH // "" eka apUrNa pratha hai jisame prArambha ke 10 aura anta anyatra vAdirAjasUri ko SaTatarkaSaNmukha, syAdvAda- me 58 pRSTha ke Age ke panne nahI hai / " sambhava hai yahI vidyApati, jagadekamallavAdI upAdhiyo se vibhUSita kiyA vAdirAjakRta trailokyadIpikA ho / vidvadratnamAlA meM prakAgayA hai| ekIbhAva strota ke anta me eka padya prApta zita apane eka lekha me premI jI ne eka sUcIpatra ke hotA hai jisame vAdirAja ko mamasta baiyAkaraNo, tAkiko AdhAra para vAdirAjakRta cAra grathoM-vAdamaMjarI, dharmaeva sAhityikoM eva bhavyamahAyoM meM agraNI batAyA gayA ratnAkara, rukmaNI yazovijaya aura akalakASTakaTIkA kA hai|" yazodharacarita ke suprasiddha TIkAkAra lakSmaNa ne ullekha kiyA hai| kintu mAtra sUcIpatra ke AdhAra para unhe medinItilaka kavi kahA hai| bhale hI ina prazasA- kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai| paraka prazAstiyoM aura anya ullekho me atizayokti ho isa prakAra vAdirAjamUri ke paricaya, kIrtana evaM para so sandeha nahIM ki ve mahAna kavi aura tAkika the| kRtiyoM ke avalokana se jJAta hotA hai ki ve bahumukhI vAdirAjasUri kI adyAvadhi pAca tiyA~ asadigdha pratibhAsampanna kavi eva AcArya the| ve madhyayugIna saskRtahai--(1) pArvanAthacarita, (2) yazodharacarita, (3) ekI- sAhitya ke agraNI pratibha rahe hai tathA unhone saMskRta ke bhAvaratrota, (4) nyAyavinizcaya vivaraNa aura (5) pramANa bahavidha bhANDAra ko navIna bhAvarAziyo kA anupama upanirNaya / prArambhika tIna sAhisika evaM antima do nyAya- hAra diyA hai| unake vidhivat adhyayana se na kevala jaina viSayaka hai / ina pAca kRtiyo ke atirikta zrI agara canda sAhitya apitu sampUrNa bhAratIya vAGmaya kA gaurava nAhaTA ne unakI trailokyadIpikA aura adhyAtmASTaka samaddhatara hogaa| nAma do kRtiyo kA aura ullekha kiyA hai| ina me adhyA pravaktA saskRta vibhAga tmASTaka bhA0 di0 jaina grathamAlA se vi0 1975 (1618 esa. DI. snAtakottara kAleja , mujaphpharanagara (u. pra.) sandarbha-sacI 1. zrImadraviDasaghe'smina nandisaghe'styaruganaH / ___ varSa 21, aka 1 navambara 1666, pR0 15 anvayo bhAti yo'shessnnaastrvaaraasipaargH|| 4. pAzrvanAthacarita, prazastipadya 1-4 etra guNinassarve vAdirAje tvamekataH / 5. yazastilaka campU (sampA0 : sundaralAla zAslI) tasyaiva gaurava tasya tulA yAmunnati. katham // zrutasAgarI TIkA, dvitIya AzvAsa, pR0 265 -jaina zilAlekha sagraha bhAga-2, lekhAka 288 6. vahI, pR0 265 2. draSTavya : vahI bhAga 3 ko DA0 caudharI dvArA likhita 7. zakana pakAlAtIta sansarazateSvaSTasvekAzItyadhikeSu prastAvanA, pR0 33 gateSu aMkatA siddhArthasavatmarAntargatacaMtramAmasadanatrayo3. draSTavya : zrI gaNezaprasAda jaina dvArA likhita "dakSiNa dshyaam...| bhArata me jaina dharma aura saMskRti" lekha / "zramaNa" -~-yazastilaka campa, pR0 481
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10, barva 42, ki0 4 anekAnta 8. pArzvanAthacarita, prazasti padya 5 26. draSTanta : "ekIbhAva strota" kI paramAnanda zAstrI 6. dravyavya : jaina zilalekha saMgraha bhAga 2, lekhAMka dvArA likhita prastAvanA pR0 4 evaM nAthUrAma premI 213-216 kA "bAdi rAjamUri" lekha, jaina hitaiSI bhAga 8 aMka 10. vahI bhAga 3 kI DA0 gulAbacanda caudharI dvArA 11 pR0 511 likhita praratAvanA pR0 38 se uddhRta 30. saskRta sAhitya, prathama bhAga, kAvya khaNDa, paMcama 11. draSTavya . zrI nAthUrAma premI dvArA likhita "vArida pariccheda pR0 245 rAja sUri" lekha / jaina hitaiSI bhAgada. aka110 31. bhAratIya saskRti ke vikAsa me jainadharma kA yogadAna 12. jaina dharma ke prabhAvaka AcArya (dvitIya saskaraNa) vAdirAja pacAnana AcArya vAdirAja (dvitIya), pR0 570 13. jaina sAhitya aura itihAma, pR0 478 14. inTroDakzana TU yazodharacarita, pR0 5 15. saskRta sAhitya kA itihAma (kotha, anu0-magaladeva zAstrI) pR0 177 eva jainijma ina dA hisTrI Apha saskRna liTarecara : ema0 vinTa nitja, pR0 16 16. jaina zilAlekha sagraha, bhAga 1, lekhAka 463 17. vahI bhAga 3, lekhAMka 247 18 draSTavya : sarasvatI bhavana, jhAlarApATana ko hastaprati kA prArambhika pratrijJAvAkya 19. vahI, anatyaprazasti 20. pArzvanAthacArata, prazasti padya 4 (vAdirAjena kathA nibaddhA) 21 yazodhacarita 1/6 (teja zrIvAdirAjena) 22. draSTavya * kalyANI ke pazcimI cAlukya vaza kI vaMzAvalI phAdara harAza va zrI gujara, vikramAkadevarita bhAga 2 (hindu vi0 vi0 prakAzana) pari. ziSTa pathA jana zilAlekha saMgraha bhAga 3 kI DA. caudharI dvArA likhita prastAvanA, pR0 88 23. vikramAMkadevacarita 1/58-79 24. vahI, 2/1 25. pArzvanAthacarita prazasti padya 5 26. nyAgavinizcaya vivaraNa prazasti padya 5 27. yazodharacarita 3/83 evaM 4/73 28. zAkAbde ngvaaghirndhgnnne.....| pArzvanAthacarita, prazasti padya 5 32. vahI, pR0 126 33. vahI, pR0 188 34. vahI, pR0 86 35. trailokyadIpikA vANI dvAbhyAme vodgAdiha / jina gajana ekammAdekasmAd vAdirAjaH / / -janazilAlekha saMgraha bhAga-1 lekhAka 54, malliSeNa prazasti, padya 40 36. saskRta gAhitya kA itihAsa, bhAga 1, pacama pariccheda, pR0 215 37 jaina zilAlekha saMgraha bhAga 2, lekhAMka 215 eva vahI bhAga 3 lekAMka 316 38. jaina zilAlekha saMgraha bhAga 2, lekhAka 213 eva bhAga 3 lekhAka 315 36. vAdirAjamanuzAbdikaloko vAdirAjamanutAkikasiMhA vAdirAjamana kAvyakRtaste vaadiraajmnubhaavyshaayaaH|| ekIbhAva, antya padya 40 vAdirAjakavi nausi medinI tilakaM kavim / yavIya sanArage vANI nartanamAtanot / / yazodhara carita, TIkAkAra kA magalAcaraNa 41. zrI agaracandra nAhaTA dvArA likhita "jaina sAhitya kA vikAsa" lekha / jaina siddhAnta bhAskara bhAga 16 kiraNa 1 jUna 40 pR0 28 42. ekIbhAva strota, prastAvanA, pR0 16 43. jaina zilAlekha sagraha, bhAga 1, lekhAMka 54, prazasti padya 40 44. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 404 45. vidvadratnamAlA meM prakAzita hindI lekha kA pArzva. nAthacarita ke prArambha me jhaMskRta meM vAdirAjasUti kA pricy|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni ghAtaka kauna? 7 bAbUlAla jaina, kalakatte vAle Agama me yaha batAyA hai ki jisane munirAja ko eka tyAgI to sayamarUpI prANo se jItA hai vaha dasa prANo grAsa AhAra dAna diyA usane muni ko mokSa de dii| yaha se nahIM jItA ata: jinabhane unake sayama kI rakSA karI vyavahAra dRSTi kA kathana hai| isI kA khulAzA karate hue usane muni kI rakSA karI aura jisane unake saMyama ke ghAta batAyA hai ki munirAja ke AhAra kA vikalA huA- kA upAya kiyA usane muni hatyA hI krii| itanA baDA dhyAna se haTe--jaba AhAra diyA gayA to vaha vikalpa TUTa __pApa kA bandha hama apanI ajJAnatA meM kara rahe hai vaha bhI gayA aura munirAja dhyAna me sthira hokara kevalajJAna dharma ke nAma para / AhAradAna munirAja Ajakala munijana pustaka chapAne ke lie cadA karate ke nivikalpa samAdhi me sthita hone meM paramparA sAdhana ba nAne ke liA candA dukaTa karate hai athavA aura haA ata: aisA kathana kiyA gayA hai| usI prakAra jisa kayA gayA hai| usA prakAra jisa koI pracAra kArya ke lie candA ikaTThA karate hai| yahI te zrAvaka ne muni ko rupiyA-pasA diyA-parigraha diyA- kAma koI zrAna karatA to prazasA kA pAtra honA parantu mAna-sammAna kI cAha me sahayogI hunA athavA aneka prakAra muni avasthA me yaha kArya usa pada ke lAyaka nahIM hai| ke vikalpoM ke utpanna hone meM sahayogI huaa| 28 mUla kisI bhI rUpa meM mA mA sambandha aura paise ko mAganA guNo ke, saMyama ke ghAta me mahayogI huA usane muni ko muni ke lie upayukta nahI hai| Ajakala mA samajhA naraka de diyA / jo muni ke sacama ghAta me sahayogI hogA jAtA hai ki muni hI rupiyA ikaTThA kara sakatA hai isalie cAhe kisI bhI rUpa meM ho vaha tIvra pApa kA bandha vAdhegA kaI sarathA vAle bho muniyo ke mAdhyama se paMmA ikaTThA yaha nizcita hai| __ karavAte haiM aura badale me muniyo ko upAdhiyA bAMTate hai| yaha bAta isalie likhI jA rahI hai ki Aja samAja yaha kArya kahA~ taka upayukta hai hamane sayamiyo ko candA me loga binA samajhaM tyAgiyo ko sayama kI ghAtaka sAmagrI ikaTThA karane kA sAdhana banAyA hai vaha cAhe tIrtha kSetra dekara yaha samajhate hai ki hama dharmAtmA hai, hamane isa kArya rakSA ke lie ho cAhe mandira banavAne ko parantu sayamI ke me itanA paisA kharcA parantu unako yaha nahI mAlUma hai ki lie upayukta nahIM hai| yaha kArya thAvaka ke karane kA hai| ve sayama ke ghAta meM nAmatta bane hai isase to ulTA pApa isI prakAra saMyamI ke tela mAliza karanA vaha bho kA bandha hI hogaa| rAta ko kapar3e se zarIra ko ragar3avAnA, gariSTa bhojana zrAvaka nija me saMyama kI ArAdhanA nahI kara sakatA denA, unakI phoTo khiMcavAnA, naye-naye poho ko chapavAnA, hai taba vaha jo loga saMyama meM lage hai unake sayama ke pAlana aneka prakAra kI upAdhiyA~ denii| rAta-dina kA bheda nahI meM sahayogI banatA hai jo ki sayama ke prati ruci kA rakhanA / rAtri meM calanA-phiranA bolanA / AgAra ke lie kAraNa hai| vaha saba taraha se dUsare saMyamadhArI ke saMyama me paisA ikaTThA karanA zAsana devo ko pUjavA gA / ye saba bAte sahayogI honA cAhatA hai parantu sayama ke ghAta meM sahayogI to Ajakala dainika kArya ho gayA hai pUjadhAnA aura una nahI ho sakatA / parantu Ajakala jAne-anajAne hama loga saba kAryoM meM sahAyaka hai zrAvaka, yaha kahAM taka ThIka hai? sayamI ke saMyama ke ghAta me sahayogI bana jAte hai jisase merA sabhI bhAI-bahanoM se anurodha hai ki ve koI aisA puNya bandha to dUra rahA pApa kA bandha hI hotA hai / (zeSa pR0 12 para)
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina campUkAvya : eka paricaya 1) zrImatI saMgItA agravAla kAvya ke dRzya va zravya dono bhedo me se zravya kAvya campU, bardhamAna campU tathA mahAvIra tIrthakara campU bhI haiN| ke gadya, padya va mizra tIna bheda hai| mizra kAvya meM campU- vartamAna meM urdhamAna cambhU kI racanA kI gaI hai| ina kAvya kI gaNanA kI jAtI hai| kahA gayA hai ki gadya sabakA paricaya prastuta haipadyamaya kAvya campUrityabhidhIyate / arthAt gadya va padya yazastilaka campU ke kartA AcArya somadeva hai jinakA mizrita kAvya campU kAvya kahalAtA hai| campU kAvyo kA samaya I0 ko 10vIM zatAbdI tathA racanAkAla zakasavata paramparA kA zrIgaNeza AThavI zatI me trivikramabhaTTa ke nala 881 hai| somadeva mahAna tAkima va akhaMDa vidvAna the| campU se hotA hai| tabase yaha dhArA avicchinna calI aura ve rAjanIti ke bhI mahAjJAnI the / yazastilaka ke adhyayana lagabhaga do sau pacAsa cammU kAvyo ka sRjana huaa| campU se jJAta hotA hai ki ve beda, upaniSada, rAmAyaNa, paDadarzakAvya paramparA me jaina campU kAvyo kA bhI apanA viziSTa nAdi ke bhI apratima jJAtA the| yazastilaka kI kathAvastu sthAna rahA hai| jaina campU kAvyo meM somadeva kA "yaza- hiMsA va ahiMsA ke dvandva kI kahAnI hai| isame pATha stilaka' haricandra kA "jIvandhara" aura arhaddAsa kA aAzvAsa hai| prathama AzvAsa meM kathAvatAra tathA antima "purUdevacampU" bhati prasiddha hai| inake atirikta dayodaya tIna AzvAsa meM jaina zrAvakAcAra vaNita hai| mukhya kathA(pR0 11 kA zeSAMza) vastu to madhya ke cAra AzvAsa meM hI hai| kApaM na kareM jisase sayama kA ghAta hota ho, agara koI ujjayinI ke rAjA mAradatta ne manuSya yugala kI bali mAdhu bheSadhArI Agama ke viruddha kucha bhI cAhe to usako nA caNDamAri devI ke sAmane dene kA sakalpa kiyaa| isa hetu kaha denA yaha pAgama ko mAnanA hai| agara bApa bImAra ho lAye gaye jor3e ko dekhakara usakA mana ruka gayA aura usane aura DAkTara ne ThaDA pAnI manA kiyA ho aura bApa ThaDA unase vAlyAvasthA me dIkSita hone kA kAraNa pUchApAnI mAge to usake dene vAlA galata hai, nahI dene vAlA unhone apanI kathA me batAyA ki hiMsA kA sakalpa aura sahI hai| usa bApa kI bAta nahIM mAnane vAlA sahI mAne ATe kI murgI mAtra kI bali kA vidhAna karane ke kAraNa me beTA hai| hamAre lie Agama hI pramANa hai vahI hamArA kisa prakAra kramaza: mora-hiraNa-jalajantu-bakarI-bakarADAkTara hai usame jisa-jisa kAma kA niSedha hai vaha hama murgA cha yoniyo me bhaTakanA pdd'aa| yaha sunakara rAjA nahI kara sakate apane lie bhI aura dUsaro ke lie bhI hisA se virata huA aura sudata munirAja ke pAsa gyaa| cAhe vaha koI bhI kyo na ho| vyakti ko pramANatA nahIM isI saMdarbha me saptaga va aSTama AzvAsa me vibhinna vrato hai pramANatA to usa sarvajJa kI vANI kI hai vahI sarvopari va vidhiyo va donoM kA varNana hai| sudattAcArya kathita hai| tIrthakara bhI pUjya tabhI hote hai jaba usa Agama ke gRhastha dharma ko sunakara dono muni va prAyikA kA vrata anusAra ho| usa Agama kI avahelanA karane vAlA na grahaNa kiyaa| mUni hai na zrAvaka hai na jainI hai na vaha pUjane yogya hai unako dUsarA mahattvapUrNa jaina campUkAvya jIvandhara hai jisake pUjane vAlA bhI Agama kI avahelanA karane vAlA hai jina kartA mahAkavi harizcandra hai| harizcandra noyaka vazIya zAsana kA ghAtaka hai| jainam ja yat zAsanam yahI sarvopari kAyastha kula ke bhAdradeva va patnI rUpA ke putra the| hari pacandra vaiSNava parivAra meM paidA hokara svecchA se jaina bane /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ baina cammUkAvya / eka paricaya inakA samaya 11-12vI zatI hai| inakI anya kRti meM puradeva bhagavAna AdinAtha ke pUrvabhavoM kA varNana hai| dharmazarmAmyudaya prApta hotI hai| jIvandhara campU kI kathA- zeSa stabakoM me bhagavAna AdinAtha va unake putra bharata tathA / vastu isa prakAra hai-hemAgada deza ke rAjapurI nAmaka bAhubalI kA caritra nitraNa hai / grantha kA kathAbhAga atyanta nagarI ke rAjA satyandhara va rAnI vijayA thii| mantrI rocaka hai jise kavi kI kalpanAo ne aura bhI marma sparzI kASThAGgara ne chala se rAjA ko mAra diyaa| idhara rAnI ne banA diyA hai| isI kAraNa isa alpakAya kAvya me kavi mayUra yantra se ur3akara zamazAna me putra ko janma diyA jise AdipurANa kA samAveza saphalatApUrvaka kara ske| usane devI ke vacanAnusAra gandhotkaTa vaizya kA diyA / dayodaya campU muni zrI jJAnasAgara ko racanA hai jinakA usane usakA "jIvandhara" nAma rkhaa| dvitIya lamba me janma 1648 vikrama sa0 hai| inhone hindI va saMskRta me zikSA kA tathA apanI vIratA se gopo kI gAye chur3Akara 21 grantho kI racanA kI jiname dayodaya bhI eka hai| nanda gopa kI kanyA se apane mitra ke vivAha kA prasaga dayodaya kI kathAvastu meM kathA ke bahAne dharmopadeza hai| hai| tRtIya lamba maiM zrIdatta dvArA kiye gaye svayaMvara me isameM sAta lamba hai| prathama lamba me eka sundara bAlaka jIvandhara ne vINAvAdana meM gandharvadattA ko harAkara usase pUrva janma ke pApo ke kAraNa saDaka para jUThana khA rahA hai vivAha kiyaa| caturtha lamba meM apane vIratA va hAthI se jo Age calakara gaNapAla seTha kI putrI vipA me vivAha gaNamAlA ko bacAne se jIvandhara kA guNamAlA kA vivAha kregaa| tatpazcAta mRgasena dhIvara eka mahArAja ke upahotA hai / paca lamba meM kASThAgAra dvArA zUlI ko sajA dI dezanusAra apane jAla me prathama Ane vAlI machalI ko jAne para vahAM se ve yakSa kA smaragA kara candrAbha nagarI chor3ane kA vrata letA hai| dvitIya lamba meM use khAlI hAtha pahuMce jahA~ sarpa dvArA DasI huI padamA kI rakSA kI tathA ghara lauTA dekhakara usakI patnI kupita hotI hai aura donoM padamA se vivAha kiyaa| SaSTama lamba me premazrI se vivAha sarpa dvArA Dase jAte hai tathA somadatta va viSA banakara kA varNana hai tathA saptama lamba me hemA mathurAdhIza rAjA paidA hote hai| tRtIya lamba me gaNapAla seTha somadatta ko dRDhAmitra apanI putrI kanakamAlA kA vivAha jIvandhara ke apanI putrI kA bhartA sunakara mArane kI koziza karatA hai sAtha karatA hai / aSTama lamba me sAgaradatta kI putrI vimalA parantu use eka gvA nA uThAkara le jAtA hai tathA pAlatA se vivAha hotA hai| navama lamba me suramajarI se vivAha hai| caturtha lamba me bhI zakita guNapAla somadatta ko mArane kiyaa| dazama lamba meM govinda kI sahAyatA se kASThAgAra kI koziza karatA hai parantu bhAgyavaza vahA~ bhI usakA ko mArA aura govinda mahArAja kI putrI lakSamaNA se viSA ke sAtha vivAha ho jAtA hai| pacama lamba meM punaH vivAha kiyA hai| ekAdaza lamba me pATho rAniyo ne ATha vaha use apane putra mahAbala dvArA maravAnA cAhatA hai aura rAjaputro ko janma diyA aura unake sAtha jaina mandira ma ulTe mahAbala hI mArA jAtA hai / somadata puna: baca jAtA pUjA kara apane pUrvabhava sune tathA anta me putra satyandhara hai| SaSTama lamba meM guNapAla kI patnI use mArane kI ko rAjya saupa rAniyo sahita dIkSA lii| koziza karatI hai vahAM bhI gaNapAla mArA jAtA hai| tIsarA campUkAvya purUdeva hai| isake racayitA mahA- pazcatApa karatI huI vaha svaya bhI mara jAtI hai| saptama kavi arhadAsa haiN| inakA samaya 13-14vI zatI hai| lamba me mahArAjA vRSabhadatta somadatta kI vinayazIlatA se inakI anya do racanAye aura upalabdha hai-munisuvratakAvya prabhAvita ho apanI putrI guNamAlA kA bhI usI se vivAha tathA bhavyajanakaSThAbharaNa / prastuta kAvya ke kathA nAyaka kara detA hai / eka dina somadatta eka munirAja ko AhAra bhagavAna vRSabhadeva hai| isameM dasa stavaka hai| prathama meM detA hai aura unake upadezo se prabhAvita ho dokSA grahaNa ativala va manoharA ke mahAvala putra huaaa| jisake rAjya- karatA hai aura viSA va vasantasena bhI AyikA vrata letI hai| bhAra sambhAlane para usake mantrI svayabuddha ne sumerU parvata pAMcavAM campUkAvya "mahAvIra tIrthakara" hai jisake para do RSiyo se usakA pUrvabhava sunA / prathama tIna stabako (zeSa pR0 15 para)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ rela ko jaina pratimA 0 DaoN. pradIpa zAligrAma mahArASTra rAjya ke akolA jile meM akolA se 20 mekhalA ke rUpa meM ise prayukta kiyA gayA ho| lekina ki0 mI0 dUra cauhATA ke pAsa 'rela' nAmaka eka choTA- pratimA meM vastra ke kahI bhI lakSaNa nahI hai| isake sAmane sA kasbA hai| yahA~ para ugaliyo para ginane lAyaka di0 hI bAyeM hAtha para dAhinA hAtha rakhA hai jinakI cAroM jaina parivAra base haiM / adhikAza parivAro me pItala kI banI ugaliyAM spaSTa dikhAI detI hai jo aguSTha se jur3I huI hai| prAdhunika mUrtiyAM pUjA me hai| lekina zrI zaMkararAva phulabarakAra ke ghara eka sapheda saMgamaramara ko banI pArzvanAya mUrti ko dhote samaya jala sagrahana kI suvidhA ho isako mUrti barabama hI dhyAna khIca letI hai| yaha mUrti unake lie kamara ke cAro ora khAcA numA parikhA banAI gaI mandira koSTha me hai tathA roja pUjI jAtI hai| zodhakartA hai| jisase pAnI mUrti ke pIche na bhe| itanA hI nahI kisI vyaktigata kArya se rela gayA thA taba yaha mUrti dekhane nAbhi ke nIce jo sthAna banA hai usase pAnI bAhara nikakA suavasara milaa| lekhaka phulabarakAra jI kA kRtajJa hai lane ke lie eka chidra banAyA gayA hai jo sahajatA se jinhone kucha minaTa mUrti kA adhyayana karane kA avasara dRSTigocara nahIM hotaa| diyaa| pArzvanAtha ke sira para sAta sarpaphaNa kA chatra pradarzita sapheda saMgamaramara kI banI 23ve tIrthakara pArzvanAtha kiyA gayA hai jisame vaha dhyAna mudrA meM virAjamAna hai| kI padmAsana mudrA me baiThI yaha atyanta AkarSaka pratimA pratyeka phana para dono ora do-do vartulAkAra Akhe utkIrNa hai| yaha 8" lambe tathA eka ica moTe pAdapITha para banI kI gaI hai| sira para dhare sAtoM sarpa phana pIche se bhI sira hai| pAdapITha sahita mUrti kI UMcAI bAraha ica yAne eka para sAta khAcApro se akita hai jo gardana taka pahuvakara phITa hai| isameM pAzvanAtha ke sira para do iMca U~ca sAta eka me vilIna ho jAte haiN| itanA hI nahI rIr3ha kI haDDI sarpaphaNo kA chatra bhI sammilita hai| pAdapITha kA AkAra ke sAtha ise ekAkAra kara kamara ke nIce taka pahacAyA trikoNa hai| gayA hai| mUrti kA pichalA hissA nAga zarIra ke sivA pArzvanAtha ke sira para bhagavAna buddha ke uSNISa kI samatala hai| isa pratimA me zAsana devI tathA yakSa Adi bhAti tIna ghugharAle kezo kI laTeM mAtra haiN| zeSa bhAga / kI anupasthiti mahattvapUrNa hai . keza rahita yA muNDita hai jisa para sarpaphaNa avaziSTa hai| kAna kadhe para laTaka rahe hai / A~kheM adhakhulI hai tathA bhauheM pAdapITha kI vizeSatA yaha hai ki isa para do paktiyoM lambI hai| oTha kiMcita moTe tathA nAsAgra sIdhA hai| meM lekha vidyamAna hai jo adhikAza dhisa gayA hai| lekhaka grIvA tathA peTa kA hissA samatala hai kintu sInA thor3A kA adhika samaya taka mati kA adhyayana karane kA avasara bAhara nikalA pratIta hotA hai jisake madhya me zrIvatsa nahI diyA jisase use AsAnI se par3hA jA sakatA ho| cihna akita hai| stano ke dhuMDiyo kI jagaha bArIka chidra phira bhI lipI nAgarI mizrita akSaroM kI hai aura 18vI mAtra dRSTigocara hote hai| nAbhi ko ardhacandrAkAra rUpa me zatAbdI kI to nizcita hI hai| aura yahI isa pratimA pradazita kiyA gayA hai| isake nIce tIna caukora padmako kA samaya bhI hai| prathama paMkti meM kucha zabdoM ke bAda kA aMkana hai| sambhavataH adhovastra ko bAdhane ke lie 'mUlasaghe' zabda spaSTa rUpa se par3hA jA sakatA hai| nicalI
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ rela kI jaina pratimA paMkti meM eka trikoNa AkAra kA cinha banA hai jisake bAda lekha ko dvitIya pakti Arambha hotI hai / prastuta mUrti kA pichalA hissA kucha lAla-pIlA par3a gayA hai / patA calA ki lagabhaga 50 varSoM pahale ghara me lagI Aga kI vajaha se aisA huA hai| isake sivA koI kSati nahI phucii| zeSa pratimA kA pAliza aba bhI jaisA kA vaisA hai| prastuta mUrti sambhavata gujarAta yA rAjasthAnI kalA kA pratinidhitva karatI hai kyoMki isI kSetra me sAta sarpa phanoM ke chatra ke sAtha hI dekho me pArzvanAtha nAmollekha racayitA paramAnanda vaidyarana pANDeya hai jo vaiSNava pari vAra ke hai parantu jainadharma ke prati unake mana me vahA sadbhAva thaa| isI kAraNa 2500 va vIra nirmANa mahotsava ke upalakSa meM prastuta campUkAvya kI racanA kI / prastuta campU kA prArambha yajurveda ke usa mantra se hotA hai jisame gaNarAjya kI mUla bhAvanA nihita hai / anantara NamokAra mantra kA smaraNa kara lAla kile para nirvANotsava para hue sammelana kA varNana hai| RSabhadeva ko namaskAra karake caubIsa tIrthaMkaro ke janmAdi kA varNana hai| isake Age 1/3 bhAga me mahAvIra bhagavAna kA caritra citrita hai / Age 1/3 bhAga me jainadharma va usake siddhAnto kA varNana hai| anantara mahAvIra nirvAraNa varNana, mahAvIra ke 11 gaNadhara, satpuruSa va nArI kA lakSaNa mahAvIrASTakastrota kA varNana hai| anta me AvAhana kiyA hai ki mahAvIra ke upadezoM kA kriyAnvana hI Aja unakA vAstavika smAraka aura jAMjali hai| inake atirikta "vardhamAna campU" me tIrthaMkara mahAvIra kI paramparA lokapriya thI / sambhava hai yaha zabda bhI ukta mUrti lekha me bhAyA ho| vaise hI yahAM ke jaina parivAro kI pichalI pIr3hI kahI bAhara se Akara basI hai| bhAgapAsa ke ilAke meM birale hI jaina loga milate hai| ( pR0 13 kA zeSAMza) 15 vartamAna yuga me 24 tIrthaMkaroM meM se antima do tIcaMkaroM pArzvanAtha eva mahAvIra kI hI aitihAsikatA sarvamAnya hai| pArzvanAtha ko hI jaina dharma kA vAstavika saMsthApaka mAnA gayA hai| pArzvanAtha kI yaha mUrti vidarbha ke jaina dharma ke lie eka mahattvapUrNa srota hai iname sadeha nahI / 00 ke pA~ca kalyANako kA vivecana hai| isake racayitA mUla canda zAstrI haiM / prastuta racanA abhI aprakAzita haiM / puNyAzrava campU ke racayitA zrI nAgarAja hai / sambhavatAM isame kisI isame kisI puNya ke mahatva kA varNana honA caahie| "bhAratacampU" kA ullekha zrI jugala kizora mukhyAra ne kiyA hai / pa0 AzAdhara kRta bharatezvarAbhyudayacampU me bhArata ke abhyudaya kA varNana honA cAhie / jainAcArya vijayacampU ke lekhaka ajJAta hai / isame RSabhadeva se lekara maslipeSaNa taka aneka jainAcAryoM kI vAdapriyatA ke sAtha unakI anya sampradAyo para prApta vijaya kA varNana hai / isa prakAra pa0 somadeva se pa0 paramAnanda taka jaina campU kAvyo kI paramparA avicchinna rUpa se calatI rhii| yadyapi ye sakhyA me alpa hai parantu guNavattA kI dRSTi se agragaNya haiN| pratyeka campU kAvya me apanI kucha-na-kucha vizeSatA hai jisase ve vidvatsamAja ke zirohAra hai| 330 e, chIpI TaiMka, meraTha
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Athika samasyAoM kA hala-aparigraha DaoN0 supArzva kumAra jaina vizva samAja ko sabhI kriyAyeM artha arthAt dhana se padAryoM ko jAnane kI AvazyakatA hI nahIM rahatI kyoMki sambandhita haiN| jo samAja yA rASTra jitanA adhika dhanI ve svata: hI jJeya ho jAte hai| kintu AtmA ke atirikta hai, vaha utanA hI adhika vyAkula aura asantoSI hai| anya samasta jJeyoM ko jAnakara bhI vyakti ajJeya hI rahatA prAcIna aura arvAcIna prAya: sabhI arthazAstrI artha ko hI hai| vikAsa kA svarUpa-mApaka mAnate haiM, ataH pratyeka deza sarvazaktizAlI eva vikasita banane ke lie aura bhI adhika Aja vizva me varga saMgharSa kI jo dAvAgni prajvalita artha-prApti kA icchuka dikhAI paDatA hai| phalasvarUpa / ho rahI hai, viSamatAye bar3ha rahI hai, asantoSa aura IyA vizva-samAja me isa artha-prApti ke lie azAnti eva janma le rahI hai, dhanI va nirdhana, zrama va pUjI, niyojaka va saMgharSa vyApta hai| niyojita Adi ke madhya jo antara bar3hatA jA rahA hai, artha zabda R dhAtu se banA hai, jisakA tAtparya hai mAnava, mAnava kA zoSaNa kara rahA hai tathA hiMsaka ghaTanAyeM, beImAnI, corI-ukaitI, vyabhicAra va apaharaNa tathA yuddho pAnA, prApta karanA yA phucnaa| ata: artha kA tAtparya kI vibhISikAye dhadhaka rahI hai--una sabakA mUla kAraNa hai-jo pAye, prApta kare yA jise pAyA jAye yA prApta yaha hai ki samAja-vizva ke loga pratyeka vastu ko apanI kiyA jaaye| isa prakAra hIre, javAharAta, svarNa, rajata samjhakara use yena-kena-prakAreNa prApta karanA cAhate haiN| Adi bahumUlya dhAtuyeM, vaidhAnika mudrA tathA bhautika sampatti mAdi sabhA artha kahalAte hai| yaha to bhautikI dRSTikoNa yaha to spaSTa hai ki vizva me sampatti evaM bhogopabhoga kI hai| kintu jainAcAryoM ne isake atirikta artha ko AdhyA sAmagrI arthAt AvazyakatA pUrti ke sAdhana kama hai aura tmika dRSTikoNa se bhI paribhASita kiyA hai| A0 aura jana-samAja bahuta adhika asImita mAnA jA sakatA kundakunda ne dravya, guNa aura unakI paryAyo ko 'artha" nAma hai| ina sabase adhika hai--vyakti kI tRSNA yA marchAse kahA hai, unameM guNa-paryAyoM vAlA prAtmA dravya hai|' dayA bhAva / mUrchA arthAt "yaha merA hai, yaha vastu merI hai" "aryate gamyate paricchidyate iti artho nava padArtha"-jo aisA mamatva pariNAma kI parigraha kahalAtA hai| kubera ke jAnA jAtA hai vaha artha hai, jo nava padArtha rUpa hai| "aryate samAna vaibhava hote hue bhI jisame kicit bhI lAlasA, gamyate jAyate ityartha " jo jAnA jAye so artha hai| tRSNA yA mUrchA nahI hai, vaha aparigraha-samAna hai| isake "arthadhyeyo dravyaM paryAyo vA" arthadhyeya ko kahate hai, isase viparIta jo akiMcana hai kintu kubera ke vaibhava ko pAne kI dravya aura paryAya liye jAte hai| isa kathana se yaha spaSTa lAlasA rakhatA hai, vaha mahAparigrahI ke samAna hai| isase hotA hai ki vAstava meM AtmA hI artha hai aura yahI prAptavya spaSTa hotA hai ki mAtra bAharI padArthoM kA sacaya parigraha hai| dhana svarUpa artha kI upAdeyatA unhI ke lie hai jo nahI hai kintu unake prati jo lagAba 'aTaicamaiNTa' hai, jogAnu zArIrika-aindrika sukha prApta karanA cAhate hai, kintu jo bhUti hai tathA unako prApta karane kI satata vAcchA hai, vaha mokSArthI haiM unake lie to isakA pAramArthika tAtparya hI aisI sthiti me parigraha nAma pA jAtA hai| yaha mUrchA hI gyojanIya hai kyoki isa triloka me samasta jJeyoM meM AtmA pAMco prakAra ke pApo kA mUla srota hai| jo parigrahI hai tathA varUpI artha hI ekamAtra jJeya hai| ise jAnakara anya parigraha ke arjana, sambardhana evaM saMrakSaNa ke prati jo sadaiva
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAdhika samasyAoM kA hala-aparigraha saceta hai, vaha hiMsA, mUTha, corI va abrahma se baca hI nahIM mAnane lagatA hai, tabhI garIba-amIra, choTe-bar3ekA vargabheda sktaa| paidA hotA hai aura tabhI se saMgharSoM kA janma hotA hai| artha saMcaya kI bhAvanA yA tRSNA ke kAraNa samAja meM har3atAleM, tAlAbandiyAM, tor3a-phor3a Adi saba isI ke parimatsya-nyAya pracalita ho jAtA hai arthAt jo zaktizAlI NAma haiN| ataH samAja meM Arthika zoSaNa kI samApti, hotA hai vaha dUsare kA zoSaNa karane lagatA hai / phalasvarUpa adhikatama sAmAjika kalyANa kI prApti, samatva kI khIMcatAna va chInA-jhapaTI calane lagatI hai aura zurU ho sthApanA tathA samAja ko samAna rUpa se sukhI, samRDa aura jAtA hai saMgharSa, vividha atyAcAra va anyAya, Arthika sugaThita karane ke lie bAhya bhautika padArthoM kA AvazyazoSaNa Adi / jaise hiMsA meM prANoM kI hAni hotI hai, vaise katA se adhika saMcaya karane para niyantraNa-niyamana Avazyaka hI Arthika zoSaNa meM bhI hiMsA hotI hai ataH Arthika va anivArya hai| zoSaNa bhI hiMsA hai| hiMsA me to vyakti mara jAtA hai kintu zoSita hone para yA dhana ke haraNa ho jAne para 2. antaraMga parigraha -- krodha, mAna, mAyA, lobha manuSya jIvita rahate hue bhI maraNa ke samAna hotA hai| tathA hAsyAdi nau kaSAya aura eka mithyAtva Adi bhAvadhana-sampatti ke ekatrIkaraNa ke lie vyakti na kevala beI. nAye vyakti ke antaraMga parigraha haiN|' akiMcana hone para mAnI karate hai balki corI kA sahArA bhI lete hai| dhana / bhI yadi vyakti yA samAja kI saMcayazIla buddhi banI rahe ke mada meM Akara vaha abrahma kA bhI sevana karane lagatA to na to Arthika zoSaza rukegA aura na hI Arthika saamaahai| isa taraha pAMcoM prakAra ke pApo meM rata rahatA hai| jika viSamatA dUra hogI, ata: vyakti ko apane AMtarika spaSTa hai ki parigraha arthAt anAvazyaka saMcaya pApa hai, dhikAroM para svayaM hI niyantraNa pAnA hogaa| parigraha ho aparAdha hai aura eka sAmAjika anyAya hai| isase dUsaroM yA na ho, kintu yadi anAvazyaka saMcayazIla buddhi na ho ka AdhikArika vitaraNa kA apaharaNa hotA hai| Ava to sAmAjika kSitija para koI prabhAva nahI hogA aura na zyakatA pUrti ke lie vastuyeM upalabdha nahIM hone ke kAraNa hI koI samasyAyeM paidA hoNgii| Atmahita kI buddhi rakhane dUsaroM kI kAryakSamatA kA hrAsa hotA hai| jisase rASTrIya vAlA pArivArika bharaNa-poSaNa ke lie Avazyaka va utpAdana meM kamI AtI hai| isa prakAra sAmAjika va paryApta to dhanAdi kA saMyama karegA kintu anAvazyaka rASTrIya hita pratikUla rUpa se prabhAvita hote haiM / Avazya saMyama kabhI nahIM karegA, phalasvarUpa Arthika zoSaNa nahI katA se adhika vastuoM kA saMgraha Avazyaka rUpa se dUsaro hogA aura samAja meM Arthika samAnatA susthApita hogii| ke hisse kA apaharaNa hai, anAjita Aya hai aura vivadha pUMjIvAda kA mUla yaha mUcha bhAva hai jisa para niyantraNa ArthikI samasyAo kA mUla hai| prAvazyaka hai anyathA pUMjIvAda.ke samasta doSa utpanna ho parigraha do prakAra kA hai bAhya parigraha evaM ataraMga jaayeNge| prigrh| samasyAjanaka tarIke-prAyaH vyakti dUsaro se 1. bAhya parigraha-isame bhUmi, makAna, svarNa, adhika dhanI banane kA svapna dekhate haiM aura isake lie vaha rajata, dhana-dhAnya Adi acetana tathA naukara-cAkara, pazu,strI koI bhI tarIkA apanAne ke lie tatpara rahate haiN| jaise Adi sacetana padArtha zAmila kiye jAte hai| inake saMyama kucha tarIke nimna haiMke lie vyakti avaidhAnika tarIko kA upayoga karatA hai 1. pratyakSa va parokSa kara Adi pArvajanika rAjasva jisase mamAja meM bhraSTAcAra ba anaitikatA bar3ha jAtI hai evaM kisI vyakti kI dhana-sampatti Adi ko corI karanA, aura samAja ke nimna va madhyama varga ke logoM ke A..ka corI karane ko preraNA denA yA dilAnA, corI ke upAva zoSaNa ke asahya kaSTo meM vRddhi ho jAtI hai| jaba vyakti batAnA yA corI karane vAle vyakti ke kAryoM se sahamati inheM apanI AzyakatA pUrti kA sAdhana mAnakara sAdhya prakaTa karanA Adi /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ po a Yo, fino X anekAnta In Rajasthan and Gujarat specially-where want most. When the male is killed before our feather co-operatives are-it lives just he mates, it is only a matter of time before outside the villages and is almost tame, an the species dies out. And now, of course, easy mark for traps, bullets and even village the government will recruit more fowlers, bows and arrows. mor: killers and earn a lot of foreign exPlease don't believe that the bird, just change - which it can use to buy more guns because it is venerated and protected by law, and fighter planes. is not killed even now. The religious centres Is there no limit to the venality of this of Pardwar, Benares, the tourist shops in government? I would like to see any other small and big hotels, at the Red Fort, in country export its national bird-or kill its Agra -- where do you think they get their national bird and export the feathers for gross feathers from ? Professional fowlers who ugly handicrafts like fans, brushes, piano stalk the bird and kill it. The best time is dusters or just arrangements in vases instead in the morning while it dances or at roosting flowers. time, for these beautiful silly birds sleep in Don't buy peacock feathers. They have the same trees every night and the hunters not been collected naturally for any shop in wait under the trees. It is killed the way India. In our religious and mythological you kill a chicken. The head is chopped sculptures and paintings the presence of off, the crest pulled out and then all the tail the peacock is meant to shwo an idyllic feathers The hunters keep the meal, the and sanctified state of being. They will shops get the feathers. Sometimes when bring you happiness they will destroy evil thy don't want to risk blood on the represented by snakes which peacocks eat feathers, the btrd is caught in a trap, in great quantities I know they bring joy, its legs are broken, it lies there screaming for often, careering across the country on a with short gasping shrieks--ka-aan ka-aan nolitical tour I have come across them in the while the hunter plucks its feathers one by one le monsoon and my heart has always felt ligbier before killing it. The equivalent of pulling If you believe, as the Sanskrit books believe, i vor bunches of hair off your head or the nails alls that a peacock is the glory of God, then help off your fingers. protect them not only by stopping tourist This bird of ours is not going to last shops from stocking feathers but also by another 10 years for the male is killed usually writing to your state government, the coduring the mating season for that is when he operatives and to the Chief Controller of has his full train-- the longest or last rows of Imports and Exports to ban the export of the his upper tail which are the fcathers the shops feathers. (Borrowed from the Illustrated Weekly of India with thanks)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ (gatAMka se mAge) zuddhi-patra dhavala pu0 3 (saMzoSita saMskaraNa) javAharalAla siddhAntazAstrI, bhINDara pRSTha paMkti 206 azuddha sutra saruvA 2 kI sAsaNasammAiTTi 216 240 242 jIvo kI guNasthAna ke kAla se kahega ora jayagA pacendripatiyaMca tiyaMcayoninI sabase bar3A asaMkhyAtagRNA kA kathana karanA tappaDiseghaggaLaM vikalpa ke hone meM ghaNaMgulatadiyavagga mUla sUtra saMkhyA 2 eva 15 kI tirikkhasAsaNasammAiTTi [pariziSTa dRzyatAm pRSThAka 23] tiyaMco kI guNasthAna me sthiti arthAt TikAva ke kAla se kahege aura jAyagA paMcendriya tiryaMcayoninI sabase stoka (thor3A) asakhyAtaguNA hai, aisA kahanA tappaDisehaNaTTha vikalpasvarUpatA prApta hona meM xxxxxxx [cAra bhAgahAra kahA~ se Agaye? tIna dhArAoM ke lie tIna ho bhAgahAra caahie| dekho-pR. 141, 150, 156, 225 Adi] --vidiyavaggamUlANaM 248 246 246 --vidiyavagga mUlANi 252 dUne Aya --saMjadarAsi Adi kI pAdacA 254 256 Aye -~-saMjadarAsi ca [dekho-pariziSTa patra 23] Adi nau gAdava (dekho-dha. pu. 41163, ci. sA. 313 Adi) pacAsa varga yojana 7605664150 (varga yojana) xx xxx 256 256 257 pacAsa yojana 7905664150 yahA~ dhavalA ke upalabhya 22-24 nimna udAharaNa se spaSTa hai
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22barSa 42, ki. 257 258 256 261 azuddha paccIsa hajAra se saMkhyA pratarAMguloM se jayagI strivediyoM ke alpa hone ke kAraNa kA 161 263 21 yoniniyoM kA avayavo ke guNakAra hai jo ktavyaM / 265 266 paccIsa hajAra yojana se saMkhyAta pratarAMguloM se jAyagI strivediyo meM sAsAdanasamyagdRSTitva Adi bhAvoM ke kAraNa kA [yAnI unameM vizuddhi labdhi Adi hetuoM kA] manuSyaniyo kA avayavI ke pratibhAga hai jo vttvvN| [maNasa appajjattANa patthi paratthANa-ppAbahuga / kathana karanA caahie| [labdhyaparyAptaka manuSyoM meM (midhyAdRSTi guNasthAna se vyatirikta zeSa guNasthAnoM ke abhAva ke kAraNa) parasthAna alpa-bahutva nahIM hai / ] hI prApta hotI te (pariziSTa patra 24) sUcyaMgula ko sUcyaMgula ke prathama vargamUla se 266 kathana karanA cAhie prApta ti 267 271 278 taM lh lh 111 WWW. lh sUcyagula ke prathamavargamUla ko dvitIya vargamUla se Agha // 66 // asaMkhejjaguNA asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNa go. jI. 665-70 ghanAMgula guNakAra hai| dhanAMgula guNakAra hai| Upara vANavyantaroM se lm lh lh l lh oghaM // saMkhejjaguNA sakhyAtaguNe saMkhyAtaguNe go. jo. 635-40 dhanAgula pratibhAga hai| dhanAMgala pratibhAga hai| Upara alpabahutva apane svasthAna alpabahatva ke samAna hai| vANavyantaro se praiveyaka taka parasthAna alpabahutva jAnakara kahanA caahie| sgssthaannbhNgo| tti [paratthANappAvahuga jANiya Neyavya] / uri sohammIsANamicchAiTThivikkhaMbhasUImetasUci-aMgulapaDhamavagmUlANi / 186 aveyaka taka apane svasthAna ke samAna hai| sagasatthANabhaMgo pti / uvari 260 290 262 sohammIsANamicchAiTThivikkhaMbhasUI va /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pukhi-patra pRSTha 292 paMkti 24 azuddha viSkaMbhasUcI ke pratibhAga ke samAna 296 . . rm hotii| bhAga se| jagacchaNI ke saMkhejjasUI Adara Adara .. 306 16 307 314 marAgasvarUpa se vilidiyabapajjattehiya arane para aparyApta jIva haiN| viSkambhasUcI pramANa sUcyaMgula ke prathama vargamUla [AzA deM to pUrI gaNita karake usase siddha kara bheja duuN|] hoti / bhAga se jagatzreNI se sakhejjasUci-aMgula prArambha prArambha [noTa-prAdaredabva hotA to 'Adara' artha ThIka thaa| ADhavedavvaM kA 'prArambha' artha hI ThIka hai| dekho-ja. pa. pu. 14 / 323 meM Ar3hattasAdo kA artha tathA ja.dha. 14226 meM ADhavei Adi ke artha / dekho-ja. gha. 15.160 meM ADhavijjade kA artha / ] eka svarUpa se vilidiyaapajjattehi ya karane para aparyApta jIva hai| zeSa eka khaNDa pramANa dvIndriya paryApta jIva haiN| taka sarva ekendriya saMkhyAgaNe jAkara anekAntika (hevAbhAsa) doSa hai| aba ghanAghana meM ghaTA denA cAhie [taba jo AtA hai vahI abhISTa rAzi kA avahArakAla hogaa|] // 75 / / palyopama se nyUna sAgara meM jIvarAzi ke gaNide rAzi ke asaMyatasamyagdRSTi bAdaravAphphaipatteyasarIrapajjatta carama pakti 316 M M 10 M MY mmmmmm Mmm 30 32. taka ekendiya asakhyAtagaze jAkara anekAnta hai| aba dvirUpa meM ghaTA denA cAhie / / 7 / / 341 344 347 360 palyopama sAgara meM jIvarasi ke guNade 366 paryAptarAzi ke asakhyAtasamyagdRSTi bAdaravaNaphphaipajjata-patteya sarIrapajjattavanaspatikAdhika paryApta, pratyekArIra paryApta 20 vanaspatikAyika-pratyekapArIra-paryApta (kramazaH)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthakara RSabha smRti para vizeSa : nirmANotsava : samaya kI pukAra 1. padmacandra zAstrI saMpAvaka 'anakAnta' vRSabha-RSabha uttama ko kahate hai aura jainiyo meM isa stiyoM aura nirvANoMke manAne mAtrase kucha hAtha nahIM aayegaa| yuga ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva bhI uttama the| unakA manAnA hai to sAtha meM svayaM ke nirmANa utsavo ko manAe~nirvANa hue kitanA kAla bIta cukA yaha kisI ko mAluma apanA nirmANa kareM--AcAra-vicAra sudhaareN| nahI aura na koI manISI hI isakI gaNanA kara sakA / phira hama dekha rahe hai ki Aja jaina kI hara zAkhA bhI loga nirvANa kI smRti Dhoye aura unakA nirvANotsava vAle gatAnugatika bher3acAlI se ho rahe hai| sabhI manAte cale jA rahe hai / bhalA, nirvANa-anta, kA utsava sampradAyo ke sabhI vargoM me zrAvaka to zrAvaka, sAdhugaNa kyoM aura kaise ? jo bIta cukA, calA gayA usako jaya bhI AcAra-vicAra se haTa kara paise aura dikhAve kI capeTa volanA lakIra ko pITanA hI hai-niSphala / utsava to meM A gaye haiN| sabhI vargoM meM bhISaNa kANDa ho rahe hai nirmANa meM aura nirmANa kA hI sArthaka hai, jisame kucha aura koI unheM varjana meM samartha nahIM hai| idhara loga bane yA bana sake, pragati ho sake / so loga apanA nirmANa ahiMsA kI bAta karate hai aura hiMsA ke mUla parigraha to karate nahIM--RSabhavat AcAra-vicAra to banAte ko AtmasAt kiye jA rahe hai / hara eka zAkhA ne svanahI, kore nirvANa kI jaya bole cale jA rahe hai jaise ve upakAra ko choDa ke bala paropakAra karane ko dheya banA ajAna hoM yA vikRta paramparAoM dvArA ajAna kara rakhA hai yaha bar3I bhArI kamajorI hai| diye gaye hoN| aise hI kucha loga hai jo janma-jayantiyoM kI Aja kA jaina nAmadhArI prANI sarvAnumata mAnya paramparAo ko Dho rahe hai| goyA, unhe do hI bAte yAda nAoM (jo jainI me bhI haiM) ko poSaNa de rahA hai| raha gaI haiM janma aura anta kI-- jayantI aura nirvANa para. mala jaina mAnyatA aparigraha (jisake hone para zeSa kii| sabhI dharma svaya pana jAte hai) ko bhUla cukA hai| smaraNa smaraNa rahe ki jaina mAnyatA me utpAda-vyaya ke sAtha rahe jinakA Apa nirvANa manAte hai unhone bhI pahile dravya kA eka tIsarA svabhAva bhI hai-dhauvya / jise jainI parigraha tyAga kara apanA nirmANa kiyaa| isa nirmANa bhUlA baiThe hai| ve janma-maraNa kI bAta karate hai vastu kA avasthA meM unakA sAdhu rUpa thA-usa sAghutva kI prApti jo thira svabhAva dhrauvyarUpa dharma hai aura jisase dhrauvya- kA prayatna karanA caahie| Aja to ApakA sAdhu bhI Atma svarUpa taka pahuMcA jA sakatA hai-usa dharma sevana vicalita hai ! aura nahIM, to usake zuddha rUpa kA hI ko bhala baiThe haiN| jaba taka mAnava sva-jIvana meM pana nimA / nirmANa karane ke mArga para nahI calegA, taba taka vaha tIrthaMkara RSabhadeva ke bAre me hama kyA kahe ve mahAna anaginata jayantiyo aura nirvANotsavo ke manAne ke bAda aura mahAnatama the| isa yaga ke ve Adi puruSa the, unhone bhI giratA hI jaaygaa| kyoki janma-maraNa vastu kI dharma kA prakAza kiyaa| yadi ve na hote to Aja jainI paryAe~ haiM jo athira hai aura athira ke sahAre vaDhane kI bAta kA bAta bhI na hote / unake banalAye mArga se AtmotthAna kI dizA kI bhI athira hai| bhalA, jo svaya athira hai vaha kisI ko kA vodha hotA hai aura mArga para calane se siddha-pada kI thira kaise bnaayegaa| ata: ina athira utsavo arthAt jaya (zeSa pR0 32 para)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambara sAdhu ko mora-piccho ? pacandra zAstrI, saMpAdaka 'anekAnta gata dinoM hameM eka patra milA hai aura hamArA dhyAna ke aparigrahatva guNa kA khyApana karate haiN| sarvathA apariisa ora AkarSita kiyA gayA hai ki kyA mayUra picchI grahI hone ke kAraNa hI digambara sAdhu meM ahiMsAdi mahAvata dhAraNa karane se vartamAna digambara sAdhu-sAdhviyoM kA hisA phalita hote haiN| yadi aisA na hotA aura aparigraha kI ke vyApAra meM yogadAna nahIM ? upekSA kara ahiMsA Adi ko pradhAna-dharma mAnA gayA hotA lekhaka ne hameM 'The Illustratad weekly of to AcAryoM ne pUrNa digambaratva meM hI ahiMsAdi mahAvatoM India. oct. 15, 1989 kA vaha pRSTha bhI bhejA hai kA khyApana na kiyA hotA arthAta unhone parigrahiyo meM jisame 'Maneka Gandhi calls for a ban on bhI ahiMsA Adi mahAvatoM ke ho jAne kA vidhAna kara the wanton Killing of our national bird, diyA hotA? para, aisA kiyA mahI gayA hai| jaba bhI The pecook for the export of its Feathers' mahAvata hoMge-sadA pUrNa aparigrahI meM hI hoNge| phalataH lekha chapA hai| --mUla dharma aparigraha hI hai aura di0 sAdhu isI rUpa me ukta lekha ko par3hakara hama sihara uThe ki aisI hote haiM-ve apane pAsa tila-tuSa mAtra bAhya aura rAgAdinirdayatA se bhI mayUra paMkha prApta kie jAte haiM kyA ? rUpa antaraga parigraha nahI rkhte| bhAvapAhaDa meM di0 sAdhu yadi aisA hai to hamArA kartavya hai ki hama mahAvratI ke viSaya meM kahA hai-- maniyoM ko to hiMsA meM nimitta kAraNa hone se bacAeM, "NiggaMthA NissaMgA NimmANAsA arAya NihosA / Adi / hama ukta aMgrejI lekha pAThakoM kI jAnakArI ke Nimmama NirahaMkArA panvajjA erisA bhaNiyA // 4 // lie anekAnta ke paSTha 19-20 para de rahe haiN| tilatusamattaNimittasama vAhiragaMtha saMgaho Natyi' // 55 // ukta lekha ke prasaMga se hamane ucita samajhA ki picchI pravajyA-nirgranyasvarUpa, parigraha se rahita, mAnapara kucha citana diyA jaay| kyoki jaba Aja munigaNa rahita, AzA se rahita, rAga-dveSa se rahita, mamatvabhAva saikar3oM (zAyada ve 500-1000 taka bhI hote hoM) piccho rahita aura para kartRtva ke abhimAna se rahita hotI hai| (paMkhoM kI pIchI rakhate hai aura zrAvaka unheM pIcho dete usameM bAhya rUpa meM bhI tila-suSa mAtra parigraha nahI hotA / haiM, taba itane adhika mayUra pakhoM ko upalabdhi ke tarIke sAdhu ke pUrNa aparigraha rUpa meM hone para vaha svayaM kAprazna sahaja hI uTha jAtA hai ki kyA mayUra paMkhoM ko meM anya pApa-janaka sabhI doSoM se bacA rahatA hai parazrAvaka svayaM bInakara lAte hai yA bAjAra se kharIdate haiM ? usakI zArIrika hamana-calana Adi kriyAoM meM anya kyoki vartamAna sAdhu to bastiyoM ke rahane me abhyasta haiM, jIvoM kI virAdhanA se nahIM bacA jA sakatA-sUkSma jIvoM ve pakha kaise lA sakege. aadi| picchI para ciMtana dene se ke ghAta kI sambhAvanA nahI rahatI hai| phalataH usa sambhApahile hama yaha aura gpaSTa kara deM ki digambara sAdhu ko vanA ke nivAraNa hetu zAstroM me sAdhu ko mayUra picchI pIchI anivArya kyoM hai - jabaki vaha sarvathA aparigrahI haiM? rakhane kA vidhAna kiyA gayA hai aura mayUra pichI ko jaise pitA se utpanna putra apane pitA ke pitRtva guma parigraha saMjJA se mukta rakhakara use akaraNa ko sajJA dI kA khyApana karatA hai -pitRtva guNa ko puSTa karatA hai, gaI hai| picchI upakaraNa isalie hai ki usase jIvoM kA vaise hI aparigraha se phalIbhUta ahiMsA Adi bhI aparigrahI prANarakSaNarUpa upakAra hotA hai|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26, varSa 42, ki. 4 pramekAmta ho. Agama meM picchI ke nimna guNa batalAe haiM kA ullekha hai| tathAhi-'vigauravAdikSepeNa sapicchA'rajaseyArAmagahaNaM maddavasukumAradA laghRttaM ca / jUlizAlinaH / (A0 mA0 2172) sAdhu bandanA ke prasaga jatthede paMcaguNA ta paDilihaNaM psNsti'| meM likhA hai-'pazvardhazayyayA''namya sapicchAMjalibhAlaka' -bha0 A0 2/98 (AcArasAra 2217) vijayA0-'rajasaH sacittasya acittasya vA ravedasya ukta sabhI bhAti digambaro me bhayara picchI kA agrAhaka, madusparzatA, sukumAya, laghutva caite paMcaguNA snti|' vidhAna hai| aura zvetAmbara Agamo me zvetAmbara sAdhuo arthAt jo sacitta aura acitta raja-dhUli ko grahaNa ke lie picchiA ke sthAna para rajoharaNa rakhane kA ma kare, pasIne se gIlI na ho, komala sparza vAlI aura vidhAna milatA hai| vahA rajoharA ke aneka prakAra stasvayaM meM komala ho tathA halkI ho aisI pratilekhanA lAe gae haiN| jaise-augikam (Una mI) auSTrikam (picchI) prazasta kahI gaI hai| kyoMki sUkSma jIvo kI (UTa ke bAlo kI) sa nakaM (sana kI) valkala (chAla se rakSA karane meM aisI picchI hI samartha ho sakatI hai aura banI) muMjadasA (mUMja kI) kaulajjadasA (rezamI) Adi / ukta guraNa mayUra picchI me hI pAe jAte hai-isase komala hamArI dRSTi se rajoharaNa ke ukta rUpa kisI bhI bhAMti upakaraNa anya nhii| mUlAcAra ke samayasAra adhikAra mayUra picchi ke guNoM kI samatA nahI kara sakata aura nA meM isI gAthA ko TIkA meM ukta pAMcoM guNo ko batalAkara hI unameM picchikA meM batAe gae pAMvo gugA hI sambhava likhA hai ho sakate hai| mayUra picchI me to itanI komalatA hotI ___ 'yatrate pacaguNAH dravye santi tatpratilekhana mayUrapiccha- hai ki use A~kha kI putalI me phirAne para bhI koI hAni grahaNaM prazasanti AcAryA: gaNadhara devAdaya iti / ' nahI hotii| aige guNa ke kAraNa hI vaha jIva rakSA me mulAcAra ke samayasAra adhikAra me gAthA 17 me samartha hai| 'paDilihaNa'-pratilekhana pada hai / vahA vasunandI AcArya- jahAM taka mayUra-viccha prApta karane kI vidhi kA prazna kRta TIkA meM pratilekhana zabda kA artha 'mayUrapicchI' kiyA hai ki sAdhu ko piccha (mayUkha) kI prApti kaise ho? vaha gayA hai-'dayA pratipAlanasyaliGga mayUra picchikA graha- svayaM mayUrapakha na lAe--ekatrita kare / zrAvaka use Namiti / ' mayUra picchikA grahaNa dayA-pAlana kA cihna piccha dAna de 1 gobhI taka to hamAre dekhana me nahI hai| amarakoza 215131 me 'zikhaNDastu piccha vahanapuMsake' AyA ki piccha-mAna nAmaka bhI koI dAsa ho| prAcIna kara kara spaSTa kiyA hai ki-piccha zabda mayUra pakha kA ArAtIya Agamo me bhI kahI ullekha hamArI daSTi vAcaka hai| jaina Agamo me isa piccha zabda kA aneka meM nahI aayaa| ho, isake viparIta aisA siddha avazya hAtA sthalo para ullekha milatA hai| hai ki prAcIna kAla meM munirAja svaya hI jagala se mayUra nadIna-dIkSA dete samaya AcArya dIkSita ziSya ko paMkha cana lete rahe ho| zlAkavAtika me 'adattAdAna 'raNamoarahanANa bho antevAmin, SaD jIvanikAya rakSagAya steyam' sUtra kI vyAkhyA meM kahA gayA haimArdavAdi gaNopetamidaM picchikopakaraNaM gRhANa'-(kriyA 'pramattagogato yat syAdattAdAnamAtmanaH / kalApa pR0 337) volakara picchikA detA hai| isI steyaM tatsUna dAnAdAnayogyArthagocaram / / kriyAkalApa me dIkSA grahaNa kI vidhi meM AcArya dvArA tena sAmAnyaTho'dattamAdadAnasya snmnH| picchikA ke die jAne kA ullekha hai sarinnirjharaNAdyambha. zuSkagomayakhaNDajam'siddhayogivadbhaktipUrvaka liGgamaryatAm / bhasmAdi vA svayamukta picchAlAbuphalAdikam / sucAruyA nAgnya picchAtmakSamyatA siddhabhaktitaH / / ' prAsukaM na bhavet steya pramattatvasya hAnitaH / / ' guru vandanA ke sambandha meM bhI picchikA ke upayoga -ilo0 vA0 7 / 15 / 1-3
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambara sAdhu ko mora-picchI? adattavastu ke AdAna (grahaNa karane) me jahA~ pramatta aura kisI mayUra paMkha dvArA hI kiyA jAtA rahA hogaa| yoga (pramAda) hai vahA~ norI hai aura jaba pramAda kA kyoMki sUta yA dhAgA aura sana bhI muni ke lie parigraha yoga nahIM hai vahA~ corI nahIM hai| isalie pramAda hotA hai--muni ko usakA varjana anivArya hai| vartamAna (rAga-kaSAyAdi) ke na hone me muniko maritA, jharane mAdhuoM kI pIchiyA~ to dRr3habadha vAlI aura itanI saghana hotI Adi ke prAsuka jala, gomayakhaNDaja-bhasma Adi mayUra hai ki unake bandhana-sthala kA parimArjana bhI kaThina hopiccha aura prAsuka alAvu-phala (tavI) Adi ke lene meM uname sUkSma trasa jIvo kI utpatti bhI sambhava ho| pochiyoM corI kA doSa nahI hotA hai| arthAt isase siddha hotA hai ki kA gunthana sambhavata: sana yA dhAge se bhI hotA ho taba bhI maniyoM ko ukta vastuo ke svata: grahaNa ka ne kA vidhAna Azcarya nhii| rahA hai aura usame corI nahI mAnI gaI hai| phalataH hame taba kheda hotA hai jabaki ahiMsA kA Dhola pITane vAle kucha loga jIva rakSA ke pracAra meM pAnI meM munigaNa ukta vastuoM kI bhAMti mayUrapakho ko bhI maaikrosko| lagAkara jIvarAzi dikhAne kI bAta kara jagala se svayaM grahaNa karate rahe hai| uno jaMgalo me rahane / se yaha sahaja sAdhya bhI rahA / para, Aja bar3e nagaro kI janatA ko vaisI hiMsA ke varjana ko kaheM aura ve saghana rUpa baDI mArato taka me mIno pahAva DAne huoM ko saba sa gUthA mahAvratI kA piccho para mAikroskopa lagAkara zakya nhii| aise meM sAbhada hai ki kamI aise hI sAdhuo ne usame sambhAvita jIva rAzi kA kabhI nirIkSaNa bhI na kreN| zrAvako ko mayUrapakho ke lie prerita kiyA ho aura aimA Aja ke bahuta se sAdhu to dhAgo se nirmita sItalapATI pracalana cala par3A ho ki bhAna / muniyo kI picchI kA jaisI caTAiyoM kA prayoga bhI khuleAma karane lage hai| prabandha kare, aadi| phira zrAvaka bhI kyA ? use to zAyada ye saba una sAdhuoM dvArA dhAge ko parigraha se bAhya jahA~ jaimI suvidhA dikhI vaise mayUrapacchI kA prabandha karane mAnane para hI sambhava : pA ho| kaI sAdhu to tela kI kA kama banA liNa aura isake lie use bAjAra adhika mAliza bhI karAte haiM, jabaki tailayukta unake zarIra aura sarala aura upayukta dikhA---usane mayUrapakha kharIda kara Amana para sUkSma trama jIvo ke cipakane kI sambhAvanA se saba prAndha karanA prArambha kara diyaa| ataH pakkI jAna inkAra nahIM kiyA jA sktaa| kArI kara lenI cAhie ki ve mayUrapakha jainI ke svayaM dvArA koI lAga 'guddha-piccha' zabda kA artha aisA karane lage hI jaMgala se uThAe gae hai ? varanA, vako na zrI mainakA jA haiM ki picchI me guddhatA hone se kundakunda yA umAsvAmI ke, bar3e vyApAra meM ahiMmA meM pakkA madeha hI hai --avazya kA nAma gRddha-piccha par3A hogA / so yaha bhrAnti hai / bhalA jo AcArya 'samayasAra' me rahe ho yA jinhone tatze kA hI mayUra ko pIDita kiyA jAtA hogaa| nirUpaNa kiyA ho unameM gRddhatA kaise sambhava hai ? phira, aba raha jAtI hai pochI ke pakhoM kI saMkhyA kI bAta / ukta zabda kA ukta artha karanA vyAkaraNa-sammata bhI nahIM ki eka pIchI ma pakhA kA parimANa kitanA ho? hama jNtaa| yadi ukta artha rahA hotA to "picchagaddha' rUpa nahI mAlama ki Aja kauna sA parimANa pracalita hai ? para adhika upayukta honaa| arthAt piccha meM jo gRddha ho vaha hamAre khyAla se 400-500 pakha to eka pIchI ma hote ho picchagaddha hotA hai| para yahA~ na to gaddhatA artha hai aura nA hoMge ? kimvadantI to aisI hai ki jaba kundakunda svAmI hI giddha artha hai| apitu yaha zabda kisane prayukta kiyA kI pIchI gira gaI to unhone mRddha pakha se kArya claayaa| aura kisa bhAva me kiyA ye vahI jAne ? dUsarI bAta guddha to kyA unheM vaha paMkha eka hI milA thA ma do, cAra, (pakSI) ke pakho ko piccha nahI kahA jaataa| ve to sarakRta hajAra gA pAMca sau, Adi / vicAra karane se to yahI meM garut, pakSa, chada, para, patA aura tanurUha nAmo se kahe phalita hotA hai ki sAdhugaNa svayaM hI parimita pakho kA jAte hai tathA sabhI pakSiyoM ke pakho ke li| bhI ukta zabda cayana kara bAMdha lete rahe hoge aura vaha bandhana bhI zithila nirdhArita hai| tathAhi-'garutpakSaNchadA: patra patatraM ca
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2842 0 4 tanUruham -' amarakoza mayUra ke piccha ko paMkha nahIM kahA jAtA aura ukta nAmoM se bhI sambodhita nahIM kiyA jaataa| mora ke picha ko zikhaNDa, piccha aura vaha nAma hI die gae hai- 'zikhaNDastu pincha vaha~ napuMsake' - amarakoza | phalataH gRddha ke sAtha piccha zabda upayukta nahI hai aura piccha ke sAtha yuddha zabda upayukta nahIM hai| piccha aura paMkha donoM hI nAma bhinna prANiyoM ke liye nizcita hai ataH mayUra piccha ko pakha kahA jAne kA pracalana ThIka nahIM / tathA yaha bhI socane kI bAta hai ki giddha pakSI kA pakSa jo sarvathA kaThora karkaza hotA hai, vaha piccha jaise komala upakaraNa ke kArya kI pUrti kaise karegA ? usake prayoga me to sUkSma jIvo kI hiMsA hI adhika sambhAvita hai| ukta sabhI prasaga vicAraNIya hai / Ajakala dekhane meM A rahA hai ki sAdhuvarga kI picchI kA upayoga sUkSmatrasa jIvoM kI rakSA kI apekSA sthUla pacendriya jIvo kI rakSA meM adhika ho rahA hai| sAdhuvaNa strIliMga aura puliMga kA bheda kiye binA sarvasAdhAraNa ko pochI huA (mAra) kara AzIrvAda dene meM lage haiN| unake manekAnta 1. pravacanasAra, gA0 78 2. dhavalA 13-3, 5, 5, 50-281 3. rAvArtika 1-2-6-16 na hone se vaha pApo se to dabatA hI hai balki usakA vyava hAra vinamra va sarala hone ke kAraNa AdhyAtmikatA kI ora bar3hane kI preraNA detA hai| isa prakAra aparigrahI mAnavIya bhautikI va AdhyAtmika tInoM lakSyoM kI pUrti karatA hai / anta me jaina samudAya kA vartamAna samAja deza meM pAsa do hI cIjeM surakSita hai bhAgyodaya ke lie rAmavANa zrauSadhi pochI aura ArogyatA pradAyaka vedanAhara rasa jaisA kamaNDalu kA pAnI / aura loga haiM ki unameM hor3a lagI hai inheM adhika-se-adhika mAtrA meM prApta karane kI Ari sAdhu bhI kyA kareM? vaha koI tIrthaMkara to nahI jo pahile apanA hita kre| prAja to adhikAMza sAdhu kA dheya mAnoM paropakAra karanA mAtra banakara raha gayA hai-- kahI yaMtra-maMtra dAna se aura kahIM pIchI-kamaNDala jaise upakaraNa se use apane Atmahina se prayojana nahIM aura ThIka bhI hai ki jaba isa kAla me yahA~ mokSa nahI to AtmA se hI kyA prayojana ? phira, AtmA kI carcA ke Upara to Aja parigrahiyoM kA rAjya hai-- unhone hI Atma carcA ko pakar3a rakhA hai| khaira, ( pR0 18 kA zeSAza ) 4. sarvAdi 1-44-455 5. "mUrcchA parigrahaH" - umAsvAmI tattvArthasUtra 7-17 pochI ke sambandha me ukta pracalita prakriyA ko prAcIna zAstroM meM dekhanA cAhie aura tadanurUpa pIchI kA nirmANa aura upayoga honA cAhie jaisI AgamAjJA ho vaisA karanA caahie| hamArA koI Agraha nahI / sarvAdhika mahatva hai kyoki adhikAza vANijya inake hAtho me hai aura samAja me daheja Adi jaisI bhayAvaha samasyAo kA janaka hai| yadi isane apanI karanI aura kathanI me antara rakhA to bhAvI pIr3hI ise mApha nahIM karegI / jaina kAleja kvArTarsa, neharU roDa, bar3auta 250 611 sandarbha sUcI 6. amRtacandrAcArya puruSapAya 117 7. amRtacandrAcArya puruSArthasiddhyupAya, 116 8. umAsvAmI - tattvArthasUtra, 7-27,26 6. umAsvAmI - tattvArthasUtra, 6-17
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA-socie ! 1. ahiMsA ke pujArI rakSA kareM tu AtmA ko dekha, pahicAna, to bhI acaMbhA nahI jabaki ve svayaM me prAtmA se ajAna aura antaraga vahiraga donoM jainI saccA aura jayanazIla hotA hai| jaina Agamo prakAra ke parigraho me mohI taka dekhe jAte hai| yadi atyukti meM jainI kI paribhASA me batalAyA gayA hai ki jo jina nahIM to hama to aba taka adhikAMza aisA dekha pAye haiM ki deva kA bhakta aura jinopadeza ke anusAra cale vaha jainI AtmA kI carcA adhikAzanaH loga bAhyAcAra kI upekSA hai| prAmANika pUrva jainAcArya, jainI ko paribhASA me khare karake bhI kara rahe haiM aura vaha isalie ki isa carcA kI utarate rahe hai aura isIlie ve jaina dharma ko surakSita Ar3a me unakA parigraha pApa chipA raha sake aura ve dharmAtmA rakhane meM samartha hue hai| Aja jaisI sthiti dRSTigocara ho khlaaeN| aura yaha phalita bhI ho rahA hai| arthAt jo rahI hai vaha sarvathA viparIta hai| na to vaise jainAcArya hai carcA manda rAga bhAva me karane kI hai use parigrahI apanA aura na hI vaise dhAvaka hai| phalata. jaina dharma hrAsonmukha baiThe hai aura bAhara se nagna vyakti parigraha ke cakkara meM hai| loga dharma pracAra kA Dhola bhale hI pITate rahe para aise me rA jaDe mA bhI rahe haiN| me dharma surakSita nahIM raha sktaa| ____ kyA kabhI Apane socA hai ki-grAmA ko dekhanebhalA, jaba Aja mUna dharma aparigraha kI upenA hai, dikhAna, pakar3ana-pakar3Ane kA prayatna antArakSa ke pakar3anetaba ahiMsA Adi dharma bhI kaise panapa sakate hai ? Agama me pakar3Ane ke samAna asambhava hai| pakar3ane ke lie bar3hate spaSTa kahA hai ki pApo kA mUla parigraha hai| aura isI jAne para antarikSa dUra-hI dUra hotA jAtA hai aura kucha lie Atma-kalyANArthI ko parigraha ke tyAga kA prathama hAtha nahI lgtaa| jaise antarikSa ananta hai vaise AtmA upadeza hai| loka meM mokSamArga ke gamana ke lie bhI prathama bhI apane guNa-svabhAva meM ananta hai| AtmA kA, AtmA sIr3hI munitvarUpa ko svIkAra karanA batalAyA hai ke guNoM kA, saMkoca-vistAraNa svabhAva kA koI anta nahI / tIrthakara bhI sarvaprathama parigraha se niti lete hai aura taba -yaha sUkSma bhI hai aura lokapUrNa bhI hai| antarikSa aura ahiMsAdi mahAvrata dhAraNa karate hai / para, Aja to loga AtmA dono hI arasa, arUpa, agandha hai zabda aura sparza ahiMsA kA upadeza pahile dete hai-parigraha parimANa aura se rahita haiM -indriya aura mana ke grAhya nhiiN| phalataH parigraha tyAga para unakA dhyAna hI nahIM hai / inakA sAkSAtkAra nirvikalpa aura svAnubhUti kI dazA meM yahI kAraNa hai ki Aja parigraha sarvopAra bana baiThA hI sambhava hai aura aisA rAga-bhAva kI anAsakti meM hai aura vahI dharma kI jar3a ko khokhalA kiye de rahA hai / Aja hotA hai| kisI bhI varga ko dekhiye vaha parigraha se hI jur3A huA AtmA ke darzana karane karAne-pahicAnane phicnhai| aura to aura, Aja sthiti aisI A gaI hai ki ghora vAne aura sAkSAtkAra kA jo mArga parigrahAmanovRtti meM parigrahI bhI Atma carcA me laga rahA hai aura bAhya veSa meM apanA rakhA hai vaha tIrthakaro aura kundakundAdi ke mArga se nagna puruSa ADambara aura kriyAkANDa meM rapa le rahA hai| sarvathA viparIta aura cAlU se tala nikAlane ke prayatna kI java AcArya bundakunda sarva parityAga kara AtmAnubhava bhA~ti hai usase paramArtha lAbha nahIM; lAgato rAga ke kRza kara sake-samayasAra (AtmA) ke svarUpa varNana ke adhi. karane me hai| kArI bane, taba kaI nAmadhArI AtmArthI ghora parigraha tIrthakara kI bAlyAvasthA meM bhI ve bar3e-se-bar3e vidvAno se jakar3e hae, Atmadarzana me lage ho-ve kaha rahe ho.- se bhI bar3e jJAnavAna the| zudvAtma-prApti ke liye unhone
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30, varSa 42, ki04 pahile una padArthoM ke svabhAva kA cintana kiyA jo khyAti aura mAna-baDAI ke liye / inhoMne anekoM sAdhu, sAmAnya jagata ko bhI indriyagrAhya-rUpI aura para the| maMnyAsI aura mohI-jJAniyoM taka ko kharIda rakhA hai-- isIlie unhone bAraha bhAvanAoM ke cintana dvArA pahile dhana-vaibhava aura nAMdI ke Tukar3oM ko DAlakara / anyathA, para-padArthoM meM virakti lii| saMmAra ke aninya, azaraNa jaisI khilabAr3a Aja dharma ke nAma para cala rahI hai, baha Adi svarUpa kA mahamaha cintana kiyA aura unase virakta na hotI-sAdhu aura paDita dharma ke mUla parigraha ke pATha hokara daSTigocara bAhya se nivRti lii| bAhma-nivRti ho ko pIche na pheka dete| jAnA ho to svAtma pravRtti hai / smagA rakhanA cAhie ki me bar3A aTapaTA-sA lagatA hai jaba hama AcArya rAge prANI kI pakaDa AtmA para gasambhava hai aura vaha kundakunda kI dvi mahasrAbdI manAne ke DhaMgoM ko dekhate hai / indriyAna-grAhya ko hI, saralatA se pahicAna sakatA haiusakI amAratA ko jAnakara umame kevala virakta ho kundakunda ke prati dikhAvaTI guNagAno ko dekhate hai aura sakatA hai| kundakunda dvArA batalAye hue mArga ko avahelanA ko dekhate haiN| jo AcArya apanI carama sImA para pahuMca cuke hai unheM para, Aja ulTe mArga para calane kI koziza kI jA loga niSphala Dho rahe haiM, unhe dUradarzana aura AkAzavANI rahI hai..-arUpI AtmA ko dekhane-dikhAne, pahicAnane naka le jA rahe hai jaise ve kunkunda kI khyAti meM cAra pahicanavAne kI carcA cala rahI hai aura sAkSAt dikhAI cAda lagAte hoM, kheda ? bhalA, lo loga svaya ko kundakunda dene aura indriya gocara hone vAle nazvara padArthoM kI ke upadezAnukUla na DhAla sake ho, unakI bAta na mAnate virakti se mukha mor3A jA rahA hai-parigraha kA sacaya ho, unhe kyA adhikAra hai kundakunda ke nAma taka ke lene kiyA jA rahA hai| aise me AtmA kA anubhUti me AnA kA? aise vizrIna kArya to parigraha-sacaya-dRSTi hI kara kaise sambhava hai ? ise pAThaka vicaareN| sakate haiN| hama to jahA~ taka samajha pAe he vaha yahI hai ki logo burA na mAne, kyA kundakunda dvArA nirmita AcArakI parigraha vRtti ne AtmacarcA karane meM lage rahane ke bAda saMhitA kI avahelanA kara, naI AcAra saMhitA banAne kA bhI unhe AtmA se dUra rakhA hai, yahAM taka ki ve bAhyA prasaMga uThAnA dI dvi-mahasrAbdI manAne kI sArthakatA hai ? cAra ko bhI bhulAvA mAna baiThe hai| yadyapi ve vyavahArika kyA, ukta prastAva kA artha yaha nahI hotA ki vartamAna sabhI kArya kara raha hai--pUjA: pratiSThAdi meM bhAga le rahe muni zithilAcAra ke samakSa apane hathiyAra DAlane ko hai-zrAvaka aura sAdhu ko pahicAna bhI unake bAhyAcAra sanaddha hai aura hama jaise-taise unhe samarthana dene ke mArga se kara rahe hai| phira, majA yaha hai ki ve jise heya batA khoja rahe hai ? aura vartamAna muniyo kI dazA Aja kisI raha hai, usI se cipake jA rahe hai| ahimA kA nArA de, se chipI nahI hai-kahI-kahI to ghora anartha bhI ho rahe parigraha ko AtmasAt kiye jA rahe hai| anyathA ina hai| kyA aisI dazA meM kundakunda dvArA nirmita AcAra vaktAoM aura vAcako se pUchA jAya ki inake bhASaNa se kitanoM ne Atmadarzana kiye aura kitana parigraha se mukha saMhitA ko Age lAnA aura muniyoM va zrAvakoM ko tadanu rUpa AcaraNa karane ko majabUra karanA kundakunda dvisahamor3a gaye? srAbdI kI sArthakatA nahI ? jo naI sahitA banAne kA taba tIrthakaro ne parigraha se mukha moDA aura aba sacce prastAva hai ? aura kundakunda kI sahitA ko pIcha kiyA jA jJAnI loga ina parigrahiyo se bhayabhIta haiM ki kahI ye rahA hai, khed| parigrahI unhe bhI parigrahI na banA deM ? Akhira, ina pari. grahiyoM ne lene ke sAtha dene kA dhandhA bhI to banA rakhA kundakunda ne samayasAra racA aura AcArya amatacandra hai-ye lete adhika ora dete kama hai| ye dete hai apanI ne amRtakalaza / unhone 'svAnubhUtyA cakAsate'-~AsmA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA-socie apanI anubhUti-anubhava se prakAzita hotA hai aisA khaa| 2. sApa bananA Ter3hI khIra hai: aura Aja AtmA ko prApta karane kA mArga para-parigraha me lIna rahakara, usake sahAre khojA jA rahA hai| pracAra bhava-sudhAra ke lie veSa dhAraNa karane kI apekSA moha ko kRza karane kI prathama AvazyakatA hai--saba bandhanoM kI bhI parigraha ke bala para kiyA jA rahA hai-kahI jalse jar3a moha hai isIlie svAmI samantabhadra ne kahA haikarake aura kahI sAhitya chapabAkara / kisI kA bhI dhyAna "gRhasthomokSamArgasyo nirmohI naivmohbaan| anaMgAro svAnubhUti ke mAga--para-nivRtti para gayA ho to dekhe, gRhIzreyAn nirmohI mohine muna ||"-nirmohii gRhastha kisI AtmacarcA vAlo me koI muni banA ho to dekheN| mohI sAdhu se zreSTha hai| AcArya kandakanda ne hI kyo? anya sabhI AcAryoM ne aisA sarvathA hI nahIM hai ki vartamAna mAdhu ukta tathya bhI 'cAritta khalu dhammo' kI puSTi kI hai aura sabhI ne ko na samajhate ho -ve samajhate bhI hai para, kaI kI majabarI svaya tapa AcaraNa kiyA-cAritra kI sampuSTi ke lie ye hai ki ve isa tathya ko taba samajha pAye, jaba ve muniparigraha kA tyAga kiyA hai| va bhalA nAti samajha cuke dIkSA le cuke / aura aisA taba huA jaba unhe mAna-pada the ki jaba taka para se nivRtti nahIM lI jAyagI taba taka jaisI kaThora parISaho se gujaranA pddaa| aura ThIka bhI svAnubhati karane kI bAta vyartha hai| hai kaThora parISaho kA sahanA koI khAlA jI kA ghara to nahI, bar3I dilerI aura himmata kA kAma hai| para. kyA kAphI ase pUrva AtmajJAna-samayasAra vAcana kA kare jinamata me vrata lekara chor3a dene kA vidhAna bhI nahIM mArga hamAre samakSa AyA yaha hamArA puNyodaya thaa| taba hai| vahA to sA~pa-chachaMdara jaisI gati bana baiThatI hai, jise lAga prAya. bAhya kriyA-kANDa mAtra ma dharma samajhe 35--- na nigale hI banatA hai aura na ugalata banatA hai--becAre ekAgI the aura aba kiyAkANDa se haTa kevala AtmArthI vIca meM laTake rahate ,-'trizaku' na zrAvaka ora rahakara ekAMgI hA gaye hai| zAyada Aja ke muni 28 mUla na muni / aise vyakti veSa se muni aura AcaraNa se gaNoM ke pAlana ko bhI kriyAkANDa mAna baiThe hai-jo unake zrAvaka jaisA parigraho jIvana yApana karane lagate hai yA pAlana se vimukha hai| para, smaraNa rakhanA cAhie ki jaina , umame bho km| dharma meM samyagdarzana;jJAna aura cAritra ina tIno kI ekarUpatA ko sthAna diyA gayA he akele eka yA do ko apUrNa Apako ye jo mandira meM dikhane vAle zrAvaka hai, uname mAnA gayA hai| phalata.-korI AtmA-AtmA kI raTana kaI aise dikha makate hai jo sarala-vabhAvI, mada-pAraNAmI aura mAtha me parigraha sacaya kI bharamAra vyartha hai| aura zrAvaka kI dainika kriyA meM jAgarUka ho aura aise muni bhI jahA kahI bhI dikha sakate hai jo mana se bhI smaraNa rahe ki aisI thothI bAto se na to AtmA parigraha ke cAro ora cakkara lagA rahe ho| aisI bAta milegI aura na hI samyagdarzana milegA-inakI prApti nahI ki sabhI zrAvaka aura sabhA muni zithilAcArI hoMto para-parigraha kI nivRtti aura vairAgya bhAva se hI hotI kucha muni kartavya ke prati jAgarUka bhI hoNge| para, varta. hai| tathA vairAgya bhAva dRzya aura anubhUta nazvara sAmagrI mAna ke vAtAvaraNa ko dekhate hue adhikAMzataH donoM hI ke svarUpa cintana se hotA hai| phalata:-pahile bAhya se vargoM me zithilAcAra adhika dRSTigocara ho rahA hai| nivRtti lenI cAhie, cAritra dhAraNa karanA cAhie, pari- hamAre sAdhuo ke zithilAcAra me zrAvako kA bhI bar3A graha ko kRza karanA cAhie taba AtmacarcA kI sArthakatA hAtha hai| kucha zrAvaka nija svArtha pUrtiyo ke lie bhI hogii| parigraha se to AtmA kA ghAta hI hotA hai- mAdhuoM ko gherate hai-kahI mandira, kahI tIrthoM ke candoM ahiMsA ke pujArI isakI rakSA kre| ke liye bhI sAdhUo kA upayoga kiyA jAtA hai : Adi /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12, varSa 42, ki0 4 anekAnta sAdhu kI nindA kaI loga karate dekhe jAte haiN| para, ke zithilAcAra ke prati tyAgI bhI ciMtita haiN| zrI ailaka nindA karane se kucha hAtha nahI a:yegaa| yadi zrAvakagaraNa sudhyAna sAgara jI ne abhI jo vijJapti prakAzita karAI apane me sAvadhAna hoM aura sAdhuo kA ghirAba banda kare- hai vaha dhyAna dene yogya hai| use hama yahAM uddhRta kara rahe unase pIchI kA AzIrbAda, kamaNDalu kA pAnI, gaNDA, hai-- tAvIja, matra-taMtra na maage| bar3e-bar3e paNDAlo meM UcI "jitanI hamArI jaina sasthAeM haiM unake padAdhikArI sTejeM banAkara hajAroM kI bhIDa me unhe na ghereM, to sAdhu gaNa milakara Akala sAdhu mArga me jo zithilAcAra kI ke aha ko breka laga sakatA hai-vaha apane meM sAvadhAna vRddhi ho rahI hai usako dUra karane kA prayatna kareM to raha sakatA hai / kucha samAcAra patra bhI sAdhuo ko uchAla mUlasaMghAdhipati pa0 pU0 108 ajitasAgara jI kA AzIkara unake aha ko bar3hAvA dete haiN| jaba sAdhu samAcAra me varvAda tathA Adeza lekara pratyeka zithilAcAra kA poSaNa apane ko Age pAtA hai to use yaza kA ahaM jAgatA hai. - karane vAle AcArya sAdhuo ke pAsa pahuMceM, unase zAnti vaha pada se cyuta bhI ho jAtA hai sAmAjika uthala-puthala se spaSTa kaheM ki jo-jo Agama viruddha kriyA unase ho aura dUsaro ke sudhAra ke cakkara meM par3a jAtA hai| rahI hai, jaise--ekAkI rahanA, eka strI sAdhvI ko rakhanA __ Aja jaina samAcAra patro kI dazA bhI dayanIya hai-- cadA-ciTThA karanA, gaMDA-tAvIja becanA, basa (moTara)-vAhana prAyaH sabhI meM eka jaise samAcAra hI rahate hai jaise isake rakhanA, saMsthA banAke vahI para jama jAnA, kalara, phrIja, sivAya unheM chApane ko kucha aura raha hI na gayA ho| pakhA, vI0 sI0 Ara0 TelIvijana Adi jinAgama ke phalata:-janatA ke mana bahalAva ko ve muniyo kI sthAna. viruddha vastuo kA rakhanA tathA upayoga karanA eva javAna sthAna para upasthiti dikhAkara ranake AzIrvAdo kI kanyAoM ko sAtha rakhanA, unakA sasarga karanA, ekAkI ghoSaNA kA pracAra bhI karate rahate hai aura isase muni ke sAdhvI ko bagala ke kamare meM sone denA, ityAdi dhrm-haa| ahaM ko poSaNa milatA hai| pepara vAle muni kA AzIrvAda kriyAo ko avazya rokanA caahie| sAma, dAma, daNDale, apanI dukAnadArI jamAte ho, yaha bAta dUsarI hai| bheda se dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdA rakhate hue yadi sudhAra apekSita hai no sabhI ko ekamata hokara Aaya kI rakSA karanI sAdhu sasthA ko ThIka karanA caahie| kyoki Aja muniyoM -sampAdaka (pR0 24 kA zeSAza) prApti hotI hai| prAmANimaka pUrvAcArya gaNadharAdika unakI vyAkhyAtA banakara gaNadharo ke Upara jaise baiThanA cAhate vANI kA vistAra karane meM samartha hue| sabhI ne rAga-dveSa ho-apanI racanAo ko jinavANI manavAne ke jAla kI nivatti ko Atmadharma btaayaa| rAga-dveSa hI ghora buna rahe ho, taba bhI AjacayaM nhii| para, smaraNa rhe| hama parigraha hai-inameM hI kroH, mAna-mAyA-lobha kA udaya tattva ke sambandha me likhI Adhunika mabhI vyAkhyAo hotA hai| hisAdika pApa bhI inhIM parigraho ke kAraNa se yA bhASAnnaroM ko kisI bhI bhauti Agama mAnane ke hote hai-ataH parigrahoM ke tyAga para bala denA jainI kA pakSadhara nhii| damArI dRSTi ArAtIya niSparigrahI kartavya hai| smaragA rahe ki Aja jaina ke hrAsa meM mata AcAryoM kI mUla zabdAvalI para hI hai-hama use hI kAraNa parigraha aura parigrahiyo ko parigraha vRtti hai| Agama mAnate hai aura bAra-bAra udghoSa karate hai ki tIrthaMkara RSabhadeva kI dharma sabhA meM pradhAna zAsana Agama surakSA ke lie phara vadala ke binA mUla zabdo ke gaNadharadeva kA hI rahA-unhIM ke vyAkhyAna ko prAmA artha mAtra die jAyeM aura yadi vyAkhyA karanA iSTa ho to NikatA milii| aura vaha isalie ki gaNadhara bhI apari maukhika hI kI jAya tAki galata rikArDa kI AzaMkA se grahI the-ataH ve tattva ko yathArtha kaha sake / Aja to bacA jA ske| yadi ukta visagatiyo ke ThIka hone ko vaise gaNadhara durlabha hai-aba to prAya. vAcaka bhI parigraha dizA meM kadama uThAyA jAtA hai to nirvANa utsava ke ke naze meM jhUmate hai . kaI parigraha kI bar3havArI meM aura bahAne jaina ke nirmANa meM sahAyatA mila skegii| zubhamastu kaI yarigraha kI tRSNA meN| kaI to zAstra-nirmAtA yA srvjgtaa| 00
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama se cune jJAna-kaNa saMkalayitA : zrI zAntilAla jaina kAgajI 1. AtmA jJAnakari tAdAtmyarUpa hai, toU eka kSaNamAtra bhI jJAnakaM nAhI sevai hai| ye bar3I bhUla hai| 2. paradravya mo svarUpa nAhIM hai| maiM to maiM hI hu, paradravya hai so paradravya hI hai| 3. paradraSyaka para jAnyA pheri parabhAvakA grahaNa nAhI, sohI tyAga hai, aise yaha jAnanA hI pratyAkhyAna hai| 4. krodhAdika ara gyAna nyAre-nyAre vastu. hai, gyAna me krodhAdika nAhI, krodhAdika me gyAna nAhI / aisA inikA bheda jJAna hoya taba epaNAkA prajJAna miTa / taba karmakA badha bhI na hoya / 5. jo dravyasvabhAva hai, tAhi koI bhI nAhI palaTAya sake hai, yaha vastu kI maryAdA hai| jJAna kA pariNamana jJeyAdhIna hai, kintu jJeyo kA pariNamana jJAna ke AdhIna nAhIM hai| 7. jIva yA Atma-padArtha indriya kA viSaya nAhIM hai| 8. samyagdarzana aura mamyakacAritra aupazAmaka, kSAyika aura kSAyopazamika rUpa me tIna-tIna prakAra ke hote haiN| 6. samyagjJAna kSAyopazamika aura kSAyika rUpa me do prakAra kA hotA hai| 10. mithyAdarzana aura mithyAcAritra ye dono aurayi hI hote hai| 11. mithyAjJAna kSAyopazamika hI hotA hai| 12. jAnanemAvata badha kaTai nAhI / badha to kATyA kaTaM / 13. sasAra deha bhogoM se viraktatA honA / zramIma icchA ruka kara sImita honA / nirargala pravRtti kA banda honA aura yatnAcAra pUrvaka kriyA kA honA ye mokSa mArga hai / 14. tInoM kAlo meM aura tInoM lokoM meM jIva ko samyaktva ke mamAna koI dUsarA kalyANakArI nahI hai| 15. koI bhI karma binA phala diye nirjIrNa nahI hotA, aisA jainadharma kA mUla siddhAnta hai; jayaghavala pustaka 3 pR. 245 / 16. antarAtmA kI gati mithyA dRSTi kahA jAne / 17. jJAnI aise jAna hai, jo gattArUpa vastu kA kadAcit nAza nahI aura jJAna Apa sattAsvarUpa hai| 18. bandha hone me pradhAna mithyAtva aura anaMtAnubadhI kA udaya hI hai| 16. jo jAne haiM mo kare nahI hai aura jo kare hai mo jAne nahI hai| 20. jhuThA abhiprAya so hI mithyAtva, mo hI badha kA kAraNa jAnanA / kyA sayama dhAraNa karane kI caTApaTI lagI hai, kyA para padArya ke prati udAsInatA AI hai, kyA para padArtha meM svAmIpanA chUTA hai, kA bhaya lagA rahatA hai, kyA vartamAna paryAya meM aura rahane kA mana karatA hai, kyA saMsArI anukUlatA me Ananda AtA hai, kyA pratikUlanA me bhaya lagatA hai, ye kucha prazna aise haiM jinake bAre meM hameM khuda hI mocanA hai aura usakA uttara bhI hame andara se hI milegaa| phira isakA nirNaya kara makege ki hamAre pAsa samyaktva hai yA nahI? 22. prathama samyagdarzana ke hote hI jIva ke para padArthoM meM udAsInatA A jAtI hai aura jaba udAsInatA kI bhAvanA dRDhatama ho jAtI hai taba AtmA jJAnAdRSTA hI rahatA hai| 23. para ke sambandha se rAgAdika hI hote haiM aura rAgAdikoM ke nAza ke artha hI hamArI ceSTA hai / 24. kevala bAhya padArthoM ke tyAga se ho zAnti kA lAbha nahIM; jaba taka mUrchA kI sattA na httegii| 21. AjIvana sadasyatA zulka / 101.000 vArSika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya 1 rupayA 50 paise
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar Of Newspaper ar R. No. 10591162 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana banasandha-prazasti saMgraha, bhAga 1 : saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita papUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSTo mora paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya. paricayAtmaka prastAvanA se palakRta, sajilda / ... sampa-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM ko prazastiyoM kA mahattvapUrNa sNgrh| pavana pranthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM.paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15... samASitamora Topadeza : pradhyAtmakRti, paM. paramAnanda zAstrI ko hindI TIkA sahita zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jana to : zrI rAjakRSNa jaina ... jaina sAhitya aura itihAsa para vijaya prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kasAyapAhubasutta : mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para thI pativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM pora hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1... se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja pora kapar3e ko pakkI jilda / ... 25.. dhyAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI nalagAvalI (tIna bhAgoM meM):sa050 bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 4.... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI papacandra zAstrI, sAta viSayo para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-00 paramAdhyAtma-taraMgiNI presa me Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 mampAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI pAcandra zAstrI prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevA mandira ke lie mudrita, gItA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 BOOK-POST