Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Anong nirhind film menor GANEFOCH @ONLONO SHIOIDIOHIGEIGHIOINDONOOMINGNOSINONSHONNOISIENDGIRGAORATRO bhAdrapada vIra ni0 saM0 2466 / varSa 3, kiraNa 11 sitambara 1940 vArSika mUlya 3 ru. PHOENONORONOROHOROINOSTIOHINOSTROOTSNONOMOTIONOONIROMCHOTHOOKIOKI anekAnta ATO OSLO loka anekAMnA vidyAsamya mithyAta malAka diyA AtmA Tar kArA mAmAsava davya mayAya dakha sukha anakAta akamA karma COIN vidhadhyadunaya ahiMsA hisA SIDHI sAdhArya vanAnta satya Phlh. SaritahaS ASTE sAhatya cApAkA dlake allek EHP EILE HER SE Blbo hic (c)(c)(c)(c)DIO1OOGLOADTOFO90010090DLOOG sampAdaka saMcAlakajugalakizora mukhtAra tanasukharAya jaina adhiSThAtA vIra-sevAmandira sarasAvA (sahAranapura), kanaoNTa sakasa po0 bo0 naM048 nyU dehlii| NOHINDINOPHTOXIOMIDNIGELSIOSHIDARBT ORIGORRORORGROINOORIMONOROHORIDEO mudraka Ara prakAzaka- ayodhyAprasAda goyalIya @OFLOXOOD FOOKIOKIRO COMOIROHORO
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 621 623 620 621 640 644 1. vIrasena smaraNa 2. tattvArthAdhigamabhASya aura akalaMka- [pro. jagadIzacandra ... 3. go. karmakANDakI truTipUrti lekhapara vidvAnoMke vicAra aura vizeSa sUcanA-[sampAdakIya . 4. siddhasenake sAmane sarvArthasiddhi aura rAjavArtika-[paM0 paramAnanda 5. gommaTasAra karmakANDakI truTi pUrti para vicAra-[pro0 hIrAlAla 6. jaina-darzanameM mukti-sAdhanA-[zrIgaracanda nAhaTA : ... 7. zrAgraha (kavitA)-[ba0 presasAgara 8. nRpatuMgakA mata vicAra-[zrI ema. govinda pai 1. zikSA (kavitA)-[ba0 premasAgara 10. cainadharma-paricaya gItA jaisA ho-[zrI daulatarAma "mitra" ... 11. AzA (kavitA)-[zrIraghuvIrazaraNa . 12. vidyAnanda-kRta satyazAsana parIkSA-[zrI paM0 mahendrakumAra ... 13. pro0 jagadIzacandra aura unakI samIkSA-[sampAdakIya 14. paNDita-pravara AzAdhara-[zrI paM0 nAthUrAma premI 645 656 666 nivedana "anekAnta" kI 12 vI kiraNa prakAzita hone para kRpAlu prAhakoMkA bhejA huA zulka pUrA ho jAyagA / kyoMki anekAntake pratyeka grAhaka prathama kiraNase hI banAye jAte haiN| ataH 12 vI kiraNa prakAzita honeke bAda "anekAnta" kA dillIse prakAzana banda kara diyA jaayegaa| anekAntake ghATekA . bhAra lA0 tanasukharAyajIne eka varSake liye hI liyA thA, kintu unhoMne dUsare varSa bhI ise nibhaayaa| aba anya dAnI mahAnubhAvoMko isake saMcAlanakA bhAra lenA caahiye| 10 vI kiraNameM rA0 ba0 seTha hIrAlAlajIkA citra dekhakara kitanI hI saMsthAoMne unakI orase bheTa svarUpa anekAnta bhejane ke liye likhA hai| kintu hameM kheda hai ki hama unake AdezakA pAlana na kara sake / kyoMki seThajIkI orase anekAnta jainetara saMsthAoM aura jaina mandiroMmeM citra prakAzita honese pUrva hI bheTasvarUpa jAne lagA thaa| -vyavasthApaka
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM aham A m IMITMis nIti-virodha-dhvaMsI loka-vyavahAra-vartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // varSa 3 sampAdana-sthAna-vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, ji0mahAranapura prakAzana-sthAna-kanaoNTa sarkasa, po0 bo0 naM048, nyU dehalI bhAdrapada-pUrNimA, vIranirvANa saM02466, vikrama saM01667 kiraNa 11 pArasana-smaraNA zabdabrahmeti zAbdairgaNadharamunirityeva rAddhAntavidbhiH, sAkSAtsarvajJa evetyavahitamatibhiH sUkSmavastupraNItaH ( pravINaiH ? ) / yo dRSTo vizvavidyAnidhiriti jagati prAptabhaTTArakhAkhyaH, sa zrImAna vIraseno jayati prmtdhvaantbhittNtrkaarH|| -dhavalA-prazasti / jinheM zAbdikoM (vaiyyAkaraNoM ) ne 'zabdabrahmA' ke rUpameM, siddhAntazAstriyoMne 'gaNadharamuni' ke rUpameM, sAvadhAnamatiyoMne 'sAkSAtsarvajJa' ke rUpameM aura sUkSmavastu-vijJoMne 'vizvavidyAnidhi' ke rUpameM dekhA-anubhava . kiyA aura jo jagatameM 'bhaTTAraka' nAmase prasiddhiko prApta hue,ve paramatA'ndhakArako bhedane vAle zAstrakAra-dhavalAdike racayitA-zrImAn vorasenAcArya jayavanta haiM-vidvahRdayoM meM saba prakArase apanA sikkA jamAe hue haiN| ' prasiddha-siddhAnta-gabhastimAlI, samastavaiyyAkaraNAdhirAjaH / guNAkarastAkika-cakravartI, pravAdisiho varavIrasenaH / / -dhavalA, sahAranapura-prati, patra 718 zrI vIrasenAcArya prasiddha siddhAntoM-SaDkhaNDAgamAdikoM ko prakAzita karane vAle sUrya the, samasta
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ bhAdrapada, vIra nirvANa saM0 2466 vaiyyAkaraNa ke adhipati the, guNoM kI khAni the, tArkikacakravartI the, aura pravAdirUpI gajoM ke liye siMhasamAna the / zrIvIranena ityAtta bhaTTAraka pRthuprayaH / sa naH punAtu pUtAtmA vAdivRndArako muniH // lokavitvaM kavitvaM ca sthitaM bhaTTArake dvayaM / vAgmitA vAgmino yasya vAcA vAcaspaterapi // siddhAntopanibandhAnAM vidhAturmadgurozciram / manmanaH sarasi stheyAnmRdupAdakuzezayam // dhavalAM bhAratIM tasya kIrti ca zuci-nirmalAm / dhavalIkRtaniHzeSabhuvanAM tAM namAmyaham // - zrAdipurANe, zrIjinasenAcAryaH jo bhaTTArakakI bahuta bar3I khyAtiko prApta the ve vAdiziromaNi aura pavitrAtmA zrIvIrasena muni hameM pavitra karo - hamAre hRdaya meM nivAsa kara pApoMse hamArI rakSA karo / jinakI vANIle vAgmI bRhaspatikI vANI bhI parAjita hotI thI una bhaTTAraka vIrasena meM laukika vijJatA aura kavitA donoM guNa 1 siddhAntAgamoM ke upanibandhoM-dhavalAdi granthoM ke vidhAtA zrI vIrasena guruke komala caraNa kamala mere hRdaya sarovara meM cirakAla taka sthira raheM / vIrasenakI dhavalA bhAratI- dhavalA TIkAMkita sarasvatI athavA vizuddha vANI - dhaura candramA ke samAna nirmala kIrtikI, jisane apane prakAza se isa sAre saMsArako dhavalita kara diyA hai, maiM vandanA karatA hU~ / tatra vitrAsitA zeSa prAdi-mada-vAraNaH / vIra senApraNIvara sena bhaTTArako babhau // - uttarapurANe, guNabhadraH mUlasaMghAntargata senAnvaya meM vIrasenA ke agraNI (netA) vIrasena bhaTTAraka hue haiM, jinhoMne sampUrNa pravAdirUpI masta hAthiyoMko parAsta kiyA thA / 622 anekAnta tadanvavAye viduSAM variSThaH syAdvAdaniSThaH sakalAgamajJaH / zrI vIraseno'jani tArkika zrIH pradhvastarAgAdisamastadoSaH // yasya vAcAM prasAdena hyameyaM bhuvanatrayam // AsIdaSTAMganaimittajJAnarUpaM vidAM varam // - vikrAntakaurave, hastimallaH svAmI samantabhadrake vaMza meM vidvAnoM meM zreSTha zrI vIrasenAcArya hue haiM, jo ki syAdvAda para apanA dRr3ha nizcaya evaM zrAdhAra rakhane vAle the, tArkikoMkI zobhA the aura rAgAdi sampUrNa doSoMkA vidhvaMsa karane vAle the / tathA jinake vacanoMke prasAdase yaha zramita bhuvanatraya vidvAnoMke liye aSTAGga nimittajJAnakA acchA viSaya ho gayA thaa|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthAdhigamabhASya aura akalaMka [le0-profesara jagadIzacandra jaina, ema. e.] *ne "tatvArthAdhigamabhASya aura akalaMka" samarthanameM mukhtAra sAhabakI sabase balabatI yukti nAmakA eka lekha pharvarI 1640ke "anekAnta" yaha hai ki prastutabhASya meM SaDavyakA kahIM bhI eka ( 3-4 ) meM likhA thA / isa lekha meM yaha batalAyA bAra bhI ullekha nahIM milatA, jaba ki akalaMkane gayA thA ki tatvArtharAjavArtika likhate samaya "yadbhASye bahukRtvaH SaDvyANi" likha kara kisI akalaMkadevake sAmane umAsvAtikA svopajJa tatvA- dUsare hI bhASyakI ora saMketa kiyA hai, jisameM rthAdhigamabhASya maujada thA, aura unhoMne isa bhASya- SaDdravyakA bahuta vAra ullekha kiyA ho| isI yukti kA apane granthameM upayoga kiyA hai| zAyada paM0 ke AdhAra para mukhtAra sAhabane mere dUsare muddoMko jugalakizorajIko yaha bAta na a~cI, aura unhoMne bhI asaMgata ThaharA diyA hai-una para vicAra karane mere lekhaka attameM eka lambI caur3I TippaNI lagA kI bhI koI AvazyakatA nahIM smjhii| dI / hamArI samajhape isa taraha ke risarca-sambandhI lekina yahA~ prazna ho sakatA hai ki vaha kaunasA jo vivAdAspada viSaya haiM, una para pAThakoM ko kucha bhASya thA, jisako sAmane rakha kara akalaMkadevane samaya ke liye svatantra rUpase vicAra karane denA rajavArtikakI racanA kI ? pUjyapAda athavA samantacAhiye / sampAdakako yadi kucha likhanA hI iSTa bhadrake granthoM meM to aise kisI bhASyakA ullekha aba ho to vaha svatantra lekhake rUpameM bhI likhA jA taka pAyA nahIM gyaa| 'arhatpravacanahRdaya' nAmaka sakatA hai| sAtha hI, yaha Avazyaka nahIM ki lekhaka koI anya bhASya yA grantha bhI aba taka kahIM sunane sampAdakake vicAroMse sarvathA sahamata hI ho| meM nahIM aayaa| yadi aise kisI bhASyakA astitva astu, yaha isa lekhakA viSaya nahIM hai / hama yahA~ siddha ho jAya to yaha kahA jA sakatA hai ki kevala hamAre lekha para jo "sampAdakIya vicAraNA" akalaMkake sAmane koI dUsarA bhASya thA / matalaba nAmakI TippaNI lagAI gaI hai, usIkI samIkSA yaha hai ki mukhtAra sAhabake prastuta tatvArthabhASya ke karanA cAhate haiM / akalaMkake samakSa na hone meM jo pramANa haiM ve kevala paM.jugalakizorajIkA kahanA hai ki rAjavArtika- isa tarka para avalambita haiM ki isI tarahake vAkyakArake sAmane koI dUsarA hI bhASya maujUda thA, vinyAsa aura kathanavAlA koI dUsarA bhASya rahA aura isa bhASyake padoMkA vAkya-vinyAsa aura hogA, jo Ajakala anupalabdha hai| lekina yaha kathana sambhavataH prastuta umAsvAti ke svopajJa tatvA- tarka sarvathA nirdoSa nahIM kahA jaasktaa| dhigamabhASyake samAna thA / isa kathanake hama yahA~ yaha batAnA cAhate haiM ki rAjavArtika
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 anekAnta [ bhAdrapada, vIra nirvANa saM02466 meM ullikhita bhASya zvetAmbara sampradAya-dvArA mAnya kyA artha hai ? isakA uttara hai ki yahA~ paMcatva prastuta utAsvAtike svopajJabhASyako chor3akara anya kahanese umAsvAtikA abhiprAya pA~ca dravyoMme na koI bhASya nhiiN| tathA isameM SaDdravyakA ullekha hokara pA~ca astikAyoMsa hai / umAsvAti kahanA bhI milatA hai| ___ cAhate haiM ki astikA yarUpame pA~ca dravya haiM; kAla zvetAmbara AgamoMmeM kAladravya-sambandhI do kA kathana Age calakara 'kAlazcetyeke' sUtrasa kiyA mAnyatAoMkA kathana AtA hai / bhagavatIsUtrameM jAyagA / dravyoMke viSayameM prazna honepara kahA gayA hai- kahanekI AvazyakatA nahIM ki hamAre utta 'kaha NaM bhaMte ! damvA pannattA ! goyamA ! cha davvA kathanakA samathana svayaM akalaMkakI rAjavArtikameM pannattA / taM jahA-dhammasthikAe jAva zraddhA samaye"- kiyA gayA hai| ve likhate haiM-"vRttau paMcattvavacananAt arthAta dravya chaha haiM, dharmAstikAyase lekara kAla- SaDdavyopadezavyAghAta iti cenna abhiprAyAparijJAnAt dravya taka / Age calakara kAladravyake sambandhameM (vAtika)-syAnmataM vRttAvamukta (vukta ? )mavasthitAni prazna hone para kahA gayA hai-"kimiyaM bhaMte kAlo tti dharmAdIni na hi kadAcitpaMcatvaM vyabhicaraMti (akSapavuccai? goyamA jIvA ceva ajIvA ceva"arthAta kAla- razaH bhASyakI paMktiyA~ haiM) iti tataH SaDvyANItyudravya koI svatantra dravya nhiiN| jIva aura ajIva padezasya vyAghAta iti | tanna, kiM kAraNaM ? abhiprAyAye do hI mukhya dravya haiM / kAla inakI paryAyamAtra parijJAnAt / ayamabhiprAyo vRttikaraNasya -kAlazceti hai| yahI matabheda umAsvAtine "kAlazcetyeke" sUtra pRthagdravyalakSaNaM kAlasya vadhyate / tadanapekSAdikRtAni meM vyakta kiyA hai / isakA yaha matalaba nahIM umA- paMcaiva dravyANi iti SaDvyopadezAvirodhaH' / arthAta svAti kAladravyako nahIM mAnate, unhoMne kahIM bhI vRttimeM jo dravyapaMcattvakA ullekha hai vaha kAladravya kAlakA khaNDana nahIM kiyA, athavA use jIva- kI anapekSAsa hI hai| kAlakA lakSaNa Age cala ajIvakI paryAya nahIM btaayaa|, kara alaga kahA jaaygaa| "kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSe- siddhasena gaNine umAsvAtike tattvArthAdhigama dhArtha ca"--bhASyakI isa paMktikA bhI yahI artha hai bhASya para jo vRtti likhI hai, usameM bhI akalaMkake ki "ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH" sUtrameM ukta kathanakA hI samarthana kiyA gayA hai / siddhasena 'kAya' zabdakA grahaNa pradezabahutva batAne ke liye likhate haiM-"satyajIvatve kAlaH kasmAnna nirdiSTaH iti aura kAladravyakA niSedha karane ke liye kiyA gayA cet ucyate-sa svekIyamatena dravyamityAkhyAsyate dravya. hai / kyoMki kAladravya bahupradezI honese (?) lakSaNaprastAva eva / zramI punarastikAyAH vyAciNyAkAyavAn nhiiN| isase spaSTa hai ki umAsvAti kAla sitAH / na ca kAlo'stikAyaH, ekasamayatvAt"ko svIkAra karate haiM, anyathA usakA niSedha kaisA? arthAt yahA~ kevala pA~ca astikAyoMkA kathana yahA~ prazna ho sakatA hai ki phira "dharmAdIni na hi kiyA gayA hai / ajIva hone para bhI yahA~ kAlakA kadAcirapaMcatvaM vyabhicaranti" isa bhASyakI paMktikA ullekha isaliye nahIM kiyA gayA ki vaha eka
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11 ] tattvArthAdhigamabhASya aura kalaMka samaya vAlA hai usakA kathana 'kAlazcetyeke' sUtra meM uddhRta karate haiM / kiyA jAyagA / svayaM bhASyakArane "taskRtaH kAlavibhAgaH " sUtra vyAkhyA meM 'kAlo'nantasamayaH vartanAdilakSaNa ityukam' Adi rUpase kAladravyakA ullekha kiyA hai / itanA hI nahIM mukhtArasAhabako zAyada atyanta Azcarya ho ki bhASyakArane spaSTa likhA hai - "sarva paMcadhvaM astikAyAvarodhAt / sarva SaTsvaM SaDvyAvarodhAtU" / vRttikAra siddhasenane ina paMktiyoMkA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai--"tadeva paMcasvabhAvaM SaTsvabhAvaM SaDdravyasamanvi tattvAt / tadAha-sarvaM SaTkaM SaDdravyA`varodhAt / Sar3adravyANi / kathaM, ucyate -paMca dharmAdIni kaalshcetyeke"| isase bilakula spaSTa ho jAtA hai ki umAsvAti cha dravyoM ko mAnate haiM / chaha dravyoMkA spaSTa kathana unhoMne bhASya meM kiyA hai| pAMca astikAyoMke prasaMga para kAlakA kathana isIliye nahIM kiyA gayA ki kAla kAyavAna nahIM / ataeva akalaMkane SaDdravya vAle jisa bhASya kI ora saMketa kiyA hai, vaha umAsvAtikA prastuta tatvArthAdhigama bhASya hI / isa bhASyakA sUcana akalaMkane 'vRtti' zabda se kiyA hai / mukhtAra sAhaba likhate haiM- "atpravacana" kA tAtparya mUla tatrarthAdhigamasUtra se hai, tatvArthabhASya se nahIM / " acchA hotA. yadi paM0 jugalakizorajI isa kathana ke samarthana meM koI yukti dete / Age cala kara Apa likhate haiM- "siddhasenagaNike vAkyameM arhatpravacana vizeSaNa prAyaH tatvArthAdhigamasUtra ke liye hai, mAtra usake bhASya ke liye nahIM / " yahA~ 'prAyaH ' zabda se Apako kyA iSTa hai, yaha bhI spaSTa nahIM hotaa| hama yahA~ siddhasenagaNikA vAkya phira se 625 " iti zrImadarhaspravacane tatvArthadhigame umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye bhASyAnusAriNyAM ca TIkAyAM siddhasenagaNiviracitAyAM anagAragAridharmaprarUpakaH saptamo 'dhyAyaH" / yahA~ arhatpravacane,tatvArthAdhigame aura umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye - ye tInoM pada saptamyanta haiM / umAsvAtivAcakopajJa sUtrabhASyase spaSTa hai umAsvAtivAcakakA svopajJa koI bhASya hai / isakA nAma tatvArthAdhigama hai / ise arhatpravacana bhI kahA jAtA hai| svayaM umAsvAtine apane bhASyakI nimna kArikAmeM isakA samarthana kiyA hai tatvArthAdhigamAkhyaM bahvartha saMgrahaM laghugraMthaM / vayAmi ziSyahitamimamadvacanaikadezasya // Age calakara to mukhtAra sAhabane eka vicitra kalpanA kara DAlI hai / ApakA tarka hai, kyoMki rAjavArtika bahuta jagaha azuddha chapA hai, ataeva rAjavArtika meM "uktaM hi arhaspravacane" pATha bhI azuddha hai; tathA 'arhatpravacana' ke sthAna para 'arhatpravacanahRdaya' honA cAhiye / kahanA nahIM hogA isa kalpanA kA koI AdhAra nahIM / yadi paM0 jugalakizorajI rAjavArtikakI kisI hastalikhita prati se ukta pAThako milAna karanekA kaSTa uThAte to zAyada unheM yaha kalpanA karanekA avasara na miltaa| mere pAsa rAjavArtika ke bhANDArakara insTiTyUTa kI pratike AdhAra para liye hue jo pAThAntara haiM, unameM 'Ipravacana' hIM pATha hai| abhI paM0 kailAzacandrajI zAstrI banArasa se sUcita karate haiM ki "yahA~ kI likhita rAjavArtika meM bhI vahI pATha hai jo mudritameM hai / "
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 [ bhAdrapada, vIra nirvANa saM0 2466 aura rAjavArtikake tulanAtmaka uddharaNa dekara yaha batA cuke haiM ki aneka sthAnoM para bhASya aura rAjavArtika akSarazaH milate haiM / inameM se bahutasI bAteM sarvArthasiddhimeM nahIM milatI, parantu ve rAjavArtika meM jyoMkI tyoM athavA mAmUlI pheraphAra se dI gaI haiM / "kAya grahaNaM pradezAvayava bahutvArthamaddhA samayapratiSedhArthaM ca" bhASya kI isa paMktiko rAjavArtika meM tIna vArtika banAI gaI haiM- 'zrabhyantara kRtevArthaH kAyazabdaH '; 'tadgrahaNaM pradezAvayava bahutvajJApanArthe'; 'zraddhApradezapratiSeSArthaM ca ' / kahanA nahIM hogA ki vArtikako ukta paMktiyoM kA sAmya sarvArthasiddhikI apekSA bhASyase adhika hai / dUsarA udAharaNa - 'nANoH' sUtrake bhASya meM umAsvAtine paramANukA lakSaNa batAte hue likhA hai'anAdiramadhyo hi paramANuH ' / sarvArthasiddhikAra yahAM mauna haiN| parantu rAjavArtika meM dekhiye - zrAdimadhyA ntavyapadezAbhAvAditi cenna vijJAnavat ( vArtika) isakI TIkA likhakara akalaMkane bhASyake ukta vAkya kA hI samarthana kiyA hai| isa taraha ke bahuta se udAharA diye jA sakate haiM / anekAnta isake atirikta kucha hI pahile mukhtAra sAhaba kaha cuke haiM ki "arhatpravacana' vizeSaNa mUla tatvArthasUtrake liye prayukta huA hai" to phira yadi akalaMka deva "uktaM hi zrarhatpravacane 'dravyAzrayA nirguNA guNAH " kaha kara yaha ghoSita kareM ki arhatpravacana meM arthAt tatvArthasUtra meM ( svayaM mukhtAra sAhaba ke hI kathanA - nusAra ) " dravyAzrayA nirguNAH guNAH" kahA hai to isameM kyA Apatti ho sakatI hai ? 'atpravacana' pAThako azuddha batAkara usake sthAna meM 'arhatpravacanahRdaya' pAThakI kalpanA karanekA to yaha artha nikalatA hai ki arhatpravacanahRdaya nAmakA koI sUtra grantha rahA hogA, tathA " dravyAzrayA nirguNAH guNAH" yaha sUtra tatvArthasUtrakA na hokara usa arhatpravacana hRdayakA hai jo anupalabdha hai / zvetAmbaragranthoMmeM AgamoMko nirbaMtha pravacana athavA arhatpravacana ke nAmase kahA gayA hai / svayaM umAsvAtine apane tatvArthAdhigamabhASyako 'arha - dvacanaikadeza' kahA hai, jaisA Upara A cukA hai / arhatpravacanahRdaya arthAt atpravacanakA hRdaya, eka deza athavA sAra / isa taraha bhI arhatpravacanahRdayakA lakSya bhASya ho sakatA hai / athavA atpravacana aura arhatpravacanahRdaya donoM ekArthaka bhI ho sakate haiM / hamArI samajhase bhASya, vRtti, arha - tpravacana aura arhatpravacanahRdaya ina sabakA lakSya umAsvAtikA prastuta bhASya hai / jaba taka arhatva - canahRdaya Adi kisI prAcIna granthakA kahIM ullekha na mila jAya, taba taka paM0 jugalakizorajI kI kalpanAoM kA koI AdhAra nahIM mAnA jA 'alpArambha parigrahatvaM' Adi sUtrake viSaya meM sambhavataH kucha mudraNa sambandhI azuddhi ho / zAyada vahI pATha mUla pratimeM ho aura mudritameM chUTa gayA ho / isake atirikta yahAM mukhya prazna to eka hama apane pahale lekhameM bhASya, sarvArthasiddhi yogIkaraNakA hai jo bhASya meM barAbara mila jAtA hai / sakatA / isI taraha sUtroM ke pAThabheda kI bAta hai / 'bandhe samAdhikau pAriNAmikau', 'dravyANi jIvAzca' Adi sUtra bhASya meM jyoM kI tyoM milatI haiN| ukta vivecana kI rozanI meM kahA jA sakatA hai ki akalaMkakA lakSya isI bhASya ke sUtrapAThakI ora thA /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] 'go0 karmakANDakI truTipUti' lekhapara vidvAnoMke vicAra aura vizeSa sUcanA 627 rAjavArtikakI antima kArikAoMkA prakSipta natAoMse hamArA abhiprAya hai jinakI carcA taka batAnekA bhI koI AdhAra nahIM / bhASya aura rAja- sarvArthasiddhi meM nhiiN| aisI hAlatameM prastutabhASyako vArtikako Amane-sAmane rakhakara adhyayana karanese apramANika ThaharAkara usake samAna vAkya-vinyAsa spaSTa mAlUma hotA hai ki donoMke pratipAdma viSayoM aura kathana vAle kisI anupalabdhabhASyakI sarvathA meM bahuta samAnatA hai| donoM granthoMmeM amuka sthala nirAdhAra aura niSpramANa kalpanA karanekA artha para bahutasI jagaha bilakula eka jaisI carcA hai| hamArI samajha meM nahIM AtA / bhASyakI bhASA, zailI donoMmeM paMktiyoMkI paMktiyA~ akSarazaH milatI haiN| Adi dekhate hue bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki samAnatA sarvArthasiddhi aura rAjavArtikameM bhI hai| vaha rAjavArtika athavA sarvArthasiddhike Uparase parantu yahA~ bhASya aura rAjavArtikakI una samA- lekara bAdameM banAyA gayA hai 'go0kamakANDakI truTipUrti' lekhapara vidvAnoMke vicAra aura vizeSa sUcanA 'gommaTamAra-karmakA~DakI truTipati' nAmakA prakRtikI ve saba gAthAe~ milatIhaiM jinheM 'karmaprakRti' jo lekha anekAntakI gata saMyukta kiraNa (naM0 8-9) ke AdhAra para 'karmakANDa' meM truTita batalAyA gayA meM prakAzita huA hai aura jisa para pro0 hIrAlAla- thaa| 'karmaprakRti' kI bhI eka prati saMvat 1527 jIkA eka vicArAtmaka lekha isI kiraNameM, anyatra kI likhI huI milI hai, jisakI gAthA-saMkhyA 160 prakAzita ho rahA hai, usa para dUsare bhI kucha vidvAnoM hai-arthAta eka gAthA adhika hai-aura usa para ke vicAra saMkSipta meM Ae haiM tathA Arahe haiM, jinase bhI ArAkI pratikI taraha granthakArakA nAma mAlUma hotA hai ki ukta lekha samAjameM acchI dila- 'nemicanda siddhAntacakravartI' likhA huA hai / 'karmacaspIke sAtha par3hA jA rahA hai / unameM se jo vicAra prakRti' 'karma kANDa' kA hI prArambhika aMza hai / yaha isa samaya mere sAmane upasthita haiM unheM nIce saba hAla unake Aja hI ( 23 sitambarako) prApta uddhRta kiyA jAtA hai / sAtha hI yaha sUcanA dete hue patrase jJAta huA hai / ve jaldI hI Akara isa hue bar3I prasannatA hotI hai ki ukta lekhake lekhaka viSaya para eka vistRta lekha likheMge, jisameM paM0 paramAnandajI Aja kala apane gharakI tarapha prophesara hIrAlAlajIke ukta lekhakA uttara bhI hogA gaye hue haiM, udhara eka bhaMDArako dekhate hue unheM ata: pAThakoMko usake liye 12 vI kiraNakI karmakAMDakI kaI prAcIna pratiyAM milIM haiM jo zAha- pratIkSA karanI cAhiye / vidvAnoMke vicAra isa jahA~ke rAjyakAlakI likhI huI haiM aura unameM kama- prakAra hai:
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 anekAnta 1 nyAyAcArya paM0 maheMdrakumArajI jaina, zAstrI, kAzI "ApakA lekha 'anekAnta' meM dekhaa| ApakA parizrama prazaMsanIya hai / yadi yaha prayatna solaha Ane ThIka rahA aura karmakANDakI kisI prAcIna pratimeM bhI ye gAthAe~ mila gaI taba karmakANDakA adhUrApana sacamuca dUra hojAyagA / " [ bhAdrapada, vIra nirvANa saM02466 truTipUrtikA mujhe bahuta pasanda AyA hai, usake liye dhanyavAda hai / " 3 paM0 rAmaprasAdajI jaina zAstrI, adhyakSa ai0 pa0 sarasvatI bhavana, bambaI - "ApakA lekha 'karmaprakRti' se 'karmakANDa' kI 4 paM0 ke0 bhujavalI jaina zAstrI adhyakSa jaina siddhAnta-bhavana, ArA "gommaTasAra-sambandhI ApakA lekha mahatva - 2 paM0 kailAzacandajI jaina zAstrI, syAdvAda mahAvidyAlaya, kAzI "isameM to koI zaka hI nahIM ki karmakANDakA prathama adhikAra truTipUrNa hai / kintu 'prakRti' kI gAthAe~ zAmila karane meM abhI kucha gahare vicArakI jarUrata hai| yaha jAMcanA cAhiye ki 'karma prakRti' kyA svatantra grantha hai ? 'karmakANDa' kyA pahale se hI aisA banAyA gayA thA yA bAda meM usameM se kucha gAthAe~ Gommatasara. " chuTa 'gaI / 'prakRti' kI gAthAoM meM 'jIvakANDa' kI bhI kucha gAthAe~ sammilita honese abhI koI nizcita rAya nahIM dI jA sktii| ApakA parizrama prazaMsanIya hai / " 1 pUrNa hai / " 5 prophesara e0 ena upAdhyAya, ema. e., DI0 liTa0, kolhApura " Yes, the additional verses of Karm Kanda brought to light in Anekant are interesting. Ifwe.can collate some more Mss, we might come to more reliable text of ' - hA~, karmakANDakI jo atirikta gAthAe~ anekAnta dvArA prakAzameM lAI gaI haiM ve cittAkarSaka haiN| yadi hama kucha aura hasta likhita pratiyoMkA samavalokana-saMparIkSaNa kareM to hama gommaTasArakA adhika vizvasanIya mUla pATha prApta karane meM samartha ho skeNge|' -sampAdaka
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhasena ke sAmane sarvArthasiddhi aura rAjavArtika [ lekhaka - paM0 paramAnanda jaina zAstrI ] zve vA tAmbara sampradAya meM siddhasena gaNI nAmaka eka pradhAna AcArya ho gaye haiM, jinakI ukta sampradAya meM 'gaMdhahastI' nAmase bhI prasiddhi hai, jo ki asAdhAraNa vidvattAkA dyotaka eka bahuta hI gauravapUrNa pada hai / Apa Agama- sAhityake vizeSa vidvAna the aura itara darzanAdi viSayoMmeM bhI acchA pANDitya rakhate the / ApakI kRtirUpase isa samaya eka hI graMtha upalabdha hai aura vaha hai umAsvAtike tatvArtha sUtrakI bRhadvRtti, jo umAsvAtike 'svopajJa' kahe jAne vAle bhASyako sAtha meM lekara likhI gaI haiM aura isIse use 'bhASyAnusA'rigI' vizeSaNa diyA gayA hai / zvetAmbara sampradAya meM isIko'gaMdhahastimahAbhASya' kahA jAtA hai| isakA pramANa prAya: aThAraha hajAra zloka - jitanA hai / yaha vRtti * do khaNDoMmeM prakAzita bhI ho cukI hai, aura zvetAmbara sampradAya meM tattvArthasUtra para banI huI anya saba vRttiyoMmeM pradhAna mAnI jAtI hai / itanA saba kucha honepara bhI isa vRttimeM vaha racanA-saundarya, viSayakI spaSTatA aura vastuoM ke ja~ce-tule lakSaNoMke sAtha arthakA pRthakkaraNa evaM gAmbhIrya upalabdha nahIM hotA jo ki digambara sampradAya kI pUjyapAda - viracita 'sarvArthasiddhi' TIkA aura bhaTTAkalaMka deva viracita 'rAjavArtika' nAmaka bhASya meM pAyA jAtA hai / isa bAtako zvetAmbarIya pramukha vidvAn prajJAcakSu paM0 sukhalAlajI bhI svIkAra karate haiM / Apane hAlameM prakAzita tatrArthasUtra kI apanI hiMdI TIkAkI 'paricaya' nAmaka prastAvanA meM likhA hai ki: - "sarvArthasiddhi aura rAjavArtika ke sAtha siddhasenIya vRttikI tulanA karane se itanA to spaSTa jAna par3atA hai ki jo bhASAkA prAsAda, racanAkI vizadata aura arthakA pRthakkaraNa sarvArthasiddhi aura rAjavArtikameM hai vaha siddhasenIya vRtti meM nahIM / " siddhasena gaNI haribhadra se kucha samaya bAda hue haiM / haribhadrakA samaya vikramakI 8vIM 9vIM zatAbdI nizcita kiyA gayA hai| isase siddhasena gaNIkA samaya prAyaH navamI zatAbdI hotA hai / sarvArthasiddhi kI racanA vikramakI chaThI zatAbdI ke pUrvArddhakI hai, yaha nirvivAda hai / aura rAjavArtika kI racanA prAyaH vikramakI sAtavIM zatAbdIkI mAnI jAtI hai / aisI hAlata meM yaha snayAla svabhAva se hI utpanna hotA hai ki jaba sarvArthasiddhi aura rAjavArtika jaisI ativizada aura prauDha TIkAe~ pahale se maujUda thIM, taba siddhasena gaNI jaise vidvAnko TIkA unase kahIM adhika vizada, praur3ha evaM viSayako spaSTa karane vAlI honI cAhiye thI / mAlUma hotA hai yaha qhayAla paM0 sukhalAlajI ke hRdaya meM bhI utpanna huA hai / aura isa parase unhoMne apanI tattvArthasUtrakI ukta
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [bhAdrapada, vIranirvANa saM02466 prastAvanAmeM nimna tIna kalpanAe~ kI haiM:- isa vAkyameM "siddhivinizcayake jisa sRSTi (1) "sarvArthasiddhikI racanA pUrvakAlIna parIkSA-prakaraNake vizeSa varNanako dekhane ke liye hone se siddhasenake samayameM vaha nizcaya rUpase preraNA kI gaI hai vaha prakaraNa siddhivinizcayake vidyamAna thI, yaha ThIka hai; parantu dUravartI deza-bheda 'Agama' nAmaka sAtaveM prastAvameM bahuta vistArake honeke kAraNa yA kisI dUsare kAraNavaza siddhasena sAtha varNita hai / jaba sudUra deza dakSiNameM nirmita ko sarvArthasiddhi dekhanekA avasara milA nahIM huA 'siddhivinizcaya' graMtha siddhasena taka pahu~ca jAna pdd'taa|" gayA. itanA hI nahIM balki vaha itanA pracAra pA __ (2) "rAjavArtika aura zlokavArtikako gayA thA ki usa parase zeSa viSayako dekhane takakI racanAke pahale hI siddhasenIya vRttikA racA jAnA yojanA kara lenekI preraNA kIgaI hai, taba rAjavAbahuta sambhava hai; kadAcit unase pahale yaha na racI tika jaise adhika janatopayogI graMthakA siddhasena gaI ho to bhI isakI racanAke bIcameM itanA to taka na pahuMcanA kaise anumAnita kiyA jA sakatA kamase kama antara hai hI ki siddhasenako rAjavArtika hai ? khAsa kara aisI hAlatameM jaba ki vaha tattvArtha aura zlokavArtikakA paricaya milanekA prasaMga hI sUtrakA bhASya likhane baiThe, aura usI tattvArthasUtra nahIM aayaa| para race huye una akalaMkadevake bhASyako prApta karake (3) "isake (siddhasenIya vRttimeM sarvArthasiddhi dekhanekA prayatna na kareM,jinaka asAdhAraNa pANDitya aura rAjavArtikake samAna jo bhASAkA prAsAda, evaM racanA-kauzalase ve siddhivinizcaya dvArA racanAkI vizadatA aura arthakA pRthakkaraNa nahIM paricita ho cake hoN| pAyA jAtA usake) do kAraNa haiM / eka to graMthakAra sarvAthasiddhikI racanA to rAjavArtikase eka kA prakRtibheda aura dUsarA kAraNa parAzrita zatAbdIse bhI adhika varSa pahale huI hai aura racanA hai|" siddhasenake samayameM usakA uttara bhAratameM kAphI __ina tInoM kalpanAoMmeM se prathamakI do kalpa- pracAra ho cukA thA, siddhasenako usake dekhanekA nAoMmeM kucha bhI sAra mAlUma nahIM hotA; kyoMki prasaMga hI nahIM AyA aisA kahanA yukti-saMgata akalaMkadeva sunizcitarUpase siddhasena gaNIke mAlUma nahIM hotA / Age isa lekha meM spaSTa kiyA pUrvavartI hue haiN| siddhasena gaNone unake 'siddhi- jAyagA ki siddhasena gaNIke sAmane bhASya likhate vinizcaya' granthakA apanI isa vRttimeM spaSTarUpase samaya ukta donoM digambarIya TIkAe~ maujUda thIM, nimna zabdoMmeM ullekha kiyA hai:- aura unhoMne apane bhASyameM unakA yathocita "evaM kAryakAraNasambandhaH samavAyapariNAmanimitta- upayoga kiyA hai| nirvartakAdirUpaH siddhivinizcaya-sRSTiparikSAto yoja- aba rahI tIsarI kalpanA,usameM jina do kAraNoM nIyo vizeSArthinA dUSaNadvAreNeti / " kA varNana kiyA gayA hai unameM se graMthakArake prakRti___-bhASyatti 1,33, pR0 37 bhedakA kucha aAbhAsa paM0sukhalAlajIke ina zabdoMmeM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] siddhasenake sAmane sarvArthasiddhi aura rAjavArtika 631 milatA hai-"siddhasena saiddhAntika the aura Agama- kiyA gayA hai ki 'vAcaka to pUrvavita haiM ve aise zAstroMkA vizAla jJAna dhAraNa karane ke atirikta ve ( pramattagIta-jaise) ArSavirodhI vAkya kaise Agamaviruddha mAlUma par3ane vAlI cAhe jaisI tarka- likha sakate hai ? sUtrase anabhijJa kisIne bhrAMtise siddha bAtoMkA bhI bahuta hI AvezapUrvaka khaMDana likha diye haiM athavA kinhIM durvidagdhakoMne amuka karate the / " aura parAzrita racanAkA abhiprAya kathana prAyaH sarvatra vinaSTa kara diyA hai / isIse bhASyAnusAra TIkA likhanekA jAna par3atA hai| bhASya-pratiyoMmeM amukabhinna kathana pAyA jAtA hai, parantu bhASyake anusAra TIkA likhanemeM bhASya jo anArSa hai| vAcaka mukhya sUtrakA-zve. Agama racanAke prAsAda aura arthapRthakkaraNa karane meM kyA kA ullaMghana karake koI kathana nahIM kara sakate / bAdhaka hai,yaha kucha samajhameM nahIM AyA ! siddhasena- aisA karanA unake liye asambhava hai* ityAdi / ' ne to bhASyakI vRtti likhate hue bhASyase athavA inhIM saba prakRtibheda, yogyatAbheda aura lakSyabhASyake zabdoM parase upalabdha nahIM hone vAle kathana bhedako liye huye khIMcAtAnI Adi kAraNoMse ko bhI khUba bar3hAkara likhA hai, aisI hAlatameM vaha siddhasenakI vRtti meM bhASAkA vaha prAsAda, racanAkI mASya racanAke prAsAda aura arthake pRthakkaraNa karane vaha vizadatA aura arthakA vaha pRthakkaraNa evaM meM kaise bAdhaka ho sakatA hai ? phira bhI ina donoM spaSTIkaraNa Adi nahIM sakA hai jo sarvArthasiddhi meM se prakRti-bheda usameM kucha kAraNa jarUra ho aura rAjavArtikameM pAyA jAtA hai / rAjavArtika sakatA hai| acchA hotA yadi isake sAthameM yogyatA- aura sarvArthasiddhikA sAmane na honA isameM koI bhedako aura jor3a diyA jAtA; kyoMki saba kucha kAraNa nahIM hai| sAdhana-sAmagrI ke sAmane upasthita honepara bhI tadrUpa + "sAtakaviMzatiniyamita yogyatAke na hone me vaisA kArya nahIM ho sktaa| nedaM pAramarSapravacanAnusAribhASyaM, kiM tarhi ? pramattagItaparantu mujhe to siddha menIya vRtti ke sUkSma dRSTise metat / vAcako hi pUrvavit kathamevaM vidhamArSavisaMvAdi avalokana karane para isakA sabase jabardasta kAramA nibadhnIyAt ? sUtrAnavabodhAdupajAtabhrAntinA kenApi yaha pratIta hotA hai ki tattvArthAdhigama bhASyameM rcitmetdvcnkm"| kitanI hI bAteM aisI pAI jAtI haiM jo zvetAmbarIya --tattvA0 bhASya0 vR06,6, pR0 206 Agamake viruddha haiM / siddhasenane apanI vRtti "etaccAntaradvIpakabhASyaM prAyo vinAzitaM likhate samaya isa bAtakA khAsa taurase dhyAna rakkhA sarvatra kairapi durvidagdhakairyena paNNavatirantaradvIpakA hai ki jo bAteM bhASyame Agamakeviruddha pAI jAtI bhASyesu dRzyante / anArSa caitadadhyavasIyate jIvAbhigahaiM unheM kisI bhI taraha Agamake sAtha saMgata banAyA mAdiSa SaTpaJcAzadantaradvIpakAdhyayanAt, nApi vAcakajAya, aura jahA~ kisI bhI prakAra apane Agama mukhyAH sUtrollaMghanenAbhidadhatyasambhAvyamAnatvAt tasmAt sampradAyake sAtha unakA mela ThIka nahIM baiTha sakA, saiddhaantikpaashaivinaashitmidmiti"| vahA~ isa prakArake vAkya kaha kara hI saMtoSa dhAraNa --bhASya 03 16,pR. 2670
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 ....... anekAnta bhAdrapada, vIranirvANa saM02466 aba maiM kucha avataraNoM dvArA isa bAtako spaSTa ...rAgodrekAt prahAsamizro'ziSTavAkprayogaH kndrpH| kara denA cAhatA hU~ ki sarvArthasiddhi aura rAjavA -sarvArthasiddhi 7, 32 rtika donoM siddhasenake sAmane maujUda the aura . rAgodrekAt prahAsamizro'ziSTavAkprayogaH kndrpH| unhoMne unakA apanI isa bhASya-vRttimeM yatheSTa -bhASyavRtti 7, 27 upayoga kiyA hai| donoM meM se pahale sarvArthasiddhikI anubhUtaprItivizeSasmRtisamanvAhAraH sukhAnubandhaH / aura usake bAda rAjavArtikakI aisI kucha lAkSaNi ___-sarvArthasiddhi7, 37 kAdi paMktiyA~ nIce dI jAtI haiM jinakA siddhasenane anubhUtaprItivizeSasmRtisamAharaNaM cetasi sukhAnuapanI vRttimeM jyoMke tyoM rUpase athavA kucha thor3ese bandhaH / zabda-parivartanake sAtha upayoga kiyA hai: -bhASyavRtti07, 32 viziSTo nAnAprakAro vA pAko vipAkaH / ' rUpAdisaMsthAnapariNAmA muurtiH| . -sarvArthasiddhi 8, 12 -sarvArthasiddhi, 5, 4 karmaNAM viziSTo nAnAprakAro vA pAko vipAkaH / mUrtihi rUpAdizabdAbhidheyA, sA ca rUpAdisaMsthAna ___-bhASyavRtti, 8. 12 prinnaamaa| ___ yatkarmAprAha vipAkakAlamA pakramikakriyAvizeSasAma-bhASyavRtti, 5, 3, pR0323 dinudIrNa balAdudIryodayAvali pravezya vedyate AmraanuprAhakasambandhavicchede vaiklavyavizeSaH shokH| panasAdivat sA avipAkanirjarA / / -sarvArthasiddhi 8, 23 anugrAhakasnehAdivyavacchede vailaSyavizeSaH zokaH / yatpunaH karmAprAptavipAkakAlamaupakramikakriyAvizeSa -bhASyavRtti, 6, 12 .. ra sAmarthyAdanudIrNa balAdudIryodayAvalikAmanupravezyavedyate ... paravAdAdinimittAdAvilAntaHkaraNasya tIvrAnuzaya panasatindukAmraphalapAkavat sA tvavipAkajAnirjarA / -sarvArthasiddhi, 6, 11 .. -bhASyavRtti, 8, 24 abhimatadravyaviyogAdiparibhASyAdAvinAntaHkaraNasya tiivraanushystaapH| -bhASyavRtti, 6, 12 viSayAnarthanivRtti cAsmAbhiprAyeNAkurvataH pAraanagrahAdIkRtacetasaH parapIDAmAtmasthAmivakurvato. tanyAdabhoganirodho'kAmanirjarA / 'nukmpnmnukmpaa| -rAjavArtika, 6,12 -sarvArthasiddhi, 6, 12 anugrahabuddhayA''IkRtacetasaH parapIDAmAtmasaMsthA- viSayAnarthanivRttimAtmAbhiprAyeNAkurvataHpAratantryAmiva kurvto'nukmpnmnukmpaa| dupabhogAdirodhaH akaamnirjraa| -bhASyavatti, 6, 13 -bhASyavRtti, 6, 13 sarvArthasiddhi, 6, 11 staapH|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] siddhapenake sAmane sarvArthasiddhi aura rAjavAtika 633 virodhidravyopanipAtAbhilaSitaviyogAniSTaniSThura- prabhavaH skandha pariNAmaH / anAdirapi dharmAdharmAkAzazravaNAdibAhyasAdhanApekSayAdasadvedyodayAdutpadyamAnaHpIDA viSayaH / -bhASvavRtti 5, 24 pR0360 lakSaNaH pariNAmo duHkhamityAkhyAyate / pratisevaneti SatvAbhAvaH kriyAMtarAbhi saMbaMdhAt // 3 // -rAjavArtika, 6, 11 / / ___yathA vigatAH sevakAH, asmAd prAmAdvisevako virodhidravyAntaropanipAtAbhilaSitaMviyogAniSTazra. grAma iti SatvaM na bhavati tathA pratigatA sevanA prativaNAdasavedyodayApanaH pIDAlavaNaH pariNAma prAtmano ' sevaneti kriyAMtarAbhisaMbaMdhAt patvaM na bhavati / duHkhmityrthH| -rAjavArtika 6, 47 -bhASyavRtti, 6, 12 pratigatA sevanA pratisevanA / kriyAyogAtyaye dharmapraNidhAnAt krodhAdinivRttiH zAMtiH / satyapasargasamjJAbhAvAt SasvAbhAvo'tisiktavat / -rAjavArtika, 6,12 -bhASyavRtti 6,46, pR0286 dharmapraNidhAnA krodhanivRttirmanovAkAyaiH zAMtiH / isI prakArake aura bhI bahutase avataraNa diye -bhASyavRtti, 6, 13 jA sakate haiM, jinheM lekhavRddhike bhayase yahA~ chor3A dhASTaya prAyamasaMbaddhabahupralApitvaM maukharyam / jAtA hai / hA~, eka bAta aura bhI yahA~ prakaTa kara , -rAjavArtika, 7, 32 dene kI hai aura vaha yaha ki 5veM adhyAyake 'dvayadhidhASTaya prAyamasabhyAsambaddhabahupratApitvaM maukharyam / kAdiguNAnAM tu sUtrakI vyAkhyA karate hue pUjyapAda -bhASyavRtti, 7, 27 aura akalaMkane "Niddhassa giddheNa durAdhieNa" rAjavAtikakI lAkSaNika paMktiyoM ke atirikta ityAdi gAthA 'uktaM ca'rupase uddhRta kI hai / siddhasena usake kArtikoMkI anya vyAkhyAko bhI kahIM kahIM ne bhI isI sUtrake bhASyakI vRtti likhate huye ukta para apanAyA gayA hai jisake kucha udAharaNa nimna gAthAko uddhRta kiyA hai aura use pUrvake tIna prakAra hai : sUtroMkesAtha isa sUtrako lekara 'sUtra catuSTayArthaka .. pAco dvedhA AdimadanAdivikalpAt // 11 // batalAyA hai / parantu haribhadrane aisA na karake isase zrAdyo vaikhasiko baMdho dvidhA bhidyate / kutaH Adimada- pahale sUtrako vRttimeM hI ukta gAthAko uddhRta kiyA nAdimadvikalpAt / tatrAdimAna snigdharUlaguNanimitta- hai| isase yaha spaSTa pratIta hotA hai ki siddhasenako vidhudulkAjaladhArA nIMdradhanurAdiviSayaH / anAdirapi isa viSaya meM AcArya haribhadra kA krama pasanda nahIM vainasikabaMdho dharmAdharmAkAzAnAmekazaH traividhyAnava rahA kintu digambarIya vyAkhyAoMkA krama ThIka vidhH| ___ jacA hai aura isIse unhoMne usakA anukaraNa -rAjavArtika, 5, 24 kiyA hai| visrasaH svabhAvaH prayoganirapekSo vistrasAbandhaH, Uparake ina saba avataraNoM tathA isI prakArake sa dvidhA AdimadanAdimabhedAt,tatrAdimAn vidyudulkA dUsare avataraNoMmeM bhI dhyAna khIMcane vAlA jo jaladharAgnIndradhanuHprabhRtirviSamaguNavizeSapariNataparamANu bhArI sAdRzya pAyA jAtA hai use yoM hI Akasmika
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 634 anekAnta nahIM kahA jA sakatA / vaha spaSTa batalA rahA hai ki eka vidvAnake sAmane dUsare vidvAnakA grantha jarUra rahA hai / sarvArthasiddhikAra aura rAjavArtikakAra ke siddhasena se pUrvavartI hone kI hAlatameM, jaisA ki Upara siddha kiyA jA cukA hai, yaha avazya kahanA hogA ki siddhasena ke sAmane sarvArthasiddhi aura rAjavArtika donoM graMtha rahe haiM aura unhoMne apanI bhASyavRtti meM unakA kitanA hI upayoga tathA anusaraNa kiyA hai / aura isaliye nAma-dhAma-vihAna samAna virAsata ke kisI aise TIkA graMthakI kalpanA karanA jisa para se pUjyapAda, akalaMka aura siddhasena tInoMne hI apanI apanI TokAoM meM ukta prakAra ke kathanoM ko apanAyA hogA usa vaktataka korI kalpanA hI kalpanA kahA jAyagA jaba taka ki usakA koI spaSTa ullekha na batalAyA jAve athavA tadviSayaka kisI puSTa pramANa aura anusandhAna ko sAmane rakkhA jAya / mAtra yaha kaha denA ki siddhasenane yadi sarvArthasiddhi aura rAjavArtikako dekhA hotA to ve inameM varNita zvetAmbara - bhinna digambara mAnyatAoM kA khaMDana kiye binA, saMtoSa dhAraNa nahIM kara sakate the, isake liye koI paryApta nahIM hai / dUsare granthoMko dekhanA aura unakA yathAvazyakatA apane graMtha meM upayoga karanA eka bAta hai aura dUsare ke kisI mantavyakA khaMDana karanA bilkula dUsarI bAta hai / dUsare graMthoMko dekhakara unakA upayoga karane vAle ke liye yaha koI lAz2imI nahIM ki vaha dUsareke mantavyakA khaMDana bhI jarUra kare, cAhe vaha kaisI hI prakRtikA kyoM na ho| graMtha aneka par3hate haiM + yaha kalpanA paM0 sukhalAlajIne tattvArthasUtrakI apanI hindI Taaarat prastAvanA meM kI hai / [ bhAdrapada vIra nirvANa saM0 2466 parantu khaNDana koI koI hI kiyA karatA hai / khaNDana ke liye dUsarI bhI aneka bAtoM tathA sahAyaka sAmagrI kI AvazyakatA hotI hai, jinake abhAva meM athavA adhurepanameM khaNDana nahIM bana sakatA, aura yadi khaNDana kiyA bhI jAtA hai to vaha prAyaH upahAsa - janaka hotA hai / siddhamena yadi isa prakAra ke khaNDana kArya meM adhika par3ate aura digambaroM ke sAtha jyAdA ulajhate to ve usa lakSyase dUra jA par3ate aura use vartamAna rUpameM pUrA na kara pAte jo bhASyako zvetAmbarIya Agamake sAtha saMgata banAnekA unakA rahA hai / usa dhunameM ve saba kucha bhulA sakate haiN| phira bhI aisA nahIM hai ki sarvArthasiddhi tathA rAjavArtikakI mAnyatAoM kA koI aNDana unhoMne kiyA hI na ho - yathAvazyaka kucha khaNDana tathA Alocana jarUra kiyA hai; canA~ce paM0 sukhalAlajI bhI apanI ukta prastAvanA meM likhate haiM- "siddhasenIya vRtti digambarIya sUtra pATha viruddha kahIM kahIM samAlocanA dikhAI detI hai|... tathA kahIM kahIM sarvArthasiddhi aura rAjavArtika meM dRSTigocara hone vAlI vyAkhyAoMkA khaMDana bhI hai|" aisI hAlata meM paMDita sukhalAla jIkA ukta kathana bhI korI kalpanA hI kalpanA jAna par3atA hai| Uparake sampUrNa vivecana parase, maiM samajhatA hU~, sahRdaya pAThakoM ko isa viSaya meM koI sandeha nahIM rahegA ki siddhasena gaNo ke sAmane sarvArthasiddhi aura rAjavArtika donoM graMtha maujUda the tathA unhoMne apanI bhASyavRtti meM inakA yatheSTa upayoga kiyA hai / aura isaliye paM0 sukhalAlajIne isa sambandha meM jo kalpanAe~ kI haiM ve samucita nahIM haiM / vIra sevA mandira, sarasAvA, tA0 10 8 - 1940
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ gommaTasAra karmakANDakI truTipUrtipara vicAra [ le0-pro0 hIrAlAla jaina ema.e. elaela. bI. ] cArAcArya nemicandrakRta karmakANDake sambandhameM paM0para- apane graMthameM yathAsthAna rakhI thIM to kyA pazcAtke - mAnandajI zAstrIne anekAMta,varSa 3,kiraNa 8-9 lipikAroM ke pramAdase chuTa gaI, yA TIkAkAroMne unheM meM eka lekha likhA hai, jisakA sArAMza yaha hai- jAna bUjha kara chor3a diyA ? yadi lipikAroM ke pramAdase zrAcArya nemicandra-viracita karmakANDake aneka ve chuTa gaI hotI to TIkAkAra avazya usa g2alatIko prakaraNa va saMdarbha apane vartamAna rUpameM 'adhUre aura laMDure' pakar3a kara una gAthAoM ko yathAsthAna rakha dete, aura haiN| unhIM prAcArya dvArA viracita eka dUsarA graMtha prApta yadi ve prasaMgake liye atyanta Avazyaka thIM to ve jAna huA hai| jisakA nAma 'karma prakRti' hai / isa karma- bajhakara to unheM chor3a hI nahIM sakate the / isa graMthakI prakRtikI 156 gAthAoMmeM se 84 gAthAyeM karmakANDameM TIkAoM kI paramparA svayaM usake kartAke jIvana kAlameM maujUda hI haiM / zeSa 75 gAthAoMko bhI karma-kANDameM hI, graMthakI racanAke sAtha hI sAtha prArambha ho gaI thii| jor3a denese usakA adhUrApana dUra ho jAtA hai / ye 75 karmakANDakI gAthA naM. 972 meM prAcArya svayaM kahate gAthAyeM saMbhavataH kisI samaya karma kANDase chuTa gaI haiM ki gommaTasUtra ( gommaTasAra) ke likhate hI vIraathavA judA par3a gaI / ataeva jo sajana aba karmakANDa mArtaNDa rAjA gommaTarAya ( cAmuNDarAya ) ne usakI ko phirase prakAzita karAnA cAheM ve usameM una 71 kara dezI (TIkA) DAlI thI / yathAgAthAoMko yathAsthAna zAmila karake hI prakAzita kreN| gommaTa suttallihaNe gommaTarAyeNa jA kayA desI / ____ isa matameM tIna bAteM mukhyataH vicAraNIya jJAta so rAo cirakAlaM NameNa ya viirmttNddii| hotI haiM isake koI tIna sau varSa pazcAt kezavavarNIne 1. karmakANDameM se 75 gAthAoMkA chuTa jAnA yA gommaTasAra vatti kanadI meM likhii| phira karnATakavRttike judA par3a jAnA kaba aura kaise sammava ho sakatA hai ? prAdhArase saMskRta TIkA racI gaI / ina TIkAbhoM meM 2. una gAthAoMke na rahanese karmakANDake una cAmuNDarAyakRta 'dezI' kA Azraya liyA jAnA prakaraNoMkI avasthA kyA hai, tathA una gAthAoMko anumAna kiyA jA sakatA hai / saMskRta TIkAke nirmANameM jor3ane se kyA avasthA va vizeSatA utpanna hotI hai ? aneka bahuzruta anurodhakoM, sahAyakoM aura saMzodhakoMkA 3. karmaprakRti grantha kisakA banAyA huA hai, aura hAtha batalAyA jAtA hai / sAGga aura sahesa nAmaka usakA karmakANDase kyA sambandha hai ? sAdhuoMkI prArthanAse dharmacandasUri, abhayacandra gaNeza, 1. yadi ukta 75 gAthAyeM karmakANDake racayitAne lAlA varNI, Adi vidvAnoMke liye yaha TIkA likhI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 636 : anekAnta [bhAdrapada, vIra nirvANa saM02466 gaI thii| trividya-vidyA vikhyAta vizAlakIti sUrine 50 phulacandrajI zAstrI va paM0 hIrAlAlajI zAstrIke usa kRtimeM sahAyatA pahu~cAI aura sarvaprathama usakA sAtha kiyA, jisakA niSkarSa nimna prakAra pAyA gyaa| cAvase adhyayana kiyA, tathA nigraMthAcAryavarya traividya- karmakANDakI naM0 11 ko gAthA meM darzana jJAna va cakravartI abhayacandrane usakA saMzodhana karake prathama samyaktvakA svarUpa batalAyA gayA hai, aura usake pustaka likhI / yathA anantara 16vIM gAthAmeM unhIM jIva guNoMkA krama zritvA kArNATikI vatti vaNi zrIkezavaiH kRtiH (tim?) nirdiSTa kiyA gayA hai| aba ina donoM gAthAoM ke bIca kRteyamanyathA kicit vizodhyaM tadbahuzrataiH // "miyaasthi' Adi sapta bhaMgiyoMke nAma ginAne vAlI vidyavidyAvikhyAtavizAlakIrtisUriNA / karmaprakRtiko 16 gAthA DAla denese aisA viSayAntara sahAyo'syAM kRtau cakre'dhItA ca prathamaM mudA // ho jAtA hai jisakI sAra-graMthoM meM guMjAyaza nhiiN| sUreH zrIdharmacandrasyA bhayacandragaNe zanaH / paripUrNatAkI dRSTise to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki vaNilAlAdi bhavyAnAM kRte karNATavRttitaH // nayoMke nAma ginA dene mAtrase kyA huA, unake lakSaNa racitA citrakUTa shriipaarshvnaathaalye'munaa| bhI batalAnA cAhiye thA para yahA~ prAcArya nyAyakA sAdhu sAGga sahesAbhyAM prArthitena mumukSuNA // grantha to raca nahIM rahe / unhoMne 11 vI gAthAmeM jJAna nigraMthAcAryavaryeNa traividyckrvrtinaa| aura darzanakA sapta bhaMgiyoMse nirNaya kara lene mAMtrakA saMzodhyAbhayacandreNAlekhi prathamapustakaH // ullekha kara diyA hai, jo hAM yatheSTa hai| vahAM sapta jahAM yaha TIkA racI gaI thI vaha sambhavataH vahI bhaMgiyoM ke nAma ginavAneko koI AvazyakatA pratIta citrakUTa thA jahA~ siddhAntatatvajJa elAcAryane dhavalA nahIM hotii| TIkAke racayitA vIrasenAcAryako siddhAnta paDhAyA thaa| karmakANDakI 20 vIM gAthAmeM pATha karmoMko nAma aisI paristhitimeM yaha saMbhava nahIM jAna par3atA ki ukta nirdeza kiyA gayA hai aura 21 vI gAthAmeM udAharaNoM TIkAke nirmANa kAlameM va usase pUrva karma kANDameM se dvArA una AThoMkA kArya sUcita kiyA gayA hai| ina usakI Avazyaka aMga bhUta koI gAthAyeM chUTa gaI hoM yA donoM gAthAoMke bIca jIva pradezoM aura karmapradezoMke judI par3a gaI hoN| sambandha Adi batalAne vAlI karma prakRtiko 22 se 26 2. karmakANDake 'adhUra va laMDUrepana' ke pAMca vizeSa takakI pAMca gAthAyeM na rahanese viSayakI saMgatimeM koI sthala vidvAna lekhakane batalAye haiM jo prakRti samutkIrtana truTi to naz2ara nahIM AtI, pratyuta una gAthAoMke DAla nAmaka prathama adhikArakI 22 vIM aura 31 vIM gAthAoM denese viSaya sAkAMkSa raha jAtA hai; kyoMki karmaprakRti arthAt nau gAthAoMke bhItarake haiN| inake atirikta aura kI 26 vIM gAthA prakRti Adi baMdhake cAra prakArake bhI kucha sthala aise batalAye gaye haiM jahAM karma prakRtiko nAma nirdezake sAtha samApta hotI hai / usa kramase to gAthAoMko samAviSTa karanekI zrAvazyakatA lekhakako phira Age cAroM prakArake bandhoMkA kramase vivaraNa diyA pratIta huI hai| maiMne isa mahatvapUrNa viSayakA vicAra jAnA cAhiye thA; kintu vahAM ATha karmoMke kAryoMke karmakANDakI pratiko sAmane rakhakara apane sahayogI udAharaNa diye gaye haiM / isa prakAra vartamAna rUpameM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] gommaTasAra karmakANDakI truTi pUrti para vicAra karmakANDakI 20 vIM aura 21 vIM gAthAyeM susaMgata jAna kara chor3a diyA hai| unakA abhiprAya kevala una pratIta hotI haiM / unake bIca ukta pAMca gAthAyeM DAlane bheda-prabhedoMkA varNana kara denA rahA hai jinameM unheM kucha se unameM vyutkrama utpanna hotA hai| vizeSatA dikhAI dI aura jinakI ora pAThakoMkA dhyAna karmakANDakI ATha karmoM ke udAharaNa dene vAlI 21 AkarSita karanA unheM Avazyaka jaMcA / jJAnAvaraNa vIM gAthAke pazcAt 22 vIM gAthAmeM una pAThoM karmokI aura darzanAvaraNake bheda-prabhedoMkA jJAna jIva kANDameM uttara prakRtiyoMkI saMkhyAkA kramika nirdeSa kiyA gayA bhI karAyA jA cukA hai, jahAM karma prakRtikI inhIM 12 hai jo bilkula susaMgata hai / unake bIcameM karma prakRtikI gAthAoM meM se hai gAthAyeM prAcukI haiN| una sabakI yahAM ATha karmoMke svabhAva viSayaka dRSTAntoMko spaSTa karake punarAvRtti karanekI apekSA prAcAryane kevala una sthaloM batalAne vAlI 28 se 35 takakI ATha gAthAoMkI para apanI aMgulI rakhI hai jinakA jJAna usa sAmAnya koI vizeSa AvazyakatA dikhAI nahIM detI, khAsa kara prarUpaNase nahIM ho sakatA thA / nidrAdike lakSaNa isI jabaki unake dRSTAnta AcArya 21 vI gAthAmeM de cuke prakArake haiM aura isaliye mAtra unhIMkA yahA~ varNana haiM / ye pATha gAthAyeM 21 vI gAthAke spaSTIkaraNArtha TIkA karanA prAcAryane ucita samajhA / isameM koI truTi rUpa bhale hI mAna lI jAveM, kintu sAra granthake mUlapATha nyAla karanA anAvazyaka hai| meM unakI guMjAiza nahIM dikhAI detii| ThIka yahI bAta karmaprakRtikI una do gAthAoM ___ karmakANDakI 22 vIM gAthAmeM uttara prakRtiyoMkI aura 14 gAthAoM va 4 gAthAoMke viSayameM kahI jA kramika saMkhyA batA dene ke pazcAt 23 vI gAthAse eka sakatI hai jinako kramazaH karmakANDakI 25 vIM, 26 dama pAMca nidrAoMkA kArya prArambha ho jAtA hai| yaha vIM aura 27vIM gAthAke pazcAt rakha denekI tajavIja kI eka vizeSa sthala hai jahAM paM0 paramAnandanIko karmakANDa gaI hai / yathArthataH unase sivAya nAma nirdeSa aura kI truTi bahuta khaTakI hai, kyoMki unake matAnusAra sAmAnya svarUpa jJAnake koI nayA prakAza nahIM miltaa| viSayako pUrA aura susaMgata banAne ke liye yahAM uttara unameM se sAta gAthAyeM jIvakANDameM A bhI cukI haiM / prakRtiyoMke nAma va svarUpakA kramazaH varNana honA cAhiye darzana mohanIyameM baMdha mithyAtvakA aura udaya tathA thA aura usImeM nidrAkA yathAsthAna vivaraNa AtA taba sattva tInoMkA rahatA hai, ataH zeSa do prakRtiyoMkA ThIka thaa| isI kamIkI ye karma prakRtikI 30 se 48 astitva kaise ho jAtA hai, isa vizeSatAkA jJAna takakI 12 gAthAoM dvArA pUrti karate haiM / isa sambandhameM karAneke liye karmakANDameM gAthA naM0 26 nibaddha karmakANDakI racanAkI vizeSatAkI ora hamArA dhyAna kI gaI hai, tathA pA~ca zarIroMse saMyogI bheda kaise bana jAtA hai, aura sAre granthako dekhate huye hameM aisA pratIta jAte haiM, isa vizeSatAko batalAneke liye gAthA naM. hotA hai ki yahAM tathA AgAmI truTi pUrNa naMcane vAle 27 rakhI gaI hai / nAmakarmakI prakRtiyoMmeM aMga aura sthaloM para kartAkA vicAra svayaM prakRtiyoMke bhedopabhedoM upAMgakA bheda kisa prakAra huA isa vizeSatAko ginAnekA nahIM thA / vaha sAmAnya kathana yA to unakI dikhAne vAlI gAthA naM0 28 rakhI gaI hai| zeSa bhedaracanAmeM Age pIche AcukA hai,yA unhoMne use sAmAnya prabheda to sAmAnya haiM, ataH jAna bUjhakara bhI ve yahA~
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638 racayitA dvArA hI chor3e jA sakate haiM 1 karmakANDakI 21 se 32 takakI gAthAnoM meM kisa saMhananase jIva kisa gatimeM jAtA hai, isakA vivaraNa diyA gayA hai; aura kevala unhIM bAtoMko batalAyA gayA hai jinake samajhane ke liye baMdhAdi adhikAra paryApta nahIM haiN| yahA~ manuSyoM aura tiyaMcoM ke kina saMhananoM kA udaya hotA hai, isake batalAne kI to AvazyakatA hI nahIM thI, kyoMki udaya prakaraNakI gAthA naM0 214 se 303 takakI gAthAoM meM tiryaMcoM aura manuSyoMke udaya, anudaya aura udayavyucchittirUpa jo prakRtiyA~ batalAI gaI haiM usIse kisa tiyaMcake yA manuSyake kitane saMhanana hote haiM, isakA bhI patA laga jAtA hai / naM0 265 se 272 takakI gAthAoM meM jo guNasthAnoMkI udayAdikA kathana kiyA gayA hai, usase kisa guNasthAna taka kitane saMhanana hote haiM; isakA bhI patA laga jAtA hai| kSetra kI dRSTise bhogabhUmi ke kSetroM meM pahalA saMhanana hotA hai, isakA patA 302 aura 303 naM0 kI gAthA se laga jAtA hai aura pArizeSa nyAya se yaha bhI samajha meM A jAtA hai ki karma bhUmimeM sabhI saMhanana hote haiM / isI kSetra vyavasthAke Uparase kAla-vyavasthA bhI samajha A jAtI hai| ataeva karmaprakRtikI 75 se 82 takakI zraTha va 86 se 8ha takakI cAra gAthAoM ke yahA~ na rahanese karmakANDa meM koI truTi nahIM rhtii| saMhananoMkA una gatiyoMse saMbaMdha uparyukta prakaraNoM se nahIM jAnA jA sakatA thA, ataeva usa vizeSatAko batalAnA yahA~ zrAvazyaka thA / + anekAnta [ bhAdrapada, vIra nirvANa saM0 2466 kintu karmaprakRtikI gAthA naM0 75 meM do prakAra kI vihAyogati bhI ginA dI gaI haiM, jisase vahA~ zarIrase lagAkara sparza takakI saMkhyA 12 ho gaI hai / sa yadi ina gAthAoM ko hama karmakANDa meM rakha dete haiM, to gAthA naM0 47 ke vacana se virodha par3a jAtA hai / isase suspaSTa hai ki karmakANDa ke racayitAkI dRSTimeM ina gAthAoM kA krama nahIM hai TIkAkArane bhI vihAyogati ke do bhedoMko chor3a kara hI pacAsa bheda ginAye haiM / tara ina gAthAoM ko karmakANDa meM rakha denA usameM pUrvApara vizeSa utpanna kara denA hogA / karmakANDakI gAthA naM0 33 meM zrAtApa caura udyota nAmakI prakRtiyoMke udayakA niyama batalAyA gayA hai jo apanI vizeSatA rakhatA hai| zeSa prakRtiyoM meM aisI koI ullekhanIya vizeSatA nahIM hai / ataeva karma prakRtikI naM 0 81 se 15 takakI pA~ca tathA 17 se 102 takakI chaha gAthAoM ke rahane na rahanese koI bar3A prakAza va andhakAra nahIM utpanna hotaa| yahI bAta karmaprakRtikI zeSa 153 se 157 takakI pA~ca gAthAthoMke viSaya meM kahI jA sakatI hai, jinameM kevala tIrthaMkara prakRtikA baMdha karAne vAlI SoDaza bhAvanAoM ke nAma ginAye gaye haiM aura jinheM karmakANDakI gAthA naM. 808 ke pazcAt jor3ane kI tajavIja kI gaI hai| prasaMgavaza yahA~ karmaprakRtikI eka gAthAke pATha va usake arthakA bhI spaSTIkaraNa anupayukta na hogA / gAthA naM0 87 meM 'micchA puNva dugAdisu' ke sthAna para karmava zrAge saMkhyAkrama se sAmaMjasya baiThAne ke liye 'micchA puNva - khavAdisu' aisA saMzodhana peza kiyA / kintu isa saMzodhana ke binA hI usa gAthA kA artha baiTha jAtA hai aura saMzodhita pAThase bhI acchA baiThatA hai vahA~ pUrvadvikAdile apUrvAdi upazama zreNI gayA eka bAta aura vizeSa dhyAna dene yogya hai / karmakANDakI gAthA naM0 47 meM spaSTa kahA gayA hai ki dehase lagAkara sparza taka pacAsa karmaprakRtiyA~ hotI haiM-- 'dehAdI phAsaMtApaNAsA /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ gommaTasAra karmakANDakI truTi pUrti para vicAra varSa 3, kiraNa 11] ke cAra aura apUrvAdi capaka zreNI ke pA~ca guNasthAnoM kA abhiprAya hai, jo susaMgata baiThatA hai / khavAdi pATha kara lenese to visaMgati utpanna ho jAtI hai, kyoMki apUrvAdiko chor3akara to khavAdi pA~ca guNasthAna ho nahIM sakate ? 3. aba hama isa viSayakI tIsarI vizvAraNIya bAta para dhyAna deNge| kyA karmaprakRti graMtha gommaTasArake racayitAkA hI banAyA huA hai ? paM0 paramAnandajI ne isa viSaya para vizeSa koI prakAza DAlanekI kRpA nahIM kii| unhoMne usa grantha ke viSaya meM nizcayAtmaka rUpa se kevala yaha kaha diyA hai ki "hAlameM mujhe zrAcArya nemicandra ke kamaMprakRti nAmaka eka dUsare granthakA patA calA hai" / para unhoMne yaha nahIM batalAyA ki isa granthake kartRtvakA nizcaya unhoMne kisa prakAra, kina dhAroM para kiyA hai / kyA gommaTasArakI adhikA~za gAthAyeM usameM dekhakara use nemicandrAcArya racita kahA hai yA unakI dekhI huI pratimeM kartAkA nAma nemicandra diyA hai ? yadi pratimeM kartAkA nAma yaha diyA huA huA hai to kyA ve gommaTasArake kartAse bhinna koI Age pIcheke saMgrahakAra nahIM ho sakate ? nemicandra nAmake aura bhI muniyoM va zrAcAryoM kA ullekha milatA hai / yadi vaha kRti gommaTasArake kartA hI hai to vaha aba taka prasiddhi meM kyoM nahIM AI? kyA kinhI granthakAroM yA TIkAkAroMne isa graMthakA koI ullekha kiyA hai ? ityAdi aneka prazna usa kRtike sambandha meM utpanna hote haiM, jinakA samAdhAna karanA usakI gAthAoMoMko karmakANDa meM samAviSTa karAne kI tajavIja se pUrva atyanta Avazyaka thA / hameM aisA pratIta hotA hai ki vaha 'karmaprakRti' eka pIche kA saMgraha hai, jisameM bahu bhAga gommaTasArase va kucha gAthAyeM anya idhara udharase lekara viSayakA sarala vidyArthI - upayogI paricaya karAnekA prayatna kiyA gayA hai| usakI gommaTasArake atirikta gAthAoMkI racanA zailI AdikI sUkSma jA~ca par3atAla se bhI sambhava hai kucha kartRtva ke sambandha meM sUcanA mila sake / yadi paryApta chAna bIna ke pazcAt vaha graMtha siddhAnta cakravartI nemicandrakI hI racanA siddha ho to yaha mAnanA par3egA ki use zrAcAryane karmakANDa kI racanA ke liye prathama DhAMcA rUpa taiyAra kiyA hogA / phira usakI sAmAnya nAma va bheda prabheda Adi nirdezaka gAthAoMko chor3a kara aura upayukta viSayakA vistAra karake unhoMne karmakANDakI racanA kI hogI / isa prakAra na to hameM karmakAMDa meM adhUre va laMDUrepana kA anubhava hotA hai, na usa meM se kabhI utanI gAthAthoM ke chuTa jAne va dUra par3a jAnekI sambhAvanA ja~catI hai, aura na karmaprakRtike gommaTasArake kartA dvArA hI racita hone ke koI paryApta pramANa dRSTigocara hote haiM / aisI avasthA meM una gAthAoM ke karmakAMDa meM zAmila kara denekA prastAva hameM bar3A sAhasika pratIta hotA hai / -car 636 Y
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM mukti-sAdhanA [le0 zrI agaracanda nAhaTA,-sampAdaka "rAjasthAno"] bhAratIya samagra darzanoMmeM jaina darzanakA bhI mahattvapUrNa svIkAra kiyA hai / gItAmeM samatva ke viSaya meM bahuta sthAna hai, tatva jJAnakA vicAra isa darzanameM bar3I sundara vivecana pAyA jAtA hai / evaM karmaphala kI hI sUkSmatAse kiyA gayA hai / prAcAroMmeM 'ahiMsA' aura AsaktikA syAga arthAt anAsaktayogako pradhAnatA vicAroMmeM 'anekAnta' isa darzanakI khAsa vizeSatA hai| dI hai| ina donoM sAdhanoMke viSaya meM gItA aura jaina isa lekhameM jainadarzanAnusAra jIva aura karmakA svarUpa darzanakI mahatI samAnatA va ekatA hai| evaM sambandha batalAkara mukti aura usakI sAdhanAke jIvase karmakA sambandha kabase aura kyoM hai ? kahA viSayameM vicAra kiyA jaaygaa| nahIM jA sakatA, kyoMki vaha rAga dveSa-rUpa vikArI anAdi-ananta saMsAra cakrameM jIva aura ajIva do pariNAmoM yA bhAvoMse hotA hai; yaha Upara kahA hI jA mukhya padArtha haiN| caitanya-lakSaNa-viziSTa jIva aura cukA hai; para vaha svarNa aura miTTIke sambandhake sadRza acetana-jar3a-svarUpa ajIva hai| jIva asaMkhyAt pradeza anAdikAlase hai, itanA hone para bhI jaise svarNako vAlA, zAzvata, arUpI padArtha hai, usake mukhya do miTTIse alaga kiyA jA sakatA hai, usI prakAra bheda haiM 'siddha' aura sNsaarii| siddhAvasthA jIvakA zuddha zrAtmArUpa svarNase karma-miTTI alagakI jA sakatI hai, svarUpa hai, aura saMsArI avasthA karma-saMyoga janya aura isa kAryameM jo jo bAteM sahAyaka hai unheM hI 'sAdhana' arthAt vikArI avasthAkA nAma hai / dRzyamAna padArtha kahate haiM evaM sAdhanoMkA vyavahArika upayoga hI 'sAdhanA' sAre pudgala dravyake nAnAvidharUpa haiM / jaba zrAtmA apane kahI jAtI hai / sAdhanA karane vAlA hI 'sAdhaka' kahA svarUpase vicalita hokara yA bhUlakara pudgala dravya jAtA hai, aura sAdhanAke carama vikAza arthAt iSTa phala arthAt para padArthokI ora pravRtta hotA hai, bhramase unheM prAptiko 'siddhi' kahate haiM / apanA mAna letA hai yA una para Asakta ho jAtA hai, jIvake vikArI bhAvoMkI vividhatA evaM taratamatAke tabhI aAtmAmeM rAga bhAvakA udaya hotA hai, rAga-se kAraNa karma bhI vividha prakArake hote haiM, ataH unake dveSa utpanna hotA hai, aura ina rAga-dveSarUpa vikArI phaloMmeM bhI vividhatA honA svAbhAvika hai / isI vividhatA bhAvoMse AtmAke sAtha karma pudgaloMkA saMyoga sambandha ke kAraNa jIvoMmeM pazu, pakSI, manuSya, deva nAraka bheda ho jAtA hai / rAga-dveSarUpa cikanAhaTake astitvameM aura unameM bhI phira aneka prakAra kahe jAte haiM / koI karmaraja Akara jIvake sAtha cipaTa jAtI hai / jahA~ rAjA, koI raMka, koI / 'Dita koI mUrkha, koI alpAyu rAga aura dveSa nahIM hai, vahA~ para pudgaloMke haz2AroM rUpa koI dIrghAyu, koI rogI koI nirogI koI sukhI koI sanmukha rahane para bhI karma-bandhana nahIM hotA / isIliye dukhI ityAdi asaMkhya prakArakI taratamatA aura vividhatA sAdhanAmeM samabhAvakA mahatva sabhI Astika darzanoMne naz2ara AtI hai / vAstavameM ye sAre khela jIvake apane hI
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11 ] jJAta yA ajJAta rUpase arjita karmoMke phala haiN| jisa prakAra jIva karma karane meM svatantra hai, arthAt karma phalakA pradAtA Izvara nahIM hai phala to svAbhAvika rUpa se prApta ho jAte haiM / jisa prakAra eka vyakti madirA pAna karatA hai to vastu svabhAvake guNase nazekA zrAnA svAbhAvika pratyeka bhAMti padArtha apane apane guNoM kI apekSA sat hai, kastUrI meM garmI hai ataH use khAte hI zarIra meM garamI apane Apa A jAtI hai, jaisI vastu khAte haiM usake guNa-doSa zarIrameM svAbhAvika rUpase anubhUta hote haiN| deza kAla, paristhiti, jala-vAyu sAre padArthoM ke guNa doSa svAbhAvika rUpa se hI anubhUta hote rahate haiM, usI prakAra karmakA bhI jIvake sAtha jaise rUpa-svabhAvameM baMdha hotA hai, usase una karmoMmeM tadanurUpa phala pradAnakI zakti utpanna hotI hai, aura jaba jisa karmakA udaya hotA hai, taba vaha apane svabhAvAnusAra phala utpanna karatA hai / yaha to huI jIva karmake sambaMdhakI bAta, aba yaha sambandha kisa prakAra se alaga ho sakatA hai usa para vicAra karanA hai / jIvake sAtha karmake sambandha hone ke jitane bhI mArga haiM jaina darzana meM unheM 'Asava' tatva kahate haiM aura karma Aneke mArgoMkA virodha 'saMvaratatva' karmoMse sambandha ho jAnA 'vandha tatva' jina karmoM dvArA jIvase karma vinAsa hote haiM; use 'nirjara - tatva' aura sampUrNa rUpa se svAbhAvika avasthA prApta kara lenA arthAt karmoMse mukti ho jAnA 'mokSatatva' hai / isa prakAra jIva aura jIva do mukhya tatvoMke sAtha ina pA~ca tattvoMko jor3a denese tattvoMkI saMkhyA 7 ho jAtI hai / kahIM karma va tattva ke vizeSa spaSTIkaraNa ke liye puNya aura pApa ina donoM ko pRthak tattva mAnA gayA hai, isase nava tattva kahe gaye haiM / inameMse hameM sAdhanA mArga meM tIna tatvoM kI jAnakArI paramAvazyaka hai, ataH jaina darzana meM mukti-sAdhanA 641 unakA svarUpa dRSTAnta dvArA nIce samajhAnekA prayatna kiyA jAtA hai / eka sundara sarovara meM jala bharA huA hai, samaya samaya para usameM navIna jala zrotA rahe aura vaha pari pUrNa bharA rahe / isake liye jalAgamanake kaI mArga rakhe jAte haiN| jaba hameM usa sarovarako jalase khAlI karanA hotA hai / to prathama jalake zrAneke mArgako banda kara dete haiM aura purAne jalako garamI dvArA zoSaNa karake yA aiMca kara nikAla DAlanA par3atA hai; jaba aisI kriyA kI jAtI hai arthAt navIna jala nahIM Ane diyA jAtA aura purAne jalako bAhara pheMka diyA jAtA hai, tabhI vaha khAlI ho sakatA hai| yadi navIna jala zraneke mArga banda nahIM kiye jAte to cAhe kitanA hI prayAsa kyoM na kareM sarovara kabhI khAlI nahIM ho sakatA / idhara jala nikAlate jAyeMge, udhara bharatA rahegA / phalataH - siddhi nahIM hogI / isI prakAra jIvarUpa sarovara meM karmarUpa jala bharA hai; jaba hameM jIvako karmoMse mukta karanA hai, to zrAvazyaka hai ki hama karmake Ane ke mArgoM rUpa zrAsrava dvAroMko rokeM, aura pUrva ba~dhe huye karmoMko tapa-saMyamAdike dvArA bAhara nikAla kara pheMka deM yA zoSita karadeM | isase naye karmoMkA ba~dha hogA nahIM aura pUrvake karma bhogakara yA tapAdi sadnuSThAnoMse naSTa kara dene para jIvakI mukti honA anivArya evaM svAbhAvika hai 1 jainadarzanakI sAdhana praNAliyeM aba yahA~ yaha batalAnA Avazyaka hai ki karmoM ke Agamanake mArga srava dvAra kauna kaunase haiM, kaise unako rokA jAtA hai va pUrva saMcita karmoMkA zoSaNa kisa prakAra ho sakatA hai ? ina bAtoM kI jAnakArI va usake anusAra AcaraNa karanA hI sAdhanA hai /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..anekAnta . [bhAdrapada, vIra nirvANa saM0 2466 pAnavadvAra-pradhAna 1 rAga aura 2 dveSa 3 eSaNA samiti-jIvana-yAtrAmeM zrAvazyaka 5 indriyA~-kAna, nAka, A~kha, jivhA, zarIrake nirdoSa sAdhanoMko juTAneke liye sAvadhAnatA viSayoMkI icchA va zrAsakti parvaka prvRtti| . 4 kaSAya-krodha, mAna, mAyA, lobha ( rosa, ahaMkAra, 4 zrAdAna nikSepa samiti-vastu mAtrako bhali ____ kapaTa, tRSNA ) bhA~ti dekha va pramArjita karake lenA yA 5 avrata-prANI hiMsA, mithyA bolanA, corI karanA, rkhnaa| - maithuna-kAmabhoga, parigraha-murchAvaza vastuaoMkA saMgraha 5 utsargasamiti-jahA~ jantu na ho aise pradeza meM 3 yoga-mana, vacana, kAyakA zubhAzubha vyApAra' zubha dekha kara yA pramArjita karake hI malAdi yogase puNya baMdha hotA hai usase zubha phaloMkI anupayogI vastuaoMkA ddaalnaa| prApti hotI hai aura azuma yogase pApa ba~dhatA hai| guptimeM asat kriyA niSedha mukhya hai aura samiti meM 25 kriyAyeM-paritApa, prANabadha dveSa AdikI pravRttiyoM saskriyAkA pravartana mukhya hai| (lekha vistArabhayase sabakA vivaraNa nahIM diyA 10 dharma-- kSamA, mRdutA (namratA ) saralatA, nirlobhatA ___ jA sakA / vizeSa jAnane vAloMkI icchA vAloMko satyatA, saMyama, tapa tyAga, mamatva tyAga, brahmacarya / .. karma-grantha tatvArthasUtrakI TIkAe~ aura navatatva isase saMyamake sataraha prakAra hai-5 indriyoMkA Adi grantha dekhane cAhiyeM ) nigraha 5 avratoMkA tyAga, 4 kaSAyokA japa 3 yogoMkA saMghara nigraha / 3 gupti-1 manogupti duSTa saMkalpa evaM acche bure 12 bhAvanAyeM-anuprekSA yA gaharA cintana mizrita vicAroMkA tyAga kara acche acche vicAra 1 anitya 1 asaraNa 3 saMsAra 4 ekatva 5 anyatva rahanA, IzvarakA dhyaanaadi| 6 azuci 7 zrAzrava 8 saMvara / nirjarA 10 loka 2 vacanagupti- yadvAtadvA na bolakara mauna dhAraNa 11 bodhidurlabha aura 12 dharma, ye bAraha bhAvanAyeM haiN| karanA / yA sanmArgakA upadeza denA, prabhukA bhajana 22 pariSahoMkA sahanA zrAdi / tudhA tRSA, zIta uSNa, daMzamazaka, nagnatva, arati, 3 kAya gupti--pApa karmoMse kAyAkI pravRti haTAkara strI, caryA, niSedha zayyA, Akroza; vadha, yAcanA, paropakAra rUpa pravRtiye karanA, caMcala indriyoMkI alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra, prakSA ajJAna, pravRtiyoMkA virodha kara lenA arthAt uparyukta tInoM aura adarzana, ye 22 pariSaha haiN| yogoMkA nigraha krnaa| 4 cAritra-1 sAmAyika ( samabhAva parvaka rahanA ) 5 samiti-1 IryAsamiti kisI bhI jantuko kleza na 2 chedopasthApana (vizeSa zuddhi ke liye punaH dIkSA) ho etadartha sAvadhAnatA pUrvaka clnaa| 3 parihAra vizuddhi (vizeSa tapa pradhAna ) 4 sUkSma 2 bhASAsamiti-satya hitakArI parimita saMparAya ( krodhAdi kaSAyakA prabhAva kevala sUkSma aura saMdeha rahita bolanA / lobha rahanA) 4yathAkhyAta (vItarAga bhAvakI prApti)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] jainadarzanameM mukti-sAdhanA 643 nirjarA tasvake prakAra 1 pUrvokta 5 bratoMko apanI zakike anusAra aMzataH 1 anazana-zrAhArakA tyAga, 2 Unodara kSudhAse pAlana karanA aNuvrata hai jaise niraparAdhI jIvako kama bhojana karanA, vRttisaMkSepa-vividha vstuoNke| mAranekI buddhise nahIM mAranA, 2-3 vizeSa aniSTa kAraka lAlacako kama karanA, 4 rasa tyAga-ghI, dUdha, dahI, rAjadaNDa va loka niMdA hone vAlA asatya na bolanA va gur3a, tela, va pakvAnakA tyAga aura madhu, mAMsa, vaisI corI nahIM karanA, 4 para strI gamanakA tyAga, makkhana va madirAkA sarvathA tyAga / 5 kAyakleza dhanadhAnyAdikA parimANa kara lenA, usase adhika na ThaMDa garmI yA vividha aAsanAdi dvArA zarIrako kaSTa rkhnaa| denA, 6 saMlInatA-aMgopAMga saMkoca kara rahanA, tIna guNa vrata-1 cAroM dizAoMmeM gamanAgamanakA ekAntasthAna meM saMyata bhAvase rhnaa| parimANa dig brata, bhoga aura upabhogakI vastuoMkA parimANa dezavrata 3 anAvazyaka anartha pApoMkA tyAga Uparake 6 bheda bAhya tapake haiM, AbhyaMtarika 6 bheda anarthadaNDatyAgavata aura 4 zikSAvrata 1 sAmAyika ( niyata samaya taka sama bhAvase rahanA) 1 prAyazcita-doSa zodhana, 2 vinaya, 3 vaiyAvRtya 2 dezAvakAlika-pUrva parimANa jo jIvana bharake sevA, 4 svAdhyAya-vAcanA pRcchanA, parAvarttanA liye kiyA hai pratyeka dina va samayake liye saMkSepa, (zrAmnAya ) anuprekSA, dharmopadezarUpa, 5 dhyAna, .. 3 poSadha-upavAsapUrvaka zarIra vibhUSAkA tyAga kara 6 utsarga-dhanadhAnya evaM zarIrAdikA mamatva haTAnA dharmameM tatpara honA 4 supAtra sAdhuoM zrAdiko dAna / aura kASAyika vikAroMmeM tanmayatAkA syAga / __ jIvakA karma bandhanase mukta ho jAnA hI 'mukti' hai, yahAM para lekha vistAra bhayase mukhya bhedoMkA hI isa avasthAko prApta hone para AtmA nirlepa, nirvikAra nirdeza kiyA hai inameMse eka eka bheda bhI aneka prakAra evaM ananta zaktiko prApta hotA hai / jIvakA svabhAva haiM, una sabakA svarUpa jAnane ke liye tatvArthasUtra, UrdhvagatI-gAmI kahA jAtA hai / ataH bandhanake kAraNa navapadArtha jJAnasAra Adi granthoMkA adhyayana karanA jIvakA svabhAva AcchAdita thA, vaha mukta hote hI pragaTa cAhiye / hotA hai, aura usake kAraNa zrAtmA saba deva lokoMke . saba sAdhakoMkI yogyatA ekasI nahIM hotI, ataH Upara jo sphaTika ratnakI siddha zilA hai usase eka yogyatAke tAratamyake anusAra do prakArakI sAdhanA yojanake bAda lokakA anta AtA hai, vahA~ jAkara batalAI gaI haiM:-1 gRhastha aura 2 muni / inameMse nivAsa karatA hai / muktAvasthA prApta zrAtmAe~ apane dhyeya muniyoM ke 5 brata hote haiM 1 ahiMsA, 2 tyAga, 3.acaurya kI sampUrNa siddhi kara letI haiM ataH ve 'siddha' kahalAte 4 brahmacarya 5 aparigraha ina pAMcoM vratoMko sampUrNa rUpase haiM / aise siddha ananta haiM, phira bhI arUpI honeke kAraNa pAlana karanA munikA dharma hai aura aMzataH pAlana karanA na to sthAnAbhAva evaM bhIr3a hI hotI hai aura na zarIra ke gRhasthakA dharma hai / gRhasthake brata 12 kahe jAte haiM, ve abhAvake karaNa vahAM jagaha rukatI hai, eka hI sthAnameM isa prakAra haiM: ananta zrAtmAaoMke rahane para bhI eka dusareke liye
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644 - anekAnta [bhAdrapada, vIra nirvANasaM02466 % D vyAghAta utpanna nahIM karate / mukti ho jAne ke bAda punaH ke abhAvameM unake karma bandha nahIM hote, aura karmakA saMsArameM lauTanekA unake koI kAraNa vidyamAna nahIM sambandha na honese ve saMsArameM punaH lauTate bhI nhiiN| rahatA, ataH sAdi ananta sthitiko ve prApta hojAte haiN| zuddhAvasthAko prApta karane para saba aAtmAeM eka samAna jJAna, darzana cAritra aura ananta zakti unake vyakta hai, ho jAtI haiM, unameM na to koI uttama hai aura na koI ataH sAre vizvake trikAla viSayako ve jAnate haiN| nIca arthAt bar3e choTe-panakA bhI koI tAratamya nahIM vizva prapaMca duHkhakA ghara hai, usake ekAntAbhAvake rahatA / pratyeka aAtmA ko jIvAdi padArthoMkA svarUpa jAna kAraNa mukta jIva ananta sahaja svAbhAvika sukhakA kara zrAsravakA tyAgakara saMyama aura tapa rUpa saMvara-nirjarA anubhava karate haiM / jisa prakAra vyAdhi duHkha hai aura dvArA karmo ke bandhana ko tor3a mukti -zuddhAvasthA prApta karane usake naSTa ho jAnese manuSya sahaja sukhakA anubhava kA yatna karanA cAhiye, yahI jaina darzanakI sAdhanAkA karatA hai, usI prakAra karmajanya duHkhake nitAntAbhAva meM parama lakSya hai / parama sukha prApta ho jAtA hai / icchA, vAsanA, Asakti prAgraha zAMti-rasa pInA bArambAra // Teka / / tikta bhAva se rikta karegA, mAnasa kA bhaNDAra / sindhu yahI hai sAmya-sudhA kA, karanA isase pyAra // zAntirasa pInA bArambAra // 1 // dhula jAvegA pApa-maila saba, kara snAna samhAra / kIrti vizva meM vistRta hogI, hogA sat satkAra // zAntirasa pInA bArambAra // 2 // sevaka bana madhyastha bhAvakA, rAga-dveSa parihAra / ubhaya parigrahase cetana tu, mamatA bhAva nivAra // zAntirasa pInA bArambAra // 3 // kala-mala-haraNa vimala-pada-kAraNa, karana bhavArNava pAra / nitya niyama se sAdhana karanA, pAnA "prema" sudhAra // bra premasAgara paMcaratna "prema" rIThI
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nRpatuMgakA matavicAra mUla lekhaka-zrI ema. govinda pai| . (gata kiraNase Age) (A) gaNitasArasaMgraha jo 8 zlokoMko uddhRta kiyA hai, unameM se apane yaha jaina gaNitajJa 'vIrAcArya' kI kRti hai, lekhake liye jitanA Avazyaka aMza hai utanA yahA~ isa prakAra zrImAna pAThaka mahAzaya ( ka0mA bhUmi- diyA jAtA hai:kA pa.6) ne kahA hai; para isakA nAma 'mahAvIrA- ____ malaMdhyaM trijagarasAraM yasyAnaMtacatuSTayam / cArya' hai, yaha bAta kai0 vA0 zrIzaMkara bAlakRSNa __ namastasmai jinendrAya mahAvIrAya tAyine // 1 // dIkSitake 'bhAratIya jyotiH zAstra' marAThI graMtha (pR0 zrImadAmoghavarSeNa yena sveSTahitaiSiNA // 3 // 230 ) se, tathA alAhAbAdase prakAzita 'sarasvatI' vizvastaikAntapakSasya syAdvAdanyAyavAdinaH / nAmako hindI mAsika patrikAkI julAI (1927) __ devasya nRpatuMgasya vardhatAM tasya zAsanam // 8 // mahInakI saMcikA ( pR0 783 ) se mAlUma par3atI isameM 'vardhatAm' ( vRddhigata ho ) isa prakAra hai| yaha 'varAhamihirAcArya' ( I0 sa0 505) + vartamAna kAlArtha vidhyAzI rUpa prayoga karanese, yaha aura usake jyotiSa granthoM ke vyAkhyAtA 'bhaTTo. grantha bahazaH amoghavarSa-napatuMga nAmaka kisI tpala' ( I0 sa0967 ) ke samaya ke bIca meM huA narezake zAsanakAlameM likhA huA mAlUma par3atA hogA, isa prakAra zrI pAThaka mahAzayane kahA hai para rASTakaTavaMzake ubhaya zAkhAke narezoMmeM (pR0 6 ); para kaunase AdhArase yaha bAta nirNaya ta niNaya 'amoghavarSa-nRpatuMga' upAdhiyoMse yukta nareza kI gaI so mAlUma nhiiN| yaha gaNita grantha hote bahutase hogaye haiM ataH isa avatArikAmeM kahA huye aura isa kA kartA svayaM gaNitajJa hote huye bhI huA napatuMga vahI hai yaha kaise kahA jA sakatA hai ? isakA racanA-samaya isa meM nahIM kahA, yaha bar3e isa AcAryane apane pantha racane kA samaya, sthAna AzcaryakI bAta hai| athavA apane jisa rAjAkA nAma liyA usake isa 'gaNitasArasaMgraha' kI avatArikA-praza pitAkA nAma nahIM kahA, isase isake nRpatuMgako stise zrI pAThakane apane upodghAta (pR0 7) meM apanA nRpatuMga samajha kara kahA huA zrI pAThaka 1 varAhamihirakA aura bhaTTotpalakA samaya zrI mahAzayakA vaktavya ThIka nahIM jaMcatA hai| mahAmahopAdhyAya sudhAkara dvivedIjIke 'gaNakataraMgiNI' athavA isa AcAryake naphtugako apane mAmaka saMskRta granthake AdhArase kahA hai; usa grantha meM isa lekhakA napatuMga samajhakara niSpramANase svIkAra vIrAcArya ( athavA mahAvIrAcArya) kA ullekha nahIM hai| karane para bhI, isa kAvyameM kahA huA 'vidhvasta'
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 anekAnta [bhAdrapada, vIra nirvANasaM02466 zabda koI choTI bAta nhiiN| 'vidhvastaikAntapakSa' gA ? aisI avasthAmeM nRpatuMgane ekAnta pakSako kA artha 'ekAntapakSa' ko samUla naSTa karane vAlA nirmUla kiyA, isa prAcAyaka vacana para kaima hai, 'ekAntapakSa' yAne bhAgavata vaiSNava dharma * / para vizvAsa kara sakate haiM ? itihAsako eka tarafa yaha nagatuMpake kisI bhI zAsanama, usake sambandha Dhakelakara hI isake kahe hue vacana para vizvAsa meM usake samakAlIna aura koI likhe hue lekhoMse kara sakate haiM ? yadi vizvAsa nahIM kara sakate aura usake sambandhameM jinasena-guNabhadrAdi dvArA haiM to isa napatuMgako 'syAdvAda-nyAyavAdI' yAne kahe hue vacanoMse, tathA usake sambandhameM aba taka 'jainadharmI' pratipAdana karane vAlI bAta para kaise upalabdha itihAsase, mugala bAdazAha auraMgajebake vizvAsa kara sakate haiM ? / hindU dharma aura hindu mandiroMko vidhvaMsa karane athavA isa AcAryakA abhiprAya vaisA nahIM(tathA sunnI hokara ziyAoMkI masajidoMko barbAda yAne napatuMgane ekAnta pakSako yA ekAnta pakSakarane) ke samAna isa nRpatuMgane kiyA yA karavAyA sambandhI dharmamandiroMko yA ekAntapakSa vAloM yA prayatna kiyA, isa bAtako siddha karane vAle ko vidhvaMsa kiyA yaha artha nahIM; para apanemeM taba koI pramANa haiM kyA? apane 'kavirAjamArga' kAvyameM taka rahe hue ekAnta pakSake vizvAsa-zraddhAkA bhI kisI prakArakA samayaviruddha kArya nahIM karanA nirmUla karake, arthAta ekAnta svadharmakA tyAga cAhiye (1,104 ) isa taraha mukta kaMThase kahane karake, dharmAntarakA grahaNa karake Apa syAdvAdanyAyavAlA yaha dharma-vidhvaMsake kAryameM kyA hAtha DAle- vAdI' jaina huA, yaha artha yadi usa AcArya____ * 'ekAntapakSa' athavA 'ekAntadharma kA artha vacanase nikalatA hai to usa para vicAra kreN| 'mahAbhArata' ke 'zAntiparva' ( mokSadharma ) ke 'nArA- isa nRpatuMgane jinasenake upadezase . jaina yaNopAkhyAna' meM tathA 'zrImadbhagavadgItA' meM kahA dIkSA lI ho to vaha jinasenake maraNake pahile mA ahiMsApradhAna bhAgavata vaiSNava dharma hai. ise pAMca- hI honI cAhiye-hamAre vicArase I0sana 848ke rAtra' nAma bhI hai / (Vide Bhandarkar's . pahale honI cAhiye, usake pIche nhiiN| para isake paha "Vaishnavism, Saivism and other zAsanakAlake 52 veM varSa (I0 san 866) ke zAra minor religions systems"-Strassburg), pahile diye hue zAsana ke zirolekhame yaha hariharA isake sambandhameM 'garuDapurANa' meM (adhyAya 131) bhAgavatameM vaiSNava dharmake hariharoM meM bheda nahIM yaha isa prakAra kahA hai : bAta 'zAMtiparva'. ke usI 'nArAyaNopAkhyAna' ( adhyA0 168 ) meM kahI hai| "jo zaMkarakI pUjA ekAntenAsamo viSNuryasmAdeSAM parAyaNaH / nahIM karate hue mujhe pUjeMge to unakI hAni hogI, ve tasmAdekAntinaH proktAstadbhAgavatacetasaH // mere nigrahake pAtra haiM;hama donoM meM bheda nahIM" ('zrIkRSNapriyANAmapi sarveSAM devadevasya sa priyH| rAja vANIvilAsa) nAmakI mahAbhAratakI karNATaka Apatsvapi tadA yasya bhktirvybhicaarinnii|| TIkA; zAnti parvameM 'moSadharma' pR0 268)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] nRpatuMgakA mata vicAra 647 bhakta mAlUma par3atA hai kintu jainI thA yaha huA to kisI jainAcAryake upadezase hI honA mAlUma nahIM par3atA; vaise hI usI zAsanake 'garur3ha- cAhiye, isa viSayameM usakA upadeza guru jinasena jAina' 'kIrtinArAyaNo' 'mahAviSNuvarAjyambola' thA isa prakAra kucha logoMkA vizvAsa hai / para ityAdise yaha vaiSNava thA, yaha bAta spaSTa mAlUma jinasena-dvArA nRpatuMga jainI huA, yaha bAta par3atI hai / isake antima varSake ( I0 san 877) 'gaNitasArasaMgraha' meM nahIM kahI gaI, athavA jinasoraba naM 85, (E.C.Vol.Vill., pt.ll) zAsana senake sivAya anya jainAcArya ke upadezase nRpatuMga se bhI, yaha jaina thA isa sambandhameM koI pramANa jainI huA yaha bAta nahIM kahI gaI; aura janmataH nahIM miltaa| para I0 sa0 877 ke pazcAt napa- jainI nahIM rahe narezako jainI kahA gyaa| prazasti tuMga jaina kyoM nahIM bana sakatA ? yaha AkSepa ho ke aneka padyoMmeM vaha kisake upadezase jainadharmI sakatA hai| para yaha bAta ho bhI sakatI hai aura huA isa sambandhameM bhI eka do bAta likhanA usa nahIM bhI; kyoMki I0 sa0 877 meM nRpatuMgakA dehA- granthakartAkA kartavya thaa| vasAna huA ho, yA rAjyakArase nivRta hokara ataeva isa gaNita graMthakI prazastimeM kahA usane vAnaprasthAzramakA grahaNa kiyA ho, isakA huA vaktavya usa AcArya-dvArA svataH jAnA huA niSkarSa aba taka nahIM huA, anizcit aitihA- satya nahIM kintu karNaparaMparAse sunI huI bAtako sika ghaTanA parase aisA hI thA yaha kahanA ThIka likha DAlA mAlUma par3atA hai| aitihAsika dRSTimeM nhiiN| vaha kaisI bhI ho, isa AcAryake vaktavya yaha bAta mUlya nahIM rakhatI / ' pArvAbhyudaya' ke kA vicAra karane meM koI vAdhA nahIM, kyoMki 'deva- TIkAkArane usa kAvyameM 'bhuvanamavatu devaH sarvadAsya nRpatuMgasya vardhatAM tasya zAsanam' isa prakAra moghavarSaH' isa prakArake eka AzIrvacanase isake vaktavyase vaha napatuMga usa vakta zAsana (bahuzaH Apa sunI huI janazrutikA AdhAra lekara) karate hue vyaktise bhinna rAjyabhArase nivatta bar3e bhArI atizayoktipUrNa kathA-tantu-jAlako (arthAt pahile zAsana kiyA huA ) nareza, yaha bunA hogA aisA mAlUma par3atA hai / para yogirAd artha nahIM hotA; para I0 sa0 877 taka nRpatuMga paMDitAcArya ke samAna yaha (vIrAcArya) jinasena, jaina nahIM thA yaha bAta hama pahile avagata kara nRpatuMgase 550-600 varSoM ke idharakA vyakti nahIM cuke haiN| haiM, (bahuzaH) unake samakAlIna hogA, isa prakAra usa samaya jinasenAcArya jaina matApragaNya AkSepa karane para, jinasena aura usake khAsa thA; nRpatuMgane eka bAra bho use vandana kiyA hogA ziSya aura amoghavarSe-nRpatuMgake zAsanameM bhI, to usa para isa narezakI zraddhA ho sakatI hai / aisI usake samayAnantara usake putra akAlavarSake zAsana avasthAmeM isa 'gaNitasArasaMgraha' meM usa jina- meM bhI vidyamAna guNabhadrase bhI jo bAta nahIM kahI senakA nAma kyoM nahIM ? nRpatuMga janmase jana dharmI gaI usako isa mahAvIrAcArya ne kahA hai to use nahIM thA yaha bAta sabhI jAnate haiM; yadi vaha jainI aitihAsika tathya kaise mAna sakate haiM ?
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 T anekAnta para isa se kahA huA amoghavarSanRpatuMga hamAre isa lekhakA nAyaka na hokara, rASTra kUTa vaMzakA (athavA anya kisI vaMzakA ) aura koI usI nAmakA nareza hogA to isa AcArya ke kathana aura isa nareza ke sambandha meM tarka-vitarka karanA isa lekha kA uddezya nahIM / (i) praznottara ratnamAlikA + yaha eka nItimArgopadezI choTAsA saMskRta kAvya hai / bambaI 'nirNayasAgara ' mudraNAlayase prakaTita kAvya mAlA ke saptama gucchakameM yaha mudrita hai| isameM 29 padya haiM; para ' Indian Antiquary' (Vol. XII.) meM isa kavitA ke sambandha meM ( pR0218) isameM 30 padya haiM aisA kahA hai| ise prathamataH prakAzita karane vAle zrImAn ke. bI. pAThaka mahAzaya mAlUma par3ate haiM; parantu 'kavirAjamArga' ke upodghAta meM isakA nirdeza karate vakta isameM kula kitane padya haiM so likhA nahIM, vaise hI unheM milI huI pratike antima eka padyako udhRta karane ke sivAya usameM aura padyoM ko diyA bhI nahIM / usa upodghAta meM ( pR09) isa kavitA ke 'sambandha meM Apa kahate haiM : [bhAdrapada, vIra nirvANa saM0 2466 vivekAMsyaktarAjyena rAjJeyaM ratnamAlikA / citAmoghavarSeNa sudhiyA sadalaMkRtiH // Several editions of this work have since been published in Bombay. It is variously attributed to Sankara Charya, Sankarananda and a Sveta - mbara writer Viala. But the royal authorship of the 'Ratnamala is Confirmed by a Thibetan translation of it discovered by Schiefner in which the author is represented to have been a king, and his Thibetan name, as retranslated into Sanskrit by the same scholar, is Amoghodaya, which obviously stands for Amoghavarsha. This work was composed between Saka 797-99; in the former year Nripatunga abdicated in favour of his son Akalavarsha" | isa mUla kavitAkA aMgrejI padyAnuvAda-yukta merA lekha Canara High School Magazine, Mangalore Vol. II prathama zraMka meM prakAzita haiM / inakA yaha vicAra kahA~ taka ThIka haiM, isa sambandha meM vicAra karaneke pahile, usa vicArasambandhI kucha padya yahA~ denA Avazyaka hai " Nripatunga was not only a liberal patron of letters, but he is also known as a Sanskrit author. A few years ago I discovered a small Jaina 1 work entitled" 'Prasnottara-ratnamala' the Concluding verse of which owns Amoghavarsha as its author: praNipatya varddhamAnaM praznottararatnamAlikAM vacaye / nAganarAmaravandyaM devaM devAdhipaM vIram // 1 // kaH khalu nAlaM kriyate dRSTAdRSTArthasAdhanapaTIyAn / kaMThasthitayA vimalapraznottararatnamAlikyA // 2 // iti kaMThagatA vimalA praznottara ratnamAlikA yeSAm / te 'muktAbharaNA vibhAti vidvatsamAneSu // 28 'kAvyamAlA' ( Nirnay - Sagar Press ) ke saMpAdakane use prakaTa karaneke liye saMgrahIta 'ka' aura 'kha' nAmAMkita hastalikhita pratiyoM meM se
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] + 'ka' pratikA antima padya isa prakAra diyA hairacitA sitapaTaguruNA vimalA vimalena ratnamAleva / praznottara mAleyaM kaMThagatA kaM na bhUSayati // 26 // isake alAvA 'kha' pratikA antima padya aura taraha hai: nRpatuMgakA mata vicAra vivekAtyaktarAjyena rAjJeyaM ratnamAlikA / citAmoghavarSeNa sudhiyA | salaMkRtiH // 26 // yaha kRti zrImacchaMkarAcArya se yA usake paramparA ke zaMkarAnanda yatise racita hogI aisI bhI pratIti hai / isa kRtikI purAnI hasta pratiyoM meM varddhamAna jina stuti-sambandhI padya na hoMge, aura sAtha hI sAtha unameM antima padya ( 'vimala' zvetAmbara guru nAmakA pAThAntara bhI, amoghavarSa nAmakA pAThAntara bhI) nahIM hoMge / isa kRti meM racanAntara prakSepa bahuta dikhAI dete haiM ataH zaMkarAcArya tathA zaMkarAnanda bhI isake kartA nahIM hoMge; kyoMki: ( 1 ) AtmaparamAtmakA aikyatva ke sambandha meM isameM cakAra zabda bhI nahIM; ( 2 ) athavA nItibodha-sambandhI hama eka choTIsI kavitAmeM siddhAnta tathA dharmabodhanakI havA bhI nahIM dIkhatI; para zaMkarAcAryakI choTIsI kRti "dvAdazapaMjarI" "carpaTa + 'kAvyamAlA' saptama gucchraka ( pR0 121 aura 123 ) + zrImAn pAThaka mahAzayane 'kavirAjamArga' ke upodghAtameM isa zlokako uddhRta kiyA hai vahA~ para 'sudhiyA ' hai, 'kAvyamAlA' meM prakaTita kAvya meM yahA~ 'sudhiya' hai| 'sudhiyA' ('sudhi' zabdakA tRtIyaika vacana) kahane ke badale 'sudhiyAm ' ( usI zabdakI SaSTI vibhakti kA bahuvacana) kahanA ThIka mAlUma par3atA hai / 143 paMjarI" donoMmeM nItibodhaka aura dharmabodhaka tatva pratyeka padya se TapakatA hai arthAta dharma aura nItikA pRthakkaraNa inakIkRti meM rahanA vizvasanIya nahIM hai / ( 3 ) vaise hI isa kavitA meM bhaktibodhaka vaktavya nahIM hai| kisI dhArmika rIti se bhI upAsanAsambandhI bAteM nahIM haiM / ata eva yaha zaMkarAcAryakI athavA zaMkarAnandakI kRti hogI yaha kahanA ThIka nahIM / ( 4 ) sAtha hI sAtha isake Arambha meM yA antima bhAgameM viSNu athavA zivakI stuti bhI nahIM hai aura unake nAma bhI nahIM / ina saba bAtoM se mAlUma par3atA hai yaha ina AcAyoMkI kRti nahIM hai / (5) isake 12veM padya meM 'nalinIdalagatajalalavataralaM kiM yauvanaM dhanamathAyuH '' isa prakAra hai, zaMkarAcAryako 'dvAdazapaMjarI' ke 10veM padya meM-- nalinIdalagatasalilaM taralaM / tadvajjIvitamatizayacapalam // aisA hai / para isase ina donoMkA kartA eka hI hogA yaha kahanA ThIka nahIM; kyoMki nalinIdala meM sthita jalabindukI caMcalatA kA apane jIvana, AyuSya, ghanake sAtha upamA karanekI rUDhi sanAtana, bauddha, jainadharma zAstroM meM bahuta purAnI samaya se A rahI haiina saba bAtoM se yaha kavitA ina AcAryoMkI kRti nahIM hai, yaha bAta niSkRSTharUpase kaha sakate haiM / aisI avasthA meM isakA kartA nRpatuMga hI ho sakatA hai kyA ? zrImAn pAThaka mahAzaya jaise vidvAna bhI ise nRpatuMgakI kRti mAnate haiM, para nimnalikhita kAraNoMse unakA abhiprAya ThIka mAlUma nahIM par3atA:
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 anekAnta ( 1 ) uparyukta 'kAvyamAlA' meM kahI huI 'kha' hasta pratimeM vivekAtyaktarAjyena' isa eka hI padya ke sivAya anya 28 padya aura 'ka' hasta pratike sabhI 29 padya saMskRta 'AryA' chandameM haiM, parantu 'kha' prati kA yaha eka antima padya ho 'anuSTubha' nAmakA zloka hai - yaha kyoM ? nRpatuMgane anya 28 padyoM ko AryA chandameM racakara, Apa vivekase rAjyabhAra tyAgakara pazcAt isa kavitAkI racanA karate hue yahIM eka padya 'anuSTabh' zlokameM kyoM racA ? itanI choTI sI kavitA meM do taraha ke chandoM kI kyA jarUrata thI ? para 'ka' pratike aMtima pRSThoM meM isakA kartA 'bimala' nAmaka zvetAmbara guru kahA hai, isI bAtako kahanevAlA padya usa kRtike anya saba padyoMkI taraha AryA chandameM raha kara, kRtike racanA samanvaya ke sAtha susaMgata hai, ata eva mUla kRtikA aMtima padya isa 'ka' pratikI aMtima 'AryA' hI honI cAhiye aura isa kavitAkA racitA usameM kahA huA 'vimala' hI honA cAhiye aisA mujhe mAlUma par3atA hai| (2) isa kavitAke pahile dUsare aura 28 veM padyoMmeM isakA nAma 'praznottararatnamAlikA' kahA hai, 'ka' pratike aMtima padyake prathama caraNa meM ise 'ratnamAlA' ke sAtha tulanA kiyA hai, usake dvitIya caraNameM isakA nAma kahate vakta 'ratnamAlA' isa prakAra punarukti nahIM karate huye praznottaramAlA kahanA samaMjasa hai / para 'kha' pratike aMtima 'anuSTubh' zloka meM ise 'ratnamAlikA' kaha kara 'praznottara' nAmake pradhAna pUrva padako hI chor3a diyA hai| ataH isa kAvyake aMtake vaktavya tathA 'kha' pratike aMtima padyake vaktavyameM parivartana dikhAI denese 'kha' pratikA aMtima padya mUla pratimeM nahIM [ bhAdrapada, vIra nirvANa saM0 2466 hogA aisA mAlUma par3atA hai / ( 3 ) isa kavitAke 2re aura 28 veM padyoM meM dikhAI dene vAlA 'vimala' zabda kevala nirmala itanA artha se yukta guNavAcaka nahIM, kintu kavine apane nAmake zleSase usakA upayoga kiyA hogA, yaha bAta zIghra mAlUma par3a jAtI hai / ataH kavikA nAma 'vimala' hI honA cAhiye / . (4) nRpaturaMga zaka saM0 797 ( I0 san 875) meM apane putra akAlavarSako apanI gaddI para baiThA kara Apa rAjyabhArase nivRta huA, isa prakAra zrImAn pAThaka mahAzayakA kahanA hai, para aise niSkRSTa vaktavya ke sambandha meM Apane koI AdhAra nahIM diyA / yaha vaktavya ThIka nahIM mAlUma par3atA; kyoMki I0 sa0 875-76 ke kucha zAsanoM meM nRpaturaMgake putra akAlavarSa nAmaka kRSNakA nAma hote hue bhI vaha nareza thA yaha bAta nahIM, yuvarAja hote huye apane pitA nRpaturaMgake rAjyake dakSiNa bhAgakA pratinidhi thA yaha bAta hai / rAjadhAnI mAnyakheTameM taba nRpaturaMga gaddI para thA, yaha bAta spaSTa hai / isake sivAya I0 sa0877 ke soraba naM0 85 veM zAsana meM bhI taba nRpaturaMga gaddI para thA aisA likhA hai aura yaha bAta pahile bhI kahI jA cukI hai / ataeva I0 sa0 877 taka nRpatu gane rAjya tyAga nahIM kiyA, yaha bAta vyakta hotI hai / ( 5 ) isa praznottara ratnamAlikA' ke tibbata bhASA ke anuvAda meM isakA kartA 'amoghodaya' nAma kA rAjA kahA hai; isI bAta ke AdhAra se zrImAna pAThaka mahAzaya ne use amoghavarSa kahA hai; parantu yaha bAta ThIka nahIM hai; kyoMki - (1) 'kha' pratike + I: A., Vol. XII P. 220.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] napataMgakA mata vicAra antima padya ke anusAra ima kavitAke kartA likhA hogA, usameM yaha zloka rahA bho hogaa| amogavarSane vivekame rAjya tyAga kiyA likhA hai, paranta usake rAjyatyAgake sambandhameM ThIka AdhAra para tibbata bhASAke anuvAdameM usake kartAne rAjya prApta hone taka, Agantuka kisI zlokake Upara tyAga kiyA likhA ho so uma bAtako pAThaka vizvAsa rakha kara use aitihAsika tathya samajhakara mahAzayane kahA nahIM; usa anuvAdameM vaise nahIM svIkAra karanA mujhe ThIka nahIM mAlUma pdd'taa| likhA ho to amoghavarSa aura amoghodaya ye donoM 'vivekAzyaktarAjyena' yaha zloka aitihAsika tathya eka hI vyakti the aisA kahanA kaise ? ina donoMmeM ko kahatA hai, isa prakAra niSpramANa svIkAra karane 'amogha' yaha pUrva pada rahaneke kAraNa ye donoM para bhI isase napatuMgane jainadharmakA avalaMbana kiyA eka hI vyakti the isa prakAra binA prabala AdhAra yaha artha nahIM hotA; vivekase rAjyabhAra tyAga ke koI kahe to use svIkAra nahIM kiyA jA kiyA likhA hai, vaha vivekodaya use jainadharmase sktaa| . huA yaha bAta nhiiN| I0 sa0 815 se 877 taka _ ataH isa kavitAkA kartA zvetAmbara jaina karIba 62-63 varSa taka rAjyazAsana kiye hue ise guru vimala' ke sivAya anya koI nahIM;yaha napatuM- usa vakta 80.82 varSase kama na hue hoMge, usa gakI kRti nahIM hai yaha bAta mujhe ThIka mAlUma par3atI vRddhAvasthAmeM yaha rAjyabhArase nivRtta huA ho to hai / isa.vimalasUrine karnATaka bhASAmeM kyA kAvya vaha viveka naisargika hai / isake pahile isake pitAracanA kI hai ? 'kavirAjamArga' meM kahA huA maha dhruvarAjane rAjya bhArase nivRta honA cAhA thA 'vimala' ('vimalodaya, naagaarjun......| 29) nAma yaha bAta pahile kahI jA cukI hai| kA vyakti kyA yahI hogA ?-ima sambandhameM vidvAna logoMko vicAra karanA cAhiye / __(I) kavirAjamArga 'vivekAttyaktarAjyena' * yaha zloka isa yaha eka karnATaka alaMkAra grantha hai / yaha kavitAmeM prakSipta kiyA gayA hogA, itanA hI maiMne nRpatuMgakI svayaM kRti hai yA usake AsthAnaka kahA hai, vaha nRpatuMgacita anya kisI saMskRta kisI kavine usake nAmase racanA kI ho, isa granthameM nahIM hogA, yaha bAta maiMne nahIM kahI / para sambandhameM vidvAnoMmeM bhinnAbhiprAya haiM / yadi yaha vaha svayaM yA usake sambandhameM aura koI kAvya grantha nRpatuMgakI svayaM kRti hai to isameM isakI avatArikAke do kaMda padyoMmeM (apane iSTa devatA ) * usa nRpatuMgakA pitAmaha rAjya bhArase nivRta honA cAhatA thA usa vakta usake putrane use svIkAra viSNukI stuti kI hai / isase to yaha rAjA svayaM vaiSNava siddha hotA hai| bhAgavata vaiSNava dharmameM nahIM karate huye vaisA hone nahIM diyA thA, vaise hI nRpa tuMgake rAjya tyAga karanA cAhate vakta usake putrane apane hari-hara samAna haiM yaha bAta pahile kahI jAcukI hai| pUrvajoMkI paddhatikA anukaraNa karate huye use nahIM svI- isa kAvyake tRtIya paricchedake 81,161, 162 kArA hogA, aisA mujhe mAlUma par3atA hai| 186, 110, 114 naM. ke padyoMkA parizIlana kreN|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 anekAnta [bhAdrapada, vIra nirvANa saM02456 isa kAvyake prathama bhAgameM hI viSNu stuti apanI kavitAmeM jagaha jagaha para kyoM nahIM bakhera spaSTa rahate hue bhI usa tarapha dhyAna nahIM dete hue, diyA / zrImAn pAThaka mahAzayakA isake 190 aura III nRpatuMga rAjA honese kavi nahIM thA yaha bAta 18 ina do padyoMke AdhArase yaha kahanA ki nahIM; kyoMki bhAratavarSameM zAsana karane vAle bahuta"Two verses which praise Jina,reflect se nareza svayaM kavi the; yadi vaisA na ho to the religious opinions of the author" 'rAjazekhara'kI (I0sa0karIba 880-928ke bIcameM) (ka0 mA0 u0 pR0 7) ThIka nahIM hai, kyoMki 'kAvyamImAMsA' ke *-"rAjA kaviH kavisamAnaM ina donoMmeM I 60 ko isa kavikI svatantra racanA vidadhIta / rAjani kavau sarvo lokaH kaviH syAt // " kahanekebadale 'vyavahita doSa' nidarzana karane ke liye isa vAkyakA vaktavya svapnakI bAteM nahIM hogA aura kisI kAvyase liyA huA draSTAnta mAlUma kyA ? isa bAta ko aura spaSTa karaneke liye kucha par3atA hai, III 18vA~ padya inase hI racA gayA kanda udAharaNa diye jAte haiM -(1) soDDala devakI padya huA hogA / sakala dharmoko samAna dRSTise ( I0 sa0 11 vAM zataka) 'udayasundarI kathA' meM / satkAra karane vAle isa kanda padyakI racanA karanese "kavIndraizca vikramAditya zrI harSa-muMja-bhojadevAdi hI vaha jaina thA yaha kahanA asaMgatahai isake sivAya bhUpAlaiH" likhA hai, (2 ) zrIharSavarddhanane (I0 sa0 koI bhI kavi apane iSTadevatAkI stuti granthArambhameM 606.647 ) saMskRtameM 'priyadarzikA', 'ratnAvalI' hI karatA hai, bIca meM yA anya jagaha jagaha para nahIM - karatA hai / bahuzaH I 78 vAM padya jaina dharma-sambandhI jainiyoM meM bhI kisI prakArakA dharmabheda nahIM thA padya honA cAhiye / isase kyA ? kavike vicArameM isa bAtakI mAmatuMgAcArya kRtapavitra bhaktAmarastotra' dharmabheda hai kyA ? jisa dharmameM acchI bAta ho use nAmaka jinastuti hI sAkSI hai:- . grahaNa karanA kavikA dharma nahIM hai kyA ? acchI "svAmavyayaM vibhumacityamasaMkhyamAyaM / bAta apane dharmameM ho to acchI, anya dharma meM ho brahmANamIzyaramanaMtamanaMgaketuma // to acchI nahIM, yaha bheda kaviyoMmeM hai kyA ? isake yogIzvaraM viditayogamanekamekaM / sivAya kavirAja mArgake I 103-104 naM0 ke jJAnasvarUpamamalaM pravadanti santaH // 24 // padyoMmeM isane 'samayaviruddha' doSa sambandhI prastAva meM kapila (sAMkhya ), sugata (bauddha), kaNacara , vuddhastvameva vibhudhAcitabuddhibodhAt / ( = kaNAda,vaizeSika ) lokAyatika (nAstika ) tvaM zaMkarosi bhuvanatrayazaMkaratvAt // ityAdi mata-sambandhI udgAra una una mArgabhedake dhAtAsi dhIra zivamArgavidhevidhAnAd / anaguNa hone caahiye| una una samayasUtroMke vyaktaM tvameva bhagavan puruSottamosi" // 25 // viruddha nahIM hone cAhiyeM, yaha bAta isane nahIM kahI * Gaekwad's Oriental Series, No. I P. 54. kyA ? aise vyaktine jinastuti-sambandhI padyoMko Ibid. No. XI P. 150.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] nRpatuMgakA mata vicAra aura 'nAgAnanda' nAmake 3 nATaka likhe haiM; jaina hote hue bhI inameM pratiphalita dharma una kaviyoM (3) samudraguptake ( I0 sa0 330-375 ) ke poSakoM kA svadharma hai, kaviyoMkA svadharma nahIM alAhAbAda-stambhako prazastise vaha 'kavirAja' thA, isa bAtako kauna nahIM jAnatA ? (2) I0 sa0 tathA gAndharvavidyAmeM bhI vizArada mAlUma par3atA 1230 meM jayasiMha sUri nAmake zvetAmbara kavi hai| itanA hI nahIM usake samayake bahutame sikkoMmeM racita 'hammIramadamardana' nATakameM * jinastuti bhI usake siMhAsanameM sukhAsIna hote huye vINA yA jainadharma-sambandhI kisI bAtakA jikra kiyA bajAnekA citra hai / (4) bhUlokamalla' upAdhi ho nahIM / usameM usane likhA hai:yukta ( I0 sa0 1126-1138 ) cAlukya vaMzake "staMbhatIrthanagarI garIyo ratnAMkurasya tribhuvananareza tRtIya somezvarane 'mAnasollAsa' athavA vibhuvinamra mauli mukuTamaNi kiraNa-dhoraNI-dhauta'abhilASitArtha citAmaNi' nAmakA saMskRta graMtha caraNAravindasya vRndArakavRndavikramacaskRtiparipAkaluTA likhA hai, ityAdi / kadraSTadanutanujavijayazrIbhImasva zrIbhImezvarasya yAtrAyAM . to bhI 'kavirAja mArga' nRpatuMgakI svayaM kRti ............zrI vastupAlakulakAnanakelisiMhena zrImatA nahIM hai au unake nAmase dUsare kisIne use racA jayasiMhena" hogA aisA samajhA jAya to usase hAni kyA ? isa nATakake antameM nAyakase kI gaI ziva(1) kannaDa kavizreSTa AdipaMpa tathA rannakavi stuti sAkSAt zaiva kavi dvArA racita mAlUma par3atI jaina the isa bAtako kauna nahIM jAnatA ? parantu hai| usa prArthanAse prasanna hokara zivane pratyakSa ho paMpake -- vikramArjuna vijaya' nAmaka papabhArata' kI kara nAyakake bharata vAkyako pUrti kara diyA likhA tathA ranna ke 'gadA yuddha' ko kyA koI jaina kavikRta hai; (3) hoyasalavaMzI vIravallAlakA ( I0 sa0 ho kaha sakatA hai ? inameM una kaviyoMne apane 1173-1220) Azrit kannaDa jaina kavi jannane poSaka narezoMke svadharmakA anukaraNa karate hue aura 'yazodharacarita' tathA 'anantanAtha purANa' jaina usake anuguNarUpa viSNustuti, zivastuti kAvya racane para bhI rAjAke liye racita cannarAyaityAdi se apanA granthArambha karate huye,usa dharmakI paTTaNake 179 veM (I0 sa0 1191 ) tAmrazAsana dhoraNAmeM hI unakI Adyanta racanA karanase ye kI avatArikAmeM diyA huA saMskRta zloka viSNu samagra vaiSNava dharmamaya haiM / Apa jaina hote hue bhI stati sambandhI hai, aura utpalamAlAmeM viSNukI una kaviyoMne apane kAvyoMmeM apane dharmakI bAta barAhAvatArakI stuti hai, vaise hI isake dvArA lI hai kyA ? ataH inake racayitA kaviyoMne svataH racita tarikereke 45 veM (I0 sa0 1197 ) zAsana $ 'Men and thought in ancient India' ke Adi padyameM 'amRtezvara' nAmaka zivakI tathA pp. 171-172, * Gaikwad's Oriental Series No. X $ Ibid, pp. 154.155. E. H. D. P.67. pR02 aura 56 . Series No. X
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [bhAdrapada, vIra nirvANa saM02436 dUsare padyameM hariharakI stuti hai| ityaadi| duryodhano bhISmayudhiSTharaH sa - ata eva isa 'kavirAjamArga' kA kartA nRpa- pAyAdvirADuttaragobhimanyuH // 1 // tuMga nahIM hai; usake AsthAnake kisI kavi-dvArA (2) AdipaMpane 'vikramArjunavijaya' kI avaracita hai, usakI avatArikAmeM viSNustutise, tArikAkI viSNu stutimeM apane poSaka cAlukya nirdiSTa dharma nRpatuMgakA svadharma hI honA cAhiye arikesarikI viSNu ke sAtha tulanA kI hairacayitAkA svadharma nahIM hogaa| 'kavirAjamArga' ke avatArikA-padya viSNu .......... 'udAtta naa| stuti-sambandhI nahIM haiM, una padyoMmeM nRpataMgane rAyaNanAda devanemagIgarikesari saukhyakoTiyaM // 1 // apanA hI varNana kiyA hogA isa prakAra koI (3) rannane apane 'gadAyuddha' meM apane poSaka AkSepa kareMge to, vaha AkSepa nirAdhAra hai| isa , cAlukya nareza tailapa AhavamallakI (I0 sa0 973AkSepako nimna likhita kAraNoMse nivAraNa kara 997 ) viSNu ke sAtha tathA ziva, brahma, sUrya, sakate haiM, ityAdi devatAoM ke sAtha tulanA karate huye kAvya ___ 'kavidvArA apane kathAnAyakako yA apaneko kA prArambha kiyA haiapane iSTadevatAke sAtha tulanA karate huye athavA iSTa devatAko apane kathAnAyakake nAmase yA ...."prAdipuruSaM puruSottamanI calukyanA / apane nAmase ullekha karate huye stuti karane kI rUDhi rAyaNa devInIgemAge maMgalakAraNamurasavaMgalaM // 1 // bahuta purAne samayase karnATaka tathA saMskRta kAvyoMmeM (4) zravaNabelgolakI gomaTezvara mahAmUrtike / hai| udAharaNa: (I0 sa0 981) pratiSThApaka cAmuMDarAyake guru nemi1 'bhAsa' mahAkavike 'pratijJAyaugandharAyaNa' candrane apane 'trilokasAra' nAmake prAkRta graMthameM nATakakI Adi kI mahAsena (skanda) stutimeM apane iSTa tIrthakara 333 (22veM)? 'neminAthajina' usake mukhya pAtroM ke nAma haiM ___ke nAmako apanA nAma 'nemicandra' se ullekha pAtu vAsavadattAyo mahAsenotivIryavAn / karate huye unakI stuti zleSase kahI haivatsarAjastu nAmnA sazaktiyorAndharAyaNaH // 1 // balagovindasiMhAmaNikiraNakalAvaruNacaraNaNahakiraNaM / apane 'paMcarAtra' nATakameM nAndIkI kRSNa vimalayaraNemicaMdaM tihu vaNa caMdaM NamaM sAmi" // stutimeM nATaka pAtroMke nAma diye gaye haiMdroNaH pRthivyrjunbhiimduuto| (5) AdipaMpane apane dharma grantha kannaDa yaH karNadhAraH zakunIzvarasya // 'AdipurANa' (I0sa0941-42) ke 2re AzvAsase 'janna kA zAsanasaMgraha' ( 'karnATakakAvyakalA- 'balagovindazikhAmaNikiraNakalApAruNacaraNanakha kiraNam nidhi naM.34 maisuur)| vimalataranemicandraM tribhuvanacandranamasyAmi //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11 ] antima AzvAsa taka pratyeka AzvAsake prathama padyoM meM apane jinadevako apanI upAdhi 'sarasvatI 'mahAra' nAma se hI kahA hai- ityAdi nRpatuMga jaina nahIM thA (1) jinasena tathA guNabhadrane apane granthoMmeM nRpatuMga jainadharmAvalaMbI huA yaha bAta kahI nahIM / guNabhadra ke uttarapurANa ke usa eka zlokase bhI vaha artha nahIM nikalatA | (2) digambara jainiyoMke 'sena' gaNako paTTAvalI meM kahe hue pratyeka guruke sambandha meM usase kiyA gayA vizeSa kAryoM kA ullekha usake nAmake sAtha hai| usameM jinasena ke sambandha meM itanA hI kahA hai nRpatuMgakA mata vicAra kvala mahAdhavala-purANAdi sakalagranthakartAraH zrIjinasenAcAryANAm" (jai. si. bhA.. I. I. pR0 36) ( 3 ) jinasenane apanI kRtiyoM meM kahIM para bhI maiM nRpatuMgakA guru hU~ yaha nahIM kahA athavA apane nAmake sAtha nRpatuMgakA nAma bhI nahIM khaa| (4) jinasena I0 sa0 848 ke uparAnta nahIM hogA | nRpatuMga jinasenase matAntara ho gayA ho to usake pahile hI honA cAhiye; parantu + udA0 - zravaNavelagulakA gommaTezvarapratiSThApaka cAmuMDA prathama guru 'atitasenAcArya' ke sambandha meM isa paTTAvalImeM isa prakAra hai:---- 'dakSiNa- mathurAnagaranivAsi kSatriya vaMzaziromaNidakSiNatra liMgakarnATadezAdhipaticAmuNDarAya - pratibodhaka bAhubalipratibimba gommaTasvAmipratiSThAcArya zrI ajitasena - bhaTTArakANAm " ( jai0si0 bhA0 1.1 pR0 38 ) 655 nRpatuMga ke samaya ke I0 saM0 866 ke zAsana se vaha 'taba taka jaina nahIM huA itanA hI nahIM kintu viSNubhakta honA cAhiye, yaha bAta vyakta hotI haiN| usane mahAviSNutra rAjyabola, (mahAviSNu rAjya ke samAna) rAjya zAsana karatA thA aisA likhA hai / jainadharma ke dvAdaza cakravartiyoMmeMse kisIkI bhI upamA nahIM dii| (5) amoghavarSa - nRpatuMga nAmake bahuta se rAjA ho gaye haiM, 'gaNitasArasaMgraha' meM kahA huA nRpatuMga yahI hogA to usakA janmadharma ekAntapakSa yAne vaiSNava dharma thA yaha bAta aura bhI dRDha hotI hai / anyathA isa pakSa meM kahA huA vaktavya itihAsadRSTi se asaMgata honese usa para vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / (6) 'praznottara ratnamAlikA' nRpatuMgakI kRti nahIM hai, usameM kahA huA 'vivekAttyaktarAjyena' zloka usakI mUla racanA nahIM hai, arvAcIna prakSepa kiyA gayA hogA athavA usa zloka ke vaktavya satya samajhane para bhI, usase nRpatuMgane apane viveka se rAjya tyAga diyA artha hotA hai na ki jaina dharmakA avalaMbana karanese vaisA kiyA yA vaha viveka use jainadharmase prApta huA yaha artha sarvathA nahIM ho sakatA hai / * viSNu apane aneka avatAroMmeM cakravarti thA yaha bAta 'zrImadbhAgavata' ityAdi purANoMse mAlUma par3atI hai| udA0 - dazaratharAma, RSabhacakravartI, prathacakravartI, ityAdi) jaina dharmake dvAdaza cakravartiyoM ke nAma rannane 'ajitapurANa' meM kahe haiM ( karnATakakAvyakalAnidhi 31 pR0 183 )
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 anekAnta (7) 'kavirAjamArga' kA kartA nRpatuMga ho * athavA usake AsthAnakA aura koI ho, usameM pratiphalita dharma nRpatuMgakA dharma hI honA cAhiye, kartA anya hone para bhI usakA nahIM; ataeva usakI avatArikAke padyoMmeM kahI huI viSNu stutise nRpatuMga vaiSNava thA. yaha bAta bhalI bhAMti vyakta hotI hai / (8) soraba zi0 lekha na0 85 ( I0 sa0 877 ) meM isa nRpatuMgakA ( aura usake zAsanake antima varSakA) zAsana, isa rASTrakUTa vaMzake ( isake pahile rAjya karane vAle ) anya narezoMke zAsanake samAna hai / isase bhI usane apane pUrvajoMkA [ bhAdrapada, vIra nirvANa saM0 2466 dharma nahIM chor3A mAlUma par3atA hai| (9) I0 san 877 ke pazcAta isakA dehAva sAna huA ho, athavA yaha rAjya - bhArase nivRtta huA ho, isa bAtako niSkRSTa karaneke liye yogya sAdhana nahIM hai| isakA putra tathA isake anantara gaddI para AyA huA 'akAlavarSa' nAmakA dUsarA kRSNa (kannara ) apane pUrvajoM ke dharma meM rahase nRpatuMga AmaraNAnta apane pUrvajoM ke bhAgavata vaiSNava dharmakA avalaMbI hI honA cAhiye | apane antima samaya meM bhI usane jainadharmakA avalaMbana nahIM kiyA / -:: zikSA jo cAho sukha jagata meM rAga-dveSa do chor3a / bandha - vinAzaka sAdhu-priya, samatA se hita jor3a | apanA apane meM lakho, apanA-apanA joya / apane meM apanA lakhe, nizraya ziva-pada hoya // krodha bodha ko kSaya karata, krodha karata bRSa -nAza / kSamA amiya pIte raho, cAho Atma-vikAza // - bra0 premasAgara paJcaratna (prema) riitthii|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jainadharma-paricaya' gItA-jaisA ho - [le.-zrI daulatarAma 'mitra', indaura] 1tA hindUdharmakA eka prasiddha graMtha hai| kaurava- bola uThe ki-"jainiyoMke bhaNDArameM gItA ke samAna - pAMDava-yuddha-ghaTanAko lekara gItAmeM jIvana koI grantha ho to dikhalAnA cAhiye,nahIM to unheM gItAkI prAyaH sabhI samasyAoMke hala karane kA prayatna kiyA dharmakA anuyAyI hokara hindUsabhAmeM zAmila honA gayA hai / isa vizeSatAke kAraNa gItA itanI loka- cAhiye ?" priya ho gaI hai ki duniyAkI prAyaH sabhI bhASAoMmeM jainadharma-grantha-pracArake liye abhIke pichale dinoM meM usake anuvAda maujada haiM / bhI bahuta kucha prayatna hue, parantu ve pAra nahIM par3a paaye| ___jo sacce dhArmika hai,ve sabhI apane apane dharma grantha- pAra nahIM par3a pAnekA kAraNa lekhakoMkI ayogyatA nIM kA prabhAva phailAne-pracAra karane kA prayatna karate haiN| kintu aura aura kAraNa haiN| parantu pracAra usIkA hotA hai jo sarvasAdhAraNa-jana- pahilA prayatna paM0rAjamallajIne kiyA, "paMcAdhyAyI" sulabha aura subodha hotA hai / gItA-pracArakoMne ina grantha saMskRtameM likhA, do adhyAya bhI pare nahIM ho donoM bAtoMkA acchA upayoga kiyA hai| paaye| agara yaha grantha pUrA likhA gayA hotA to isake gItApracArako dekhakara aAjake hama jaina logoMkA sAmane gItA phIkI dikhAI detI / phira bhI jitanA bhI dhyAna jainadharma-pracArake liye zrAkarSita hone lagA likhA gayA hai utanA hI bahuta mahatva rakhatA hai| hai / parantu jaisA hindUdharmakA sAra athavA jIvanakI dUsarA prayatna paM0ToDaramalajIne kiyA, "mokSamArgaprAyaH sabhI samasyAoMkA hala eka jagaha gItAmeM ikaTThA prakAzaka" graMtha DhUMDhAr3I-hindImeM likhA, yaha bhI adhava kiyA gayA hai, vaisA jainadharmakA sAra eka jagaha ikaTThA rhaa| kiyA huA nahIM hai| yahI kAraNa hai ki jainadharma-pracArake tIsarA prayatna paM0 gopAladAsajI baraiyAne kiyA, liye jainadharmakA paricaya karAne vAle eka aise granthakI "jainasiddhAntadarpaNa" grantha hindImeM likhA, yaha bhI z2arUrata hai jo ho-"gItA jaisaa"| pUrA nahIM huaa| bahutase mahatvapUrNa granthoMke hote hue bhI gItA-jaisA ye tInoM hI prayatna sarvasAdhAraNa-janopayogI grantha grantha hamAre yahA~ saMgraha kiyA huaA na honese Aja banAneke the / pramANa ye haiMhameM samaya samaya para dUsare dhArmikoMke kucha AkSepa bhI paM0 rAjamallajI paMcAdhyAyImeM likhate haiMsahana karanA par3a rahe haiM / usa dina kolhApura meM hindU- atrAntaraMgaheturyadyapi bhAvaH kvevishuddhtrH| dharmapariSadake adhivezana meM mahAdeva zAstrI divekara hetostathApi hetuH sAdhvI sarvopakAriNI buddhiH||5||
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 anekAnta [bhAdrapada, vIra nirvANa saM02456 sarvopi jIvalokaH zrotuM kAmo vRSaM hisugmoktyaa| dAnavIra dhanikoMkA bhI hamAre samAjameM ToTA nahIM hai / vijJasau tasya kRte tatrAyamupakramaH zreyAn // 6 // aba zeSa rahe vidvAn loga / so-AjakA jamAnA ___ artha-grantha banAnemeM yadyapi antaraMga kAraNa kavikA upayogitAvAdakA hai / kisI bAtakI upayogitA (zrAvaati vizuddha bhAva hai tathApi usa kAraNakA bhI kAraNa zyakatA) vijJAnIpakaraNoMke dvArA siddha kara dene para hI saba jIvoMkA upakAra karane vAlI sAdhusvabhAva vAlI loga use adhikAMzameM apanAneko taiyAra hote haiM / hamAre buddhi hai // 5 // sampUrNa janasamUha dharmako saralarItise samAjameM aise paMDita haiM jo jinasiddhAMta zAstrake jAnakAra sunanA cAhatA hai, yaha bAta sarva vidita hai / usake lie haiM.aura aise prophesara bhI haiM jo vijJAnopakaraNoMke jAnakAra yaha prayoga (graMthAvatAra-yojanA) zreSTha hai| haiM, parantu ye donoM mahAnubhAva milakara hI aise graMthakA isI prakAra paM0 ToDaramala jI mokSamArgaprakAzakameM nirmANa kara sakate haiM, eka eka nahIM / kyoMki eka likhate haiM - dUsareke viSayakA bahuta hI kama jAnakAra haiN| "kari maMgala kari hoM mahAgrantha karanako kaaj| isa prakAra sAmagrI saba maujUda hai / jisa dina isa jAte mile samAja sukha pAveM nijapada rAja // " uddezyako lekara paMDitoM aura prophesaroMkA sammelana ho paM0 gopAladAsajIne bhI zrI jainasiddhAnta-darpaNameM jAyegA usa dina grantha taiyAra huA samajhiye / z2arUrata likhA hai hai aise sammelanakI zIghra yojanA kii| navA vIrajinendra sarvajJa muktimArganetAram / yadi dasa haz2Ara rupaye kharca karake bhI hama aisA bAla-prabodhanArtha jaina siddhAnta-darpaNaM vaSaye // " mUlagrantha (hindI aura aMgrez2ImeM) taiyAra karA sakeM to astu-aba hameM yaha dekhanA hai ki gItA-jaisA samajha lenA cAhiye ki vaha bahuta hI sastA pdd'aa| jinadharma-viSayaka graMtha banAne aura pracAra karaneke liye merI samajhameM yaha kAma "vIrasevAmandira, 'sarakisa kisa sAmagrIko AvazyakatA hai ? vaha sAmagrI yaha hai- sAvA" ke sipurda hogA to pAra par3a skegaa| anyathA 1 jina-siddhAnta-zAstra / nAma bhale hI ho jAya, kAma hone vAlA nhiiN| . 2 vidvAna log| arthAt-jo kucha bhI anya taMtroMmeM acchI acchI 3 pAzcAtya vijJAnopakaraNoMkI kharIdArI tathA graMtha uktiyA~ dRSTigocara ho rahI haiM ve saba jinAgamase uThA kI likhAI chapAI zrAdike liye dhana / lI gaI haiM / (rAjavArtika) jinasiddhAntazAstra ke viSaya meM dAveke sAtha kahA jayati jagati klezAvezaprapaMca-himAMzumAn / jA sakatA hai ki yaha sAmagrI hamAre pAsa kAfI hai IX vihata-viSamaikAMta-dhvAnta-pramANa-nayAMzumAn // x balki yahA~ taka kahA jAtA hai ki yatipatirajo yasyAdhRSyAn matAmbunidhelavAn / sunizcitaM naH parataMtrayuktiSu, svamata-matayastIyA nAnA pare samupAsate // sphuraMti yAH kaashcnsuuktismpdH| ____ arthAt-jinAgamake ekaeka vinduko lekara tavaiva tAH pUrvamahArNavosthitA, aneka dArzanika apanA apanA mata bakhAnate hue usI jagatpramANaM jinavAkyavipuSaH // jinazAsanakI upAsanA karate haiN|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) prAzA le0-zrI raghuvIrazaraNa agravAla ema.e. "ghanazyAma"] api Aze ! ta jagadAdhAra / (4) tere bina saba zUnya jagata hai| naI umaGgoMkA yuvakoMkI / sabhI jagaha tava Ava-bhagata hai | ... ... naI kalpanAkA bAlAkI // pUrva kAryake tU aajaatii| abhilASAkA vRddha janoMkI / kartA ko hai dhIra ba~dhAtI // sukha-nidrAkA bAla-gaNoMkI // banAtI kyA kyA naye vicAra / hamezA karatI hai vistAra / ayi Aze ! tU jagadAdhAra // ayi Aze ! tU jagadAdhAra // (2) . bhinna rUpase sabake manameM / bhUmaNDalake hRdayasthala meM // . kaise kaise kAma kraatii| bhinna bhinna pariNAma dikhAtI // ? bhinna rakhatI sabase vyavahAra / ayi Aze ! tU jagadAdhAra / cAtakakI usa tRSita tAnameM / vINAke suramayI gAnameM // vadhakarAjake lobha-pAzameM / viraha-vipIr3ita nAri-zvAsameM // sadA tU karatI hai saMcAra / api Aze ! tU jagadAdhAra // pathika mArga calatA tava bala para / pativratA rahatI nija vrata para / / dharma, artha auM' kAma mokSake / saba sAdhana tere sa~jogake // sabhIko detI hai AdhAra / ayi Aze ! tU jagadAdhAra // kI rAja-mahaloMmeM rahatI / kabhI garIbIke dukha sahatI // zramI kRSakake kabhI khetmeN| maI-jUnakI la garmImeM // __sukha pAtI au' duHkha apAra / aghi prAze ! tU jagadAdhAra //
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAnanda-kRta satyazAsanaparIkSA [le0-nyAyadivAkara nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jaina zAstrI, kAzI] nahitaiSI (bhAga 14 aGka 10-11 ) meM, usake yaha grantha khaMDita bhI mAlUma hotA hai; kyoMki - tatkAlIna sampAdaka paM0 jugalakizorajI mukhtAra- puruSAdvaitakI parIkSAke bAda kramAnusAra isameM 'zabdAdvaitadvArA 'satyazAsana-parIkSA' granthakA paricaya karAyA gayA parakSA' honI cAhie,para zabdAdvaitakI parIkSAkA pUrAkA hai / usImeM ise vidyAnanda-kRta bhI batalAyA hai / mujhe pUrA bhAga isameM nahIM hai / 10 6 para jahA~ puruSAdvaitakI vaha paricaya par3ha kara jainatArkika-ziromaNi vidyAnandakI parIkSA samApta hotI hai, eka paMktike lAyaka sthAna chor3a isa kRtiko dekhane kI utkaTa icchA huI / merI icchAko kara 'vijJAnAdvaita parIkSA' prArambha ho jAtI hai / mAlUma mAlUma karake, jainasiddhAntabhavana ArAke adhyakSa hotA hai ki zabdAdvaitaparIkSA vAlA bhAga chUTa gayA hai| suyogya vidvAn 50 bhujabalIjI zAstrIne turanta hI isa graMthakA maMgala zloka yaha hai'satyazAsanaparIkSA kI vaha prati mere pAsa bheja dii| vidyAnandAdi (ghi) paH svAmI vidvaddevo jinezvaraH / isakA vizeSa paricaya nimna prakAra hai:- ye(yo)lokaikahitastasmai namastAt saatm(svaatm)lbdhye|| pratiparicaya granthakI vidyAnanda-kata katAisa pratimeM 1346 iMca sAiz2ake kula 26 patra (1) yadyapi bauddhadarzanameM dignAgakRta aAlambana- ' haiM / eka patrameM eka ora 12 paMktiyA~ tathA eka paMktimeM parIkSA, trikAlaparIkSA; dharmakIrtiviracitasambandha parIkSA; karIba 50 akSara haiM / likhAvaTa nitAnta azuddha hai| kalyANarakSitakI zrutiparIkSA; dharmottarakI pramANaparIkSA granthake madhyameM kahIM bhI granthakartAkA nAma nahIM hai| Adi parIkSAnta nAma vAle prakaraNoM ke likhane kI prAcIna grantha apUrNa hai / kyoMki zrArambhameM hI "iha puruSAdvaita paramparA hai, zAntarakSitakA tattvasaMgraha to bIsoM parIkSAoM zabdAdvaita-vijJAnAdvaita-citrAdvaitazAsanAni cArvAka kA eka vizAla saMgraha hI hai / parantu jainadarzana meM kevala bauddhasezvara-nirIzvara-sAMkhya-naiyAyika-vaizeSika-mAprabhA- tArkikapravara vidyAnandane hI pramANaparIkSA, prApta parIkSA, karazAsanAni tatvopaplavazAsanamanekAntazAsanancetya- patraparIkSA Adi parIkSAnta nAma vAle prakaraNoMkA racanA nekazAsanAni pravartante" isa vAkya dvArA isameM puruSA- zurU kiyA hai, aura di0 tArkika kSetrameM unhIM taka dvaita zrAdi 12 zAsanoMkI parIkSA karanekI pratijJA kI gaI isakI paramparA rahI hai / yadyapi pIche bhI AcArya hai| parantu prabhAkarakematake nirUpaNa taka hI graMtha upalabdha amitagati Adine 'dharmaparIkSA' Adi parIkSAnta tAttvika ho rahA hai| prabhAkarake matakA nirUpaNa bhI usameM graMtha likhe haiM para di0 tarkapradhAna graMthoM meM parIkSAnta nAma adharA hI hai / tatvopaplava zAsanakI parIkSA tathA granthakA vAle graMtha vidyAnandake hI pAe jAte haiM / zve0 prA0 sarvasva anekAntazAsana-parIkSA to isameM hai hI nhiiN| upAdhyAya yazovijaya jIne 'adhyAtmamataparIkSA' tathA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11 ] devadharmaparIkSA - jaise tarkazailIke tAtvika grantha likhe haiM / 'satyazAsanaparIkSA' kA parIkSAnta nAma bhI apanI vidyAnanda-kartRkatA kI ora saMketa kara hI rahA hai / vidyAnanda- kRta satyazAsanaparIkSA (2) jisa prakAra 'pramANaparIkSA' ke maMgalazloka meM 'vidyAnandA jinezvarAH' pada jinendra ke. kevalajJAna aura anantasukhako to vizeSaNa bana kara sUcita karatA hI hai tathA sAtha hI sAtha graMthakartA ke nAmakA bhI spaSTa nirdeza kara rahA hai usI prakAra satyazAsana-parIkSA ke maMgalazlokakA 'vidyAnandAdhipaH ' pada bhI ukta donoM kAryoMko kara rahA hai / jisa prakAra maMgalazloka ke anantara 'atha pramANaparIkSA' likhakara pramANaparIkSA prArambha hotI hai ThIka usI prakAra maMgalazlokake bAda 'atha satyazAsanaparIkSA' kI zurUAta hotI hai / yadyapi 'tha' zabda se grantha prArambha karanekI paramparA zrApastamba zrautasUtra, pAtaJjala-mahAbhASya tathA brahmasUtra Adi granthoMmeM pAI jAtI hai parantu maMgalazloka ke anantara 'atha' zabda se graMtha prArambha karanA vidyAnanda ke graMthoM meM dekhA jAtA hai, aura yahI zailI prA0 hemacandra Adi ne bhI pramANamImAMsA, kAvyAnuzAsana Adi meM apanAI haiN| isa taraha vidyAnandakartRkarUpase sunizcita pramANaparIkSAkI zailIse isakA prArambha Adi dekhanese jJAta hotA hai ki yaha kRti bhI vidyAnandakI hai / (3) upalabdha granthakA aAntarika nirIkSaNa karane ke bAda isameM koI bhI aisA avataraNa vAkya nahIM milatA jisakA kartA nizcitarUpase vidyAnandakA uttarakAlavartI ho| isakI zailI tathA viSayanirUpaNa kI paddhati bilakula aSTasahasrIse milatI hai / kahIM kahIM to itanA zabda sAmya hai ki par3hate par3hate yaha bhrama hone lagatA hai ki 'aSTasahasrI par3ha rahe haiM yA satyazAsanaparIkSA ?' isa taraha bahutase sthaloM meM to yaha aSTasahasrake madhyama saMskaraNake samAna hI pratIta 661 hotI hai / brahmAdvaita Adi prakaraNoM meM bRhadAraNyaka bhASyavArtika ( sambandhavArtika zloka 175 - 81 ) Adi ke 'brahmAtridyAvadiSTaM cennanu doSo mahAnayam' ityAdi ve hI zloka isameM uddhRta kie gae hai jo ki aSTasahasrI ( pR0 162 ) meM pAe jAte hai / samavAyake khaMDanameM AptaparIkSAkI zailI zabdataH tathA arthataH pUrI chApa mAratI hai / ina saba vidyAnanda ke apane hI graMthoMkA isa tarahakA tAdAtmya bhI 'satyazAsanaparIkSA' ke vidyAnanda kI kRti hone meM pUrA pUrA sAdhaka hotA hai / (4) vidyAnanda hI aSTasahasrI tathA pramANaparIkSA Adi graMtho meM tatvopaplavakI samIkSA bAdako dekhI jAtI hai / isameM bhI tatvopaplavakI parIkSA bAdako karanekI pratijJA kIgaI hai / granthakA bimba-pratibimba bhAva satyazAsanaparIkSA ke mUla AdhAra svayaM vidyAnanda ke hI praSTasahasrI tathA zrAptaparIkSA graMtha haiM / jinameM sahasrIkA to pada pada para sAdRzya hai / prApta parIkSA kA bhI samavAya ke khaNDanameM pUrA pUrA sAdRzya hai| isakA pratibimba prameyakamalamArtaNDa, nyAya kumudacandra, prameya ratnamAlA Adi granthoM para pUrA pUrA par3A hai / ina graMthoM meM isa ke anekoM vAkya jaise ke taise zAmila kara lie gae haiN| viSayaparicaya sabase pahale parIkSAkA lakSaNa karate hue likhA hai ki "iyameva parIkSA yo yasyedamupapadyate na veti vicAraH " arthAt 'isa vastumeM yaha dharma bana sakatA hai yA nahIM, isa vicArakA nAma hI parIkSA hai' / satyazAsanaparIkSAkA tAtparya batAyA hai - ' zAsanoM ke satyatva kI parIkSA - kauna zAsana satya hai tathA kauna asatya' satyakA pariSkRta lakSaNa karate hue likhA hai ki - " ida
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 . anekAnta : ........ bhAdrapada, vIra nirvANa saM0 2466 . meva hi satyazAsanasya satyavaM nAma yat dRSTeSTAviruddhasvam' 'yathA yatrAvisaMvAdaH tathA tatra pramANatA' yaha kArikAMza arthAt zAsanoMkI satyatAkA artha hai, unakA pratyakSa tathA akalaMkadevakA nAma nirdeza karake hI uddhRta kiyA hai| anumAnase bAdhita nahIM honA / AcAryamahodayane satyatA- aSTa sahasrI (pR0 156 ) kA 'nahi karoti kumbhaM kI isI sIdhI-sAdI kasauTI para kramazaH sabhI darzanoMko kumbhakAro daNDAdinA, bhukte pANinaudanamityAdikasA hai| unhoMne darzanoMkI parIkSA karate samaya pahale kriyAkArakabhedapratyakSa bhrAntaM ..' ityAdi aMza jyoMkA sabhI darzanoMkA prAmANika pUrvapakSa rakkhA hai / phira tyo granthameM zAmila hai / antameM brahmAdvaitaparIkSAkA pahale use pratyakSa-bAdhita batA kara antameM anumAnase upasaMhAra karate hue likhA hai ki- . bAdhita siddha karake usa usa darzanakI parIkSA samApta kI brahmAvidyApramApAyAt sarvavedAntinA(nAM) vacaH / .. hai / ina parIkSAoMkA kucha paricaya nimna prakAra hai:- bhavetpralApamAtrasvAnAvade(dhe)yaM viparicatAm // 1 brahmAdvaitaparIkSA-isake pUrvapakSameM bRhAdAraNya- brahmAdvaita mataM satyaM na dRSTeSTavirodhataH / kopaniSat (2 / 3 / 5) 'pAramAvAre'yaM dRSTavyaH', brahmasUtra na ca tena pratikSepaH syAdvAdasyeti nizcitam // (1|12)kaa 'janmAyasya yataH', gItA (15 / 1 ) kA 2 zabdAdvaitaparIkSA-isakA bhAga prathameM nahIM hai / 'UrdhvamUlamadhaH zAkhamazvatthaM prAhukhyayam' ityAdi anekoM . 3 vijJAnAdvaitaparIkSA-isakA nirUpaNa bhI prAcIna graMthoMke avataraNa die gae haiN| uttara pakSameM aSTasahasrIke sAtaveM paricchedase bahuta kucha milatA julatA samantabhadrakI zrAptamImAMsAke dUsare adhyAyakI advaikAnta. hI - hai| isameM aSTazatI (aSTasahasrI pR.0234 ) meM udadhRta pakSe'pi ityAdi 5-6 kArikAe~ uddhRta haiM / akalaGka- / 'yuktayA yanna ghaTAmupaiti tadahaM dRSTvApi na zraddadhe' yaha devake nyAyavinizcayakI "indrajAlAdiSu bhrAnti" yaha vAkya uddhata hai| kArikA (naM0 51), kumArilake mImAMsA-zlokavArtika vijJAnAdvaitakA pUrvapakSa samApta karate hue ye zloka (pR0 168) ko 'astihyAlocanAjJAnam' yaha kArikA likhe haiM, jo kisI jainatarkagraMthameM uddhRta nahIM haiMbhI pramANarUpameM uddhRta hai / aSTazatI ( kA0 27) kA nAvanirna salilaM na pAvako na mama gaganaM na cAparam / 'advaitazabdaH svAbhidheyapratyanIkaharamArthApekSaH navpUrvA vizvanATakavilAsasAkSiNI saMvidhe(de)va ptitovij'mbhyti|| khaNDaparatvAdahetvabhidhAnavat' yaha prasiddha anumAna bhI ''" ekasaMvidhi(di)vibhAti bhedadhI:nIlapItasukhaduHkharUpiNI / advaitake khaNDanameM upasthita kiyA gayA hai| nimnanAbhIyamunnatastanI strIti citraphalakesame iti / / avidyAko anirvacanIya kaha karake bhI usake sva- uttarapakSameM samantabhadra ke yuktathAnuzAsanakI 'anarthirUpakA nirUpaNa karanevAle advaitavAdIko svavacanavirodha / kAsAdhanasAdhyadhIzced" ityAdi kArikA prAmaNarUpameM dUSaNa dete hue usake aneka dRSTAnta die haiM / yathA uddhRta kIgaI hai / antameM upasaMhAra karate huelikhA haiyAvajjIvamahaM maunI brahmacArI ca mtpitaa| pramANAbhAvataH sarva vijJAnAdvaitinAM vacaH / mAtA mama bhavedvandhyA smarAbho'nupamo bhavAn // bhavetpralApamAtrasvAnAvadheyaM vipazcitAm // akalaMka devake siddhivinizcaya (pR0 65 ) kA jJAnAdvaitaM na satyaM syAd dRSTeSTAbhyAM virodhataH /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] na ca tena pratikSepaH syAdvAdazce (dasye ) ti nizcitam // 4 cArvAkamataparIkSA -- isake pUrvapakSa meM sabase pahale sugato yadi sarvajJaH kapilo neti kA pramA' isa kArikAke dvArA sarvajJa para AkSepa karake anta meM tarka aura zrAgamakI niHsAratA dikhAte hue mahAbhAratakA yaha zloka uddhata kiyA hai vidyAnanda- kRta satyaMzAsanaparIkSA tadaharjasta nehAto rakSoha TerbhavasmRteH / bhUtAnanvayanAt siddhaH prakRtijJaH sanAtanaH // yaha kArikA tathA samantabhadra ke yuktyanuzAsanakI 'madyagavadbhUtasamAgame jJaH, yada kArikA (zloka naM0 35 pramANarUpameM peza kIgaI hai / antameM upasaMhAra karate hue vaisA hI zloka likhA hai| - dopo yathA nivRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntaritam dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcitsnehavayAt kevalametizatim / pratiSThaH zrutayo vibhinnA nAsau muniryasya vacaH prmaannN| jinastathA nirvR timabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam dharmasya tatvaM nihitaM guhAyAM mahAjano yena gataH sapanthA // dizaM na kAJcidvidizaM na kAcidmohadayAt kevalametizAMtim mokSake upAyoMmeM sira aura dAr3hIkA mu~DAnA, kaSAya yaha samasta pUrvapakSa aSTasahasrI ( pR0 36 ) ke samAna hI hai / vastrakA dhAraNa karanA tathA brahmacarya kA pAlana di ullekhita hai / antameM agnihotrAdiko buddhi aura puruSArthazUnya brAhmaNa AjIvikA kA sAdhana kahakara viSaya-bhogoM ko chor3ane vAloMkI nipaTa mUrkhatA batAte hue likhA hai ki" yAvajjIvet sukhaM jIvet nAsti mRtyoragocaraH | bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH // safoeti trayI vedAH tridaNDaM bhasmaguNThanam / buddhipauruSahInAnAM jIviketi bRhaspatiH // " ityAdi uttarapakSa meM yazastilaka uttarArdha ( pR0 257 ) tathA prayatnamAlA ( 4 ( 418) meM uddhRta- uttarapakSa aSTasahasrIkI zailIse hI likhA gayA hai / isameM ladhIyastrayakI 'yathaikaM bhinna dezArthAn' kArikA ( zloka naM037) udaghRta kI hai / anta meM khaMDana karate karate khIjakara bauddhoM ko likhA hai ki ye heyopAdeya vivekase rahita hokara kevala anApazanApa cillAte haiM"tathA ca saugato heyopAdeyarahitamahnIkaH kevalaM vikrozati ityupekSA marhati " yahI vAkya aSTasahasrImeM likhA hai| bAta yaha hai ki dharmakIrtine digambaroMke liye - hrIka Adi zabdoM kA prayoga karate hue pramANavArtika (3 / 182 ) meM likhA hai ki- 'etenaiva yadahIkA yatki - cidazlIlamA kulam / pralapanti / ..........' "parvo paMkti meM dharmakIrti ke zabda unhIMko dhanyavAda ke sAtha vApisa kie gae haiM / isameM samantabhadrakI zrAsa mImAMsA tathA yuktyanuzAsana ke anekoM padya pramANarUpa se uddhRta kara khaMDanako adhika se adhika sugaThita kiyA hai / skaMdhakI siddhimeM sarvArthasiddhimeM uddhRta 'giddhassa dveiNa durAdhieNa' yaha gAthA bhI uddhRta kI hai / zrantameM sugatamatako dRSTeSTabAdhita batAkara sugatamataparIkSA samApta kI hai / 662 na cArvAkamataM satyaM dRSTAdRSTeSTabAdhataH / na ca tena pratikSepaH syAdvAdazce (dasye ) ti nizcitam // 5 tAthAgatamata parIkSA - isake pUrvapakSa meM rUpAdi - pAMca skaMdhoM ke lakSaNa, duHkhasamudAya yadi cAra Arya satyoMke svarUpa, tathA mokSa ke samyaktva zrAdi zrATha aMgoM kA bahuta sundara vivecana kiyA hai| mokSake zUnyarUpakA varNana karate hue azvaghoSakRta saundarananda kAvya (16 / 28-26 ) ke ye zloka uddhata kie haiM
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 anekAnta [bhAdrapada, vIra nirvANa saM02466 6 sAMsyamataparIkSA-isake pUrvapakSameM paccIsa tatvoM- 1.10 bhAdR:prabhAkaramataparIkSA-pUrvapakSameM bhATI ke jJAnakI mahattA batAte hue mATharavRtti (10 38) dvArA gyAraha padArthoMkA svIkAra karanekA spaSTa kathana hai, meM diyA gayA yaha zloka uddhRta kiyA hai jo kisI prAcIna tarkagranthameM nahIM dekhA jAtApaMcaviMzatitattvajJo yatra kutrAzrame rtH| ___ "mImAMsakeSu tAvad bhATTA bhaNanti-pRthivyatejo jaTI muMDI zikhI kezI mucyate nAtra sNshyH|| vAyuvikAlAkAzAtmamanaHzabdatamAMsi ityekAdazaiva padA rthAH / " khaMDana ThIka aSTasahasrI-jaisA hI hai / prabhAkara nava padArtha hI mAnate haiM-"dranyaM guNaH 7 vaizeSikamataparIkSA-isake pUrvapakSameM mokSake kriyA jAtiH saMkhyA sAdRzyazaktayaH / samavAyakramazceti sAdhana batAte hue likhA hai ki-zaiva pAzupatAdidIkSA nava syuH gurudarzane" bhaTTaguNa kriyA Adiko svataMtra grahaNa-jaTAdhAraNa-trikAlabhasmoddhUlanAditapo'nuSThAnavi padArtha nahIM maante| zeSazca / " __bhATa jAtikA aura vyaktimeM sarvathA tAdAtmya mAna vaizeSikake avayavIkA khaMDana karate hue use ___ kara bhI jAtiko nitya aura eka mAnate haiN| isakA 'amUlyadAnakrayI'-binA kImata die kharIdane vAlA bAlA- khaMDana karate hue hetubindukI arcaTakRta TIkAmeM uddhRta likhA hai / yaha pada dharmakIrtike graMthoMmeM pAyA jAtA hai| nimna kArikAe~ bhI pramANarUpameM peza kI gaI haiM:isakA samavAyake khaMDana vAlA prakaraNa 'zrAptaparIkSA' tAdAmyaM cenmataM jAteyaktijanmanyajAtatA / ke sAtha vizeSa sAdRzya rakhatA hai| aura isIkA prati- nAze'nAzazva keneSTeH taccAnanvayo na kim // ityAdi bimba prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandra ke samavAya basa sAmAnyakA khaMDana adharA hI hai / aAgekA khaMDanameM spaSTa dekhA jAtA hai| graMtha nahIM miltaa| ___8 naiyAyikamataparIkSA-vaizeSika aura naiyAyikoM isameM Age bhaTTa jayarAzisiMhakRta 'tattvopaplavasiMha meM koI khAsa bheda na batAte hue vaizeSikamatake sAtha graMthameM prarUpita tatvopaplava siddhAntakI parIkSA hogI / hI sAtha isakI bhI lage hAtha parIkSA kIgaI hai / isake aSTasahasrI AdikI taraha hI isameM yaha parIkSA atyanta pUrvapakSa meM bhaktiyoga, kriyAyoga tathA jJAnayogakA varNana vizada honI cAhie / hai / bhaktiyogase sAlokya mukti, kriyAyogase sArUpya yahAM taka to graMthakA khaMDanAtmaka bhAga hI hai| aura sAmIpya mukti, tathA jJAnayogase sAyujya muktikA AgekA 'anekAmtazAsanaparIkSA' bhAga, jo granthakA prApta honA bahuta vistArase batAyA hai| uttarapakSameM maMDanAtmaka bhAga hai aura kAphI vistArase likhA gayA viparyaya, anadhyavasAya padArthoM ko solahase atirikta mAnane hogA, isameM upalabdha hI nahIM hai / kA prasaMga diyA hai / solaha padArthoMke khaMDanakA yahI tarkagranthoMke abhyAsI vidyAnandake atula pANDitya, prakAra prameyakamalamArtaNDa Adi graMthoMmeM bhI dekhA jAtA talasparzI vivecana, sUkSmatA tathA gaharAIke sAtha kie hai / antameM, upasaMhAra karate hue likhA hai ki- jAne vAle padArthoM ke spaSTIkaraNa evaM prasanna bhASAmeM gaMthe "saMsargahAne srvaarthhaaneyogvco'khijm / bhavetpralApa..." gae yukti jAlase paricita hoNge| unake pramANaparIkSA,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 1.1 vidyAnanda-kRta satyazAsanaparIkSA patraparIkSA aura prAptaparIkSA prakaraNa apane apane maiM AzA karatA hU~ ki jainasiddhAntabhavanake viSayake bejor3a nibandha haiM / ye hI nibandha tathA vidyAnanda suyogya adhyakSa isakI mUla pratikA patA lgaaeNge| ke anya graMtha Age bane hue samasta di0 zve. nyAya- . anya bhaMDAroMmeM bhI isa grantharatnakI pratiyA~ milegii| graMthoMke AdhAra bhUta haiN| inake hI vicAra tathA zanda zAstrarasikoMko isa ora lakSya avazya denA caahie| uttarakAlIna di0 zve0 nyAyagranthoM para apanI amiTa jaba isakI pUrNaprati upalabdha ho jAya taba isakA sundara chApa lagAe hue haiM / yadi jainanyAyake kozAgArase saMskaraNa mANikacandragranthamAlA yA anya graMthamAlAoM vidyAnandake granthoMko alaga kara diyA jAya to vaha ko avazya hI prakAzita karanA cAhie / yadi durbhAgyase ekadama niSprabha-sA ho jAyagA / unakI yaha satyazAsana- yaha grantha abhya bhaNDAroMmeM adhUrA hI mile to samajha parIcA aisA eka tejomaya rala hai jisase jainanyAyakA lenA cAhie ki yaha vidyAnandasvAmIkI aMtima kRti aAkAza damadamA uThegA / yadyapi isameM Ae hue hai / para mAtra maujadA pratike bharose yaha niSkarSa nahIM padArtha phuTakararUpase unake aSTasahasrI zrAdi granthoM meM nikAlA jA sakatA; kyoMki isameM bIcameM bhI kaI jagaha khoje jA sakate haiM para itanA sundara aura pATha chUTe haiM aura sambhava hai ki aMtameM bhI nakala adhUrI vyavasthita tathA aneka nae prameyoMkA surucipUrNa saMkalana, raha gaI ho / yadi pUrA graMtha na mile taba upalabdha bhAga jise svayaM vidyAnandane hI kiyA hai, anyatra milanA hI prakAzita honA cAhie, isase anekoM prameyoMkA asambhava hai| khulAsA parijJAna kiyA jA skegaa|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pro0 jagadIzacandra aura unakI 'samIkSA' [ sampAdakIya kAntake pAThaka pro0 jagadIzacandrajI jaina ema. e. se thor3e-bahuta paricita haiM - unake kucha lekhoM ko 'kAnsa' meM bar3ha cuke haiN| Apa yU0 pI0 ke eka digambara jaina vidvAn hai / ema0 e0 ke bAda risarcakA abhyAsa karane ke liye kucha arse taka zrApa bolapura ke zAntiniketana meM eka risarca skaoNlarake rUpameM rahe haiM / isI samaya siMghI jaimagranthamAlA' ke saMcAlaka muni jinavijaya nIkI zrorase zrApako rAjadhArtika' ke sampAdanakA kArya sauMpA gayA thA, jisakA zrApane apane pichale lekha meM ullekha kiyA hai, aura jo bAdako sthagita rahA hai | Ajakala Apa bambaIke rUiyA kAlija meM prophesara haiN| rAjavArtika para kucha kAma karate samaya ApakI yaha dhAraNA hogaI hai ki- 1 umAsvAti ke tatvArtha sUtra para zvetAmbara sampradAya meM jo bhASya pracalita hai tathA 'svopajJa' kahA jAtA hai vaha svopajJa hI hai arthAt svayaM mUlasUtrakAra umAsvAtikI racanA hai; 2 rAjavArtika likhate samaya akalaMkadevake sAmane yahI bhASya maujUda thA, 3 akalaMkadeva isa bhASya tathA mUla 'tattvArthasUtra' ke kartAko eka vyakti mAnate the, aura 4 unhoMne apane rAjavArtika meM isa bhASyakA yatheSTa upayoga kiyA hai, itanA hI nahIM balki isake prati 'bahumAna' bhI pradarzita kiyA hai / cunA~ce apanI isa dhAraNA athavA mAnyatAko dUsare vidvAnoMke ( jo aisA nahIM mAnate ) gale utArane ke liye Apane 'tattvArthAdhigamabhASya aura kalaMka' nAmakA eka lekha likhA, jo 'anekAnsa' kI gata 4 thI kiraNa meM prakAzita ho cukA hai| isa lekha meM prophesarasAhabane vidvAnoMko vizeSa vicAra ke liye zrAmantrita kiyA thA / sadanusAra maiMne bhI apanA vicAra 'sampAdakIya - vizvAraNA' ke nAmase prakaTa kara diyA thA -4 pejake lekha ke anantara hI 5 pejakI apanI 'vicAraNA' ko bhI rakha diyA thA, jisameM prophesara sAhaba kI mAnyatAkI zrAdhArabhUta yuktiyoM ko sadoSa batalAte aura unakA nirasana karate hue yaha spaSTa kiyA gayA thA ki una muddoM parase yaha bAta phalita nahIM hotI jise pro0 sAhaba sujhAnA cAhate haiN| sAtha hI, vidvAnoMko isa viSaya para adhika prakAza DAlane ke liye prerita bhI kiyA thA / apane zrAmantraNako itanA zIghra saphala hote dekhakara, jahA~ pro0 sAhabako prasanna honA cAhiye thA vahA~ yaha dekhakara duHkha tathA kheda hotA hai ki itanI adhika saMyata bhASA meM likhI huI gaveSaNA pUrNa 'vicAraNA'ko par3hakara bhI Apa kucha prasanna hue haiM ! apanI isa prasannatAko apane usa lekha ke prArambha meM hI vyakta kiyA hai, jo 'sampAdakIya - vicAraNAkI samIkSA' ke rUpameM likhA gayA hai tathA isI kiraNa meM anyatra prakAzita ho rahA hai aura jise pro0 sAhabane apanA vahI purAnA " tattvArthAdhigamabhASya aura kalaMka" zIrSaka diyA hai / mAlUma nahIM ApakI isa aprasannatAkA kyA kAraNa hai ?
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 1] projagadIzacandra aura unakI samIkSA ho sakatA hai ki apanI jima mAnyatA athavA dhAraNAko pro0 sAhaba sampAdakako vicAraka nahIM mAnate 1 yA una zrApa sahaja hI dUsare vidvAnoMke gale utAranA cAhate the vidvAnoMmeM parigaNita nahIM karate jinheM Apane apane lekha usameM ukta 'vicAraNA ke kAraNa spaSTa bAdhAkA upa- para vicAra karane ke liye Amantrita kiyA hai 1 athavA sthita honA Apako a~ca gayA ho aura yahI bAta use apane lekhakA vaha pAThaka taka bhI nahIM samajhate ApakI aprasannatAkA kAraNa bana gaI ho / astu, jimake vicArA'dhikArako apane lekhake ukta Apake ve aprasannatA-sUcaka vAkya, jinheM lekhake sAtha vAkyameM svayaM svIkAra kiyA hai ? yadi aisA kucha saMgata athavA usakA koI viSaya na hone para mI Apako bhI nahIM hai to phira 'sampAdakIya vicAraNA' para . apanI cittavRtti ke na roka sakaneke kAraNa dene par3e haiM ukta Apatti aura aprasannatA kaisI ? athavA aura sAtha hI yaha likhanA par3A hai ki "yaha isa lekhakA sampAdakake vicArAdhikAra para isa prakArakA niyantraNa viSaya nahIM hai", isa prakAra haiM: kaisA ki vaha kisIke lekha para vicAra na karake svatantra ___ "zAyada paM0 jugalakizorajIko yaha bAta na a~cI, lekha likhA kare ? aura yadi inameMse koI bAta pro0 aura unhoMne mere lekhake anta meM eka lambI-caur3I TippaNI sAhabake dhyAna meM rahI hai to kahanA hogA ki Apake lagA dI / hamArI samajhase isa taraha ke risarca-sambandhI usa lekhakA dhyeya svatantra vicAra nahIM thA-vicArakA spada viSaya haiM, una para pAThakoMko kucha samaya mAtra aADambara athavA pradarzana thaa| aura isaliye taba ke liye svatantrarUpase vicAra karane denA cAhiye / ApakI aprasannatAkA kAraNa vahI ho sakatA hai jisakI sampAdakako yadi kucha likhanA hI iSTa ho to vaha svataMtra sambhAvanAko Upara kalpanA kIgaI hai / aise kAraNakA lekha ke rUpameM bhI likhA jAsakatA hai / sAtha hI, yaha honA niHsandeha eka vicAraka tathA vicArake liye AvazyakatA nahIM ki lekhaka sampAdakake vicAroMse dUmare vidvAnoMko AmaMtrita karane vAleke lie bar3I sarvathA sahamata hI ho|" hI lajAkI bAta hogI / bAkI yaha bAta kaba kisane ina vAkyoM parase jahA~ yaha spaSTa hai ki pro0 sAhaba Avazyaka batalAI hai ki "lekhaka sampAdakake vicAroMse ko ukta 'sampAdakIya vicAraNA' nAgavAra (arucikara) sarvathA sahamata hI ho" 1 jisake niSedhakI pro0 sAhabako mAluma huI hai vahA~ yaha spaSTa nahIM hai ki usase pAThakoMke z2arUrata par3I hai, so kucha bhI mAlUma nahIM ho sakA / svatantrarUpase vicAra karane meM kaunasI bAdhA upasthita ho yadi aisI koI bAta aAvazyaka ho to sampAdaka aise gaI hai-usane to pAThakoMke vicArakSetrako bar3hAyA hai lekhako chApe hI kyoM ? aura kyoM TIkA-TippaNI athavA aura unake sAmane samucita vicArameM sahAyaka aura adhika noTa lagAnekA parizrama uThAe ? parantu bAsa aisI nahIM sAmagrI rakkhI hai / kyA samucitavicArameM sahAyaka adhika hai / vAstavameM jaba kisI sAvadhAna sampAdakako yaha bAta sAmagrIkA juTAyA jAnA athavA jAnakAra vidvAnoMke jaMca jAtI hai ki lekhakA amuka aMza bhramamUlaka hai dvArA vicArakA jaldI prArambha kara diyA jAnA risarca aura vaha janatAmeM kisI bhArI bhrAnti athavA g2alatasambandhI athavA kisI bhI vivAdAspada viSaya ke vicArameM fahamIko phailAne vAlA hai to vaha apane pAThakoMko koI bAdhA utpanna karatAhai ? kadApi nahIM / taba kyA usase sAvadhAna kara denA apanA kartavya samajhatA hai;
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 anekAnta [ bhAdrapada, vIra nirvANa saM02466 kAraNa kue~ meM girane ke sammukha ho athavA usake girane kI bhArI sambhAvanA ho to use sAvadhAna karake giranese na rokA jAya, balki girane diyA jAya aura bAdako usake uddhArakA prayatna kiyA jAya ! mujhe to hatotsAha na hone deneke khayAla se apanAI gaI yaha nIti bar3I hI vicitra tathA beDhaMgI mAlUma hotI hai aura isameM kucha bhI naitikatA pratIta nahIM hotii| isa taraha to kabhI kabhI usa manuSya ke uddhArakA avasara bhI nahIM rahatA jisake uddhArakI bAta bAdameM kI jAneko hotI hai, aura giranese uddhArake vakta taka girane vAleko johAni uThAnI par3atI hai tathA bAdako uddhArakArya meM apekSAkRta jo bhArI parizrama karanA par3atA | merI dRSTi meM to yaha hai vaha saba alaga raha jAtA dekhate aura jAnate hue ki kisI andhe athavA bekhabara manuSya ke rAstemeM kuMdrA yA khaDDa hai aura yadi use zIghra sAvadhAna na kiyA gayA to vaha usameM girane hI vAlA hai, samaya tathA zakti ke pAsameM hote hue bhI, use sAvadhAna na karake cupa baiThe rahanA eka prakArakA aparAdha hai, isIliye maiM isa nItiko pasanda nahIM karatA / mere vicAra se aisA karanA sampAdakIya kartavya se cyuta honeke barAbara hai| jina lekhakoM kA dhyeya vAstava meM satyakA nirNaya hai aura jo isI uddezya kI pUrti ke liye hRdayase vidvAnoMko vicArake liye zrAmantrita karate haiM, unake liye aisI anusandhAna- pradhAna TippaNiyA~ hatotsAha ke liye koI kAraNa nahIM ho sktiiN| ve unakA abhinandana karate tathA unase samucita zikSA grahaNa karate hue apanI lekhanIko AAgeke liye aura adhika sAvadhAna banAte haiM, aura isa taraha apane jIvana meM bahuta kucha saphalatA prApta karate haiM / parantu jina lekhakoM kA ukta dhyeya hI nahIM hai, jo yoM hI apanI mAnyatAko dUsaroM para lAdanA cAhate haiM aura vicArakakA abhinaya karate haiM, unakA aisI mArmika Tippa giyoMse hatotsAha honA svAbhAvika hai, aura isaliye usakI aisI vizeSa parvAha bhI na kI jAnI cAhiye / zrastu | aura yadi samaya, zakti tathA paristhiti saba milakara use ijAz2ata dete haiM to vaha usI samaya usa para apanA noTa yA TippaNI lagAkara yatheSTa prakAza DAla detA hai, aura isa taraha apane aneka pAThakoM ko bhUlabhulaiyA~ ke ekAntagartameM na par3akara vicArakA sahI mArga aMgIkAra karane ke liye sAvadhAna kara detA hai| maiM bhI zurUse isI nItikA anusaraNa karatA A rahA hU~ / lekhoMkA sampAdana karate samaya mujhe jisa lekhameM jo bAta spaSTa viruddha, bhrAmaka, truTipUrNa, g2alatafahamIko liye hue athavA spaSTIkaraNake yogya pratibhAsita hotI hai aura maiM usa para usI samaya yadi kucha prakAza DAlanA ucita samajhatA hU~ aura samayAdikakI anukUlatAke anusAra DAla bhI sakatA hU~ to usa para yathAzakti saMyatabhASAmeM apanA (sampAdakIya ) noTa lagA detA hU~ / isase pAThakoM ko satyake nirNaya meM bahuta bar3I sahAyatA milatI hai, bhrama tathA g2alatiyA~ phailane nahIM pAtIM truTiyoM kA kitanA hI nirasana ho jAtA hai aura sAtha hI pAThakoM kI zakti tathA samayakA bahutasA durupayoga hone se baca jAtA hai / satyakA hI saba lakSya rahanese ina noToMmeM kisIkI koI rU-rizrAyata athavA anucita pakSApakSI nahIM kI jAtI aura isaliye mujhe kabhI kabhI apane aneka zraddheya mitroM tathA prakANDa vidvAnoM ke lekhoM para bhI noTa lagAne par3e haiN| parantu kisIne bhI una parase burA nahIM mAnA; balki aitihAsika vidvAnoMke yogya aura satyapremiyoMko zobhA dene vAlI prasannatA hI vyakta kI hai / aura bhI kitane hI vicAraka tathA niSpakSa vidvAna merI isa vicAra paddhatikA abhinandana karate A rahe haiM / hA~, aise bhI kucha vidvAn haiM jo merI isa noTa-paddhati ko pasanda nahIM karate / unakI rAya meM noTase lekhaka hatotsAha hotA hai aura isaliye lekha ke kisI aMzapara se yadi koI bhArI bhrAMti athavA g2alatafahamI bhI phailatI ho to use usa samaya phailane diyA jAya, noTa lagA kara usake phailane meM rukAvaTa na kI jAya, bAdako usakA pratikAra kiyA jAya -- arthAt kucha dina pIche usa phailI huI bhrAntiko dUra karanekA prayatna kiyA jaay| isakA spaSTa zrAzaya yaha hotA hai ki yadi koI manuSya bekhabarI ke maiM pro0 sAhabakI usa samIkSAko parIkSA karatA hU~ jo unhoMne ukta 'sampAdakIya vicAraNA' para likhI hai, aura usake dvArA yaha batalA denA cAhatA hU~ ki vaha kahA~ taka niHsAra hai | ( agalI kiraNa meM samApta )
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDitapravara pAzAdhara [le0-zrI paM0 nAthUrAmajI premI ] dharmAmRta'granthake kartA paNDita AzAdhara eka bahuta unakA jainadharmakA adhyayana bhI bahuta vizAla bar3e vidvAna ho gaye haiN| mere khayAlameM digambara thaa| unake granthoM se patA calatA hai ki apane samaya sampradAyameM unake bAda una-jaisA bahuzruta, pratibhA- ke tamAma upalabdha jainasAhityakA unhoMne avazAlo, praur3ha granthakartA aura jainadharmakA udyotaka gAhana kiyA thaa| vividha AcAryoM aura vidvAnoM dusarA nahIM huaa| nyAya,vyAkaraNa, kAvya, alaMkAra, ke mata-bhedoMkA sAmaMjasya sthApita karaneke lie zabdakoza, dharmazAstra,yogazAstra,vaidyaka Adi vividha unhoMne jo prayatna kiyA hai vaha apUrva hai / ve viSayoM para unakA asAdhAraNa adhikAra thaa| ina 'ArSa saMdadhIta na tu vighaTayeta' ke mAnane vAle the, sabhI viSayoM para unakI askhalita lekhanI calI hai isalie unhoMne apanA koI svatantra mata to kahIM aura aneka vidvAnoMne cirakAla taka unake nikaTa pratipAdita nahIM kiyA hai; parantu tamAma matabhedoMko adhyayana kiyA hai| upasthita karake unakI vizada carcA kI hai aura phira unakI pratibhA aura pANDitya kevala jainazAstroM unake bIca kisa taraha ekatA sthApita hosakatI hai, taka hI sImita nahIM thA, itara zAstroMmeM bhI unakI so batalAyA hai| abAdha gati thI / isIlie unakI racanAoMmeM paMDita AzAdhara gRhastha the, muni nhiiN| pichale yathAsthAna sabhI zAstroMke pracura uddharaNa dikhAI jIvanameM ve saMsArase uparata avazya ho gaye the, par3ate haiM aura isIkAraNa aSTAMgahRdaya, kAvyAlaMkAra, parantu use chor3A nahIM thA, phira bhI pIcheke granthaamarakoza jaise graMthoM para TIkA likhane ke lie ve kartAoMne unheM sUri aura AcAryakalpa kaha samartha hosake / yadi ve kevala jainadharmake hI vidvAn kara smaraNa kiyA hai aura tatkAlIna bhaTTArakoM aura hote to mAlava-nareza arjunavarmAke gurU bAlasara- muniyoMne to unake nikaTa vidyAdhyayana karanemeM bhI svatI mahAkavi madana unake nikaTa kAvyazAstrakA koI saMkoca nahIM kiyA hai / itanA hI nahIM muni adhyayana na karate aura vindhyavarmAke saMdhivigraha- udayasenane unheM 'naya-vizvacakSu' aura 'kalikAlidAsa' mantrI kavIza vilhaNa unakI mukta kaNThase prazaMsA aura madanakIrti yatipatine 'prajJApuMja' kahakara abhina krte| itanA bar3A sanmAna kevala sAmpradAyika nandita kiyA thaa| vAdIndra vizAlakIrtiko unhoMne vidvAnoMko nahIM milA karatA / ve kevala apane nyAyazAstra aura bhaTTArakadeva vinayacandrako dharmaanuyAyiyoMmeM hI camakate haiM, dUsaroM taka unake zAstra par3hAyA thaa| ina saba bAtoMse spaSTa hotA hai jJAnakA prakAza nahIM pahuMca paataa| ki ve apane samayake advitIya vidvAn the|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 unhoMne apanI prazastimeM apane lie likhA hai ki 'jinadharmAdayArtha yo nalakacchapure'vasat arthAt jo jainadharmake udaya ke lie dhArAnagarIko chor3akara nalakacchapura ( nAlachA ) meM Akara rahane lagA / usa samaya dhArAnagarI vidyAkA kendra banI huI thii| vahA~ bhojadeva, vindhyavarmA, arjunavarmA jaise vidvAn aura vidvAnoMkA sanmAna karane vAle rAjA ekake bAda eka ho rahe the / mahAkavi madanakI 'pArijAta - maJjarI' ke anusAra usa samaya vizAla dhArAnagarI meM 84 caurAhe the aura vahA~ nAnA dizA oMse Aye hue vividha vidyAoM ke paNDitoM aura kalA - kovidoMkI bhIr3a lagI rahatI thI / vahA~ 'zAradA sadana' nAmakA eka dUra dUra taka khyAti pAyA huA vidyApITha thA / svayaM AzAdharajIne dhArA meM hI vyAkaraNa aura nyAyazAstrakA adhyayana kiyA thA / aisI dhArAko bhI jisa para hara eka vidvAnako moha honA cAhiye paNDita AzAdharajIne jainadharmake jJAnako lupta hote dekhakara usake udaya ke lie chor3a diyA aura apanA sArA jIvana isI kArya meM lagA diyaa| ve lagabhaga 35 varSake lambe samayataka nAlachA meM hI rahe aura vahAM ke nemi - caityAlaya meM ekaniSThatA se jaina sAhityakI sevA aura jJAnakI upAsanA karate rahe / unake prAyaH sabhI grabhthoMkI racanA nAlachA ke ukta nemi caityAlaya meM hI huI hai aura vahIM ve adhyayana adhyApanakA kArya karate rahe haiM / koI * caturazIticatuSpathasurasadanapradhAne sakaladigantaropagatAnekatraividya sahRdaya kalA ko vidarasikasukavisaMkule ... - pArijAtamaMjarI ... [ bhAdrapada, vIra nirvANa saM0 2466 Azcarya nahIM, jo unheM dhArAke 'zAradA sadana' ke anukaraNa para hI jainadharmake udayakI kAmanA se zrAvaka saMkula nAlacheke ukta cesyAlayako apanA vidyAlaya banAnekI bhAvanA utpanna huI ho| jainadharmake uddhAra kI bhAvanA unameM prabala thI / anekAnta aisA mAlUma hotA hai ki gRhastha raha kara bhI kamase kama 'jinasahasranAma' kI racanA ke samaya ve saMsAra- dehabhogoM se udAsIna ho gaye the aura unakA mohAveza zithila ho gayA thaa| ho sakatA hai ki unhoMne gRhasthakI koI ucca pratimA dhAraNa kara lI ho, parantu muniveza vo unhoMne dhAraNa nahIM kiyA thA, yaha nizcaya hai / hamArI samajhameM muni hokara ve itanA upakAra zAyada hI kara sakate jitanA ki gRhastha raha kara hI kara gaye haiM / 2 apane samaya ke tapodhana yA muni nAmadhArI logoMke prati unako koI zraddhA nahIM thI, balki eka taraha kI vitRSNA thI aura unheM ve jinazAsanako malina karanevAlA samajhate the, jisako ki unhoMne dharmAmRta meM eka purAtana zlokako uddhRta karake vyakta kiyA hai paNDitaibhRSTacAritraiH baTharaizca tapodhanaiH / zAsanaM jinacandrasya nirmalaM malinIkRtam // paNDitajI mUla meM mAMDalagar3ha (mevAr3a) ke rahane vAle the| zahAbuddIna g2orIke AkramaNoMse trasta hokara apane cAritrakI rakSA ke lie ve mAlavAkI + prabho bhavAGgabhogeSu nirviNNo duHkhabhIrukaH / eSa vijJApayAmi tvAM zaraNyaM karuNArNavam // 1 // mohagrahAvezazaithilyAtkiJcidunmukhaH / - ninasahasranAma
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] paNDitapravara pAzAdhara rAjadhAnI dhArAmeM bahuta-se logoMke sAtha Akara banA hogA / kyoMki isakA ullekha saM0 1300 meM basa gaye the / ve vyAgheravAla yA bagheravAla jAtike banI huI anagAradharmAmRtaTIkAko prazastimeM hai, the jo rAjapUtAnekI eka prasiddha vaizyajAti hai| 1296 meM bane hue jinayajJakalpameM nahIM hai| yadi yaha __unake pitAkA nAma sallakSaNa, mAtAkA zrIratnI, sahI hai to mAnanA hogA ki AzAdharajIke pitA patnIkA sarasvatI aura putrakA chAhar3a thA / ina 1296 ke bAda bhI kucha samaya taka jIvita rahe hoMge cArake sivAya unake parivAra meM aura kauna kauna the, aura usa samaya ve bahuta hI vRddha hoMge / sambhava hai isakA koI ullekha nahIM miltaa|| ki usa samaya unhoMne rAja-kArya bhI chor3a diyA ho| mAlava-nareza arjunavarmadevakA bhAdrapada sudI15 paNDita AzAdharajIne apanI prazastimeM apane budhavAra saM0 1272 kA eka dAnapatra milA hai, putra chAhar3ako eka vizeSaNa diyA hai, "raMjitArjunajisake antameM likhA hai--"racitamidaM mahAsandhi bhUpatiH' arthAt jisane rAjA arjunavarmAko prasanna rAjA salakhaNasaMmatena rAjaguruNA madanena / arthAta kiyA / isase hama anumAna karate haiM ki rAjA yaha dAnapatra mahAsAndhivigrahika maMtrI rAjA salakha- salakhaNake samAna unake pote chAhar3ako bhI arjunaNakI sammatise rAjaguru madanane rcaa| inhoM arjana- varmadevane koI rAjya-pada diyA hogA / aksara varmA ke rAjyameM paM0 AzAdhara nAlachAmeM jAkara rahe rAjakarmacAriyoMke vaMzajoMko ekake bAda eka rAjyathe aura ye rAjagurU madana bhI vahI haiM jinheM paM. kArya milate rahate haiM / paM0 AzAdharajI bhI koI AzAdharajIne kAvya-zAstrakI zikSA dI thii| isase rAjya pada pA sakate the parantu unhoMne usakI apekSA anumAna hotA hai ki ukta rAjA salakhaNa hI saMbhava jinadharmodayake kArya meM laga jAnA jyAdA kalyANahai ki AzAdharajIka pitA sallakSaNa hoN| kArI smjhaa| unake pitA aura putrake isa sanmAnase spaSTa jisa samaya yaha parivAra dhArAmeM AyA thA hotA hai ki eka susaMskRta aura rAjyamAnya kulameM usa samaya vindhyavarmAke sandhi-vigrahake maMtrI (pararASTasaciva ) vilhaNa kavIza the| unake bAda unakA janma huA thA aura isalie bhI bAlakoI Azcarya nahIM jo apanI yogyatAke kAraNa sarasvatI madanopAdhyAya jaise logoMne unakA ziSyatva svIkAra karane meM saMkoca na kiyA hogaa| salakSaNane bhI vaha pada prApta kara liyA ho aura vi0 saM0 1249 ke lagabhaga jaba zahAbuddIna sammAnasUcaka rAjAkI upAdhi bhI unheM milI ho / gorIne pRthvIrAjako kaida karake dillIko apanI paNDita AzAdharajIne 'adhyAtma-rahasya' nAmakA rAjadhAnI banAyA thA aura usI samaya usane prantha apane pitAkI AjJAse nirmANa kiyA thA / ajamera para bhI adhikAra kiyA thA, tabhI paNDita yaha grantha vi0 saM0 1296 ke bAda kisI samaya AzAdhara mAMDalagar3ha chor3akara dhArAmeM Aye hoNge| + amerikana oriyaMTala sosAiTIkA jarnala vA. usa samaya ve kizora hoMge, kyoMki unhoMne 7 aura prAcIna lekhamAlA bhAga 1 pR0 6-7 / vyAkaraNa aura nyAyazAstra vahIM Akara par3hA thaa|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta yadi usa samaya unakI umra 15-16 varSakI rahI ho to unakA janma vi0 saM0 1235 ke AsapAsa huA hogA / unakA antima upalabdha grantha (anagAra-dharma-TIkA ) vi0 saM0 1300 kA hai| usake bAda ve aura kaba taka jIvita rahe, yaha patA nahIM / phira bhI nidAna 65 varSakI umra to unhoMne avazya pAI thI aura unake pitA to unase bhI adhika dIrghajIvi rahe / apane samayameM unhoMne dhArAke siMhAsana para pA~ca rAjAoM ko dekhA - 672 samakAlIna rAjA 1 vindhyavarmA - jisa samaya meM ve dhArAmeM Aye usa samaya yahI rAjA the / ye bar3e vIra aura vidyArasika the / kucha vidvAnoMne inakA samaya vi0 saM0 1217 se 1237 taka mAnA hai / parantu hamArI samajhameM ve 1246 taka avazya hI rAjyAsIna rahe haiM jaba ki zahAbuddIna gorIke trAsa se paNDita zAgharakA parivAra dhArAmeM AyA thaa| apanI prazasti meM isakA unhoMne spaSTa ullekha kiyA hai / 2 subhaTavarmA - yaha vindhya varmAkA putra thA aura bar3A vIra thA / ise sohar3a bhI kahate haiM / isakA rAjyakAla vi0 saM 1237 se 1267 taka mAnA jAtA hai | parantu vaha 1249 ke bAda 1267 taka honA cAhie / paNDita AzAdharake upalabdha grantha meM isa rAjA kA koI ullekha nahIM hai / 3 arjunavarmA - yaha subhaTavarmAkA putra thA aura bar3A vidvAn kavi aura gAna - vidyA meM nipuNa thA / isakI 'amaruzataka' para 'rasasaMjIvinI' nAmakI TIkA bahuta prasiddha hai jo isake pAMDitya aura [ bhAdrapada, vIra nirvANa saM0 2466 kAvyamarmajJatAko prakaTa karatI hai / isIke samaya meM mahAkavi madanakI 'pArijAtamaMjarI' nATikA basantotsava ke mauke para khelI gaI thI / isIke rAjya kAla meM paM0 AzAdhara nAlachA meM jAkara rahe the / isake samaya meM tIna dAna-patra mile haiN| eka mAMDU meM vi0saM01267 kA, dUsarA bharoMca meM 1270 kA aura tIsarA mAndhAtA meM 1272 kA / isane gujarAtanareza jayasiMhako harAyA thA / 4 devapAla-arjuna varmA ke nissaMtAna marane para yaha gaddI para baiThA / isakI upAdhi sAhasamalla thI / isake samaya ke saM0 1275, 1286 aura 1289 ke tIna zilAlekha aura 1282 kA eka dAnapatra milA hai| isIke rAjyakAla meM vi0 saM0 1285 meM jinayajJa- kalpakI racanA huI thI / 5 jaitugideva - ( jayasiMha dvitIya ) yaha devapAla kA putra thA / isake samaya ke 1312 aura 1314 ke do zilAlela mile haiN| paM0 AzAdhara ne isIke rAjya kAla meM 1292 meM triSaSTismRtizAstra 1296 meM sAgAradharmAmRta TIkA aura 1300 meM anagAradharmAmRta TIkA likhI / grantha-racanA vi0 saM0 1300 taka paM0 AzA dharajIne jitane granthoMkI racanA kI unakA vivaraNa nIce diyA jAtA hai 1 prameyaratnAkara - ise syAdvAda vidyAkA nirmala prasAda batalAyA hai / yaha gadya grantha hai aura bIca + vindhyavarmA jisakI gaddIpara baiThA thA, usa ajayavarmA ke bhAI lakSmIvarmA kA yaha pautra thA /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] paMDitapravara pAzAdhara 673 bIcameM isameM sundara padya bhI prayukta hue haiN| abhI pahale zolApurase aparAjitasUri aura amitagati taka yaha kahIM prApta nahIM huA hai| kI TIkAoMke sAtha prakAzita ho cakI hai| jisa __2 bharatezvarAbhyudaya--yaha siddhayaGka hai / arthAt prati parase vaha prakAzita huI hai usake antake kucha isake pratyeka sargake antima vRttameM 'siddhi' zabda pRSTha kho gaye haiM jinameM pUrI prazasti rahI hogii| AyA hai / yaha svopajJa TIkA sahita hai / isameM iSTopadeza TIkA-AcArya pUjyapAdake suprasiddha prathama tIrthakarake putra bharatake abhyudayakA varNana granthakI yaha TIkA mANikacanda jaina-granthamAlAke hogaa| sambhavataH mahAkAvya hai| yaha bhI aprA- tattvAnuzAsanAdi-saMgrahameM prakAzita ho cukI hai| _____8 bhUpAlacaturvinzatikA-TIkA-bhUpAlakavike pra3 jJAnadIpikA-yaha dharmAmata (sAgAra-ana- siddha stotrakI yaha TIkA abhI taka nahIM milii| gAra)kI svopajJa paMjikA TIkA hai| kolhApurake jaina ArAdhanAsAra TIkA-yaha AcArya devasenake maThameM isakI eka kanar3I prati thI, jisakA upayoga ArAdhanAsAra nAmaka prAkRta panthakI TIkA hai| svaH paM0 kallApA bharamAppA niTavene sAgAradharmA- 10 amarakoSa TIkA-suprasiddha koSakI TIkA / mRtakI marAThI TIkAmeM kiyA thA aura usameM aprApya / TippaNIke taura para usakA adhikAMza chapAyA thaa| kriyAkalApa-bambaIke ai0 pannAlAla usI ke AdhArase mANikacanda-granthamAlA dvArA sarasvatI-bhavanameM isa graMthakI eka naI likhI huI prakAzita sAgAradharmAmRta saTIkameM usakI adhi- azuddha prati hai, jisameM 52 patra haiM,aura jo 1976 kA~za TippaNiyA~ de dI gaI thiiN| usake bAda niTa* zloka pramANa hai / yaha grantha prabhAcandrAcAryake kriyAvejIse mAlUma huA thA ki ukta kanaDI prati jala- kalApake DhaMgakA hai / graMthameM anta-prazasti nahIM hai| kara naSTa ho gaI ! anyatra kisI bhaNDArameM abhI prArambhake do padya ye haiMtaka isa paMjikAkA patA nahIM lgaa| jinendramunmUlitakarmabandhaM praNamya sanmArgakRtasvarUpaM / ___4 rAjImatI vipralaMbha-yaha eka khaNDakAvya hai anantabodhAdibhavaM guNaughaM kriyAkalApaM prakaTaM pravaSaye // 1 // aura svopajJaTIkAsahita hai| isameM rAjamatIke yogidhyAnaikagamyaH paramavizadagvizvarUpaH satacca / neminAtha-viyogakA kathAnaka hai| yaha bhI aprApya svAntasthe maiva sAdhyaM tadamalamatayastatpadadhyAnabInaM, cittasthairya vidhAtuM tadanavaguNagrAmagAr3hAmarAgaM, 5 adhyAtma-rahasya-yogAbhASyakA Arambha karane tatpUjAkarma karmacchiduramati yathA tramAsUtrayantu // 2 // vAloMke liye yaha bahuta hI sugamayogazAstrakA 12 kAvyAlaMkAra TAkA-alaMkArazAstrake supragraMtha hai / ise unhoMne apane pitAke Adezase likhA siddha AcArya rudraTake kAvyAlaMkAra para yaha TIkA. thaa| yaha bhI aprApya hai| likhI gaI hai / aprApya / 6 mUlArAdhanA-TIkA-yaha zivArya kI prAkRta 13 sahasranAmasvatana-saTIka-paNDita AzAdhara bhagavatI ArAdhanAkI TIkA hai jo kucha samaya kA sahasranAma stotra mavatra sulabha hai / chapa bhI
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 cukA hai / parantu usakI svopajJa TIkA abhI taka aprApya hai / bambaI ke sarasvatI bhavanameM isa sahasra. nAmakI eka TIkA hai parantu vaha zrutasAgarasUrikRta hai| 14jinayajJakalpa- saTIka -- jinayajJakalpakA dUsarA nAma pratiSThAsAroddhAra hai / yaha mUla mAtra to paMDita manoharalAlajI zAstrI dvArA saM0 1972 meM prakA zita ho cukA hai / parantu isakI svopajJa TIkA aprApya hai / isa graMthako paNDitajIne apane dharmA mRtazAstrakA eka aMga batalAyA 1 15 triSaTismRtizAstra saTIka - yaha graMtha kucha samaya pUrva mANikacandra-granthamAlA meM marAThI anu vAdasahita prakAzita ho cukA hai / saMskRta TIkAke TippaNI ke taurapara nIce de diye gaye haiM / nityamahodyota - yaha snAnazAstra yA jinAbhiSeka abhI kucha samaya pahale paNDita pannAlAlajI sonIdvArA saMpAdita "abhiSeka pATha-saMgraha " meM zrI zrutasAgarasUrikI saMskRta TIkAsahita prakAzita ho cukA haiN| 17 ratnatraya-vidhAna- yaha graMtha bambaI ke ai0 pa0 sarasvatI-bhavana meM hai / choTAsA 8 patroMkA graMtha hai / isakA maMgalAcaraNa zrIvarddhamAnamAnamya gautamAdIzca sadgurUn / ratnatrayavidhi vacye yathAmnAyAM vimuktaye // 18 aSTAMgahRdayodyotinI TIkA - yaha AyurvedA cArya vAgbhaTake suprasiddha graMtha vAgbhaTa yA aSTAMga hRdayakI TIkA hai aura aprApya hai / anekAnta [ bhAdrapada, vIra nirvANa saM0 2466 gAra aura anagAra donoMkI TIkA pRthak pRthak do jildoM meM prakAzita ho cukI hai| ina 20 granthoM meM se mUlArAdhanA TIkA, iSTopadeza TIkA, sahasranAma mUla (TIkA nahIM), jinayajJakalpa mUla ( TIkA nahIM ), triSaSTismRti, dharmAmRta ke sAgAra anagAra bhAgoM kI bhavya kumudacandrikA TIkA aura nityamahodyota mUla (TIkA nahIM ) ye grantha prakAzita ho cuke haiM aura kriyAkalApa upalabdha hai / bharatAbhyudaya aura prameyaratnAkara ke nAma sonAgirake bhaTTArakajIke bhaNDAra kI sUcI meM aba se lagabhaga 28 varSa pahale maiMne dekhe the / saMbhava hai ve vahAMke bhaNDAroMmeM hoM / zeSa granthoMkI khoja honI caahie| hamAre khayAla meM AzAdharajIkA sAhitya naSTa nahIM huA hai / prayatna karanese vaha mila sakatA hai / 11 - 20 sAgAra aura anagAra - dharmAmRtakI bhavyakumudacandrikA TIkA - mANikacandragranthamAlA meM sA racanAkA samaya pahale likhA jA cukA hai ki paNDita AzAdharajIkI eka hI prazasti hai jo kucha padyoMkI nyUnAdhikatA ke sAtha unake tIna mukhya graMthoM meM milatI hai| jinayajJakalpa vi0 saM0 1285 meM, sAgAra 'zAdharaviracita pUjApATha' nAmase lagabhaga cArasau pejakA eka grantha zrI nemIzA AdappA upAdhye, udgAMva ( kolhApura ) ne koI 20 varSa pahale prakAzita kiyA thA / parantu usameM prazAdharakI muzkilase do cAra choTI choTI racanAyeM hoMgI, zeSa saba dUsaroMkI haiN| aura jo haiM ve unake prasiddha graMthoMse lI gaI jAna par3atI haiM /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 11] paNDitapravara pAzAdhara 67 dharmAmRta-TIkA 1296 meM aura anagAradharmAmRta- haiM 'madanakIrti-prabandha' nAmakA eka prabandha hai / TIkA 1300 meM samApta huI hai / jinayajJakalpakI usakA sArAMza yaha hai ki madanakIrti vAdIndra prazastimeM jina dasa granthoMke nAma diye haiM, ve vizAlakIrtike ziSya the / ve bar3e bhArI vidvAna the| 1285 ke pahale ke bane hue hone cAhie~ / usake cAroM dizAoMke vAdiyoMko jItakara unhoMne bAda sAgAradharmAmRta TIkAkI samApti taka arthAta 'mahAprAmANika-cUr3AmaNi' padavI prApta kI thI / 1296 taka kAvyAlaMkAra-TIkA, saTIka sahasranAma, eka bAra guruke niSedha karane para bhI ve dakSiNA saTIka jinayajJakalpa, saTIka triSaSTismRti, aura pathako prayANa karake karnATakameM pahu~ce / vahA~ vidvanityamahodyota ye pA~ca graMtha bane / antameM 1300 priya vijayapuranareza kuntibhoja unake pANDitya taka rAjImatI-vipralambha, adhyAtmarahasya, ratnatraya- para mohita ho gaye aura unhoMne unase apane vidhAna aura anagAradharma-TIkAkI racanA huii| pUrvajoMke caritra para eka grantha nirmANa karaneko isa tarahase moTe taurapara grantha-racanAkA samaya kahA / kuntibhojakI kanyA madana-maJjarI sulekhikA mAlUma ho jAtA hai| thii| madanakIrti padya-racanA karate jAte the aura triSaSTismRtikI prazastime mAlUma hotA hai ki maJjarI eka pardekI Ar3ameM baiThakara use likhatI vaha 1292 meM banA hai| iSTopadeza TIkAmeM samaya jAtI thii| nahIM diyaa| ____ kucha samayameM donoMke bIca premakA AvirbhAva sahayogI vidvAn huA aura ve eka dUsareko cAhane lge| jaba rAjA 1 paNDita mahAvIra-ye vAdirAja padavIme ko isakA patA lagA to usane madanakIrtiko badha vibhUSita paM0 dharamenake ziSya the / paM0 AzAdharajI karane kI AjJA de dI / parantu jaba unake lie ne dhArAmeM Akara inase jainendra vyAkaraNa aura kanyA bhI apanI saheliyoMke sAtha maraneke lie jaina nyAyazAstra par3hA thA / taiyAra ho gaI, to rAjA lAcAra ho gayA aura ____.2 udayasena muni-jAna par3atA hai, ye koI usane donoMko vivAha-sUtrameM bA~dha diyA / madanavayojyeSTha pratiSThita muni the aura kaviyoMke suhRd kIrti anta taka gRhastha hI rahe aura vizAlakIrti the| inhoMne paM0 AzAdharajIko 'kali-kAlidAsa' dvArA bAra bAra patroMse prabuddha kiye jAne para bhI kahakara abhinandita kiyA thaa| Tamama masa nahIM hue| yaha prabandha madanakIrtise madanakIrti yatipati-ye una vAdIndra vizAla- koI mau varSa bAda likhA gayA hai| isase sambhava ke ziSya the jinhoMne paNDita AzAdharase nyAya- hai isameM kucha atizayokti ho athavA isakA zAstrakA parama astra prApta karake vipakSiyoMko jItA adhikAMza kalpita hI ho parantu isameM sandeha nahIM thA / madanakIrtike viSayameM rAjazekharasUrike 'catu- ki madanakIrti bar3e bhArI vidvAn aura pratibhAzAlI vinzati-prabandha' meM jo vi0 saM0 1405 meM nirmita kavi the / aura isaliye unake dvArA kI gaI huA hai aura jisameM prAyaH aitihAsika kathAyeM dI AzAdharakI prazaMsAkA bahuta mUlya hai /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta pada, vIra nirvANa saM02456 % D . zrImadanakIrtikI banAI huI 'zAsanacatustriMza- ho gaye haiN| unameM vidyApati bilhaNa bahuta prasiddha tikA' nAmaka 5 patroMkI eka pothI hamAre pAsa hai| haiM, jinakA banAyA huA vikramAMkadeva-carita hai| jisameM maMgalAcaraNake eka anuSTup zlokake ati- yaha kavi kAzmIranareza kalazake rAjyakAlameM vi0 rikta 34 zArdUlavikrIr3ita vRtta haiM aura pratyekake saM0 1119 ke lagabhaga kAzmIrase calA thA aura antameM 'digvAsasAM zAsana' pada hai / yaha eka jisa samaya vaha dhArAmeM pahu~cA usa samaya bhojadeva prakArakA tIrthakSetroM kA stavana hai jisameM podanapura kI mRtyu ho cukI thii| isase ve AzAdharake prazaMsaka bAhubali, zrIpura-pArzvanAtha, zaMkha-jinezvara, dakSiNa nahIM ho sakate / bhoja kI pAMcavIM pIr3hIke rAjA gomaTTa nAgadraha-jina, medapATa ( mevAr3a) ke nAga- vindhyavarmAke maMtrI vilhaNa unase bahuta pIche hue phaNI grAmake jina, mAlavAke maGgalapura ke abhi- haiN| caura-paMcAsikA yA bilhaNa-caritakA kartA nandana jina AdikI stuti hai / maGgalapuravAlA bilhaNa bhI inase bhinna thA / kyoMki usameM jisa padya yaha hai vairisiMha rAjAkI kanyAzazikalAke sAtha bilhaNazrImanmAlavadezamaMgalapure mlecchapratApAgate ko prema sambandha varNita hai vaha vi0 saM0 900 ke bhagnA mUrtirathobhiyojitazirAH smpuurnntaamaayau| lagabhaga huA hai / zArGgadhara paddhati, sUktamuktAvalI yasyopadravanAzinaH kaliyuge'nekaprabhAvairyutaH, Adi subhASita-saMgrahoMmeM bilhaNa kavike nAmase sa zrImAnabhinandanaH sthirayataM digvAsasAM zAsanaM // 34 // bahutase aise zloka milate haiM jo na vidyApati bilhaNake vikramAMkadevacarita aura karNasundarI isa mejoglecchoke pratApakA Agamana batalAyA nATikAmeM haiM aura na caura-paMcAsikAmeM / kyA hai, usase ye paM0 AzAdharajIke hI samakAlIna Azcarya hai jo ve inhIMmaMtrivara bilhaNa kavike hoN| mAlUma hote haiM / racanA inakI praur3ha hai| paM0 AzAdharajIkI prazaMsA inhIMnekI hogii| abhI taka inakA ___ mAMDUmeM mile hue vindhyavarmA ke lekhameM ina aura koI grantha nahIM milA hai| bilhaNakA ina zabdoMmeM ullekha kiyA hai "vindhyavarma4 vilhaNa kavIza-bilhaNa nAmake aneka kavi nRpateH prasAdabhUH / sAndhivigrahakabilhaNa kvi|" arthAta bilhaNa kavi vindhyavarmAkA kRpApAtra aura pararASTra * isa pratimeM likhanekA samaya nahIM diyA hai manivAra parantu do tInasau varSase kama purAnI nahIM mAlUma hotii| 5-60 devacandra-inheM paNDita AzAdharajIne jagaha jagaha akSara ur3a gaye haiM jisameM bahutase patha pUre vyAkaraNa-zAstrameM pAraMgata kiyA thaa| nahIM par3he jaate| 6-vAdIndra vizAlakIrti - ye pUrvokta madatakIti ___xzrIjinaprabhasUrike 'vividha-tIrthakalpa' meM 'avanti ke gurU the| ye bar3e bhArI vAdI the aura inheM dezastha abhinandanadevakalpa'nAmakA eka kalpa hai jisameM paNDitajIne nyAyazAstra par3hAyA thaa| sambhava hai, ye abhinandanajinakI bhagna mUrtike jur3a jAne aura atizaya dhArA yA ujjainakI gaddIke bhaTTAraka hoN| prakaTa honekI kathA dI hai| (AgAmI kiraNameM samApta)
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ krAntikArI aitihAsika pustakeM __[ le0 ayodhyAprasAda goyalIya ] 1. rAjapUtAneke jainavIra atIta gauravake eka aMzakA citra aMkita hue binA par3hane ke liye hAtha bharake kalejekI jarUrata na rahegA / aisA kauna abhAgA bhAratavAsI hogA hai| mardokI bAta jAne dIjiye bhIru aura kAyara jo ayodhyAprasAdajI goyalIyakI likhI bhAratakI bhI ise par3hate par3hate mUMchoM para tAva na dene lageM to karIba sAr3he bAIsa sau varSa purAnI isa sAragarbhita hamArA jimmaa| rAjapUtAnemeM jainavIroMkI talavAra mAra aura saccI gaurava-gAthAko sunakara utsahita na kaisI camakI ? jainavIroMne sarase kaphana bAndhakara hogaa|' pRSTha 173 mU0 chaha aanaa| AtatAiyoMke ghuTane kyoMkara TikavAye / dharma aura 3. hamArA utthAna aura patanadezake liye kaise kaise abhataparva balidAna kiye, "cAnda" ke zabdoMmeM-"isa pustakameM mahAbhArata yahI saba romAMcakArI aitihAsika vivaraNa 352 se lekara san 1200 IsvI takake bhAratIya itihAsa pRSThoMmeM par3hiye / sacitra, mUlya kevala do rupyaa| para eka dRSTi DAlI gaI hai| bhAratavAsiyoMke cAri- / trameM jo truTiyAM utpanna ho gaI thIM aura jinake 2. maurya-sAmrAjya ke jainavIra kAraNa unako videziyoMke sanmukha padAnata honA bhUmikA-lekhaka sAhityAcArya pro0 vizvezvara. par3A una para mArmikatAke sAtha vicAra kiyA gayA nAtha reuke zabdoMmeM-"isa pustakakI bhASA manako hai| pastaka paThanIya hai aura atyanta sulabha mUlyameM phar3akAne vAlI, yuktiyA~ sapramANa aura grAhya tathA becI jAtI hai / " "vizvAmitra" likhatA haivicArazailI sAmpradAyikatAse rahita samayopayogI "pustakakI bhASA sajIva aura dRSTikoNa sundara aura ucca hai / hameM pUrNa vizvAsa hai ki ise eka hai| yaha kAphI upayogI pustaka hai|", "bhArata" kahatA - bAra AdyopAnta par3ha lenese kevala jainoMke hI nahIM hai-"lekhakakI lekhanImeM oja aura pravAha paryApta pratyuta bhAratavAsI zAtrake hRtapaTapara apane dezake mAtrAmeM hai|" pR0 144 mUlya chaha pAnA / sphUrtidAyaka jIvanajyoti jagAne vAlI pustakeM 4. ahiMsA aura kAyaratA mU*eka zrAnA 7. kyA jaina samAja z2indA hai ? mU0eka AnA 5. hamArI kAyaratAke kAraNa , 8. gaurava-gAthA 6. vizvaprema sevAdharma , 6. jaina-samAjakA hAsa kyoM ? "chaha paisA ___ yadi yaha pustakeM Apane nahIM dekhI haiM to Aja hI maMgAiye, mandiroM, pustakAlayoM sAdhuoM ko bheTasvarUpa dIjiye, upahArameM bATiye / jainetaroM meM bAMTiye / ' vyavasthApaka-hindI vidyAmandira, po0 bo0 2048, nyU dehlii|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Registered. No. L. 4328... . zrI jaina prAcIna sAhityoddhAra granthAvalIke jaina mantra-tantra aura citrakalAke abhUtapUrva prakAzana . bhagavan malliSeNAcArya viracita 1. zrI bhairava padmAvatI kalpa. ATha tiraMge aura pacAsa eka raMge citra aura bandhuSeNa viracita TIkA, bhASA sameta sAthameM 3 ikatIsa pariziSToMmeM zrI malliSeNa sUri viracita sarasvatIkalpa, zrI indra naMdI viracita padmAvatI pUjana, rakta padmAvatI kalpa, padmAvatI sahasranAma, padmAvatyaSTaka, padmAvatI jayamAlA, padmAvatI stotra, padmAvatI daMDaka, padmAvatI paTala vagairaha maMtramaya kRtiyAM aura gujarAta kAlejake saMskRta prAkRta bhASAke adhyApaka pro0 abhyaMkara dvArA sampAdita hone para bhI mUlya sirpha 15) rupaye rakhA gayA hai| 2. zrI mahApAbhAvika nava smaraNa . paMcaparameSThImaMtrake cAra yaMtra, zrIbhadrabAhu svAmI viracita upasargahara stotra, unake aneka maMtra, kathA aura sattAIsa yaMtra sameta, zrImAnatuMgAcArya viracita bhayahara stotra unake aneka maMtra taMtra aura 21 yaMtra sameta, zrIbhaktAmarajI stotra, maMtrAmnAya, kathAe~, taMtra, maMtra aura hareka kAvya para do do yaMtra kula 96 yaMtra sameta aura bhagavan siddha se nadivAkara viracita zrI kalyANamaMdirajI stotra, unake maMtrA-C * mnAya aura 43 yaMtra, citra vagairaha milA ke kula 412 cArasau bAraha yaMtra citra diyA huA hai,eka pratikA pAMca ratala vajana hone para bhI mUlya 25) ru0 rakhA gayA hai| 3. zrI maMtrAdhirAja ciMtAmaNi zrIcintAmaNiva lpa, zrImaMtrAdhirAja kalpa vagairaha zrI pArzvanAthajI bhagavAnake aneka maMtramaya stotra aura 65 yaMtra sameta mUlya 7 // ) ru0 __4. zrI jaina citrakalpadrum gujarAtakI jainAzrita citrakalAke gyArahavIM sadI se lagAkara unnIsavIM sadI takake lAkSaNika namUnAoM kA pratinidhA saMgraha, jimane 320 pUrNa raMgI aura eka raMgI citra haiM, sAtha meM jainAzrita * citrakalAke viSaya meM amerikAke probrAunane, bar3odarA rAjyake purAtatvakhAte kA mukhyAdhikArI DA0 hIrA nanda zAstrAjIne, gujarAta ke suprasiddha citrakAra ravizaMkara rAvalane, rasikalAla parIkha, zrIyuta sArAbhAI hai navAba, pro0 DaoNlararAya mAMkar3a, prA0 maMjunAla majamudAra aura lekhanakalAke viSaya meM vidvadvarya munizrI B. puNyavijayoke vidvatApUrNa lekha bhI diyA hai / yaha granthasvargastha bar3odarA nareza sayAjIrAva gAyakavAr3ako unake hIraka mahotmava para samarpita kiyA gayA thA mUlya siMpha 25) ru0 .5. jagatsundarI prayogamAlA muni jasavai viracita mUlya 5) 6. zrI ghaMTAkaraNa-mANibhadra-maMtra-taMtra kalyAdi saMgraha mUlya 5) 7. zrIjaina kalpalatA citra 65 mUlya 8) 8. bhAratIya jaina zramaNa saMskRti aura lekhana kalA mUlya 8) dUsare prakAzanoMke liye sUcIpatra maMgavAiye / prAptisthAnaH-sArAbhAI maNilAla navAba, nAgajIbhUdaranI pola, ahamadAbAda vIra presa Apha iNDiyA, kanaoNTa sarkasa, nyU dehalI / ,