Abhinav Hem Laghu Prakriya Part 02

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Abhinav Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005136/1

Page #1

is
:
હાલાકી ની નાણાટા સંa :
નિu el ujપ્રકિયા
_વાઈ7- છંદણ વિંધાવ્યાસંગી નિદરું 8ી સુધર્મેટાઇગરજી મ. સા.
કરતttE - CIC E૫ Aિ
Te,
દવે વિવરણ
ફોટST -
કાર. . . ) !
શશ શમસાદજી ટી 1
)
કિ
છે
જા કરતા. શી જિs હિ
(M. com. A
ન માટfsો છે કે Bળક
* , Chદીધી
.Ed.

ainalibrasy org

Page #2

第需黨黨黨黨聽聽聽聽黨黨黨黨黨漲漲漲激漂源源源源源源源聚德源藥
历
|
滿滿聽源源源源源源端漲漲漲漲漲漲漲漲漲漲漲藥黨黨鄉鄉黨黨黨黨黨黨黨黨黨黨黨聽聽聽聽
ગ્રેજયુએટ પ્રવચનકાર પૂજય મુનિરાજ શ્રી સુઘર્મસાગરજી મ. સા.
જેઓની ઉત્કટ લાગણી - ભાવનાથી ગ્રન્થલેખન અને પ્રકાશન શકય બન્યા
臺聽眾聽眾竊魂張讓靈魂魔靈飛渡選選囊張豫溪溪靈讓澳麗澳張麗麗聽張張麗麗調調遷張張
ih%
濕濕藥黑黑黑黑黑素素黑黑黑黑黑濫藥澳眾熟濕蒸

Page #3

છે
આ
*
બાલ બહયારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ શ્રી આનંદ-ક્ષમાલલિત સુશીલ-સુધર્મ સાગર ગુરૂભ્ય નમઃ
*
*
*
*
*
. જ
s
+++
અભિનવ “હેમ” લઘુપ્રક્રિયા
ભાગ બીજો મૂલ કર્તા- પૂ. મહોપાધ્યાય વિનચવિજયજી ગણિવર્યા
ગ્રન્થરચના પ્રેરણાદાતા
છે. વિદ્યાવ્યાસંગો પૂ. મુનિરાજશ્રી સુઘર્મસાગરજીમહારાજ
સંપાદન-અનુવાદ-સસંદર્ભ વિવરણ પૂ. ગ્રેજયુએટ પ્રવચનકાર મુનિરાજ શ્રી સુધર્મસાગરજી મ.સા. ના શિષ્ય
પૂ. મુનિરાજ શ્રી ઠોપરત્નસાગરજી (M. Com. M. ed.)
5站HTHHH5%95% 的
કિંમત-પઠન પાઠન છે
wwwhFFFFFFકી સંવત ૨૦૦૩
વીર સંવત ૨૫૧૩ સને ૧૯૮૭ ( વૈશાખ વદ : ૬ પાલિતાણા તિર્થ – આદિનાથ દાદા વર્ષગાઠ દિન )

Page #4

પૂ. આગમ દ્ધારક આ. દેવ શ્રી આનદ સાગરસૂરિજી મ. સા.
ના કરડ જાણો.; bટર છે કે :
* મુદ્રક * જય જલિયાણ પ્રિન્ટ
સુતરીયા કે. સેન્ટર દિપક ઝિપાસે
જામનગર
જ પ્રકાશક જ અભિનવ શ્રુત પ્રકાશન પ્રવિણચંદ્ર જે. મહેતા
જેસંગ “નિવાસ” હેડ પોસ્ટ ઓક્સિ પાછળ
જામનગર
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
પ્રકાશક નું નિવેદન છે
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxx લગભગ હજાર વર્ષ પૂર્વે પૂ. કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવંતે રચેલ સિધહેમ વ્યાકરણને, લગભગ સવા ત્રણસો વર્ષ પુર્વે પ્રક્રિયા રૂપે ફેરવ્યા પછીનું સંદર્ભ-વિવરણ સહિતનું આ પ્રથમ ગુજરાતી પ્રકાશન છે. જે ફિલોસોફી સાથે ગ્રેજયુએટ થયેલા અમારા પૂજય મુનિરાજ શ્રી સુધર્મસાગરજી મ. સા ની અનન્ય પ્રેરણા-અંત:કરણ પૂર્વકની ભાવના/લાગણી તથા તેમના શિષ્ય પૂ મુનિ દીપરત્નસાગરજી ની મહેનતને પરિપાક છે. - પ્રથમ ભાગના પ્રકાશન બાદ ખૂબજ સુંદર અભિપ્રાયો અને સહકાર મળતા ઢંક સમયમાં બીજો ભાગ રજૂ કરતાં અમે ખૂબજ આનંદ અનુભવીએ છીએ. આ વ્યાકરણના અભ્યાસથી ૫૦ સિધિનું શુદ્ધ જ્ઞાન પામી શાસ્ત્રના અર્થની વિચારણા-ચિંતન, મનન દ્વારા પરંપરાએ શાશ્વત સુખને પામો એજ શુભેચ્છા.
પુસ્તક પ્રકાશનમાં અત્યંત ઉપયોગી બનેલા અને તન મન ધનથી સહકાર આપનારા શ્રીકાતિભાઇ-દિનેશભાઇ-વિરૂભાઈ, વહીવટી કાર્યવાહીમાં મદદરૂપ બનેલા મહેન્દ્રભાઇ તથા અમરીષભાઇ.. ઉદારહાથે ફાળો આપનાર શ્રી જામનગર જનસંઘ સમસ્તના આભારી છીએ. આ સમગ્ર બીજા ભાગના કાગળના દ્રવ્ય સહાયક શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છ જૈન સંઘ-જામનગર ના આભાર સહ
પ્રવિણચંદ્ર જે. મહેતા
અભિનવ શ્રત પ્રકાશન વતી [2]

Page #5

FEBSITE . અજમણકા છે
પૃષ્ણાંક
0 0 પ્રસ્તાવના 0 વ્યાકરણ અભ્યાસ શા માટે ? 0 આ અભિનવ હેમ લઘુપ્રક્રિયા–અભ્યાસનું મહત્વ 0 આ ગ્રન્થનો ઉપયોગ કઈ રીતે કરશે 0 0 ઋણ સ્વીકાર 0 0 લધુ પ્રક્રિયા એટલે માત્ર બે બુક નહીં 0 0 નિષ્ણાત અભિપ્રાય 0 0 પ્રકાશકનું નિવેદન
.......
મૂળ સંગે
અંતર્ગત સૂત્ર
૨૮
0 0 વિષય સૂચિ –
0 સ્ત્રી પ્રત્ય 0 કારક 0 સમાસ 0 તધિત
૧૨૮
૧૩૫
૨૩૫
0 0 પરિશિષ્ટ10 અકારાદિ સૂયક્રમ 0 સિદણ હેમ સૂર કેમ 0 સંદર્ભ સૂચિ
૧૪૮ ૧૫૮
0 0 શુધ્ધિ પત્રક
૧eo
0 0 દ્રવ્ય સહાયક-નામાવલી
૧૦

Page #6

પ્રસ્તાવના
*****
૧૧૯૩–૯૫ ના સમય ગાળામાં પૂ. કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવંત શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્ય^ સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસનની રચના કરી. પછી તત્સમ્બન્ધી અન્ય સંસ્કૃત સાહિત્યાની રચનાઓ થઇ, જુદાજુદા વિદ્વાનાએ અષ્ટાધ્યાચી ક્રમમાં રહેલા શબ્દાનુશાસનને પ્રક્રિયા ક્રમમાં ફેરબ્યા. પણ તે બધામાં પૂ. મહેાપાધ્યાય વિનય વિજયજી દ્વારા ૧૭૧૦ માં પંચાયેલ “હું મ લઘુપ્રક્રિયા” વધુ પ્રચલિત બની. આજ પન્ત તેનેા અભ્યાસ પૂ સાધુ-સાધ્વીજીએ કરી રહ્યા છે. લગભગ ૩૨૫ વર્ષ થયા તેનું કઇ ભાષાન્તર થયું નથી, તેથી લઘુપ્રક્રિયાના અનુવાદ તથા વિવિધ ગ્રન્થાના નિચેાહરૂપ એવા સંદર્ભ-વિવરણ યુક્ત ગ્રન્થ તૈયાર કરવાની યાજનાના ભાગરૂપે— “અભિનવ ‘હેમ' લધુપ્રક્રિયા ભાગ-” પ્રગટ કરાય છે. ------------------------------------
પ્રથમ ભાગનું વિમેાચન પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્ય દેવ શ્રી દેવેન્દ્રસાગર્ સૂરિજીની નિશ્રામાંતેઓના આશીવચના મંગલ કામના પૂર્ણાંક જન સૌંઘ, જામનગરના પ્રમુખશ્રી ભાનુભાઇ દેાશીના હસ્તે સુ’દર આયેાજન પુક થયુ.. મારા પૂ. ગુરૂદેવ મુનિરાજ શ્રી સુધર્મસાગરજીની અનન્ય પ્રેરણા, તેઆના દૃઢ વિશ્વાસ, હા એજ પેાતાને ખભે રાખીને પણ મને લેખન કાની સગવડ કરી આપવાના ઉત્સાહ આ ગ્રન્થ પ્રકાશનમાં સપુર્ણ જવાબદાર હતા જ પણ જો તેઓએ ભાનુભાષ દેાશી તથા હેમતભાઇ તખેાલી સાથે સુંદર પણ સ્વાભાવિક આયાજન કરી પૂ ગચ્છાતિપતિ શ્રી આદિ વિશાળ શ્રમમ્મુ શ્રમણી વૃંદ અને જામનગર-જ્જન સૌંઘને આ કાર્યના શુભેચ્છાદાતા અને અનુમાદનકર્તા તરીકે યશ ભાગી ન બનાવ્યા હેાત અને પૂ. ગચ્છાધિપતિશ્રીએ ઉદારતા પૂર્ણાંક અનુમતી ન આપી દેત તે પ્રથમ ભાગનું સુંદર રીતે વિમાચન શક્ય ન ાનત. પૂ. ગુરૂદેવશ્રી સુધ સાગચ્છના નિષ્કપઢ અને સરલ સ્વભાવથી જ જાણે કૉલેજકાર્ય માંથી ખેંચાઇને આવ્યા હોય તેમ સઘના સેક્રેટરી અને કામસ' કાલેજના પ્રીન્સીપાલ ભાગીભાઇ જે. મહેતાએ આવીને શાસ્ત્રીય દૃષ્ટાન્તા સભર વિમેાચત કાર્ય ક્રમની છણાવઢ અને રજુઆત કરી, જામનગર શિક્ષક સઘના સેક્રેટરી વિજય આશરે પુસ્તક પરીચય કરાવ્યો. આ રીતે કેમશઃ ભાગ-૨ પ્રગટ કરવા તરફના પગરણા માયા
આ તકે પ્રથમ ભાગ માટે અતિમહ્દરૂપ બનેલા ગેાંડલના હસમુખભાઇ કામદારે પાંચ માસ માટે આપેલ વિશિષ્ટ વસતીદ્વાન ચુકત ભાવપુર્ણ ભૌતિક સુવિધા, ગાવિંદ પ્રેસના પ્રતાપભાઈ -રાજુ-લાલુએ પ્રથમ ભાગ પુર્ણ કરવા ઉઠાવેલ જહેમત-ઉત્કટ લાગણી સધ પુર્ણ ભકિત અવિરણીય બની રહેશે. છેલ્લે વકીલ છગનભાઇ શેઠ તથા પ્રેશ. કાન્તિભાઇ રોડને કેમ ભૂલાય ? ------------------------------------
લઘુવૃત્તિના અભ્યાસકા પણ જે સંદર્ભ સાહિત્યના ઉપયાગ ભાગ્યેજ કરતા હેાય તેવા બૃહન્નયાસ, ન્યાય મ ગ્રહ, અન્ય પાંચેક પ્રક્રિયા ત્થા, કોશ વગેરેના યેાગ્ય અવતરણા અને વિવરણા સહિતના આ બીજો ભાગ અને ગુજરાતી ભાષાના માધ્યમ દ્વારા કરાયેલી સરળ અને સ્પષ્ટ રજૂઆત પ્રક્રિયા અભ્યાસના અધ્યયન-અધ્યાપન તથા સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસનનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં સહાયક બનશે તેવી અતુટ શ્રદ્ધા સહ......
[4]

Page #7

555555 A55555555555555555H历五X55555552 E ધ્યાકરણ અભ્યાસ શામાટે છે
AFFFFFFHHHHHHHHHHHHHHESE%EAF%FFFFFFFFFFEE વિદ્યાવ્યાસંગી પૂ. ગુરૂદેવ સુધર્મસાગરજી મ. સા. ની અંતઃકરણની પ્રેરણાથી આ અભિનવ અહેમ' લઘુપ્રક્રિયા, તૈયાર તે થઈ–પણ–યાકરણ અભ્યાસની આવશ્યકતા સમજ્યા વિના માત્ર ગતાનુગતિક રીતે બે બુથી લધુવૃત્તિનાં અન્યૂસને આપણે નિસ્પૃહી પંહિતાર્ય શ્રી વજુભાઈ કાળી મજુરી સમાન ગણે છે તેથી વ્યાકરણ અભ્યાસનું મહત્વ માનસમાં પ્રતિપાદિત કરીને ધ્યેય સિદ્ધિની દિશામાં કદમ માંડવા ઉચિત ગણાય,
કે ઈપણ ભાષાનાં પ્રમાણિક અને સર્વાગ સંપૂર્ણ અભ્યાસ માટે તેના પારણનું જ્ઞાન નિતાન્ત આવશ્યક છે. વાણી દ્વારા માનવ પોતાના વિચારોને આકાર આપે છે -વાણીનું નિયમન વ્યાકરણ થકી થાય છે તેથી વ્યાકરણના અભ્યાસ વિના શિષ્ટ વાણી વ્યવહાર મુશ્કેલ બને શઆ ચર્થોના અવયન અને પરિશીલન માટે વ્યાકરણ જ્ઞાન આવશ્યક છે. તેથી જ કહેવાય છે કે :
0 “વ્યાકરણ એ ભાષાનું વ્યુત્પાદક શાસ્ત્ર છે. પ્રયાગનું શુધ્ધ સાચું જ્ઞાન કરાવનાર છે. ભાતમાં મૃત યેત પ્રગટાવનાર છે. સલ શાસ્ત્રમાં દીપક સમાન છે .. શબ ઘાતુરૂપ દરિયે છે સંજ્ઞા-પરિભાષા-ન્યા-ગણ-ધાતુઓ-કાર-અ -પ્ર આદિને પ્રતિપાદન કરનાર અનુપમ ખજાને છે. પ્રત્યે રચનામાં સહાયક છે. ગ્રન્થ માગમાં મુસાફરી કરનારને ભોમિયા તુલ્ય છે.? 0 “લેકમાં અને શાસ્ત્રમાં આવતા શબ્દો જેના વડે સધાય એવું જે શબ્દ શાસ્ત્ર તેનું નામ વ્યાકરણ”
- આવકવૃતિ-પૂ હરિભદ્રસૂરિજી 0 “વ્યાકરણ ભગવાથી પદની સિદ્ધિ થાય છે. પદની સિધિથી અને નિર્ણય થાય છે. અથ નિર્ણયથી તત્ત્વનું જ્ઞાન થાય છે તત્ત્વજ્ઞાનથી મોક્ષની પ્રાપ્ત થાય છે.'
શ્રીપ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂત્ર FEESEFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFF કે વાણી-વ્યવહારમાં પરોક્ષ બનેલી એવી સંસ્કૃત ભાષાના પથ છે કક પર કદમ માંડવા વ્યાકરણ એક માત્ર સાધન છે. ક ÉEFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFF
કકકકકકકકકકકકકક
શ્વકકકકકકકકકકકકકકકક કકw
હું આ અભિનવ “કેમ” લખ્રક્રિયાના અભ્યાસનું મહત્ય
જે રીતે અષ્ટાધ્યાયી (
સિધહેમમાં સાત અધ્યાય) ક્રમમાં રચાયેલ વ્યાકરણને કાળક્રમે પ્રક્યિા કમમાં પરિવર્તિત કરવાની આવશ્યકતા ઉદ્દભવી અને જુદા જુદા પ્રાંકયા પુસ્તકોની રચના થઈ. હેમ
દિત નવતા તેમાં ‘‘ટીપણે મુકી સ્પષ્ટીકરણ માટેનો પ્રયાસ થયે તે રીતે આ અનુવાદ અધ્યયન અધ્યાપન કાર્યમાં તે ઉપયોગી થશે-ઉપાંત તેમાં નિમ્નલિખિત વિશેષતાઓ સમાવિષ્ટ છે. જેના વડે અભ્યાસ સાધન બનશે 0 માત્ર બે બુક કરતાં વિશેષ જાણકારી મળે o સંદિગ્ધતા નિવારણ :- લધુનિના અભ્યાસમાં પણ ઉભવતી કેટલીક સમસ્યાઓનું અહીં બૃહદવૃત્તિ
ન્યાસ, કેશ જેવા સંદર્ભોમાંથી થયેલ ગુજરાતી અવતરણ સંદિગ્ધતા નિવારવા મદદરૂપ બને 0 અપૂર્ણવૃત્તિ કે વૃતિ અભાવે પૂરતો મૃત્યર્થ પૂરો પાડે :- પ્રક્રિયાકારે કેટલાંક સુત્રોની વૃતિ
અપૂણ રાખી છે. જેમકે - “ સ્ત્રીપ્ર ”નું સૂત્ર: ૩ રૂાપુ..રે ની વૃતિમાંમg : શબ્દની વૃતિ નોંધાઈ જ નથી તેમજ માન છે પણ તેંધાયું નથી. ત્યાં ત્યર્થ દ્વારા વૃત્તિની અપૂર્ણતા નિવારાઈ છે .....

Page #8

કારક પ્રકરણ સૂત્ર: ૧૬સિદ્ધ તૃતીયા કે સમાસ સૂત્ર: ૭ હિરોઢ is૩૨ માં વૃતિ જ નથી ત્યાં આ ગ્રન્થ વાર્થ દ્વારા વૃતિ પૂરી પાડે છે. 0 જન જેવા શબ્દો પ્રક્રિયાની વનિમાં છોડી દેવાયા છે. પણ અર્થની દૃષ્ટિએ જરૂરી જણાત શબ્દો યોગ્ય સ્થાન આપેલ છે. 0 એક કરતાં વધારે સૂત્રોની વૃત્તિમાં યોગ્ય પૃથક્કરણ- પ્રક્રિયામાં કેટલાંક સૂત્ર એવા છે જેમાં એક કરતાં વધુ સૂત્રો આવે છે. જેમકે “સ્ત્રી પ્રત્ય” સૂત્ર ૧૬ નાસિ .... 98ા કુલ ૧૧ અન્ય સૂત્રો ગોઠવેલ છે. ત્યાં અભ્યાસકને ગેટાળો ન થાય તે માટે “શષવૃત્તિ” નામક અલગ વિભાગમાં આ સૂત્રો પૃથતિ ર્યા છે. o સૂત્ર કે વૃત્તિના અભાવ નું નિવારણ – મwાં હુક્ર સૂત્ર માં એક વધારા નું સૂત્ર માત્ર વિત્ શબ્દ લખી ગોઠવેલ છે ત્યાં ઉદાહરણ પરથી મૂળ સુત્ર સિદ્ધહેમ વ્યાકણધારે શોધીને ધેલછે .. તડવર્થાત સૂત્રમાં વધારાનું સૂત્ર પદ્ધતિ માં વૃત્તિ છે પણ સૂત્ર નથી ત્યાં અલગ પિટા ક્રમાંક આપી સૂત્રને ધેલ છે–સમાસ સૂત્ર • ત્રિદ્ધિમત્તે સુત્રની વતિને બદલે બીજું જ સુત્ર વૃતિમાં છે ત્યાં બને ના નૃત્યથ આપેલ છે. 0 મૂળ સુરા ને બદલી દેવાયું હોય ત્યાં મૂળ સૂગ આપવું - જેમકે તાર વ ા ..... દેવો ૨/૪/૧૩ ને બદલે ત્રિનેત્વમ સુત્ર લખી દીધું છે. 0 સૂર સધી આમ કેમ જેવા પ્રશ્નોનું નિવારણ – સ્ત્રી પ્રત્યય સૂત્ર ૧૩ રાહુગુણાઃ માં સ્વરાંત કેમ? ન કેમ? વગેરે પ્રશ્ન કર્યા છે તેમજ જીન ની વ્યાખ્યાને શ્લોક છે આવા પ્રશ્નો ઘણુ બધા સૂત્રોમાં ઉદ્દભવે જ છે- જેને બૃહદ્રવૃત્તિમાં વિસ્તારથી ખુલાસો છે. જ્યારે પ્રક્રિયાકારે ચાર-પાંચ સુત્રોમાં આવા સમાધાને આપેલ છે તે સ્થિતિમાં આ અન્ય શકય તેટલાવધુ સુત્રોમાં સૂત્ર સંબંધી પ્રશ્નોના નિવારસો આપે છે 0 મૂળભૂત ખલનાનું નિવારણ - તદ્ધિત સૂત્ર:૪૨ પૃષ્ટા સમૂહે માં પિટા સૂત્ર વર્ષો સુવા ૨/૨ નૈધેલ છે. હૈમ પ્રકાશમાં પણ વક લખ્યું છે ખરેખર અહીં ખલન થઈ છે. આ 5 કારાન્ત નામ નથી તેથી ઘર્ષાત્ ન થાય પણ દીધું 5 કારાન્ત નામ છે માટે પંચમી ? થાય. ઘg એ પુલિંગ શબ્દ છે. તેને કટુ ૨ ૪/૭૩ થી થતાં દીધ વ’ શબ્દ બને છે. વળી સિદ્ધહેમ વ્યાકરણમાં પણ પૂ. જ લખેલ છે.
ઉપરોકત મુદાના નિવારણ ઉપરાંત નીચેની બાબતો પણ નોંધપાત્ર છે.
0 સંદર્ભ સાહિત્ય - જા, લિંગાનુશાસનથી સિંગ નિણ", પ્રસંગોચિત ઉદિ વગેરેની મૂળ ભે
સહિત નોંધ કરેલ છે.
0 મૂળવૃત્તિ- લધુ પ્રક્રિયાની મૂળ વૃત્તિ હેવાથી મૂળગ્રંથની આવશ્યકતા ન રહે. 0 સાધનિકા – જરૂરી સાધનિકાને લીધે સંબંધિત સૂત્ર સંબંધો સ્પષ્ટ બને 0 પરિશિષ્ટ - કારાદિ બને સિદ્ધહેમ સૂત્ર ક્રમથી પ્રક્રિયા અને લઘુતિ બંનેના અભ્યાસીઓને જે માગર્દન મળે
સંક્ષેપમાં આ અનુવાદ ગ્રંથ માત્ર પ્રક્રિયા ઉપરાંત વ્યાકરણ ના પાંચ અંગોને યથોચિરા બધ કરાવે છે જે અધ્યાપકને પણ ઉપયોગી થશે, કકકકક કકકકકકકકકકકકક જ જરુર૦૦૦
-
[6]

Page #9

****
૪૬૪૬૬૯૪ : ૧૪૩૯૬૪૪૬: : : :************************************ -
આ મૂન્ય જોઉપયોગ કઇરીતે કરશો પૂ. ગુરુદેવશ્રી સુધર્મસાગરજી મ. સા. ની પ્રેરણું થી કેટલાંક દિશા સૂચનો X:44 €XS ******xx : * *xx 4xxxxxxxxxx ex <2:42 *xx Page #10

કે ત્રણ સ્વીકાર છે
BEFFE પૂજ્ય મનોજ શ્રી સંઘર્મસાગરજી મહારાજ સાહેબ જેમની અનન્ય પ્રેરણા, પરીશ્રમ ઉત્કટ લાગણી, કાયાજ વહનશકિત, કૃપા આદિથી
આ ગ્રથ લેખન અને પ્રકાશન શકય બન્યા. પૂ. આ. દેવ સૂર્યોદયસાગર સૂરિજી મ. સા. પૂ. આ. દેવ વિજય સુર્યોદયસૂરિજી મ. સા સંસ્કૃત માર્ગો પદેશિકાને અભ્યાસ કરાવી વ્યાકરણને
પેતાના વિડિત શિષ્યને આજ્ઞા કરતા મજબુત પાયો નાખે, પુસ્તક આપ્યા.
”ન્યાયસ ગ્રહ, નેસુ દર અભ્યાસ થયે પૂ. આ દેવ વિજય યાદેવ સુરીશ્વરજી મ. સા.
જેમની વિશિષ્ટ પ્રેરણા અને આશિર્વાદથી સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ ભણાયું. પૂ. મુનિશ્રી જિતરત્નસાગરજી, પૂ. મુનિશ્રી મુકિતરન સાગજી, સાધ્વી શ્રી રમ્યજ્ઞા.શ્રીજી
જેઓએ પિતાની નોંધપોથીઓ એકાદ વર્ષ જેવા લાંબા સમય માટે પૂર્ણ વિશ્વાસથી વાંચવા આપી. પૂમુનિશ્રી નંદીઘોષવિજયજી:- પુરતો સમય–સુંદર છણાવટ પૂર્વક “ચાલ સંગ્રહ ભણાવ્યો
નિસ્પૃહિ વિદ્વવર્ય પંડિતજી વૃજલાલજી વાલજી ઉપાધ્યાય આ ગ્રન્થનું અક્ષરસ: વાંચન લઈ તેમના વિશાળ જ્ઞાન-અનુભવથી મને ક્ષતિ રહિત કર્યો. સંશય નિવારવા પત્રોના તારાલિક ઉત્તરે આયા, પિતાને મુકત અભિપ્રાય આપી નિષ્ણુ છાપ મારીપંચાંગી વ્યાકરણને બંધ કરાવ્યું.
પંહિતવર્ય છબીલદાસજી-સિદ્ધહેમના સુત્રોની વિશેષતા જણાવી અભિનવ પ્રકાશ પાડયો
પંડિતથી ધીરૂભાઈ (મોટા). ધીરૂભાઇ (નાના). મહાદેવભાઈ-જેમનાથી સિદ્ધહેમનું જ્ઞાન મળ્યું શ્રી લાવણ્યસૂરિ જ્ઞાનમંદિર, અંધેરી ગુજરાતી સંઘે અભ્યાસ માટે પુસ્તકો આપ્યા
શ્રી ખુશાલ ભવન જૈનસંધ અમઠાભાઇ શ્રાવક પહિતની ૮ માસ માટે સગવડ આપી, જરૂરી તમામ પુસ્તકો ખરીદી આપ્યા, એક ન મળતા પુસ્તકની આપ મેળે ઝેરોક્ષ કરાવી આ ગ્રંથ ઈમારતના સ્તંભ મુક્યા, સાધુ-બહુમાન વિવેક પૂકવાન કરાતી પદ્ધતિ સાઘુની અનુકુળતા-નિકુળતા મુજબ સગવડ કરવાની વૃત્તિપ્રવૃત્તિ ખુશાલ ભવન જૈન ઉપાશ્રયના શ્રેષ્ઠી જેટલી બહુજ ઓછા સંધના દ્ર'માં હશે ! ! !
0 સુશ્રાવક કાન્તિભાઈ–પ્રવીણભાઈ-દિનેશભાઇ-હર્ષદભાઇ તથા પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે સહાકય
એવા તમામ પૂ.શ્રમણ ભગત તેમજ વ્યકિતઓ અને સંઘ 0 ખાસ–તમામ વહીવટી જવાબદારી નિષ્ઠાપૂર્વક કાર્યદક્ષતાથી બજાવતા પ્રવીણભાઈ
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx [ શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છ જૈનસંધ જામનગર
આ સમગ્ર ભાગ-૨ ના તમામ કાગળ માટે ઉાર હાથે દ્રવ્ય સહાય કરી #kxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx*****************************
થિ

Page #11

[ એક ભ્રામક માન્યતાનું નિરસન ] લધુપ્રક્રિયા એટલે માત્ર બે બુક નહીં કેટલાક વિદ્વાન પદસ્થ, શ્રાવક પંડિત વગેરે એ મત ધરાવે છે કે લઘુપ્રક્રિયાને અભ્યાસ હવે નિરર્થક છે. કેમકે લઘુપ્રક્રિયા માત્ર બે બુથી વિશેષ કંઈ નથી પણ હૈમ સંસ્કૃત પ્રવેશિક પ્રથમ અને મધ્યમાં કે માર્ગેપદેશિકા અને મદિરાઃ પ્રવેશિકા કરતાં હું ન લઘુપ્રક્રિયામાં નીચેની વિશેષતાઓ છે ૧ વહન પ્રક્રિયા, ચલું મન પ્રક્રિયા તથા નામધાતુ પ્રક્રિયાને બંધ થાય છે ૨ તદ્ધિત પ્રત્યયોની (મુખ્ય તથા અંતર્ગત કુલ ૩૯૦ જેટલા સૂત્રો દ્વારા) વ્યવસ્થિત વિભાગીકરણ સહિત ચર્ચા ૩ બસ જેટલા સૂત્રો દ્વારા કૃદન પ્રક્રિયાની ઝીણવટ ભરી છ વટ ૪ સૂત્રોના અંતર્ગત રહસ્યને પ્રગટ કરતી પરિભાષાનું સ્પષ્ટીકરણ ૫ ધાતુઓની અનુબ ધ સાથે રજૂઆત-દા. ત થન્ માં | અનુબંધ (૧૦) ગુરારિ ગણું સૂચવે છે,
ધજૂ માં સ્ અનુબંધ (૪) દ્વિવાઢિ ગણું સૂચવે છે. ૬ ધાતુ પારાયણના ક્રમાનુસાર ઘાતુઓનું જ્ઞાન - જે ધાતુરત્નાકર આદિ જોવામાં તથા “ ધાતુ પાઠ ”
તૈયાર કરવામાં મદદરૂપ બને છે. ૭ સિધ્ધહેમ શબ્દાનુશાસનના અભ્યાસ માટે સત્રોનુ એમ તાદાત્મય. ૮ બે બુમાં માત્ર ૮૦૦ જેટલા સત્રોને સમાવેશ થાય છે. ધુપ્રક્રિયામાં લગભગ ૧૭•• થી ૧૮૦•
જેટલા સૂત્રો સમાયા છે. જેથી બુક કરતાં બમણાં સૂત્રોનું જ્ઞાન થાય છે. ૯ લગભગ પિણાત્રણ જેટલા ધાતુઓનું ઘાતુરત્નાકરના ભાગ માં થયેલ વિભાજન મુજબની પ્રક્રિયાઓ
અનુસાર જ્ઞાન - સમજ ૧• સંસ્કૃત માધ્યમના પ્રયોગ દ્વારા સંસ્કૃત વાંચન ક્ષમતાની ખીલવણી.
બે બુક એ “ગ્રામર – ટ્રાન્સલેશન મેથડ” અનુસાર તૈયાર થયેલ પુસ્તક છે. જે સંસ્કૃત ભાષાને વ્યવહારમાં પ્રજવાની પ્રાથમિક ભૂમિકા રૂપ છે. તેની અને પ્રક્રિયા વ્યાકરણની તુલનાજ અસ્થાને ગણાય
વળી કેટલાંક માને છે કે લધુવૃત્તિ ” [સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન એટલે લધુવૃત્તિ-માત્ર એ ભ્રમ પ્રવતે છે.] જ ભણવી જોઈએ પ્રક્રિયા નહીં – મુર્ધન્ય વિદ્વાનને જ્ઞાત હશે જ કે લઘુત્તિ એ પૂર્ણગ્રન્થ નથી પણ પૂર્ણતા તરફ ગતિ કરાવતો ગ્રન્થ છે લઘુપ્રક્રિયાની જેમ લઘુરિ એ પણ માત્ર નિદર્શન પ્રસ્થ છે. એટલે જ આ અનુવાદ ગ્રન્થમાં બૃહદ્દવૃત્તિ, ન્યાયસંગ્રહ, લિંગાનુશાસન જેવા ગ્રન્થના અવતણે લીધાં છે. લઘુપ્રક્રિયા એટલે માત્ર બે બુટ માનીને લઘુવત્તિ તરફ અંગુલી નિર્દેશ કરતા વિદ્વાનોને એટલીજ વિજ્ઞપ્તિ કે જે સિદ્ધહેમનું સુવ્યવસ્થિત જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું એજ એક માત્ર લક્ષ્ય હેય તે બૃહદવૃત્તિ ના સ્પષ્ટ જ્ઞાન અને સમજ વિના માત્ર વઘુવૃત્તિનું અપ્યાપન અથવા તે માત્ર લઘુરિાના અભ્યાસથી પૂર્ણ વ્યાકરણને બોધ થવાની માન્યતા એ પણ લઘુપ્રક્રિયા એટલે માત્ર બે બુક જેવોજ ભ્રમ છે એ વાત નિર્વિવાદ સ્વીકારવી રહી. - ખંભાતમાં પંડિતવર્ય છબીલદાસજી એ સાધુના દૃષ્ટાંત થકી કહેલું કે લઘુવૃત્તિ ભણ્યા બાદ એમ થાય કે ( મા મુદ્દે કુછ નહીં માતા )હવે મને વ્યાકરણમાં કાંઈ ખબર પડતી નથી તે માનવું તેઓ સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન વિશે કંઇક જાણતા થયા છે
મુનિ દીપરત્ન સાગર

Page #12

પ્રાધ્યાપક શાંતિભુવન જામનગ
.
********************
નિષ્ણાત અભિપ્રાયો
*********** ***********
પંડિત વૃજલાલ વાલજી ઉપાધ્યાય
પ્રત્યેાજન જણાવતાં મહર્ષિ પતંજલિએ લખ્યું છે બુધ્ધિના સ ંસ્કાર-ઉદ્ઘ, આગમના મેધ,અતિસ ક્ષેપ આર્ચીના અમર વારસેા આજ દિ' સુધી જે ભાષામાં સવિરોષ આવશ્યક છે.
શરીરમાં જેમ મુખ પ્રધાન અંગ છે તેમ સમસ્ત વાડ્મયમાં વ્યાકરણ પ્રધાન અંગ છે. વ્યારષ્ણુનું રમાળમજવ્વસ દ્વાઃ પ્રચલનમ્ ” સંસ્કૃતિની રક્ષા એવાસ દેહરહિત થવા માટે વ્યાકરણ ભણવું જોઈએ. સચવાયે છે. એ ભાષાનુ ઐલિક જ્ઞાન ભારતિયેા માટે

.
ચિત્તસ્થ ભાવાને અભિવ્યકત કરવા માટે ભાષા
અગત્યનું માધ્યમ છે.
33
दुष्टान् शब्दान माप्रयुक्ष्महि दुष्टाश्च मा भूम इत्यध्येय व्याकरणम् આપણે દુષ્ટ શબ્દના પ્રયોગ ન કરીએ અને સ્વયંપણુ દુષ્ટ બનીએ નહિ માટે વ્યાકરણનુ જ્ઞાન જરૂરી છે. પ્રાચીન ભાષામાં સુવ્યવસ્થિત ભાષા તરીકે સ ંસ્કૃત ભાષાનું સ્થાન મૂન્ય છે. સમયાનુસાર વ્યાકરણાની ક્લિષ્ટતા,, દીતા અને અરહિત પાંડ્ડિત્યપદ્ધતિ તે। અનાદર કરીને સવશ્વાસ રહસ્યવેત્તા, વ્યાકરણ પ્રજાપતિ કળિકાળ સત્ત શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાય ભગવંતનું સંસ્કૃત વ્યાકરણ વર્તમાન કાળમાં ગુજરાતમાં એવ પૂજય શ્રમણુ વગ'માં ડીક ઠીક પઠન-પાઠનના વિષય બની હ્યુ છે. આ અતિ આન ંદના વિષય છે. પ્રાચિન પ્રણાલિકા મુજબ અધ્યાય – પાદ – સૂત્ર સ્વરૂપ વ્યાકરણ પઠન—પાઠન હતું કિન્તુ મહાન વૈયાકરણી ભદોદીક્ષિતે અષ્ટાધ્યાયી ક્રમની કઠિનતા જાણી તેના સ્થાને પ્રક્રિયા ક્રમના ઉપયોગ કરી જે સિધ્ધાંતૌમુદી ગ્રન્થની રચના કરી તત્ પ્રક્રિયા માનુસાર સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસનમાં પણ અલ્પ મધ્યમ બુદ્ધિવાળા જ્ઞિાસુ માટે લઘુ – મધ્યમ – બૃહત્ પ્રક્રિયાપ્રન્થાનુ યથાસમય પ્રાત્મ્ય થયુ. આ બધા ગ્રંથ કેવળ સંસ્કૃત ભાષામાં હોવાથી નવા બસુનારાને ચોગ્ય અધ્યાપક ન મળે તે રુચિ હોવા છતાંય મુખ્ય સાધ્ય ની રહ્યા છે. એ સવ વિદિત હકીકત છે.
[10]
વેદાન્તાચા

Page #13

વ્યાકરણનું જ્ઞાન માતૃભાષામાં અપાય તે ઘણું સારું આ વર્તમાનકાળની માંગણીને સ તેષવા માટે દ્યપિ ૫. શ્રી શિવલાલભાઈ ની ત્રણેય બુકો સફળતા પામી રહી છે. કિન્તુ વ્યાકરણના ગ્રન્થનું એટલે લઘુપ્રક્રિયાનું મારી જાણ મુજબનું આ પ્રથમ ગુજરાતી પ્રકાશન છે.
– એના રચયિતા જામનગરનું સંતાન – જામનગરની ધમપ્રાણ ભૂમિના સંતાન જેમણે સંયમપૂજ લૌકિક દૃષ્ટિનું કેલેજની ડીગ્રી પર્યન્તનું જ્ઞાન મેળવી લીધું હતુંયુવાન, બ્રહ્મચારી જન્માન્તરના સુષુપ્ત સંસ્કારોને તક મળતાંજ અલોકિક દૃષ્ટિનો પ્રાદુર્ભાવ થ, ભક્તિપૂર્ણ શ્રાવક કુળના ગાર્ભિક સંસ્કારો, સાધુસમાગમના પેગ બળે જેઓ ભાગવતી દીક્ષા – સંયમ સ્વીકારી મુનિરાજ બન્યા એ સ્વનામ ધન્ય પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી સુધર્મસાગર.
નિડર-સ્પષ્ટ વકતૃત્વ, પિતાના સંયમ જીવનમાં ભણવાની તીવ્ર ઈચ્છ: હોવા છતાં પણ સમુચિત ન ભણયાનું અહોનિશ દુ:ખ હતું જ તથાપિ મુનિ જીવનને વફાદાર જીવનચર્યામાં સંપૂર્ણ તન્મયતા સાધી સમય જતાં પિતાના જ સં સારી લઘુબધુ મેવાવી ખૂબ ખૂબ ભણેલા હાઈસ્કૂલ - કોલેજમાં પ્રાધ્યાપક પદે પહોંચેલા સુવિનિત આ ભાઈ શ્રી પિતાના જ વડિલબધુઓના પગલે પગલે “નિષદ્ મિત્ વા' મુનિજીવનમાં પ્રવેશ પામ્યા. એ છે નવાનગરની ધન્યધરા વસુન્ધાના દ્વિતીય રત્ન, દીપતુલ્ય પ્રકાશ પાથરતું કુશાગ્રબુદ્ધિ રત્ન મુનિશ્રી દીપરતનસાગર બાળબ્રહ્મચારી
આ છે ગુરુશિષ્યની બધુબેલડીઘણું ઘણું ભણેલા હોવા છતાંય સંસ્કૃત ભાષાના અનભિજ્ઞ સુયોગ્ય નિજ શિષ્યને સંસ્કૃત ભાષાનું પપ્ત જ્ઞાન મળી રહે એવી સ્વગુરૂની મહેચ્છા, સાધુજીવનની મર્યાદા તજજ્ઞાને અભાવ, ખૂબ ખૂબ કઠિનાઈને સામનો કરીને ઉત્સાહને અભંગ રાખીને મુનિરાજશ્રી દીપરત્ન સાગરજીએ ટુંકા ગાળામાં સ્તુત્ય પ્રગતિ સાધી છે. જેને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થયો.
વ્યાકરણશાસ્ત્રના ગ્રંથનું ગુજરાતી થાય એ સૈધાનિક રીતે બહુપ્રિય નહોવા છતાંય જિજ્ઞાસુ ભણનારાઓની કથની-અવદશા સાંભળી–જાણીને અનુકુળ સામગ્રી સાથેનું યથાર્થ વિવેચન ખરેખર આવકાય છે,
આજના શૈક્ષણિકયુગને અનુરૂપ વિવિધ રસપ્રચૂર વાનગી સાથેનું પ્રસ્તુત
અભિનવ પ્રકાશન જિજ્ઞાસુ-અધ્યેયતૃગણને નિઃશંક ઉપકારક બની રહેશે. આ લઘુપ્રક્યિા (વ્યાકરણ) નું કેવળ ભાષાન્તર માત્ર નથી તેનાથી ઠીક ઠીક વિશેષછે .
પં વૃજલાલ વાલજી ઉપાધ્યાય ભાગ ૧ અંગેના અભિપ્રાય 梁藻票選黨黨票源源溪露露濕濕藥黑黑黑黑
દીપરત્નસાગર દ્વારા સંપાદીત આ અભિનવ
લધુપ્રક્રિયાની મહેનત પ્રશસનીય છે કાર શિર નિર્વિને પરિપૂર્ણતાને પામે અને વધુને વધુ શ્રુત B છે. ભક્તિ દ્વારા બાલાને ભાગે લાવવા પ્રયત્નઆ શીલ રહે એ જ ભાવના,
– આ. દેવેદ્રસાગર સૂરિ 露源源聚源源源跟鄰溪源源源源源源源照耀 0 પુસ્તક પાળ પરીશ્રમ ખૂબ સારો લાગે છે ..... ભણનારને ઉપયોગી થશે જ છતાં પ્રી-ટીંગે પ્રશ્નાર્થ ઉભા કર્યો ગણાય
– આ સૂર્યોદયસાગર સૂરિ [11]
讓張張張漢溪邊竊聽

Page #14

0 આપશ્રીની અભિનવ કતિનાં દર્શન થયાં, વિહંગાવલેટન કર્યું અને લેખકની વિશિષ્ટ દ્રષ્ટી અને લીધેલા
પરીશ્રમ, વિવિધ વિશેષતાઓ જોઈ ઘણી પ્રસન્નતા અનુભવી. છેલલા ૩૦/૪૦ વરસથી ઉગતા વિદ્યાર્થીઓને વ્યાકરણ જ્યારે વ્યાધિકરણ જેવું થઈ પડયું છે અને આનું મુ-ક્ષેત્ર ગણાતા પણ શ્રમણ સંઘમાં તિનું મહત્ત્વ વિસરાતું જાય છે ત્યારે અનેક શાસ્ત્રની પ્રાથમિક ચાવી જેવી આ વિદ્યાની જ્યોત જલતી રહે એના માટે જે કઈ પ્રયત્ન થાય તે આની ચિંતા કરનારાઓ માટે આવકાર્ય બની રહે છે.
ગુરુનિશ્રા – કૃપા – વિદ્યાની લગન, બીજાને ઉપકારક બનવાની તમન્ના લેખકના અને અન્યના હિતમાં ઉપગી બની રહેશે – ધન્યવાદ – જ્ઞાનક્ષેત્રે કઈક લાભ આપવા વિનંતી.
– યશોદેવસૂરિની અનુવંદના 0 સિદ્ધહેમ વ્યાકરણને અભ્યાસ સારી રીતે થઈ શકે અને અમાપક અને અભ્યાસી બને તેમાં નિરાબાધ
પણે પ્રગતિ સાધી શકે તે માટે તેના ઉપર નાના મોટા જે પ્રકાશને આજ સુધી પ્રગટ થયા છે તેમાં પ્રક્રિયા અંગેના અભ્યાસ માટેનું તમારું આ પ્રકાશન ઘણું ઉપયોગી છે... એને તૈયાર કરવામાં અને છપાવવામાં લીધેલ પરિશ્રમ દેખાઈ આવે છે છાપકામ થોડું ગીચ થઈ ગયું હોય તેમ લાગે છે. અનુવાદ – ભાવાર્થ – વિશેષાણ વિ. પણ સારા તૈયાર કર્યા છે. પણ એક વાત એવી છે કે અન્ય એટલે બધે સરળ ન બનાવી દે જોઈએ કે અભ્યાસીને પિતાની બુદ્ધિ જરાય વાપરવાની રહે નહીં. બુધ્ધિ પર થોડે ભાર આવે એવું તો હોવું જોઈએ
– વિજયહેમચંદ્ર સૂરિ
0 હેમલઘુપ્રક્રિયા ઉપરથી ગુજરાતી ભાષામાં ગ્રન્ય તૈયાર કર્યો તે સ્તુત્ય કાર્ય કર્યું છે ધન્યવાદને પાત્ર છે આજ રીતે મૂતે પાસના દ્વારા સિધિના શિખરો સર કરો એ જ મંગલકામના.
- આ. વિ. મિત્રાનંદ સૂરિ 0 અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા ઉપર કરેલ પ્રસ્તુત પ્રયાસ જરૂર ઉપયોગી બનશે અને ભણવાની અનેક અગવડે દૂર થશે તેમાં જરાપણ શંકાને સ્થાન નથી.
– આ કીર્તિચન્દ્ર સૂરિ 0 ટુંક સમયમાં થોડાં જ પર્યાયમાં આપે જે કાર્ય કર્યું તે અનુમોદનીય છે અને વિદ્યાને અતિ પ્રેમ કલ્પી શકાય છે.
– હિમાંશુસૂરિ 0 અભિનવ હેમ લધુપ્રક્રિયા ભા. - ૧ મળે પુસ્તક વાંચેલ છે લખાણની શૈલી બહુ જ સુંદર અને સતિષકારક છે.
– વિજય સૂર્યોદય સૂરિ 0 આ ગ્રન્ય રન ખૂબ જ પરિશ્રમ લઇને તૈયાર કર્યો છે તે તેની રચના પરથી જ ખ્યાલ આવે છે. વ્યાકરણના
અભ્યાસીઓને ખુબ જ ઉપયોગી નીવડશે. તમારો પ્રયત્ન પ્રશંસનીય છે. અતિ ઉપયોગી સાહિત્ય પુરં
પાડેલ છે. ભવિષ્યમાં પણ આવું સાહિત્ય બહાર પાડતા રહો એ જ શુભ ભાવના – પં. નરેદ્રસાગર 0 અભિનવ હેમ લધુપ્રક્રિયા મળી વાંચી ઘણો જ આનંદ થયે સાથે બે સુચન (૧) રૂપ અને સૂત્રકમ
સંસ્કૃતમાં જ જોઇએ (૨) પ્રેસવાળા પાસે સંસ્કૃત ટાઈપની અછત જણાય છે માટે પુરતા પ્રમાણમાં સંસ્કૃત ટાઈપ કરાવી પછી ભાગ ૨ છાપવા આપશે.
– નંદીઘોષના અનુવંદના
0 કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રાચાર્યજીએ સંસ્કૃત સાહિત્યના સમ્યફ બેધને માટે શ્રીવિષ્યમ(વન્દ્ર) રાજાનુશાસન
ની રચના કરીને જેન શાસનની અપૂર્વ સેવા કરી છે. એ વ્યાકરણના પ્રણિધાન પૂર્વક બાલકના ઉપકારને માટે અથાગ પ્રયત્ન કરીને જે અભિનવ હેમ લઘુપ્રક્રિયાની રચના કરી છે તે ખૂબ જ અનુમોદનીય છે. ગુજરભાષામાં વિવેચન કરી ખૂબ જ સુંદર કાર્ય કર્યું છે. – વસેન વિજયના અનુવંદના
[12]

Page #15

0 મુનિશ્રીએ વ્યાકરણના વિષય ઉપર ઠીક ઠીક સ્વામિત્વ મેળવ્યું. છે ફક્ત અનુવાદ જ નથી કર્યો, પરંતુ નૂતન અભ્યાસી માટે સારૂ વિશદીકરણ કર્યું છે વ્યાકરણના ક્ષેત્રે પોતાનું પ્રદાન ઘણું વહેલું આપ્યું છે.
" – મુનિ ભુવનચંદ્રની વંદના 0 અભિનવ હેમ વધુપ્રક્રિયા વ્યાકરણના અભ્યાસીને ખૂબ જ ઉપયોગી થશે. દીપરત્નસાગરજીનું કાર્ય અનુમોદનીય છે.
– મુક્તિરનસાગર 0 આપને પ્રયાસ સ્તુત્ય અને અનુમોદનીય છે. વ્યાકરણના પિપાસુઓને આ નૂતન પ્રક્રિયાની પ્રપામાંથી પયન્સ મળ્યા કરશે.
ભાગ્યવિજય 0 અભિનવ હેમ લઘુપ્રક્રિયામાં પ્રયાસ ઘણું જ સારે કર્યો છે. – સા. મૃગેશ્રીની વંદના 0 “અમિનવ રેમ ઢા ” નું નીરક્ષણ કરતાં ખરેખર લાગે છે કે સાક્ષાત પંડિતજી અભ્યાસ કરાવી રહ્યા
છે. આવા સુંદર ગ્રન્થ પુનઃ પુનઃ તૈયાર કરી સંયમ ધરોને મળે તે અભ્યાસની જીજ્ઞાસા વિશિષ્ટ કોટિની જાગે જ.
– સા. સુયશાશ્રીજી 0 પૂ માં સા. નું વ્યાકરણના ગ્રન્થમાં ઘણું બુદ્ધિ કૌશલ્ય છે. વ્યાકરણના વિદ્યાર્થીઓને ધણું ઉપયોગી
થશે આપને આ માગમાં ધણે પરિશ્રમ છે. છતાં આધ્યાત્મિક ગ્રન્થા જ્ઞાનસાર, અધ્યાત્મસાર...વગેરેનું ચિન્તન મનન સહ અધ્યયન જરૂર કરશે.
– સાદેવીજી વિનયશ્રીજી 0 પૂ. શ્રી દીપરત્નસાગરજીએ સ્તુત્ય પરિશ્રમ કરી અભ્યાસુને સુગમતા કરી ખૂબ ઉપકાર કર્યો છે–ખૂબ ખૂબ અનુમોદના સાથે વંદના.
– સા. પૂણભદ્રાશ્રીજી 0 ટુંક સમયમાં દીર્ધદષ્ટિએ મહેનત ઉઠાવી જે તૈયાર કર્યું છે તે ખરેખર પ્રશંસનીય છે. અનુમોદનીય છે. પરિશ્રમ સફળ બને એવી શુભેચ્છા..
– સા. શુભેદભાશ્રી 0 અનિવ લઘુપ્રક્રિયા પુસ્તક મળ્યું. પ્રકરણની ગોઠવણી ઘણી સારી છે – પરિશિષ્ટમાં રૂપાવલી વાંચી –
સાધનિક અને ખુલાસાઓથી બધું સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. સિદ્ધહેમના સૂત્રો પરિશિષ્ટમાં છે તેથી લઘુત્તિવાળાને પણ આ પુસ્તક ઉપયેગી થશે. જેમાસા બદલાતા ભણવાનું અધુરું રહેતું હતું તે મુશ્કેલી આ અનુવાદથી ઘણી ધટી જશે.
– વિરપ્રભાશ્રીજી તથા અપિતાશ્રીજી 0 લઘુવૃત્તિના અભ્યાસીઓને વ્યાકરણમાં પ્રવેશ સુખદ બને તે માટે સારા પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે...
વ્યાકરણના ગૂઢ રહસ્યને ગુજરાતીમાં સમજાવવાને સારો પ્રયત્ન કર્યો છે. દ્રષ્ટાન્ત, વૃત્તિના પદેની સ્પષ્ટતા દ્વારા પ્રન્યને વધારે સુખધ ર્યો છે. પ્રત્યેક અભ્યાસીઓને આ ગ્રન્થનું અધ્યયન સુખદાયી આનંદકારી બનશે.
– ધીરજલાલ ડાહ્યાલાલ 0 આપે માતૃભાષામાં પૂ સાધુ-સાધ્વીજીને નવીન પ્રેરણા આપતો અભિનવ લધુ પ્રક્રિયા નામક વ્યાકરણ
ગ્રંથ તૈયાર કરવા જે પુરુષાર્થ લીધે તે પ્રશંસનીય છે ઉપયેગી થશે જ. - માસ્તર નેમચંદ સેમચંદ 0 ગ્રન્ય પ્રસ્તાવના ખૂબ ખૂબ ગમી – અનુદના. – ધરણેન્દ્રના વંદના ( પ્રમુખ, કઠોર સંધ) 0 શુદ્ધ અને સરળ ભાષામાં આ ચન્ય ખૂબ ખૂબ ઉપયોગી થશે. – જૈન સાહિત્ય વિકાસ મંડળ-મુંબઇ 0 વ્યાકરણ સાહિત્યમાં જલ્દી પ્રથમ સોપાન ચડવા માટેના આ સરળ સુંદર - તલસ્પર્શી સ્તુત્ય પ્રવાસની
જેટલી અનમેદના થાય તેટલી ઓછી છે. ખરેખર પ્રસ્તુત પ્રકાશન નૂતન અભ્યાસીઓ માટે ખૂબ જ ઉપકારક અને સમર્થ આલંબનરૂપ બનો - પુકરભાઇ વિરા - માનદ્ સંચાલક, સુરેન્દ્રનગર.
[1]

Page #16

વ્યાકરણ અને ન્યાય જેવા નિરસ લાગતા છતાં અતિ ઉપયોગી વિષય ...... આવા સમયે મુનિવર દીપરત્ન સાગરને વિચાર આવ્યો કે વ્યાકરણ સમજવા સૂત્રે અને ટીકાનું ગુજરાતી કરવામાં આવે તે સંસ્કૃત વ્યાકરણને સરળતાથી બોધ થઈ શકે......બીજા ગ્રન્થોના સહકારથી તેમણે સુંદર પ્રકારે ગુજરાતી ભાષામાં વ્યાકરણનો અવતાર કર્યો છે..... બીજાઓને અતિ ઉપયોગી થાય તે માટે સુંદર પ્રયત્ન કરેલ છે.
આ. નિત્યાનંદ સૂરિ પંચાંગ તથા પત્રિકા મળ્યા. આવું અદ્વિતીય અને વિલક્ષણ પંચાંગ કદી જોયું નથી.. કામળીના કાળ માટે મારી ઘણા સમયથી ભાવના હતીજ તમારા પંચાંગમાં પરિપૂર્ણ થઈપ્રતિ વર્ષ ચાલુ રાખશે.
પત્રિકાનું લખાણ જોતાં અને સંદભ સાહિત્યના નામો પરથી અભિનવ લઘુ પ્રક્રિયા પુસ્તક ઘણું જ સારું તૈયાર થયું જ હોય તેમ જણાય છે. હાલ પુરતી મારી ૪ નકલ તો ધી જ લેશે
તમે મંગાવેલ પાટણના શ્રી નેમિનાથ ભગવંતના ફેટા તથા તેની નેગેટીવ મોકલી આપુ છું – જવાબ લખો
અભય સાગરની વંદના
[નોંધ :-- સ્વ ૫ ૫ અયસાગરજીને આ અભિપ્રાય પુસ્તક છપાયા પૂર્વે મળેલ - પુસ્તક પ્રકાશન સમયે તેઓથી આપણી વચ્ચેથી અચાનક વિદાય થતાં .....પછીથી અભિપ્રાય ન મેળવી શકાયાના અંત:કરણ પૂર્વકના દુઃખ સાથે .. ]
તપસ્વી પૂજ્ય પંન્યાસ ગુરુદેવશ્રી સુશીલસાગરજી મ. સા.
[14]

Page #17

I ગર્દન
0 સ્ત્રી પ્રત્યયો છે
ESSENG|| SINGEETNISHITESHGHIGHEST ||
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસનનો બીજો અધ્યાય- ચાણુંપાદ સ્ત્રી પ્રત્યય માટે બનાવાયેલ છે.- “સી પ્રત્યયો” નામક આ પ્રકરણમાં નામને સ્ત્રીલિંગી બનાવવા માટેના પ્રત્યય અંગેના વિધાન છે.- મુખ્ય સ્ત્રી પ્રત્યયો કરી આ૬ તિ કફ વગેરે છે. જેમકે અs નું સ્ત્રીલિગ અને નું સ્ત્રીલિંગ કી થાય છે.
||||||Inlig||||||ળnlinInIn||
|||||||||||||||||||||5|ST |SING||||
તો બીજી
T મનમity
ભોકાબ રાવત દી રેમચંદ મિહારાજ ધીશનલાલ ચત્રભુજ એલાણીએ પછી તે

Page #18

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા . (१) अजादेः २/४/१६
*वृत्ति:- आबेव परा यस्मात्तस्मिन्ननित्क्यापरे यदादि ★ सूत्रथ० अज-आदेः
वजस्पात इत्स्यात पाचिका कारिका मदिका यदादि वजनाद * वृत्ति:- एभ्यः स्त्रीयामापू स्यात् । अजा एडका | यका सका क्षिपकेत्यादौं नेत्यम कोकिला बाला शुद्रा जयेष्ठा ।
प्रत्यर्थ:-आपू ५२ने तया प्रत्यय :- अज वगैरे होनसीअनिन् [न, इत् नाय ते। कपन अकन ] leon मना११। आप् (आ) प्रत्यय लागे छे. प्रत्ययना सयभूत क ॥२ ५२ छti अन्त्य अज+आप-अजा-40
જ કારનો રૂ કાર થાય છે. આ નિયમ एडक+आ एडका-री
यत् तत् क्षिपक वगेरेने वाले छे. कोकील+आ-कोकीला-डोयर
भां यत् तत् क्षिपक वगैरे सिायना बाल+आ-बाला-छ।री
अकारान्त ५४+ अनित-क+आप सत्य अने। शुद्र+आ-शुद्रा-शुद्रा
इ पाचिका - शयनारी पाचू+अ+आ-पाच्+ जयेष्ठ+आज्येष्ठा-मारी.
इ+का-पाचिका में रात अने। इ थ शे . * अनुत्ति :-ताभ्यां वाऽऽपू डित् २-४-१५या आप
४ शत मद्रिका भद्र शिनी स्त्री, करिका,
ना। [महा-पचू मन कृ धातुने कतृचो विशेष : अजादि गणः अजा, एडका, अश्वा, [५-१-४८ था णक् लाये। छ] चटका, मुषिका, कोंकिला, बाला,हाडा, पाका, वत्सा, मन्दा, I0 यददि नाम था-थकाने स्त्री, सका विलाता कन्या, मुन्धा, ज्येष्ठा, कनिष्ठा, मध्यमा, पूर्व पहाणा, स्त्री, क्षिपका = धना - मां अने। इ अपरापहाणा संग्रहाणा, त्रिफला, कृञ्चा, देवविशा, उणिहा.
ન થયે 0 अजादेः मेवा ही निशया अजादिना समय शविले. अजादिनु स्त्रीत्वाय तो अजादिया (पचभी NX मनुवृति:- इच्चाऽपु सेऽ नित् क्यापूपरे था) आप याय.
| २-४-1०७ था इत्...अनिन् क्यापरे 0 डी प्रत्ययन सा सूत्र अपवाद छे. भबाल, | 卐 विशेष :-0 कया पर सिधार आप कन्यामां वयस्यननत्ये २-४-२१था ङी प्रत्ययाती प्राप्तिछे. प्रत्यय हो। नेणे वय विमति न डावी. 0 अजादेः भ यु ?
0 सुषमा 4.4. *1 आनिगलने माटे. पञ्चानामजानां समाहारः :- पञ्चाजी मही समाहार | 0 शिपकादि गाय- (असाथे*2 ) क्षिपका-नारी, सभास छ. तेथी की प्रत्यय लाग्यो -(द्विगोः समाहारात्- अवकागति नारी धुवका-पनारी.चरका-यनारी २-४-२२ था की याय.)
४ यातना। वटका- नान, इष्टक- नारी, 0*1 तहत शहोने पर आए प्रत्यय थाय छे महांश्चासौं एडका-तुति २॥री. दण्डका-६ ४२नारी. पिका अजश्च इति- सी विवक्षामा महाजा यश.
अनेलहका(मथ नथा)क-एक दीपनारी मेनका-नगुनारी, 0 पञ्चाजीमां की भसाथ्यो ?
भानना1. एरका-प्रे२९॥ नारी, करका-विक्षेप ४२नारी, *2 सिंगानुशासननाथासमाहागुरीसिंगेय छे. | अबका-क्षनारी, अलका-शमनारी. द्वारका-५ 0 अजादि शहोनी व्युत्पत्ति भाटे मृत्ति साथेने नारी रेवका-तिनारी, सेवका-सेवा नारी, न्यासका . सूत्र २-४-१६
धारका. धारण२नारी उपत्यका- पतनी जेरी, 3/37
अधित्यका-पनी पानो भाग 3 (२) अस्याऽयत्तत्क्षिपकादीनामू २/४/११ 0 अनित् भयु? * सूत्रथ० अस्य अ-यत् तत् क्षिपक-आदीनाम्
० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ०
*1 आकृति गण सामनेमावा नाश होमसभा 1 *तदन्तादपि:- हम आश पूर्वाध. १८७. * 2 क्षिकादि सीमान्त मा.१ ५३४८ 2 *पात्रानि वर्जितादन्तोत्तपर परः समाहारे
* 3 शिषका कोरे श होनी व्युत्पत्ति भट मृत्ति લિંગાનુશાસન સ્ત્રીલિ ગ પ્રકરણ મલેક ૫. :
न्यास सहित-द्वितीय अध्याय २ भाग-२५३०७ ।

Page #19

સ્ત્રી પ્રત્યે
નવજા- હી નીવ+=+ આમાં આાિર્ ૫-૧-૭૦ થી અન્ પ્રત્યય છે. ન્ ત છે માટે 0 આા પર માં જ હાવાનુ કેમ વધુ પરિત્રાગા મહત્વ: ચિત્રા ત્રાજકે હું ય તેવી – મથુરાનગરી
આ સૂત્ર ન લાગે. યુ ?
ત્ર સા] ધણુ રિઅહી વિભક્તિ પર
જેને છે તેવા આજી છે. 0 બાતુ વર્ષે કેમ કહ્યું ?
:, ન્ યુમાં નથી માટે રૂ રૂ કેમ રહ્યો ?
0 અને
નૌજા અહીં ઔ છે માટે રૂ ન થાય. [૩૪૪]
લાગે
(૭) પુસેઽનિયરે ૨/૪૧૦૭
* સૂત્રપૃથ ~ અપુનઃ કાનિ ત્તિ ૫ વરે | * વૃતિ :– નિષ્ઠિ પરે નિદ્રાવઃ સ્થાન યુદધી વા લા, સટ્ટા, વાજા |
પ્રત્યેના
કાં નૃત્ય :- *' આવ્ જ છે પરમાં જેને એવા અંનત્ (વ્ 1 નથી જેમાં તે નિત્—ન इन् જેવાકે બન્ ન' ) અવયવ ભૂત કાર પર હતાં પુલ્લિ ગા શબ્દથી પર વિધાન કરાયેલ જે આ તેને રૂ અથવા ધ્રૂવ વિકલ્પે થાય છે[ટુંકમાં આ કાર પ્રત્યયાન્ત ++ગા=પૂર્વના લ ને s અથવા ત્ર વિકલ્પે થાય] જેમકે :- ચંદ્યા++= (૧) રૂાવા (૨) હ—વજા (૩) વાજં=ખાટલી વિકલ્પે થશે *અનુવૃતિ :(૧) નવાઽડવઃ ૨/૪/૧૦ ૬ (૨) ૬૧ઃ ૨/૪/૯૬ થી સ્ત્રઃ
મૈં વિશેષ :- અપુતિ ગાય' એટવ પુલ્લિ ગ સિવાયના નામને જ આ પ્રય્ લાગે. જેમકે સર્વ+આ+ ૬+૪=સવ પક્ષે ચિંતા, સર્વ પુષ્ટિ ગમાં હોય ત્યારે આ નિયમ ન લાગે
0 નિર્ એવે! હ્ર કેમ થો ? gi+=+=જુનંદા- (જાતિસ્તુતઃ વે૨/૪/૧૦૪થી પ્રસ્વ થયુ) કેમકે અહીં જીત્યુત્તર 0 આજે કેમ કહ્યુ ? પ્રિયા ઃ ના અહી પછી વિભક્ત છે. આ નથી
નૢ પ્રત્યય લાગ્યા છે
.
* ..દહમ વ્યા. આધારવૃĀથ ૭/૩/૩૮થી વન્ ને ખેછે. અહીં પ્રક્રિયા વૃતિ અપુર્ણ છે

વ
0દિરે કેમ કર્યું ? *1 खवाता માં નથી 0 આત્ વસ્ત્ર કેમ કહ્યું? માતૃઋા- અહી TM પૂર્વ
છે નથી.
0 ત્રમાં મુકેલ 7 કાર દુશ્ય ની અનુવૃતિ લેવા માટે છે તેથી ત્રણ વૈકલ્પિક રૂપો થયા.
0 અન્ય ઉદાહરણ
परम खट्वाका पक्षे परम खट्किा पक्षे परम खदवाका राते प्रिय खट्वाका, प्रिय खविका प्रिय खट्वका [૩૪૫]
(૪) વચનેત્રમ્ ૨/૪/૧૧૩
* સૂત્રપુથ ૰ વિત ન સ્વમૂ વૃતિ :- તારા જ્યોતિ:
નૃત્ય
तारका
- *2 મૂળ સૂત્ર તાજ વાડ દત્તા વિજ્ઞાન્ત વધતુ ફેવયે – અથ (તારા) વા, ભ્રષ્ટા શબ્દ અનુક્રમે જ્યાતિ આછાળ (વસ્તુ)શ્રાદ્ધરૂપક એવા અર્થમાં નિપાતનથાય છે (એટલે કે રૂ રૂપ થતા નથી)
૩
વિશેષ :– સુત્રના અથ મુજબ નિપાતન સમજવું અન્યથા ત્તાાિ, વર્મીસ એ પ્રમાણે રૂપે થશે--માપન અમાં ભ્રષ્ટા હોય ત્યારે અઘ્ધિા ર્ધા થશે.
0 તારા વગેરે શબ્દાની વ્યુત્પત્તિ-બૃહવ્રુતિ ન્યાસ સહિત-અધ્યાય , પૃ. ૩૦૮ જોવું [389]
(૫) ત્રિયાંનૃતાડવલા: ૨/૪/૧
X સુથ ત્રિયાનું વક્તઃ અવાવે: સી * શ્રૃતિ :- ઘલાવિર્ગાશાન્તાઘ સ્ત્રિયાં રી: યાત્। राज्ञी । कर्त्री
ૉ નૃત્ય
:-સ્વરૢ વગેરે શબ્દાને વર્લ્ડ ને # કારાન્તનામ તથા સૂકારાન્ત નામેાને સ્ત્રી લિંગી કરવામાટે ટી (Ě) પ્રત્યય થાય છે. રાજ્ઞન+રૂં (1)=રાજ્ઞ-રાણી (અને ડચ ૨-૧-૧૦૮
*1
...

खवाता - खट्वा या भावः - માવે ત્યંતહ ૭-૧-૫૫)મધ્યમવૃત્તિ અવસૂરિ ભા ૧ પૃ ૨૧૦
* 2 क्वचित् भू सूत्र तारका वर्ण काष्टका ज्योतिस्तान्त વતુ વૈવર્ત્ય હૈમ પ્રકાશ પૂર્વાધ ૧૮૯
ܘ ܘ ܘ ܕ

Page #20

*
થી ૬ લેાપ, તવ 7+= -(રૂ વર્જાનું સ્વે ૧/૨/૨૧)
ચ...૧/૩/૬૦ થી સૂના
*
સખ્યા વાચી હોવાથી * 1 અલગચ્છે
0 મત-મ:+વતુ=મયનુ+ઙી
* ।
વિશેષ :– 0 સ્વક્ષુ-ગણુ:—,દુ હિતુ નના” | 0 વŕ-વધૂ+ ંતુ-ચતુથ્રી * 1
યાદ્ય, માતૃ, તિરુ, શ્વેતસુ
0 સ્ત્રૌ લિંગી કેમ ?
0*2 અધાતુ-નધાતુ અંતે ઋતુ અહી નકાર વધુ રસ નગ્ ને આશ્રીને ક તેવી વિધિના પ્રધાનના થશે. નિષેધ । વલ્લમાઃ – પાંચ નદીએ વજ્રન્ શબ્દ ર્ કારાન્ત છે પણ | ગૌણુતા થશે તેવી પ્રધાતુ તે આવાને વિધિ કરવી પશુ
ધાતુને આધીને પ્રતિષેધ ન થાય [386]
0 અવલાતિ કેમ હયુ ? લના માતા વગેરે. (અહી અત્ર ૨/૪/૧૮ થી બ પ્રત્યયાન્ત પશુ નથી) પ્રથમા એ ૩. છે. 0 પ્રતિÜા વૃન્દા * 2 ધ્વતિયંતિ વિદ્ય: અહી સ્થિ ૧/૪/૬૩ થી અદ્ અને અનેાડ ૨/૧/૧૦૮ થી આ લેપ, સન્નિપાત જ્ઞને વિધિર નિમિત્ત વિત”
એ ન્યાયની અનિત્યતા સાબિત કરી હી વિત્તિનુ નિમિત્ત હાવા છતાં પણ TM અન્ય હૈાવાથી ‘‘ફી” પ્રત્યય સિદ્ધ થઇ અતિઘ્ની થઈ શક્યું
[ ૩૪૭ ]
(૬) બયાનદ વિત: /૪/૨
સૂત્રપ્રસ્થ ધાતુ રત્ ૠતુ ત: * વૃતિ :- અધાતારુતિ ઋતિશ્ર શ્રિયાં ઊ: સ્વાત મવતી 1 પત્તી 1
इत्
5 નૃત્ય :- ધાતુ વર્જીત તિ (૪ છે જેમાં તે), ૠતિ (જ્જ છે. જેમાં તે) તે પ્રત્યય કે અપ્રત્યય હાય (તેવા) તદ્દત નામને સ્ત્રીલિંગી કરવા માટે ટી (૩) પ્રત્યય થાય છે ૩ :- મવત્તુ (મવત) + રૂ = મવતી = આપ ૠ :- પટ્ટ (વચન) + ૐ = પતી = રાંધતી સ્ત્રી * અનુવ્રુત્તિ :- શ્રિયાંનૃતઽવસાવે†: ૨/૪/૧ થી स्त्रियां ङी
=
મૈં વિશેષ : અધાતુ કેમ મૃત્યું ? સુજ્જુ તે તિ સુવર્ સ્રી–સારી રીતે હ્રણનારી સ્ત્રી આ પ્રયાગમાં ૩ નિશાનીવાળા સુ ધાતુ છે. તેથી ફી પ્રત્યય ન લાગે [મુ—માં ૩ લેપ થાય છે. તિઃ

0
.
*1 નન્તા સંખ્યા નૃતયુ ભવભંચ સુાિ પસિંગલિંગાનુ શાશન ક્ષેાક પ
* 2 તિખ્યા...વૃવૃત્તિવાસ બીજો અધ્યાય પૃ. ૨૩૫-૩૭=ન્યાયઃ-સન્નિવાતજલ્લો વિધિ
૨ નિમિત્તિ મ્રિત્રાતસ્ય ન્યાયસંગ્રહ ન્યાય ૧૯, પૃ ૧૯.
ચરણસો-૧ઃ ૪/૯૮ થી થી. સ લે]
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા આગમ્ સ ૨/૧/૮૯
(૭) અગ્ન: ///3
* વૃતિ :- અશ્ચન્તાત્ સિાંત્
प्राची उदीची
નામથી શ્રી લિંગમાં તે (૪) પ્રત્યય થાય છે. 5 નૃત્ય :- લગ્ન અ તે હેાય તેવા x+લગ્ન+રી -ત્ર વી-પુર્વ દિશા
!
ત્ર અતિ વપ અહીં લોનાંયામ ૪/૨૪૬ થી ! લાપ, પ્રાn સઁવ શ્ર ૨/૧/૧૦૪ પૂર્વ- દીધે તથા પ્રાી થયું. 37+7+= ફીચી-ઉત્તર દિશા અć, નથયું * અનુવૃતિ :– હીન્દતાડન્નાઈ: ૨/૪/૫ થી
સ્ત્રીયમાં...છી: થયું.
! વિશેષઃ ) * 3 સૂત્રમાં Ø બદિ ગ્રંથી થવા છતાં કી પ્રત્યય અપૂન અ”માં ન લાપ લાગી શકે છે તેથી પ્રી રૂપ ચપ શકશે.
[૩૪]
*
(૮) પૌલિન્ધા મુવન ૨૪ ૧૯ સુત્રપૃથ ઔર રિ: મુતૂ કૉ ¥વ્રત :- મુર્ળ દ્રિતીયૉ હી: ગાર્
H નૃત્ય :-મુખ્ય અવા નૌ વગેરે શબ્દોને સ્ત્રીલિંગી કરવા ી (૩) પ્રત્યય થાય છે (ઉદાહરણ માટે જુઆ મુન્ન: ૯) મેં અનુવૃતિ :– હ્રાં નૃતા વસ્ત્રા શ્રી: ૨૪ ૮
ત્રિજ્યાં...
! વિશેષ :- મુખ્યાર્ કેમ કર્યુ ?
ચંદુ ના મુમિ:-બહુ નદીવાળી ભૂમ-હીન શબ્દ છે પણ તે મુખ્ય નથી માટે ી
ન લાગ્યો
.
* 1
મતુ પરંતુ ; હેમ પ્રકાશ પુર્વા પૃ. ૧૯૦ 2 અધાતુ-પ્રવૃતિ ન્યાસ સહિત અધ્યાય ૨ પૃ ૨૩૮ *3ગ્ન સિદ્ધહેમ લઘુવૃત્તિ-અવસૂ॰િ-પૂ ૨૬૭

Page #21

સ્ત્રી પ્રત્યે
* नुवृति :- स्त्रियां नृतो ऽवत्रा 8ः २/४/१८ | 0 असन्त नी अनुति सही तीधी नया भो स्त्रियां...ङी
गौरादि गमा व्यसनात पर छे, ५९५ मागणना 卐विष:- मुख्यात् भ यु ? સૂત્રોમાં મ કારા ની અનુવૃત્તિ લઈ જવાની છે बहु नदा भुमः-मई नही भूमि-मही नद शछ
0 :પણ તે મુખ્ય નથી માટે ફી ન લાગે
गौर+ङी गोरी, शबल+डी-शबली-१५२ यातरी 0 गौरादि गण:- गौर, शबल, कल्माष, सारङ्ग, विशङ्ग, हरिण
[3467 पाण्डुर, अमर, सुन्दर, विकल, पुष्कल, निकल,-दार, चेट विट, ।
| (2) अस्य यां लुक् २/४/८१ भिक्षुक, बन्धक, पुत्र, गायत्र, आनन्द, टेट, कटेट, नट-काव्य
*वृत्ति:- स्पष्टम् । गौरी नदी ।। शैव्य, मत्स्य, मनुष्य, मुकय, हय, गाय, ऋश्य, द्रण, आकाण
.शेषवृत्ति:- क्वचिद्यकारस्यापि - मत्सी ---ौं रे कें,मों ले के मौ लेग,ओदगा, हमानि, आलम्बि, आ.
जवृत्यर्थ :- २५४ छ (डी - स्त्रीलिंगी लच्चि, कालच्चि, सौधर्म, आयसथूग, आरद, दाटी, वरट, नाट,
પ્રત્યય લાગતાં પૂર્વ પહેલાં નો લોપ થાય છે. मूलाट, पाट, सुपाट, पेट, पट; पटल, पुट, कुट, फाण्टश, धातक
गौर+की और+इ-गौरी, नद+ङी-नद+ई-नदी केतक, तार, शार, बदर, कुवल, लवण, बिल्व आमलक,
(भन्नेमा गौरादिभ्यो...ड़ी थी ङी थयो छ.) मालत, वेतस. आस, आढक, कदर, कदल, गडूव, बाकुव .
* मनुवृत्ति :- स्त्रीयां नृतोऽस्वत्रा देडर्डी: २/४/१ नाच, माच कुम्म कुसुम्म यूष, मेथ, सूष, मूष करीर, सल्ल. |
स्त्रीयां . डी क, वल्लक मल्लक, मालक, मेध, पिप्पल, हरीतक, काशातक, शम, तम, सुसब शृङ्ग भृङ्ग. बिम्ब, वर, पाण्ड, लोहाण्ड, 卐विशेष :- गौर शरद गौंरादि गानो छे. शष्कण्ड, पिण्ड पण्डर, मण्डल, मण्डर, यूप सूर, सूर, सूम' । मने नद श६ गौरादि ना (माति) छ. नुमा मद, रिढर, ऊर्द, गुर्द, सूर्द,, खार, काकग, द्रोण, अरोहण, | सूत्र ३५० उकग, वृश, आसन्द, अनिन्द, कदल, सलन्द, देह, देहल, 10 अस्य सा५ रयो ? शकुल, शच, सून, मञ्जर, अलज, गण्हज, वैजयन्त, शालूक. | कतृ +दीकी -१२नारी. अही अ नया माटेमान उपरत सच्छेद--क्रोष्टु. सरस् . अनडुहू, एहि, पर्ये हि- यता इवर्णादेरस्। यी ऋनो र श्यो. प्रत्यवरोहिगी. पृथिवी. आग्रहायणी
0 सप्तभ्या पूर्वस्य ७/४/१०५ परिभाषा भु यां 04. मान गयने माटे छेतेनाथी - સપ્તમી નિર્દેશથી પૂર્વ મ લેપ થયો. नद, मह, मत्र, प्ला. चर, गर, तर, गाह, देव, सूद, अराल, 0 अन्य २९ उदवड, चण्ड, उमामा इरीकग, वटर अधिकर एवण, करण कृरुचर+डो=कुरूचरी (मही अणझेये कण ... टिताम् नांक :- (1) *गौरादि, शहोनी व्युत्पति भाटे (५. | २/४/२० या ङो सायो असायनित) 'मुरवृत्ति सध्याय:२ ५. २४६ 1શેષવૃત્તિ – ક્યારેક જ અરને પણ લેપ થાય છે. थी २५० श. न्या भने २५०-२५ा न्या. स. पास (१) मत्यस्ययः २/४/८७ ही प्रत्यय लागतो मत्स्य
व (.) गौर वगेरे शहोना मय भाट हेमप्राश |राम्हनायनासोरथायछेमत्स्य ही-मत्सी-भाभी४९] પૂર્વાર્ધ-પુ. ૧૯ જેવુ જેમકે સૂર્ણ શબ્દ કી પ્રત્યયથી ! (२) सुर्यागस्ययोरीयेच २/४/८८ ही ने ईय प्रत्यय सुर्मी वोरभया प्रनिभः
सागता सुर्य भने अगस्त्य शहनो य सोपाय के - ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ।
सूट+डीमुरी-सयनी स्त्री अगस्त्य+-झी आगस्ती [५०] * व्युत्पत्ति: बम :- शबल: [शमुच उपशमे इत्यतः] शमेर्बचवा- सूत्र-४७० था अल प्रत्यय-शबल:- I (10) वयस्यनत्ये २/४/२१ १. न्या - ५. २४६ ५७ न्या स. ५. २५० ५२ |* सूत्रथ 0 वयस्य अन् अन्त्ये सभ्यु, शाम्पति एकत्वमिति-शमेव चवा - (४७०) या +वृति:- अचरमे वयर पदन्तासियांडीः स्यात् । कुमारी म्न व य४ अलू प्रत्स्य थी शबलः - रीत
किशोरी, वधूटी । अनन्त्य इतिकिम् ? वृद्ध । બધા શબ્દો છે
शेषवृत्ति:- क्वचित् नाम्नि डी केवलीमामकी
"[342]

Page #22

૬
મરની
કાં નૃત્ય :- છેલ્લી (પાછલી) સિવાયની વથકે સૂત્રનુ અ કારા. મુખ્ય નામકે સ્ત્રી.લેમમાં ઢી() પ્રત્યય થાય જેમકે: *;1-Fી તેી-જ્ઞેશ+કી, જૂÎ-૧= ઙ થયા યાપ ઉમરની (૪ કારા ના ક૧ ૪૩૩૫૩ ્ ૨/૪!૮૯ થી થયે) () અનન્ત્ય કેમ કહ્યુ ?
q1+5-T=ચરડી બળ છેલ્લી મને સૂચવે છે માટે આંત્ પ્રત્યય લાગ્યા * અનુવૃત :- (૧) આત્ ૨/૪/૧૮ (૨) ગૌરવિા મુદ્દાીથી ટી
વિશેષ : ચય ઉંમર કાળે કરીને
પ્રાણીની અવસ્થા 0 આર્ કેમ કર્યું ?
શિશુ: બાળક- ૐ કારા નામ છેદી ન લાગે.
0 દ્રિવર્જા કેમ થયું ?
અહીં વય અ* નથી તેથી અમારે ૨/૪/૧૬ ગણુથી
આ પ્રત્યય થયા છે—
(૫) દ્વિષે' મૂર્ત− (નિમૂર્ત ૬/૪/૧૧૨ થી ૬) 0 કુમાર, વિગેર વગેરે વય ની અવસ્થાની વ્યુત્પતિ બૃહન્યાસમાં જેવી ક્રૂ
જેમકે માત !ગ્ન - ઉર્દિ સૂત્ર ૪૦૯ થી આ પ્રય અને ૬ ના યુદ્દ થઇ કુમાર બન્યું.
લાગે
હું શૈષવૃત્ત ઃ- • ચિત્ કયારેક નામને (૩) વરુ, નામ, માવેય, પાપ, અવર સમાન आयकृत सुमङ्गल, भेषजात् २/४/२८ આ નામોને સ્ત્રીલિંગી ફરવા હેાય ત્યારે રી લાગે છે, જે તે શબ્દ બિરો સત્તાવાચી હાય તા જેમકે
એરટ+ટીમલી પ્રકાશ મામદ+ઠ્ઠી=મામર્શ માની[૫૧] | (૮) માન, રોળ, ના, ચરુ, મૂડ, વાહ, શ, મુ, દ, ધાતુ પત્ર, આવપન, સ્થુ, ગત્રિમ, અમત્ર, મૂળ, આયલ, પિરવુ, શ્રે, દેવાશેર/૪/૩૦ માન વગેરે શબ્દે ને અનુક્રમે વર્ષે વગેરે અમાં જો તે શબ્દ વિશેષ નામ સુચક્ર હોયતે ફી પ્રત્યય લાગે માન પવઅ હાયતા માની વય અથ ન હેાયતા માના [પર] [342]
(૧૧)ના શેફે: ૨/૪/૩૧
બૃહદ્ વૃત્તિ
..
- ન્યાસ યુક્ત અધ્યાય-૨ પૃ. ૨૫૩

સૂત્રપૃથા નવા શેશળ પ્રવે :-- શેની, રોળ: ા નૃત્ય
:-જ્ઞાળ વગેરે શબ્દોને
સ્ત્રી તેણે વકલ્પે ટી () લાગે છે, જેમકે :શેઠળ + ક = Àાળી લાલ, વિકલ્પે થી મેળ + આત્ શેળા થશે
ગત ૨/૪/૮
પ્રવ્રુતે
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા
=
* અનુકૃતિ :–સ્ત્રીચાંદને સ્વત્રèી: ૨/૪/૧ સ્ત્રીમાં (૨) પૌરાતિĂા મુધાન કી થી ફી પ્રત્યય
Çાવશેષ :– ૦ જ્ઞાતિગણ :-- રોા વરુ, અવલ નટ,17,ચિત્ત,ચિરાગ,વિ ટ,મહન,ત્ર, વાળ ,દ્વાર,પુરાળ,ચંદુ.(વિશેષનામ)વૃત્ત ચન્દ્રમાળ(નદીવાચક 0 * શાળ વગેરે સદેતી વ્યુત્પતિ બૃત્તિ ન્યાસમાં જોવી અયાય-૨ પુ પક [૩૫૩] (૧૨) તેડરચર્ચાત્ ર/૪/૩૨ જે દાત :- ક્ષ પ્રવચાન્સ વર્ગાવિજ્ઞસ્ત્રિયો હી ઉં *સૂત્રપૃથ ૩: અતિમયાત સ્વાન્ । મૂર્ત, ભૂમિઃ । ધૂકી, પૂરું ચર્ની, નિઃ I પઢતાં ! પદ્ધતી, પદ્મતે: વિત:, રાતી 1
:
માં નૃત્ય :- ત્તિ કે ચિત્ત જેવા અવાળા પ્રયાને વને ? કારાન્ત નામથી સ્ત્રીલિંગ ના () પ્રત્યય વિકલ્પે થાય છે. ભૂમિ+ 1+1=મૂનો વિકલ્પ ન લાગે તેા ભૂમિ=ભૂમી અજ રીતે-પુછી પક્ષે સિ:-ધૂળ ની પક્ષે રનિ * અનુાત્ત :- (1) îા વિન્ધા મુલાન્ ટ્રી ૨/૪/૧૯ થી ૪ (૨) નવા ગેરે ૨/૪/૧૯થી નવા વિશેષઃ 0 અત્તિ કેમ કહ્યુ ? +iA () વૃતિ: રચના – અહીં સ્ત્રિયાં વિતઃ ૫/૩૯૧ થી ત્તિ લાગ્યા છે. માટે આ મુત્ર થી ૩ ન લાગે
=
|
-0- અર્ધા : વિશ્વ જેવા અ વાળો હૈં પ્રત્યય છે, તેથી મુત્ર ન લાગ્યુ. (ર્ડાન: સાપે થી ટ્ 0. મૂમિ વગેરે દેશની યુત્તિ માટે બૃહદ્દ વૃત્તિ-યાસ જોઇ જવા,
.
❤
•
શેટિ વ્યુત્પત્તિ:- જેમકેમજ ધાતુ મૂ કાન્તી ઉણાદિ સ્ત્ર ૪૬૫–મૃતિદ્િવ્રુત્તિક મેથી અ
પ્રત્યય થતા મ

Page #23

સ્ત્રી પ્રત્ય શેષવૃતિ :- (૫) પધ્ધતિ: ૨/૪/૩૩પપ્પત શબ્દ
0 ઉપલધ - આગ્ન સં યુગે ઘા લાલ થાય છે) ને સ્ત્રીલિગે વિક૯પે લાગે વિક૯પ qઘતિઃ10 નિત્ય છે-(જેમકે આકાશનું મહુવ) =પગદંડી [૫૩]
તે દ્રવ્ય સ્વભાવ હિત અમ ગુણ કહેવાય છે. [૬] રાવતે રાત્રે :- ૨/૪૩૪ સાવિત
* અવૃત્તિ:-ળી િમુક્સાની ૨/૪૧૯થી હીં શબ્દને શસ્ત્ર અર્થ માં સ્ત્રીલિંગે વિકલ્પ { લાગે તી] ના રોજ ઃ ૨૪ ૩૧ થી ના વિકલ્પ ત્તિ = ફાસ્ત્ર [૫૪]
વિશેષ:- વડ–એટલે કૃર, મુખ દw ( [ ૩૫૪ "
અથવા તો સ્ત્રી * ચાર અર્થમાં જ (૧૩) ડુતો ગુviદરે ૨૪૩ * સુત્રપૃથ0 – સ્વરાજૂ-૩ઃ ગુowતુ
(૧૪) ફામ્બિ: વા કરતા તેના ૨/૪/૩૬ *તિ:- ય કત્તા ગુણ, વવનાતવર્ધનના | સુપૃથ0 ફત-ન્મદિઃ વા ફીઃ તો તઃ ૨૨ સિક્યાં કીર્વા સાત વ, દુઃા વિસ્વી,વિમુઃ ! સ્વાતિ- વૃતિ :- ફની, તા. किम पाण्डमून गुणाादातारम्। आधुः स्त्रा। उत शत । -क्नः पलितासितात | पलिक्नी । असिक्नि किम् ? श्वेता पटी । अखरोरिति किम १ खरुरियम् 1 જ વ્યર્થ – (વર્ણવાચી શ્વેત વગેરે "सत्वे निविशतेऽपैंति पृथक् जातिष्ठ: र्दश्यते 1 . શબ્દોને સીલિંગે વિકલ્પ થાય. તે લાગતા માન સાડcવે પ્રતિભા
. Tન્ને જૂ થાય છે.), ર+કોચેની વિકલ્પ - ક નૃત્ય :- ઘર થી વર રહેલ અને વરુઆ ફતા–ધોળી શબ્દ વજીત ગુણવાચી ૩ કારાન્ત નામથી પર
અવૃતિ:- (૧) જોાિ મુન્ રવિ ૨૪/૧૯ સ્ત્રીલિંગમાં ફી () વિકલ્પ થાય છે. (શ્વર પછી
થી સ્ટ્રી (૨) નવા શેઃ ૨૪) ૩૧ થી નવી માત્ર એક વ્યંજન – ત્યાર બાદ હૃા ૩ હોય
પ વોપ :- 0 4 કાર મુક્વાને હેતુ સી નાં તેવા ૩ કારા. ગુણવાચી નામને શ થાય છે)
| ગની અનુવૃત્તિ અને સ્ નો જૂ થાય તે બન્ને સાથે પટુ-હોંશીયાર+=પ પક્ષે ટુઃ વિમુ+=વસ્વી પક્ષે વિમું સામર્થ્યરૂપ ગુણવાળી
લેવા માટે છે * 2 થી ન થાય તે પણ ન થાય કેટલાં પ્રશ્નો :- (હિ કેમ ન લાગે તે માટે)
0 રતાદ્રિ :- મૂળસૂત્ર સિદ્ધહેમ વ્યા. માં સ્પષ્ટ જ છે 0 4 થી ૫ર કેમ કહયું ?
ફત-ત-મત-રૉરિતાર્વત-નશ્ચ તેથી ફત-uત "
| દરિત, માત, ઘહિત એ પાંચ શબ્દો છે. ' Tigટમ: ધી જ મીન-૪ પછી બે વ્યંજન છે 0 ગુણવાચી શબ્દ કેમ કહયું ? ;
10 વગૉત્ કેમ કહ્યું ? *
| | તા તા અહીં નિર્દેશ છે - વર્ણવાચી નથી બાપુ: સ્ત્રી - ઉરડી - આ ગુણવાચી નથી.
0 બુનિ માટે બૃહદ્રવૃત્તિ -- ન્યાસ જુઓ :- જેમ 0 સકારાત નામ કેમ કહયું ? પ્રતા ઘટી - સફેદ પટી અહીં ૩ કાર નથી.
ધાતુ થી જ થા .. ઉણદિ સૂત્ર ર૧ ૦ થી
1 * પ્રત્યય લાગીને સત શબ્દ બન્યો આ 10 વર વજન કેમ કર્યું ?
' . '
0 અન્ય ઉદારવ્યું : વહ ચન્- વેત વણવાળી આ – અહીં દ] ga+=7ની પિટલ મા થી સુતા-કબર શીનરી ના વનથી શું ન લાગે.
હૃતિ+રી ળિો વિકલ રિત=લીલી ગુગની વ્યાખ્યાનો શ્લોક :
1 શષવૃત્તિ :- [૭] : Tઢતા વિનાન: ૨/૩૭ : 0 દ્રવ્યને આવીને જે રહે તે ગુણ, અતિ
. સ્ત્ર, ગ્રસિત દેને સ્ત્રીલિગે ફી વિષે લાગે છે. 0 દ્રવ્યથી જે જાય છે (દા. ત. કેરી માં અને તું ને વન થાય છે, પીળા પ આવતા લીલાશ ચાલી જાય છે) 0 દ્રવ્યથી પૃથફ જતિમાં જે દેખાય છે, | * રૂરિ-મપ્રકાશ મહા વ્યાકરણું પૂર્વાર્ધ મૃ. ૧૯૪ (કેરીની જેમ ઘાસમાં પણ પીળા લીલાપરું 12ન્યાસ :-- શનિથાન હિરા નામે થs 7 74 દેખાય છે.)
1 : ન્યાસ ૩૦
I
I

Page #24

८
पलित + डी = पलिक्नी परडी स्त्री असित + डी = असिवनि-माणगलिशी गाय विमलपे पलिता, असिता
[ 349 ]
असह-न-विद्यमान- पूर्व पदात्स्वाङ्गाद कोडादिभ्यः २/४/३८
★ सूत्रपृथ० असह- नञ् - विद्यमान पूर्व पदान् स्वाङ्गात् अक्रोडादिभ्यः
★ वृति :- सहादिवज पूर्व पदंयस्य ततः क्रोधादिवज ददन्तात्वाङ्गात् स्त्रियां ङी र्वा स्यात् । पीनस्तनी, पीनस्तना । अतिकेशी, अतिकेशा माला | सहादिवज नात् सहकेशा । अकेशा विद्यमान केशा । अक्रोडादिभ्यः इति किम् ? सुक्रोडा, सुवाला। स्वाङ्गादितिकिम् ? बहुशोफा, सुज्ञाना "अविकारो द्रव मूर्ती प्राणिस्थ खाङ्ग मुच्यते च्युतं च प्राणिनस्तन्निभं च प्रतिमांदिषु ” वृत्त्यर्थ :- सह विद्यमान पूर्व नु मे कोडादि पति स्वांग वाय अ अशन्त के नाम तेने स्त्रीलिंग ङी प्रत्यय ये थाय छे.
[१५]

www
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા
★ मनुवृति :- गौरादिभ्यो मुख्यान् ङी २/४/१७ था ङी (२) नवा शोणादे: २/४/३१थी नवा
विशेष :- 0 क्रोडादि गष्य :- क्रोड, खुर, गुद, शफ, वाल, भाल, गल, भग, उख, गोख, कर, भुज वगेरे 0 महुवन आति गसुने भाटे छे. तेथी किशलय करा, मृणालभुजा वगेरेभां ङीन लाग्यो.
0 वाणि पादा ठेभ यु ?
द्विगोः समाहारात् २/४/२२ था ही न लागे 0 अविकार उभ ? बहूशोफा - सोन 0 अद्रवम् भ ?
बहुकफा प 0 मूतम्भ ? बहुज्ञाना- हुज्ञान 0 प्राणिस्थ प्रेम ? - दीर्घमुखाशाला-मोटा
वाणी शाणा
o च्युतं च म ? बहुकेशी, बहुकेशारथ्या धांवाण वाणी शेरी 0 प्रतिमादिषु भ ? पृथुमुखी - पृथुमुखा प्रतिमा [340]
★ सूत्रपृथ०:- नासिका - उदर- ओष्ठ ना-दन्त-कम शृङ्ग- अङ्ग गात्र-कण्ठात्
पीनस्तन + ङी = पीनस्तनी पक्षे पीनस्तना- पुष्ट स्तन पाणी स्त्री.
★ वृत्ति: - सहादिवर्जं पूर्व पदेभ्यः एभ्यः स्वाङ्गेभ्यः स्त्रिीयां
अतिकेश - केशान अतिक्रान्ता त ांगी डी र्वा स्यात् । सुनासिकी, सुनासिका । नियमसूत्रमिदम् स्त्री-अतिकेशी पक्षे अतिकेशा
तेनान्येभ्यां बहुस्वरेभ्यः संयोगोपान्त्यश्च ङीन' स्यात् । सुललाटा | सुपार्श्वा
0 सहादि न भ यु ? सहकेश+आ सहकेशा- सहित, अकेशा - (नकेश: इति अकेशः ) देश रक्षित विद्यमानकेशा वा વિદ્યમાન જે તે (ङी न थयो ) 0 अक्रोडादि ह्यु ?
छे
डीन बागे सुकोड + आ = सुक्रोडा-सा२त्भोडा वाणी सुवाल + आ = सुबाला - सारायाण वाणी 0 स्वाङ्गात् ५ धुं ? बहुशोफा - महु सोलगाणी सुझाना - सारा ज्ञान વાળી-અને રસદ નથી તેથી ી ન લાગે 0 પ્રાણીમાં પહેલું પ્રાણીનું પાતાનું અંગ તે સ્વાંગ-લૈાકા :- જે વિકાર રૂપ ન હોય तेत्र (सोल), प्रवाही द्रव्यश्य न होय (हाल. ज्ञान-अमृत छे), प्राणीमा रहे होय ते સ્વાંગ કહેવાય, પ્રાણીથી છુટુ પડેલુ હાય અથવા પ્રતિમાં વગેરેમાં (દા.ત भुम - हाथ) પણ સ્વાંગ કહેવાય.
-
.
(१६) नासिकेोदरौष्ठ अङ्घादन्तक ं शृङ्गाऽङ्ग गात्र कण्ठात् २/४/३८
"नखमुखदनानि वा” I सुनखी, सुनखा, सुमुखी, सुमुखा । नाम्नि तु शूखा । पूच्छात् ा तथा दी पुच्छी, दी ध' पुच्छा । कारादीपुर्वान्नित्यम् - करपुच्छी । " क्रीतात्करणादेः " अश्वक्रीतीः क्तादल्पे । अभ्रत्रिलिप्ती चौरित्यादि । "सपल्यादा, हीनेन्तादेशश्च । सपत्नी, । एकपत्नी । " ऊढयाम्" पत्नी । 'पाणिगृहीतीति' पतिपत्नी । अन्तवतीं । एवं दढपतिः । ग्रामपत्नी । ग्रामपतिः ।
5 वृत्यर्थ :- सह नत्र भने विद्यमान ર્જિત પુર્વ પદ્ધ છે જેને એવા સ્વાંગવાચી नासिका, उदर, ओष्ठ, जङ्घा, दन्त, कण, शृंग, अङ्ग, गात्र भने कण्ठ शब्दने स्त्रीलिंगे डी વિકલ્પે થાય છે.
सुनासिक + ङी = सुनासिकी पक्षे सुनासिका कृशोदर + डी =कृशोदरी पक्ष कृशे दरा

Page #25

સ્ત્રી પ્રત્યયો 0 આ સૂત્ર વિધિ સુત્ર છે કેમકે અક્ષર નંગ.. ગ ] [૧૨] વત્તા ૨/૪૫ કરવાચી નામ પછી ૨૪/૩૮ થી ફી મા‘ત છે છતાં આ સુત્ર | આવેલ વત્ત પ્રત્યયાન્ત નામ ને અલ્પ અર્થ જણાત બનાવેલ છે તેથી નાણા વગેરે સિવાચ અન્ય | હોય તે સ્ત્રીલિગે ફી પ્રત્યય થાય છે અસ્ત્રવિત્રિત ચૌઃ બહ સ્વરી સ્વાંગવા ચી શબ્દોને તથા અન્ત = ઓછાં વાદળાવાળું આકાશ અવિરત+ી [] સંયોગવાળા ઢન્ત વગેરે સિવાયના સ્વાંગવા ચી] [૧૩] Tલુન: /૪/૪૮ બહુત્રીહિ સમાસમાં મુખ્ય રાને શું પ્રત્યય લાગે નહી.
અથ વાળે પતિ શબ્દ અખ્ત હોય તે તેને સ્ત્રીલિંગે જેમકે ટાટા-સારા કપાળવાળી- ન લાગે | વિકલ્પ હી થાય તેમજ પછી આગમ થાય છે. અને સુપાર્થસારા પડ વાળી-હી ન લાગ્યો | પછી=ન્દ્રપનિફી =ઢ છે પતિ જેને તેવી સ્ત્રી * અનુવૃતિ :- પતિ મુરાન છુ ૨/૪/૧૬ થી દુર | ઢંઢપની પક્ષે ટૂંપતિઃ
[૬૧] નવા શેઃ ૨/૪/૩૧ થી નવા
[૧૪] સા: ૨/૪/૪૯ કઈ પૂર્વપદ વાળે તિ શબદ
હોય તેને સ્ત્રીલિંગે ફી વિકલ્પ થાય છે અને તું ને 1 વિશેષ :- 0 ૩૪સહ્યાદ્ધિ કેમ કહ્યું ?
અતે આગમ થાય છે માનવનિ વિકલ્પ પ્રાતઃ सह नासिका, अनासिका, विद्यमान नासिका, सोदरा-कोरे
ગામની ધણીયાણી માં ફી ન લાગ્યો. 0 શબ્દની વ્યુત્પત્તિ જેવી
[૧૫] સત્તા ૨/૪, પ૦ સપના વગેરે શબ્દો માં
ફી પ્રત્યય લાગે છે અને ન અન્તાગમ થયો છે સરિન ધાતુ-ગન + સ્થાપ્તિ વનિખ્ય ઉણાદી સુત્ર ૧૦૯ થી |
-શેકય, પત્ની -જેને એક પતિ છે તે ઘ પ્રત્યય લાગી ન બન્યું
[૬૨]
[૧૬] ત્યામ ૨/૪/પ૧ પરણે તો સ્ત્રી અર્થ શષવૃત્તિ :- કી અંગે કેટલાંક સૂત્રો :
|| જણાતો હોય તે સ્વતિ શબ્દ ને ફરી પ્રત્યય થાય અને [૮] નવમુવાનની ૨/૪/૪૦ સë, નબ અને અન્તાગમ થાય qતકી પત્ની પરણેલી સ્ત્રી [૬૪] વિચનાન વતિ પૂર્વપદ છે જેને એવા સ્વાંગવાચી
[૧૭] વળતી ત ર૪/પર પરણેલી સ્ત્રી નવ, મુવ, શબ્દ થી પૂર જે સંજ્ઞા ન હોય તે સ્ત્રીલિંગે
અર્થ ને સૂચતા વાળા વગેરે શબ્દો ને કી ફી વિકલ્પ થાય છે. જેમકે સુનવ પક્ષે સુનવ-સારા
અ-વાળા નિપ તન કરાયા છે.
[૬૫] નખવાળી, મુમુવી પક્ષે સુમુ-સારાં મુખવાળી પણ
[૧૮] તવચન્તન્યૌ મા–ર્મિ : ૨/૪/૧૩ વિશેષ નામ હેતે ફી ન લાગે – શૂરાવા રાવણ
તિપની અને અન્તનિ શબ્દ અનુક્રમે ભાર્યા અને ની બહેનનું નામ છે.
[૫૬]
| ગર્ભિણી અર્થમાં નિપાન કરાયા છે. [૬૬] [૯] પુછાત ૨૪/૪૧ સહદિ વર્જિત પૂર્વપદ છે જેને એવા પુઇ શબ્દને સ્ત્રીલિગે હી પ્રત્યય વિકલ્પ
[ ૩૫૮] લાગે – ઢીંધપુચ્છ વિકલ્પ લીધપુછી = લાંબી પુંછડી (૧૭) સરદાત્ત નિત્યસ્ત્રીવ્રત ૨/૪/પ૪ વાળી
* સુત્રપૃથ – નાતે --સાન્ત નિત્ય સ્ત્રી પુરાત્ [૧૦] વર મળ વિષ : ૨૪/૪૨ – જે વેર,
*વૃતિ :- ચાન્તા િવજ્ઞાતિયાનેાડતાત્રિમાં મળ, વિષ, અને ફાર શબ્દ પછી પુરજી શબ્દ આવે તે
ટી સ્થાત | સ્ત્રીલિગે ફી પ્રત્યય નિત્ય થાય વરપુછી – કાબર
"आकृतिग्रहणा जाति लिङ्गानांचन सर्कामा ચીતરા પુછડાવાળી
[૫૮]
सकृदाख्यात निर्याह्या गोत्रच चरणैः सह" [૧૧] સીતાનું રાઃ ૨/૪૪૪ કરણ વાચી શબ્દ |
પુટી | ત્રાદા | નારાયન 1 ટી વારસાવિયત્ર નં પછી સમાસમાં આવેલ છે કારા. શ્રીત શબ્દને સ્ત્રી
મ્િ ? 4 1 જૂદા ( ક્ષત્રિય T લિગે હી પ્રત્યય લાગે છે. અશ્વદીતિ – ઘેડાવડે
म क्वचित् नित्यस्त्री जातेरपि आदनपाकी । शङ्खपुष्पी ખરીદ કરેલી
[૫૯]
।। पूगफली । दर्भ भूली औषधि विशेषा एते । . 6 o o o o o o o o o o o o o o * બૃહદ્વતિ-ન્યાસસહિત માં અધ્યાયઃ ૨ પૃ ૨૬૫
- ક વૃત્યર્થ :- ૨ કારાન્ત, નિત્ય સ્ત્રીશબ્દોની વ્યુત્પતિ:
લિંગી અને પુત્ર શબ્દ વજત અન્ય જાતિવાચી
૧/

Page #26

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા જ કારાત શબ્દને સ્ત્રીલિંગે ી પ્રત્યય લાગે છે. 1 પર રહેલ પુષ્ય શબ્દ, તદન્ત જાતિવાચી નામ ને સ્ત્રી
લોકાર્ચ - (બાત શબ્દ રાતિ ને | લિગે ટી પ્રત્યય થાય છે. પુa + ર = શged પર્યાય છે) આકૃતિ ગ્રહણથી જાતિનું ગ્રહણ - ઔષધિ
[૬૮] થાય છે. (જેમકે વૃત્વ – ગુટી) બધા ] [૨૧] ઉત્તમન્નાઈકનૈ રાગ વિઠ્ઠાત્ સ્ત્રા લિંગ વડે ન ભજાતી હોય તો (જે શબ્દ | ર૪/૫૭ - સમ, મન્ના, અનિન, ઈ રાળ અને વિષે ત્રી લિંગે ન હાય) પણ જાતિ કહેવાય | વતિ શબ્દ થી પર રહેલ પર શબ્દ – તદન્ત જાતિ (જેમ રાતના, ત્રાઢાળી – બે લિગ વડે પણ વાચી નામને સ્ત્રીલિંગે ફી થાય છે. grદ – ધિ જાતિ ઓળખાવાવ) અક વખત ઉપદેશ કરાવે છે તે પ્રકાર (સોપારીની વેલ)
[૬] છને પણ જાણી શકાય (પતાની જાતિથી ! [૨] જગો મૃતૂ ૨૪/૫૮ નસ્ વતિ શબ્દ થી પુત્રની જાતિ વિહિત થાય છે.) ગોત્ર પ્રત્યયા | પર મૂઢ શબદ – તદન્ત નતિવાચી નામ થી પર સ્ત્રી -ત્ત નામ પણ જાતિનું ગ્રહણ કરે છે. (જેમકે ! લિગે ને પ્રત્યય થાય છે. મંત્ર + ફ = મંગુન્ટી નાની – નડની છોકરી - નણ: – વિધિ
[eo] વાચનતૂ ૬/૧/પ૩) ચરણલક્ષણ શાખા- થી
L[૩૫૯] જાતિ ૮ + ક = ટી કઠ ગોત્ર ની સ્ત્રી -
(૧૮) ધરાવોrIકાઢઋત્તાન ૨/૪પ૯ 0 નું વજન કેમ કર્યું ? ત્રયા - ક્ષત્રિયની સ્ત્રી
* સૂવપૃથ0 :- ધવા TT TTr૮177 0 નિત્ય સ્ત્રી વજન કેમ ?
વૃતિ :- વાત્રકારતવર્ના સન્વતઃ સ્ત્રાવૃતર્ધવનાના
ટીઃ સ્થાનૂ | ઘટ મા ઘટી 1 TO I 34TI૮યદા - ખાટલી
न्तादिति किम् ? गोपालिका 0 રુદ્ર વજન કેમ કર્યું ?
- ક વૃજ્યર્થ :- % અને હેય તેવા દ્રા – શુદ્ર સ્ત્રી
શબ્દ સિવાયના ૨ (બંધથી સ્ત્રીલિગે ઉપરોકત દ્વાન્તો માં પ્રત્યય ન થયો
વર્તતા ધર – ભર્તાવાચી જ કારાન્ત શબ્દને અનુવૃત્તિ :- સચ્ચેિ મુઘાન કી ૨/૪/૧૯થી છું ! સ્ત્રીલિગે પ્રત્યય થાય છે. પ્રશ્ય મર્યા -
ક વિશેષ :- 0 4 અન્ત વાળા શબ્દનું વજન Z+=wrણી – આગેવાનની સ્ત્રી 10% + ઈ હ્યું છે છતાં ન લેપ થયે હોય તે રી લાગી શકે ! = = = ગણનાની સ્ત્રી છે. દા.ત. વતp4 – ને લેપ થયા પછી વતન [ 0 31 તાત કેમ કહ્યું ? રૂપ થઈ શકે – વતન ૬/૧/૪પ થી જ અને જાપાણિ = ગોવાલણ - અહી 1% શબ્દ સ્ત્રીમાં ટુp ૬/૧/૪૬ થી પ્રત્યયને લેપ
અન્ત છે માટે ન લાગે 0 4 થી પર કેમ ટહયું ?
* અનુવૃતિ - દિ મુજાન કી ૨/૪/૧૯થીણી – ઉંદરડી – ૩ થી પર છે માટે હી ન લાગે !
ક વિશેષ :- ભર્તાવાચી ને અર્થ - ભર્તા 0 =ાતે વાચી શબ્દ કેમ છો ?
ના સંબંધને લીધે બને છે જે શબ્દ પતિવાચક છે તે રેવદ્રત્તા – નામ છે જાતિ નથી.
જ શબ્દ સ્ત્રીવાસી થયેલ હોય એવો શબદ દા.ત. Eી રેષા – કયારેક નિત્ય સ્ત્રીલિગે પણ થાય વાણીયા – વાણીયણ, બેબી – ઘેબણ. [૧૯] પાઠ પળ વાટ્સન્તાન ૨૪/૫૫ 0 7 કેમ કહયું ? વા, દ, વર્ણ, વાત્ર શબ્દાન્ત જે જાતિવાચી નામ છે દેવદ્રત્તા – આ નામ જન્મ થી છે, પતિના ગે નથી તેથી પર સ્ત્રીલિગે ી થાય છે. બેનડ્યે પાડા: [ 0 ધવ કેમ કહયું ? સT – નાન – વનસ્પતિ
[૬૭] | પ્રસૂતા – અહીં પણ પ્રદૂત નામને પતિના ગે નામ [૨૦] બતાજી પ્રાન્ત શરીવાપુપત ર૪પ૬ | થયું નથી. સત, અષ્ટ, પ્રાન્ત, રાત, , અ વજિત શબ્દ થી | 0 મત કેમ ?

Page #27

સ્ત્રી પ્રત્યે
सहिष्णुः सहिष्णुनी पत्नी - उ द्वारा () ज्येष्ठ नी पत्नी जेष्ठा डेभ यु ? ही अजादेः २/४/६ सुत्र थी
छे
[390]
(१८) पूतक्रतु- वृषाकप्यभि-कुलित-कुलिद दैच ०/४/६०
* सुत्रपृथ पुतऋतु वृषाकपि कुदा
★ वृत्ति पुतक्रतोः स्त्री
पुतक्रतायी
નૃત્ય :- पूतक्रतु, कुसित, कुसिद या पांय નામ રૂપ છે સ્ત્રીલિંગે તેને કી છે અને ૐ ના ચેત્રે અન્ય સ્વર ને હું થાય हा.. पूतक्रतु + डी = पनकौ + डी = पूतक्रतायी પુતઋતુની સ્ત્રી
:- एभ्यः पञ्चभ्यो ङी योगेऽस्यतस्यैः
o
अनि कुरिती साथै छे. मनावीत्री
0 अन्य दर :- ( डी प्रत्यय ) अग्नि = अग्नायी, कुसित कुसिता कुसिद = कुमिदायि वृषाकप = वृषाकपाय [ 3५१]
(०) मनेरौ च वा २/४६१
#
वृषाकपि, अनि पतिना विशेष પ્રત્યય લાગે
★ सूत्रपृथ० :- मनोः औं च वा
* वृति :- मतोर्वा तद्योगे औरै स्थानम् मनायी । मनावी । मनुः
નૃત્ય
• डी वि
:- मनुनी स्त्री अर्थ थाय छे. डीना योगे मनु नाउ न! ऐ तथ औ थाय छे मनु+ = (1) मनै+ङी=मनार्थी (ऐकैतोड बाय १/२/२१) (२) मनो
उहि सुत्रः ७८० - कृलाम्यतिथी अतः प्रत्यय

૧૧
+ ङी=मनावी (ओदौतावाद १/२/२४) (3) मनुः (डी ન લાગે ત્યારે
★ अनुवृति :- (1) गौरादिभ्यो मुख्यन् डी २/४/१७ आते ही ना योगे आन अन्तागम थाय (२) वाद्योगादयाकान्तात् २/४/५०
विशेष :- 0 यागात्
?
पुताः क्रतवो यथा सा-पुत्रतुः नदीं ङोन लागे ।। વ્યુત્પતિ શ્રૃતિ ન્યાસસહિત, અધ્યાય ૨ ! ૨૭૬ पुतऋतु – पुगः क्ते - पूनः कृतः + अप्रत्यक्ष का पुत्रः कः इति पुतऋतु या रीतेश होनी व्युत्पत्तिई नही.
★ अनुवृति :- (1) गौरादिभ्यो सुख्यान् ह्री २/४/१७ थी डी (२) पुतकुतु वृषाकप्यनिकुसित कुसिदादे च २/४/६० थी ए (३) घवावोगाद् २/४/१८ श्री धव મૈં વિશેષ :- સૂત્રમાં મુકેલ ચા ને સંબંધ औ च साधे नहीं अन्यथा मनायी,
1
मन्वषु यानिष्ट ३ष व लय [392]
(२१) वरुणेन्द्र व शस्त्र मृडादान्चान्तः २/४/१२ सुत्र पृथ० :- वरुण इन्द्र भन शर्वरुद्ध मुद्दात् आनू च अन्तः ★ वृति :- एभ्यः पम्पों डीस्तयोगे आन्चान्तः वरुणा
नी | इन्द्राणी |
वृत्यर्थ :- पतिता नामना योगे स्त्री द्विये वर्तता मर्तायाथी वरुण, भय, शत्रु, रुद्र, मृडस ने स्त्रीलिये ङी प्रत्यय थाय छे
वरुण + डी = वरुण + आलू + डी वरुणानी = वरुष ની પત્ની
इन्द्र+डी इन्द्र + आन् + डी = इन्द्राणी = ४-द्रनी पत्नी ★★ अनुवृति:- (i) गौरादिम्यो मुख्यान् ङी २/४/१५ श्री (२) कान्तात् २/४/५५ थी व
विशेष :- 0 व्युत्पत्ति :
वृतिન્યાસ અવ્યયઃ ૨, પૃ. ૨૭૭ ખાસ જુએ જેમકે वृणेतु + पाहि नो उण = वरुणः 2 0 आन्वान् श्रभावे आनू पशु भिन्न प्रत्यय यात ते अनेकवर्णसर्वस्य ७/४/३०७ थी सर्व તે આદેશ થઇ જાય
[393]
(२२) मालाचार्योपाध्यायद्वा २/४/६३
★ सुत्रपृथ० :- मातुल आचार्य आध्यायात् वा वृति :- एम्यस्त्रिमा हस्तयोगे च आनू अन्तो वा । मदानी, मातृली | सुतादिपाठान्न त्वम् -
आचार्यानि
C a
O O
" वा લઘુવૃત્તિ અનસૂરિ ૪. ૨૮૯
* 2
ऋ
वृ + गुण
G
थ्यो
v

०
---दारिम्य उप हि सुत्र १८६ थी
3

Page #28

૧૨
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા आचार्थी, उपाध्यायानी उपाध्याय।।
मन्यत्रापि यथायोगम् । - "सूर्या देवतायां वा” । डीस्तयोंगे चानन्तः । सूर्याणी, 卐 वृत्यर्थ :- यव, यवन, अरण्य, हिम सूर्या । "आर्यक्षत्रियादा" । आर्याणी आर्या । क्षत्रियाणी, शथी समे।, लिपि, ऊरु (
iशा). क्षत्रिया ।
મહત્વ અર્થ જણાતો હોય તો સ્ત્રીલિગે હું ક વૃર્થ :- (પતિના નામથી સ્ત્રી પ્રત્યય થાય છે તેના યોગે કાન અન્તાગમ થાય पायी मना) भातुल, आचार्य, उपाध्याय शहा यवान दोषः य+ङीयवानी - 1364 ने स्त्रीलि' की 14 लागे छ.डि न। यो) यवनानां लिपिः यवन डी-यवानानी-यवनानी लिपि आन सन्तासभ थायले मातल+डि-मादलानी | ऊरअरण्यम-अरण्य की अरण्यानी-विशा ५क्षमातुली (धवाद्योगा..तात् २/४/५ श्री डी) मानी महद् हिमम हिम+की हिमानी मालिम ० क्षुम्नादीनाम् २/3/८६ था न् नेम्न थायअनुवृत्ति:-(1) गौरादिभ्या मुख्यान ही २/४/१४ आचार्थ + डी = आचार्यानी वि४८आचार्थी
विरुद्रमडादान्वाननः२/४/१२थी आन् उपाध्याय + ङी = उपाध्यायानी १४८२ उपाध्याची
विशेष:- 0 लिपि अयमा यवन १६ ★ मनुकृति :- (1) गौरादिभ्यो मुख्यान् ङी २/४/16
हुभयो ? था डी (२) धवाद्योगाद पालकान्तात् २/४/५८ या घव
यवनस्य भार्या - यवनी - विपि २२ नयाभार । (3) वरुणेन्द्र भवशवरुद्र मुडादानवान्तः २/४/१२ या आन्
સૂત્ર ન લાગતા ફી જ લાગ્યો 卐विशेष :-0 ॥ सूत्र या धव (लता) योग 0 1 24 सिवाय यवादि मां श्रीत्वम । नया सभात याय छे. - अमनु स्पाटम् -
રહેતું માટે પ્રતિ ઉદાહરણ આપેલ નથી, शति :- [२३] सूर्यादयतायां वा ४/६४.0 विशष नाम डाय तो यवा, यवना वगेरे य.य. पतिता नामा योगे भने हेत। ३५ 2५ मा
प
शु पति :-२५] यो डायन च वा /४/६७ ભવાચી સૂર્ય શબ ને સ્ત્રીલિગે હું વિદ૯પે થાય છે ? 3 પ્રત્યયાન્ત નામને સ્ત્રીલિગે થાય છે–તેના વેગ भने तना योगे आन् सन्तागम थाय के सूर्याणी
विमा विरपे डायन सन्तागम थाय गान्ध-नही-गार्य सर्या सय हवनी स्त्री (मध्यमवनमा 1.4l I+डायन + डी-गाायगी १५ डायन्न सागता भां आप
[७] | गाय+डीगार्गी थशे. [२४] आर्थक्षत्रियाद्वा २/४/६६ आर्थ (गभ गाायणी – गगस्य अपत्यम् इति (गर्गादेयजू' १/१/४२ अर्थ-विशेष यर्या सयुक्तिमायान्तर मा. १५. 3२८) | या यञ् ) गग+यजू (जिणिति ४/३/५० था वृद्धि)
ने क्षत्रिय समने स्त्रीलिंगे डी विथे थायना गाम, डी प्रत्यये गाायगी गगनापुत्री योगे आन् सन्तागम थाय छे (1) आयो गी पक्षे आर्या0 गार्गी --- गाय +डी (व्यञ्जनात्तस्थितस्य २/४/८८ था (२) क्षत्रिवागी वि४५ त्रिपा-२वीनु विशेष नाम व सोप) = गाम् + की = गार्गी यु [७] - विक्ष्ये आत् प्रत्यय साम्यो छे [७] | 0 अन्यत्र पण यथायोगे की प्रत्यय याय छे. [3५४]
[ સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાશન સુત્ર ૨/૪/૬૮ થી ૨/૪/૭૨ (२३) यव यवनाऽरण्य हिमाद्दोषा-लिप्युरमहत्वे तथा २/४/८,८,१० २६,२७ मे सुत्रमा ङी लागे
[3947 ★ सूत्रथ0 :- यव यवन अरण्य हिमात् देष (२४) उताऽप्राणीनश्चायुरज्ज्वादिभ्यः ऊ२/४/७3 लिपि महत्त्वे
* सूत्रथ०:- उतः अप्राणीनः च अ-यु *वृति:- एभ्यश्चतुभ्यो यथासङ्खयं दोबादौगम्ये डीः जआदिभ्य रुड़ स्यात् , ङी योगे चानन्तः । यवानां दोषो यवानी । यवनानां लिपि यवनानी । उरु अरण्यं अरण्यानि महदिहभं हिमानी ।। * अन्यत्र की प्रयोग सुमामा पूर्वाध' ५. १६६ - यो डायन् च वा । गाायणी, गार्गी । एव. -२०० डी विशे विस्तृत या
। साना साना नाना पपनाना
००० ०००

Page #29

૧૩
સ્ત્રી પ્રત્યયો * વૃતિ :- ઝુઝાતિ વાર્નિાડપ્રાળિજ્ઞાતિ વાનો તાત્ મુવી+કર્=સુવાહૂ: સ્ત્રીનું વિશેષ નામ સ્ત્રિકાનૂ૩ 4 , ન તુ નાજ્ઞાાગ્નિશ્ચ | કુ: | | + =+: – નાગની માતા, નટૂડ = કમડલ મચવૂઃ ઘriળજ્ઞાતિવર્ગના | યુર=વિતાવવું 0 ખાસ નામ કેમ કહ્યું ? स्त्री रज्जुरित्यादौ नोड्. ।
વૃતવાદઃ - ગે હાથવાળી સ્ત્રી, ખાસ નામ નથી માટે Rવાહન માર્નાનિ” સુદૂ, , મ ! રૂ ન લાગે.
[૩૪] g-ટૂઃ | ના —ત ટુ: |
[999] ક વૃત્યર્થ :- મનુષ્ય જાતિવાચી અને અપ્રાણી જાતિ વાચી એવા ધ્રુવ ૩ કારાન્ત
| (૨૫) ૩૧માં સહિત સંતશામ સ્ટTir:
૨૪/૭૫ નામને સ્ત્રીલિગે રૂ. (૪) પ્રત્યય લાગે છે પણ અને શું હોય તે તથા ૪ વગેરે શબ્દોને આ + સુપૃથા:- ૩ નાન-તહેત સંત-તારામ નાદ્ધિ સુત્ર ન લાગે,
{ ૩ઃ 0 મનુષ્ય જાતિ :- +=6:- કુની વૃત્ત :- ૩પમાન વારિઃ સંહિતાર્થ gpભ્ય: 0 અપ્રાણી વાચી :- શ7+=અન્ન: તુંબીની ઘરર કા: સિગ્રામ્• ન્ / રમે: સંદિતો: વલ
L નાર -સતી-: ધશ: ને સાધવઃ 10 પ્રાણી જાતિવાચી નું વજન કેમ કર્યું ?
ક વૃયર્થ :-ઉપમાન વાચી શબદ, સહિત, આવું:-અહીં કકાર. છે તોપણ ન થયે
સહિત, રામ, વા, ટર્મંગ શબદથી પર રહેલ
ક શબ્દને સ્ત્રીલિગે રૂ. (૪) પ્રત્યય થાય છે [0 વજન કેમ કર્યું ? સદગ: સ્ત્રી – અધ્વર્યુની સ્ત્રી - ૩ અને છે.
જેમકે (ઉપમાન) – મf+7 = મારૂ
| રશ્માના જેવા ઉવાળી સ્ત્રી, તા: સહિ0 વજન કેમ કર્યું ? g: = દોરડી – મદુ ન થાય
ત +૩+કરૂ-બને ઉરુ સાથે હોય તેવી સ્ત્રી
જ અનુવૃતિ:- રતા વાળનશ્ચાયું રજ્ઞયાદ્રિશ્ય ક વિશેષ:- 0 1 ગારિ એ પ્રમાણે બ.વ.
! ૨/૪/૭૩ થી ક. આકૃતિ ગણને માટે છે. હનુ=જડબુ-જ્ઞાવિ માં આ શબ્દ નું વજન છે માટે હક્ક ન લાગે.
# વિશેષ :- 1 નાન વાચી કેમ કયું? 0 દવ ૩ કારા. કેમ કહ્યું ?
પાનેર: – પુષ્ટ ઉવાળી સ્ત્રી પુષ્ટ શબ્દ ગુણ સાચી વપૂઃ – દીધું ૩ કારા. છે.
છે માટે કર ન લાગે 0 v . 1 કેમ ન લાગે ?
0 અન્ય ઉદાહરણ છેક ગુણવાચી શબ્દ છે માટે
સંદિર: બન્ને ઉરૂ સાથે જોડાયેલા હોય તેવી સ્ત્રી 0 ૩૬ એવો દીનિર્દેશ ઉત્તર સુત્ર માટે છે તેનાથી
દુ-સાથે=ા , રા=ખરી=ાર: વાન – સુંદર= નાર,સાવ,ggT , એમાં દીધ – નિપાતન સિદ્ધ છે. 1 Late Rair-a
| વાFિE, HT–ચિમ=૮મળ : 0 અન્નકાદ્રિ માં પથુદાસ નગ્ન હોવાથી ૩ વર્ણાન્ત ને
છે શષવૃતિ – [૨૭] ની - -- -- * જ ક્યું. પ્રત્યય લાગે છે. 1 2
આ શબ્દ નિપાન કરાયા છે નર નારી, સર્વ-સખી શેપવૃતિ :- [૨૬] વાદત્ત ! મ0ાર્તા- બન્ને ફ્રી અન્ત વાળા 12T[=પાંગળી, ઝૂ સાસુ બને નિ ૨/૪/૭૪ અંતે ચોદુ શબ હોય, તેવા શબ્દોને , કટુ અન્તવાળા છે અને શબ્દને જે વિશેષ નામ હોય તે સ્ત્રી
[૩૪૭] લિગે ઝg. પ્રત્યય લાગે છે,
(૨૬) ચૂનતઃ ૨/૪૭૭ *1 - દીવનિર્દેશ બૃહદ્વૃતિ ન્યાસ સહિત અધ્યાય | * સુત્રપૃથ0 – યૂનઃ તિઃ ૨ – પૃ ૨૮૨.
* વૃતિ – સ્ત્રિયમ્ યુતિઃ | * 2 પય્દાસ નગ – લઘુતિ અવચૂરિ – પૃ. ૨૯૩ ! E અનાળે વૃધેડાગો દુર THI 77 ઃ
[૭૨]

Page #30

૧૪
कारीषगन्ध्या । दैवदत्य इत्यादि ।
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા શૈષવૃતિ :– [૨૮] બનાવે વૃદ્ધોળિો વદુવા ગુરૂવાસ્યસ્થાઽન્તસ્ત ય: ૨/૪/૯૮મા ભિન્નવૃદ્ધઅર્થમાં વિધાન કરેલા
નૃત્ય :- યુવર્ શબ્દને સ્ત્રીલિંગે ત્તિ પ્રત્યય લાગે છે યુવતિયુતિઃ યુવતિ (જ્ઞાન્તા નાડજ્ઞઃ ૨/૧/૯૧ થી TM લેખ)
|
अणू અને જૂ
પ્રત્યયો થયા પછી બહુસ્તર
Ā વિશેષ :- 0 નિયૂનિ માં ટી કેમ લાગ્યા ? નિયુની-યુવાના નીકળી ગયા છે જ્યાંથી તેવી નગરી અહી’ (૧) સ્ત્રિયાનો...છી: ૨/૪/૧ થી ડ્ડી લાગ્યા છે (૨) શ્વન યુવન. ..૨/૧/૧૦૬ થી ચુવન્ ના વ ના ૩ થતાં દીધ यू બન્યા છે.
|
વાળ અને ઉપાન્યમાં ગુરુ અક્ષર વાળા શબ્દોને ત્રી લિંગે ત્ર (7) પ્રત્યય થાય છે (પછી ઞાત્ સૂત્રથી આ લાગે છે) અણુ :– (૧) રાષધ વન્ધાડ, વરિષ ગન્ધિ: (વેવમાનાનૂ ૭/૩/૧૪૭ થી ૬) (ર) વાઘે: અવત્ય પૌત્રાદ્રિ સ્ત્રી (સે: પત્યે ૬/૧/૮ થી ′′) (૩) જારિષશસ્ત્ર (અવળે વર્ષેય ૭/૪/૬૮ થી ૬ લે ૫, अणू ને ઝૂ ધ માં મળી જશે પુન ારની વૃધ્ધિ થઇ) (૪) વિશલ્પ્ય (૫) कारिगन्धा (आत् ૨/૪/૧૮ થી )
इञ् :- देवदतस्यापत्यं पौत्रादि स्त्री
તાશ્ત્ર ૬/૧/૩૧ થી જૂ-વૈવ+વ+બા-વૈવસ્થા (વિશેષ ખુલાસા માટે બૃહન્યાસ ખાસ જૉઈ જવા પૃ. ૨૮૫-૨૮૬ [૭] [396]
0 યુવતી કઈ રીતે બન્યું ?
યુ મિત્રો—ધાતુ યુ+ાર્દિ* અતિ પ્રત્યય તે ત્િ હાવાથી યુર્ આદેશ યુતિ+થ્રી ફતેૉડસ્યર્થાત્ ૨/૪/૩૨ થી ફી લાગ્યો છે.
.
ઉણાદિ સુત્ર ૬૫૮ ચે:વિર્ થી અતિ પ્રત્યય પૂ. મહેાપાધ્યાય શ્રી વિનય વિજયજી ગણિવરે રચેલ હમ લઘુ પ્રક્રિયાના શ્રી પ્રત્યય પ્રકરણના...તપાગચ્છીય આગમાધ્ધારક આ. દેવ શ્રી પૂ. આનંદ સાગર સૂરીશ્વરજી ના શિષ્ય ઉદારદિલ ચેતા પૂ ઉપાચાય ક્ષમાસાગરજી મ. સા. ના પ્રશિષ્ય તપસ્વી રત્ન પૂ. પંન્યાસ સુશીલ સાગરજી ગણિવયના શિષ્ય રત્ન ક્રિયારૂચિવ ત પૂ. મુનિરાજ શ્રી સુધ સાગરજીના શિષ્ય સુનિ દીપરત્નસાગર (M. Com MEd) કરેલા... ગુજરાતી અનુવાદ તથા સંસદ` વિવરણ સમાપ્ત
અમારા ઉપકારી માતા પિતા
તારામહેન કાંતિલાલ ઠક્કર

-
કાંતિલાલ લક્ષ્મીચંદ ઠક્કર

Page #31

કારક પ્રકરણ
૭ કારઠ પ્રકરણ ૭
નામ કે ક્રિયાપદની જે અન્વયે દર્શાવવા માટે નામને અને ક્રિયાપદને જે પ્રત્યયો લાગે છે તેને વિભકિત કહેવાય.—નામને જુદાજુદા અર્થમાં જુદાજુદાં પ્રત્યય લાગે છે. આ વા પ્રત્યયોને આધારે વિભકિતઓના સાત ભાગ પાડેલા છે. પ્રથમા-દ્વિતીયા-તૃતીયા .. થી સપ્તમી સુધી આ વિભકિતઓમાં ષષ્ઠી-સંબંધ વિભકિતના અન્વય અન્ય નામની સાથે હોય છે. અને તે અર્થ વિશેષણના જેવો છે. માટે તેને વિશેષણ (સંબંધ) વિભકિત કહેવાય છે. ષષ્ઠી સિવાયની વિભકિત અન્વયે ક્રિયાપદ સાથે હોય છે માટે એ વિભકિતઓ કારક વિભકિત કહેવાય છે.
કારક એટલે ક્રિયાની સાથે સંબંધ |"कर्ता कम च करणच सम्प्रदान तथैव च
રાજાધિરાણે ફૂલ્યાદુ અને પર્ * સ્વાદ્યર્થ પ્રકાશ પૃ. ૨ કારક છ છે.- કર્તા, કર્મ, કરણ, સમ્પ્રદાન, અપાદાન, અધિકરણ– કારકનો અર્થ સિધહેમ વ્યામાં રર/૧ સૂવથી રજૂ થયો છે. અને કાર અનુક્રમે ૨/૨/૨, ૩, ૨૪, ૨૫, ૨૯, ૩૦ એ છ સૂત્ર દ્વારા સંક્ષિપ્ત રીતે વ્યાખ્યાયિત થયા છે. - આ વિભાગમાં કારમાં ઉપયોગમાં લેવાતી વિભકિતઓના સામાન્ય તથા વિશેષ નિયમો આપેલ છે. સિધહેમ વ્યા. માં સૂત્ર રર/૧ થી રર/૩૦ કારકનું નિરૂપણ કરે છે અને ૨/૨/૩૧ થી ... વિભકિત પ્રયોગ વિચાર છે. ર/ર/૩૩ થી ઉપપદ વિભકિત વિધાનો છે. (૧) ર્તા :- કેઇપણ પદ જ્યારે કિયાના કરનારને દર્શાવે છે. ત્યારે તે કર્તા કહેવાય છે.
પ્રક્રિયા સુત્ર સંબોધન પણ કર્તા અર્થનું જ સૂચન કરે છે + પ્રથમ ૧થી૩ (૨) કર્મ :- ક્રિયાનો વિષય કે ક્રિયાનું લક્ષ્ય બતાવનાર પદ + દ્વિતીયા ૪થી૧૫ (૩) કરણ - ૫દ જ્યારે કિયાનું સાધન, રીત કે કારણ દર્શાવે તે
+ વતીયા ૧૬થીરર (૪) સંપ્રદાન :-- કંઇક આપવાની ક્રિયાનું જે ગૌણ કને, જેને ઉદ્દેશીને કંઇક અપાય તે
+ ચતુથી ર૩થી૩૧ અપાદાન - અપાદાન એટલે છૂટા પડવું–જેનાથી છૂટા પવાની ક્રિયા થઈ હોય તે
+ પંચમી ૩રથી ૩૬ ૯) અધિકરણ :- ક્રિયાનું સ્થાન, સમય, આધાર
+ સપ્તમી ૩૯થી૪ર સંબંધ
+ ષષ્ઠી ૪૩થી૪૮
૪થીપ૮ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ * સ્વાદથપ્રકાશ–કર્તા–પૂ. આચાર્ય વિજય લાવણ્ય સુરિજી - આ ગ્રન્થ ૧૯૮ પૃષ્ઠમાં કારક પ્રકરણનું
સુંદર નિરૂપણ કરે છે – જિજ્ઞાસુઓએ ખાસ જોવા જેવો છે.
વિશેષ વિઘાને

Page #32

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા ###########**** કારક – પ્રકરણ
****************** (૧) વિજયા દેતુઃ શ્રાવકૂ ર/ર/૧ | ક્રિયા બે પ્રકારે છે (1) કલાત્મિકા (૨) વ્યાપારામિકા * વૃતિ :- વિભા દેતુઃ (1) જર્નારિ IRH | 0 ક્રિયામાં ભાગ લેવા સાથે જે કોઈ સયિ હોય તેવા મવતિ | તાજા રાવળ સમતfr:નિર્તવ સામર્શે | કર્તા, કર્મ વગેરે તેનું નામ કારક રાજિતરિાવતે | પવિત% સહમૂદ્રષ્ય માવિન 7 10 ક્રિયામાં ભાગ લેનાર ન હોય અને માત્ર નિમિત્ત રૂપે ક્રિશિહિ gવામિન્ના તે જાતીતિ રિમિતિ અન્વયે | હાય - ક્રિયા હિત હોય તેને કારક ન સમજવા સંજ્ઞાસાશ્રયુનિશ્ચિત વ્યાપાર નિમિત્તવમળ ત્વઃ 10 અન્વયં સંજ્ઞા હોય ત્યાં સ જ્ઞાવાચક શબ્દની આવૃતિ कारक संज्ञ न भवति ।
થાય છે (અન્વયં એટલે અને અનુસરવું) કર “ત્યર્થ - ક્રિયાનો કારણભૂત હેતુ -
આ સૂત્ર સંજ્ઞાસૂત્ર છે આ સૂત્રમાં કિા હેતુઃ ક7 (કર્તા-કરણ-કર્મ વગેરે છે) કારક સંરક| એ સંજ્ઞી છે. અને જમ્ એ સંજ્ઞા છે અન્ય સંજ્ઞા થાય છે-દ્વોમાં સ્વ-પર આશ્રય સબંધિ | હેવાથી સંજ્ઞાવાચક £TX શબ્દની આવૃત્તિ થશે તેથી ક્રિયાનું ઉત્પાદક સામર્થ્ય એજ શક્તિ (કારક) એક દરમ એ નિસા દેતુ: નુ વિણ બનશે બીજુ કહેવાય છે–વળી તેજ શક્તિ જ્યાંસુધી દ્રવ્યનું | વાજમ સત્તારૂપે રહેશે–આમ ૧ કિયા દેતુ: %ારવમ્
અસ્તિત્વ હોય ત્યાં સુધી અંતનૈિહિત (સાથે એ પ્રમાણે સૂત્ર થશે. ૪+ળ થી પ્રથમ કા શબ્દ જન્મેલી) હતી છતી, ક્રિયા સમયે જ અભિ-1 બને તેને અયં શ્રિ થાય છે ક્રિયા એટલે
વ્યકત થાય છે (જેમ કે-જ્યાં સુધી અગ્નિ ત્યાં સુધી| વ્યાપાર અને આશ્રય એટલે કર્તા દાહકત્વ શકિત)
આ પ્રમાણે ત્રિાશય અથ કરવાથી કેવળ ક્રિયા માત્ર – તિતિ :( માં એટલે ક્રિયા અને
ના હેતુઓની જ કારક સંજ્ઞા થતી નથી. એટલે કર્તા, ક્રિયાનું કર્તુત્વ જ ન હોય તેની
સામ બે પ્રકારે છે (૧) સ્વઆશ્રિત(૨) પરાશ્રિત સ્વ-પને કારક સંજ્ઞા થાય) -- પ્રકૃતિ અને પ્રત્યય આશ્રિને ત્રણ પ્રકારે ક્રિયા થાય છે (૧) સ્વાશ્રિત ક્રિયા ના અર્થ સાપેક્ષ આ અર્થ કારક સંજ્ઞાને
| :- ચૈત્ર માસ્તે ચૈત્ર બેસે છે કર્તારૂપ કાસ્વાશ્રય સંબંધિ આશ્રય કરવાથી જ્યાં જયાં વ્યાપારનો આશ્રયેન
વ્યાપારાત્મક ક્રિયાનું સંપાદક છે હોય અને માત્ર નિમિતવહોયતેવા હેતુ વગેરેની
(૨) પરાત્રિત ક્રિયા :- ઘસતિ ધડ કરે છે. કારક સંજ્ઞા થતી નથી.
(૩) ઉભયાશ્રિત કિયા :- ગામ માવ્યતઃ મિT વિશેષ :- વૃતિને સ્પષ્ટ કરવા અલગ અલગ મિત્રો પરસ્પર ભેટે છે. આ ત્રણે ક્રિયામાં સામર્થ મુદ્રામાં વિભાજન કરી વિશેષાર્થ રાષ્ટ છે પ્રિયંકર | શકિત તે કાર કહેવાય. સૂરિ કૃત ટીપણુ–પ્રક્રિયા-પૃ. ૧૦૮ પણ જોવા જેવું છે
દૃષ્ટાન્ત થી છ કારકની સ્પષ્ટ સમજ 0 ક્રિયા એટલે પ્રવૃતિ માત્ર
(૧) સાધક પૂજે છે (પૂજ્વાની ક્રિયાને કર્તા સાઘક છે) ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ) સાધક અરિહંતને પૂજે છે (કર્મ) * વૃન્યથ - પંડિતવય શ્રી વજુભાઈ સાથેના વિચાર
(૩) સાધક ચેતના-મન-શરીર–સામગ્રીથી અરિહંતને વિમશ પરની નેધેલ છે. - સામાન્ય તયા પ્રક્રિયાકાર
પૂજે છે (કરણ) લઘુવતિની વૃતિને અનુસરે છે- હીં લઘુવૃતિમાં બૃહદ્ |
| (૪) સાધક અરિહંત કે સિદ્ધપણાને માટે ચેતના (ભાવ) વૃતિ કરતા ગમે તે કારણે વતિ ભિન્ન અને અપુર્ણ
અને સામગ્રી (દ્રવ્ય) થી અરિહંતને પૂજે છે (સંપ્રદાન) લાગે છે – પ્રકિયાકારને પણ તેમ લાગ્યું હશે તેથી |
(૫) સાધક પરભાવ દશાથી છૂટો પડીને અરિહંત કે બૃહદ્ગતિની નોંધ કરી છે – સૂત્ર ન્યાય–પરિભાષાથી
સિધ્ધપણાને માટે ચેતના (ભાવ) અને સામગ્રી (દ્રવ્ય) યુક્ત વૃતિ ધરાવતું હોઈ – લધુવૃત્તિના ભાષા. માં યોગ્ય
થી અરિહંતને પૂજે છે (અપાદાન). ન્યાય નથી મળે. દિપિકા પ્રકાશમાં પણ જુદા શબ્દ થી ન્યાય અપાય છે – માટે “વિશેષ” જાઓ * વિશેષ = હેમ દિપિકા પ્રકાશ ભા. ૧ ને આધારે

Page #33

કારટ પ્રકરણ
(૬) સાધક પરભાવ દશાથી છૂટો પડીને અરિહંત કે
(૩) કામ ૧/૨/૩૨ સિધપણાને પામવા માટે ચેતના (ભાવ) અને (૮૦).
*વૃતિ :- સત્ સબ્ધાવનારું નાનઃ પ્રથમ સ્વાદે વI સામગ્રી થી જિનાલયમાં અરિહંતને પૂજે છે (અધિકરણ)
કૃત્યર્થ :- સાધન અથ માં વતતા (૩૪૯]
નામથી પર પ્રથમ વિભકિત થાય છે દે તેવ (૨) નાગ્નઃ પ્રથમૈયા – વિઠ્ઠી ૨/૨/૩૧ (સંબોધનનો વિષય તે આમત્રણ) * સુત્રપૃથ -નામત: પ્રથમ / દ્વિ
* અનુવૃતિ – નાનઃ uથી દિવ ૨/૨/૩૧ * વૃ ત્ત :- સ્વાર્થ – જિતરા-શક્ષિત રાળા
F વિષ: 0 આમન્ના કેમ? ऽ समग्रः समग्रो वा पञ्चका नामार्थस्तस्मिन्नेक द्वि बहा
૨ાના મવા હું રાજા થા - અહીં આમંત્રણ નથી વર્તમાનાન્નાને થય સકે વીગસ્ટT પ્રથમ રાત! | કોઇને બોલાવી કંઇપણ કહેવા અભિમુખ કરવો એ દિU: 1. સ્ત્ર: 18: 9 રૂતિ ગ્રંથમાં ! |
સંબોધન ક વૃત્યર્થ :- વિક૯પે સમરૂપે કે અ- | 0 - વિકલ્પ સમચર૧ - | O વિભકિત પ્રગ વિચારનું સૂત્ર – પ્રથમ વિભકિત માટે
C છે , સમગ્ર રૂપે સ્વાર્થ (પ્રવૃત્તિ નિમિત્ત) દ્રવ્ય (સત્વ ભુત). લિગ (પુ.સ્ત્રી), સંખ્યા (એક-દ્વિવચન), શક્તો કર્નવ કે (કમેવ છે માંથી એક
(૪) ઇતુદર્શાવ્યું વર્ષ ૨/૨/૩ કરણ), લક્ષણ (ઇ) એ પાંચ નામા છે | * સુત્રપૃથ :- તું ધ્યાવું ન તેમાં એકવચન-દ્વિવચન-બહુવચન માં વતતા ૪ વૃત :- સ્ત્ર વિસા શિબિરૂદ ગુરૂતે તરા નામને અનુક્રમે ડિ-વ્યો- લક્ષણવાળી च्याप्यं कम च स्यात् । ततू वेधा-निर्वयं विकाय प्राप्यं च । પ્રથમ વિભકિત થાય છે.
यदसञ्जायते तन्निवचम् । यत्रावस्थान्तरं क्रियते तद्विकायम સ્વાર્થના-સ્વરૂપ. જાતિ ગુણ, ક્રિયા. સંબંધ यत्सदेव प्राप्यते तत्प्राप्यम् पुनरेकैक त्रिधा - इष्टमनिष्ट. એ પાંચ ભેદ ઉદાહણ આપેલ છે.
मुदासीन च । मुख्य गौण भेदात्तद्विधा ।। સ્વરૂપ :- સ્થિતિ થ: - રમકડું (હા
ક વૃજ્યર્થ :- ક્રિયા વડે જે વસ્તુને જાતિ :- = - ગાય
વિશેષ રીતે મેળવવા ઇરછે છે, તે કારક-વાય ક્રિયા :- વાવ+તિ=રવ – કરનાર
એટલે કે કમ કહેવાય છે, (અથવા કર્તા વડે ગુણ :- કુન્દનિકા – સફેદ
કરાય તે કર્મ-કર્મ રૂપ જે કારક તે “વ્યાથ) સંબંધ – સુનીલ ટી - દંડવાળે
તે કર્મ ત્રણ પ્રકારે છે, નિવૈર્ય, વિદ્યાર્થ, ર વિશેષ :- 0 વિભક્તિ પ્રયોગ વિચારનું
પ્રાણ. આ સૂત્ર છે –મુખ્યત્વે નામને પ્રથમ વિભક્તિ થાય છે.
0 નિયંકર - ક્રિયા વડે જે પેદા થાય છે તે
(પૂવે માટી સ્વરૂપે હોય પછી ઘડા રૂપે થાય તે) તેટલું અહીં સમજવાનું છે. 0 ફકત --િવે થી જ પ્રથમા થાય તે કર્તા વગેરે |
| 0 વિર્ય :- જેમાં કિયા વડે નવી અવસ્થા ને પ્રથમ કઈ રીતે ?
કરાય છે તે (વિકાર કરાય છે તે) (જેમ સેનાને પ્રત્યયથી કર્તાને અર્થ જણાય છે તેથી *1 રક્તાર્થ નાન
કુંડલ સ્વરૂપે બનાવે - લાકડાને રાખ સ્વરૂપે પ્રા” ન્યાયથી કને તૃતીયા ને લગ હતા પ્રથમા લાગે છે
બનાવે તે) 0ના એમ કહયું ? નિરર્થક વર્ગ-ધાતુ વાયને ન થાય
0 Hira :- જે સદા પ્રાય જ હોય તે કિયા [૩૭ 07
વડે પ્રાપ્ત કરવું (ગામ જવું – ધડ જેવો) નોંધ :- આ સૂત્રને ખૂબ ઉડાણથી વિશેષ રીતે વળી કર્મોના બીજા ત્રણ પ્રકાર છે. સમજવા જિજ્ઞાસુઓ આ હેમ પ્રકાશ * 2W T ઇ, ન, ઉદાસીન. (ઇટ - સોનું મેળ0 ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ | વલું અનિટ ઝેરખાવું , ઉદાસીન - ઘાસને *1 ૩iાર્થ નામ પ્રકા :- ન્યાય ૨૮ પૃ. ૨૬-૨૭ | સ્પર્શ) * 2 હૈમ પ્રકાશ – પુર્વા* પૃ. ૨૦૫ થી ૨૦૭
એવા બે પ્રકારે પણ
મુખ્ય ચ

Page #34

૧૮
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા કર્મના ભેદ છે. - ક્રિયા સાથે જેને સાક્ષાત્ 10 શ્ચિત્તે : અહી બિરાજે કમણી પદ છે તેથી ઉકત સંબંધ હોય તે મુખ્યકર્મ, સાક્ષાત્ સંબંધ થવાથી જર ને પ્રથમ થયું ન હોય તે ગૌણક . (દા.ત અષાં ગ્રામનું નથતિ
[ ૩૭ ૩] અહી તર-નિ ક્રિયાનું મુખ્યક બલા છે, | સૂત્ર ૬ થી ૧૦ કર્મ કારક અંગેના વિધાન છે ગૌણકનું પ્રમ છે.
(૬) મૃત્યર્થરાઃ ૧/૧૧ પર વિશેષ :- 0 #ર્તા - કારક પ્રકરણ સૂત્ર | * સૂત્રપૃથળ :- કૃતિ – ૩૫ર્થ ટ –– શા : ૧૭ સ્વતન્ન: કર્તા ૨/૨/૨ ખાસ જોવુ. (ક્રિયાની | ક વૃતિ :- Hi વ્યારા જર્મવં વા, ફર્મવે ત્રિતા સિદ્ધિમાં પોતે પ્રધાન હોય તેનું નામ કર્તા)
ऽन्यथा षष्ठी। मातर स्मरति, मातुः स्मरति । मानुः स्मर्यते । 0 દિકર્મક ધાતુ :
माता स्मर्यते । सर्पिषो दयते सर्पिर्दयते, । लेकानामीष्टे । नीह-वही कृषो ण्यन्ता दुहीच पुच्छिभिक्षिचिरधिशास्वर्थाः पचि
ઢાનીe. याचि दण्डि कृ ग्रह मथि जि प्रमुखा द्वि कर्मणः *
નાથ” | તથા 1 ક્વિન તેને વિષે નાતે | કુટું, મિલ્સ , ૬, ક ત્રે નિ, – શાસૂજેવા અથવાળા
- કાવ્યર્થ – સ્મૃતિ (સ્મરણ) અર્થવાળા થાગૂ, નિ (જ્ઞાતિ) વગેરે છે જેમકે વૃક્ ધાતુના બે કર્મ:.
ધાતુ તથા રહ્યું અને શું ધાતુનું જે વ્યાય સે છાત્રે પ્રસ્થાન છતિ- ૪ ધાતુના બે કર્મ :
(કર્મ) તે વિકલ્પ કર્મ સંજ્ઞક થાય-કર્મ માનીને (1) છત્ર (૨) પૂજ્ય
દ્વિતીયા વિભક્તિ થાય અને કર્મની અવિવ0 વિશદ્ ચર્ચા માટે “બૃહન્યાસ જુઓ.
ક્ષામાં - સંબંધ અર્થ માં ષષ્ઠી વિભકિત
થાય છે. જેમ કે :(૫) વર્ષ ૨ /૪
(કર્તરી) માતર રમત (દ્વિતીચા) વિકલ્પ માતુઃ * વૃતિ - દ્વિતીય સ્થાન | # રતિ ! |
| મતિ (પુત્ર) માતાનું સ્મરણ કરે છે
| (કમણી) માતા રમત (પ્રથમ) વિક૯પે મg: दहति । ग्रामं गच्छति । राज्यं प्राप्नोति । विषमक्ति । ग्राम
રમા માતાને યાદ કરાય છે (કમણી પ્રયોગ गच्छंस्तृणं स्पृशति । કવૃત્યર્થ :- (ગૌણના મ પછી કર્મકારક
માં માતા શબ્દ પ્રથમ વિભ કેત માં આવશે.) અર્થ માં) દ્વિતીયા થાય જેમકે :
ધાતુ-ર્ષિ: તે પક્ષેત્તેિધી આપે છે. (૧) નિત્ય કર્મ - રેતી – સાદડી કરે છે
રૂદ્મ ધાતુ :- નામદદે પક્ષે ાાટે – લાકે (ર) વિકાર્ય કર્મ ા ત – લાકડું બળે છે
ઉપર સ્વામીત્વ ધરાવે છે (વિકલ્પ બે રૂપિ) (૩) પ્રાપ્તિ કર્મ :- ગ્રામં રાત-ગામ જાયછે] + અનુવૃતિઃ- (૧) તુવં ક્રર્મ ૨/૨/૩ થી ૪ (૪) ઇષ્ટકર્મ :- પાર્શ્વ પ્રાનિત - રાજ્ય પ્રાપ્તિ) (૨) દૃોર્નવા ૨/૨/૮ થી નવા
ર વિશેષ :- 0 વિકલ્પ છઠ્ઠી વિભક્તિ છે (૫) અનિષ્ટ કર્મ – વિદત્ત – વિષ ખાય છે. |
૩/૧/૮૧ સૂત્ર થી થઈ (૬) ઉદાસીન કર્મ :- તૃ સ્મૃતિ = ઘાને | ચાળ – કર્મ કેમ ? સ્પશે છે
ગુખે મરત અહીં : વ્યાપ નથી માટે આ સૂત્ર ન લાગે * અનુવૃત :- જનાનું સમગ્ર વિ હૃા પિતાન-| મની અવિવક્ષામાં વિકલ્પ મurળા:કિનક્ષત વગેરેમાં SHRUTSત-ચૈન તને દ્રિતીથી ૨/૨/૩ વાત. ..ટ્રાવ્ય | ફોઝી સિધ્ધ છે તે આ સૂત્ર કેમ ?
ક વિશેષ :- 0 કિમક ધાતુ હોય તે બને – સાચુ – પણ ઘણયની ૩૧.૦૬ થી અહીં કર્મોને દ્વિતીયા થાય – સગાં ગ્રામં નથતિ !
માનવ શ ષષ્ઠી સમાસ થાય છે તેથી ઝૂરવર્થા : ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ વગેરે સૂત્રોમાં માતુઃ સ્મૃત વગેરેમાં સમાસ ન થાય આમ * લઘુવૃત્તિ સંપા. આદક્ષસૂરિજી-સપ્તમ પરિશિષ્ટ પૃ. ૩૧૫ | આ પ્રકારો થી યત્નગ સમાસ ન થાય – એમ નિયમને અથ સાથે
માટે છે તેથી આ ઘાતુઓને કમનીજ શેષરૂપે વિવક્ષા

Page #35

કારક પ્રકરણ કરાય છે અન્ય કારકેની નહીં - મનના મૃતમ્ એવી | વૌર ગૌર વ ૩arણયતિ – ચોરને બાંધે છે. એજ હર્તા – કરણ શેષ વિવક્ષા અભાવે પછી ન થાય. | રીતે વીશ્ય ગૌર વા નાગતિ (કનડે છે) વરWI
શષવૃત્તિ:-(૧) નાથઃ રર/૧૦ (ઈચ્છે છે અર્થમાં) | ગતિ (પડે છે) વિનસ્ટ- પીલે છે. [૩૮] આત્મપદી નાબૂ ધાતુના કમને વિકલ્પ કમ સમજવું.
[૩૭] કર્મ હોય તે બીજી વિભક્તિ, અન્યથા ષષ્ઠી વિભકિત
. (૮) નિમ્યો ઃ ૨/૨/૧૫ માં આવે (દ્વિતીય) સર્નાિથતે વિકલ્પ (પછી) સર્ષ નાથ – ઘી ને માંગે છે.
* સુત્રપૃથ છે – નિષ્કઃ ઃ (નોંધ:- સ્વાદ્ધિ આત્મને પદ સૂત્રઃ ૧૫૪ માં નાથઃ
* વૃતિ :- સમસ્ત પ્રસ્ત વિસ્તારમાં નિઝામ્યાં પ્રશ્ય
हन्तेाप्य कम वा स्यातू । चौरस्य चौंर वा निप्रहन्ति. સુત્ર આવશે.
[૭૬]
| નિતિ-પ્રતિ–ત્રાન્તિ રૂલ્યાઃ | [૩૭૪ ]
T:- “મઃ થાત બાધાર:”. વર્ષ (૭) હાઇડગ્રહ્નિતાર્મા કાર ૨/૨/૧૩ | નિત્યં ત / ઘામમતિ તિતિ મધ્યાન્ત . - સપથn :-ઇના પ્રજ્ઞાગરિકard r કી | E વૃયર્થ :- સમરર રિ-ઝ પછી, વ્યસ્ત * વૃત્તિ :- કરસન્નાઈપ વટાર્થધાતનામ વાર્થ
વેપસ્ત -નિ ૫છી આવેલા कर्म वा, भावे कर्तरि सति । चौरस्य चौरं वा रुजति रोगः ।
હિસા અથવાળા રસ ધાતના યાય
? દૃન ધાતુના થાયને વિકલ્પ “ગાનટવવિજ્ઞાનના વીર રં ત્રાસવતિ | કર્મસંક સમજવુ, જેમ કે -
ક વૃત્યર્થ – ળિ અન્ત વાળા 11 અને વરી નિપ્રતિ પક્ષે નિત્ત પણે પ્રતિ વસે સમ્ ઉપગ પૂર્વક તપુ ધાતુ વિજિત જ્ઞા–પીડાન્તિ ચૌ નિતિ પણે નિરિત પક્ષે અર્થવાળ ધાતુનો કર્તા ભાવરૂપ હોય તેનું | પ્રતિ પક્ષે પ્રદતિ જે કમ તે વિકલ્પ કર્મસંક થાય છે જેમકે :- ચોરને મારે છે - અહી વિકલ્પ પઠી-દ્વિતીયા વૌ જ્ઞતિ : વિકલ્પ વૉરૂ જ્ઞત : | વિભકિત થઇ-(સમસ્ત -નિઝ, વ્યસ્ત:- નિ અને રોગ ચેરને પીડે છે. રિ-ભાવવાચી કર્તા છે) | ક, વિર્યું તે કાને ત્રણે પ્રકારે પ્રયોગ થશે.
* અનુગ્રતિ -(૧) # i # ૨/૨/૩ થી ૪ * અનુગ્રા :- (૧) ગાય નાટય પિવા વિમ્ (૨) દોવા ૨/૨/૮ થી નવા
૨/૨/૧૪ થી ફ્લાવામ (૨) વા ૨/૨/૮ થી નવા ક વિશેષ :- 0 સવ િસતાવેઃ કેમ કહયું ?
(૩) 1
* ૨/૨/૩ થી વર:- આનં કવરતિ : ખૂબ ખાનારને રોગ પાડે છે.
ક વિશેષ :- 9 હિંસાવાનું કેમ કહયું ? સન્તાપુ - માન સન્નાપતિ રોગઃ- ખૂબ ખાનારને | રાજવીનું નિયતિ - રાગાદિ શત્રુઓને હણે છે. અહીં રોગ સંતાપે છે. - અહી કાર અને સત્તા ધાતુ
વિક૯પે બે રૂપ ન થાય. કેમ કે હિંસા નથી હોવાથી વિષે પ્રયોગ ન થાય.
0 નિઃ કેમ કહયું ? માવતર કેમ ?
વર નિત – ચેરને હણે છે. - ન-૫ નથી ૌત્ર ફન્નતિ કફ મૈત્રને પીડે છે.
0 સુત્રમાં બ – સમસ્ત-વ્યસ્ત અને વિપસ્તના - કફ ભાવરૂપ કર્તા નથી
સ ગ્રહ માટે છે. રત્ર ગતિ મત્સરાને વાતઃ - રૌત્રને વધુ ખાવાથી શષવૃત્તિ :-(૩) ઘેડ ૬ થss: સાધાર: વાયુ પીડે છે - અહીં ભાવ છે ર્તા નથી
૨૨/૨૦ પ ઉપસર્ગ સાથે સંબંધ ધરાવતાં , 0 ફગા કેમ કહયું ?
સ્થા અને માન્ ધાતુના આધારની નિત્ય કર્મ સંજ્ઞા ત્તિ વન્તમાનપીડા અર્થ નથી માટે વિકલ્પ પડી નથાય. | સમજવી, ષવૃતિ:- (૨) Tra-RE-%ાથ-
વિદHથાળ | ગ્રામ ઘઉંધરોને ને બદલે 'મમ્ ધિરોતે– મમ તિટત. ૨/૨/૧૪ હિંસા અથવાળા ળિ અન એવા નાનુ-ના | રામમ્ યાસ્ત થય. (ગામમાં રહે છે) [ee] કયુ-પિન્ ધાતુના વ્યાયને વિષે કમ સમજવું. ]
T૩૭૪ ]

Page #36

૨૦
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા (૯) ૩૫વિધ્યા વસ: ૨૨/૨૧
કયારેક કર્મ સંજ્ઞા થાય - ક્યારેક અધિકરણ સુત્રપૃથળ :- ૩૩ ધ ટુ વસ:
સંજ્ઞા થાય. * ત :- વસરાષusળેવમ્ | પ્રામમgવતિ (ક) ગ્રામમિનિધિરાતે – ગામમાં પ્રવેશ કરે છે,
જ વૃન્યર્થ :- ૩૫, મન, ધ, જાણ (%) | (આધાર) તથાળે મિનિરિવાતે-કલ્યાણમાં વસે છે. પુર્વક વર્ધાતુના આધારને કર્મ સંરાક સમજવું | અનુવૃત્તિ :- તુવાળું ૨/૨/૩ થી ૪ (આધારસુચક નામ છતાં દ્વિતીયા લાગે-સપ્તમી
વિશેષ :- 0 સૂત્રમાં મુકેલ વ વિકલ્પ નહીં) પ્રામF ૩ વસતિ – ગામમાં રહે છે. | માટે નથી પણ વ્યવસ્થિત વિભાષા માટે છે. તેથી જ ગામ નું પ્રમે ન થયું.
| નયા લખી અનવૃત્તિ ન લઈ જતા પૃથર્ વા નું ગ્રહણ કર્યું જ અનુવું તે – (૧) મઃ ફિરુ થાડા: આધારઃTD શેષવૃત્તિા :- (૪) છાત્રમાં વા વર્મા ચા २/२ २० था आधार
રી૨/ર૩ અકર્મક ધાતુઓના કાળરૂપ, માર્ગ(૨) તુ વ્યાયંવર્ક ૨/૨/૩ થી ૪
રૂ૫ ભાવરૂપ અને દેશરૂ૫ આધારને એકસાથે કર્મરૂપ
અને આકર્મરૂપ વિકલ્પ સમજવા. _ક વિશેષ:- 0 ડાવ ને અર્થ ઉપવાસ ના
કાળરૂપ આધાર - માસન્ માસ્તે પક્ષે મારે મારૂં કર – તેમજ – વત્તે – ઢાંકે છે એ અર્થ પણ
= મહિના સુધી બેસે છે. ન થાય. માત્ર રહે છે અર્થનુ જ ગ્રહણ કરવું.
નાનું અસ્તેિ -- અહીં કર્મ સંજ્ઞા માનીને મારમ્ 0 વત્ ધાતુ વસતિ ગ્વાદિ ગણ-૧ ને લેવો
દ્વિતીયા વિભટિત થાય – અકર્મક સંજ્ઞા માનીને અઢાર ગણુ–૨ ને નહીં * 1
માં ભાવ અર્થમાં ૧ પ્રત્યય થયે [૮ ] 0 અન્ય ઉદાહરણ :
(૫) ક્રિયા વિરોઘાન ૨/૨૪૧ ક્રિયા વિશેષણ સૂચક ग्रामम् अधिवसति, अनुवसति, आवसति,
ગૌણ નામને દ્વિતીયા વિભક્તિ લાગે છે ક્રિયા વિશેઅન વગેરેના સાહચર્યથી રપ – સ્થાનાથમાંજ ગ્રહણ કરવો નાશ, નિવૃત્તિ અર્થમાં નહીં * 2
જણમાં નપુંસક લિંગ થાય છે.
Tw qતી – થોડું રાંધે છે, સુ થાતા સુખે રહે છેT૩૭૭]
તો, સુવ બને ક્રિયા વિશેષણે છે. [૧] (૧૦) વામિનારાઃ ૨/૨/૨૨
[ ૩૭૮) સૂત્રપૃથળ :- વા કમિનિ વિરા:
દ્વિતીયા અંગેના વિદ્યાનો :જ થ્રાંત - ૩ મિનિ પુર્વાણ દિશા આધાર: મેં વા
(૧૧) દરેડનૂપેન ૨/૩૯ स्यात् । व्यवस्तिविभाषेयम् , तेन क्वचित्कर्मस ज्ञा क्वचिदा.
* સૂત્રપૃથળ :- કે ઝનૂપેન -ધાર સંગાડપિ ગ્રામમિનિવિ ! રહાણે અનિવારે
વૃતિઃ-૩]Eાનૂનમ્યાંયુતાળા ત્રાપને ક્રિયા 1 “ાત્રા વમવ ફેરા વા વાળાનૂ | માસમાસ્ત
भवति । अनुसिद्धसेनं कवयः । उपहेमचन्द्रं वैयाकरणाः । માસ માત્ત ( “ક્રિયા વિરવાન” | કિર્તા 1 ક્રિયા
तेषु तो उत्कृष्टी इत्यर्थः ।। व्ययविशेषणे इत्यस्य क्लीबत्वम् । स्तोक पचति सुखं स्थाता। ર વૃજ્યર્થ :- મિનિ ઉપસપૂર્વક
ક વૃત્યર્થ - કષ્ટ અર્થમાં વર્તતા વિજ્ઞ ધાતુના જે આધાર વિકલ્પ કર્મ સંકો
| મન અને ર થી યુક્ત ગૌણ નામને દ્વિતીયા
થાય છે. મનુ સિઘન વયઃ બધા કવિ સિધથાય. અહીં વ્યવસ્થિત વિભાષારૂપ ઘા નું ગ્રહણ
સેનથી ઉતરતાં છે. કરેલ હોવાથી (અમુક પ્રયોગમાં જ આ સૂત્ર
| vમવૈજ્ઞાવળ – હેમચન્દ્રશ્રેષ્ઠોયાકરણ છે. લાગે અને અમુક પ્રયોગોમાં આ સૂત્ર ન લાગે) ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ :
જ અનુવૃતિ:- અઠ્ઠાઈ
ગાતુ સમયા ના હા ધીરા ૨ISત્તરે *1 વાચનારનવાવ રામ ન્યાયથી શ્વાદિ ગ્રહણT THડન તેનૈ દ્ધિતીથી ૨ /૨/૩૩ થી ગળા ક્રિીજા કરવું ન્યાય - ૩ પૃ. ૫ર.
ક વિશેષ :- 0 અહીં વિભક્તિ પ્રગ * 2 કાઢિ – બૃહત્તિ – સત્ર ૨/૨/૨૧ ની વૃત્તિ | વિચારથી (ઉપપદ વિભક્તિ થી) દ્વિતીયા થાય છે.

Page #37

२१
કારક પ્રકરણ 0 उत्कृष्ट १०६ हीन नी अपेक्षाये समावे।
(13) द्वित्वेऽधोऽध्युपरिभिः २/२/३४ [3७८]
★सूत्रथ० :- द्वित्वे अधा-अधि-उपरिभिः (१२) गौणात् समया निकषा-हा-धिगन्तराऽन्त * ति:- द्विरुक्ष्रेभियुक्ताद् द्वितीया स्यात् ।
रेणाऽति येन तेनै द्वितीया २/२/33 अधोऽघोग्रामम्, अध्यधिग्रामम् उपयु परि ग्राम-ग्रामाः । * सुत्रथ० :- गौणात् समया निकषा हा धिक | द्वित्व इति किम् ? अधो गृहस्थ । अन्तरा अन्तरेण अति येन तेनैः द्वितीया
卐 कृत्यर्थ :- द्विर्भार पाता (मेय. *वृति - क्रियान्वयि मुख्यम् , पर गौगम् समयादिभिनव | जये) अधस् अधि, उपरि शथी सहित -भिर्युक्तादगौणान्नाम्नो द्वितीया स्यात् । समया ग्रामम ।। गए नाम ने द्वितीया विसात थाय छे. निकवा गिरिन । हा मैत्रं व्याधिः । धिग् जाल्मम् । | 0 अवे.ऽधो ग्रामम् - मनी पासे नीय-नाये अन्तरा निषधं नीलं च विदेहाः । अन्तरेण धर्म क्व 0 अध्यधि ग्रामम - गामनी पास५२-५२ सुखम् । अतिवृद्ध कुरून् बलम् । येन पश्चिमां गतस्तेन | 0 उपयु'परि ग्र.मम् - सामना पास ६२-६५२ पश्मिां नीतः ।
| (त्रणेमां द्विर्भाव थत ग्राम ने द्वितीया ) वृत्यर्थ :-यान्वयी भुज्य,सन्यगोप0 द्वित्व भ ? अवो गृहस्य-धरनी नीये (આખ્યાત પદની સાથે અભેદ કરીને સંબંધ | (અહી દ્વિવ નથી માટે દ્વિતીયા ન થઈ) न थाय ते गोयनाम याय) समया (10)|★ मनुवृत्ति :- गौणात् समथा निकषा...द्वितीया निकपा (105). हा (प.), धिगू (५२), | २/२/33 था द्वितीया. अन्तरा (मध्यमi). अन्तरेण (संवाय), अति ( धन), येन-तेन (भन्ने श६ १६५-सक्ष!
卐 विशेष: 0 सामीप्य ऽधोऽध्युपरि७/४/७४ ભાવ જણાવે છે) આ બધા શબ્દો સાથે જોડા
सूत्रथा अघोध्युपरि त्रशे मेवाय छे. યેલા ગૌણ નામને દ્વિતીય વિભક્તિ થાય છે. [ 0 આ ઉપપદવિભક્તિ સૂત્ર છે-વિભકિત પ્રયોગથી દ્વિતીયા 0 समया ग्रमम् – मनी पासे.
0 सूत्रम 4. मनुठभे थे.प., हिव., स.प. निवृत्ति 0 निकषा गिरीनदी - परत पास नही. भाटे छे. 0 हा मैत्र व्याधि – १२ भैरने .
|ી વક્કીને અપવાદ દ્વિતીયા થાય છે. 0 धिगू जाल्मम् - हुने विश२.
[3८१] ७ अन्तरा निषधं निलं च विदेहा :- नि५५ मने (१४) सवेभियाभिारिणा तसा २/२/34
નિલ પર્વત વચ્ચે વિદેહ પર્વત છે. 0 अन्तरेण धम क्य सुखम् - भावना सु५५i?|+ सुत्र५५0 :- सर्व उभय अभि परिणा तसा 0 अति वृद्ध कुरून् वलम् - औरयोथी ५isोनु|* वृरित :- तसन्तः सर्वादिभिश्चतुर्भियुक्ताद् द्वितीया લશ્કર બળવાન છે
स्यात् । सर्वतो ग्राम वनानि । 0 येन पश्चिमां गतः- माथी पश्चिममा गयो ॥ वृत्त्यर्थ :- तस् प्रत्ययान्त सर्व', उभय, 0 तेन पश्चिमां नीतः - माथी पश्चिममा अभि परि शसदित जीनामत द्वितीया લઈ ગયો.
थाय. 卐 विशेष:-0 द्वितीया :-अम् औ शस् प्रत्ययो
सबते। ग्राम वनानि - मनी थारे पावन छे. 0 વિભક્તિ વિચારથી દિતીયા-વક્કીને અપવાદ
मनुवृति :- गौणात् समया निकषा ... द्वितीया 0 गौणात्म ?
२/२/3 3 या गौणात् द्वितीया. अन्तरा गार्हपत्यमाहवनीयं च वेदीः :- मही वेदि शाह
卐 विशेष :- 0 आद्यादिभ्यः ७/२/८४ तथा પ્રધાન હોવાથી દિતીવા થશે નહી.
| पर्य'भेः सर्वोभये ७/२/८३ था तसू प्रत्यय [300]
10 सूत्र पीना २५वा छे.

Page #38

૨૨
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા 0 ઉપપદ વિભકિત થી દ્વિતીયા વિધાન થયુ છે. | ક વૃત્યર્થ :- (ક્રિયાના ફળની સિદ્ધિ 0 વિઘાન્તિઃ ૭/૪/૧૧૩ વરિભાષા થી તદન્ત જાણવું જણાત છને કાળ અને અવવાચી ગૌણ નામ | સર્વસ્તજૂ *1
તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે) માનાવરચવામથીતમ્ 0 અન્ય ઉપહરણ :
મહિનામાં આવશ્યક ભયે (અને આવડયું ૩મતઃ પ્રાણં વનનિ – ગામની ચારેબાજુ વન છે એ અર્થ) રતઃ વનાની - ગામની ચારેબાજુ વન છે. 0 થ્વિ એમ કેમ કહ્યું ? [૩૮]
मासम् अधीतः नतु आचारः अनेन गृहीतः
મહીના સુધી આચાર શાસ્ત્ર ભણશે પણ આવ(૧૫) શ્રાધ્યાત રરાજર
ડયું નહીં માટે દ્વિતીયા થઈ * સૂત્રપૃથ0 – – અવનઃ વ્યતી
* અનુગ્રતિ :- રાવનાર/ર/કર ત્રિવન * :- frT નૈ"ત્ત માનવીને || क्रोशं गिरिः ।
F વિશેષ :- 0 અવાચી નું ઉદાહરણ 5 ક વૃત્યર્થ - થcલ-નિરંતરતા અથવા ! દોશેન મમધીતમ્ – પ્રવાસ કરતા એક ગાઉ સુધી લાગલગાટ પણું એ અર્થને સૂચવતાં કાલવાચી | પ્રામૃતનું અધ્યયન કર્યું
અને અશ્વ (માગ) વાચી ગૌણ નામને દ્વિતીયા !0 પતિ – નિરંતર અર્થ અહીં પણ લે. વિભક્તિ થાય.
तृतीया - टा - भ्यासू - भिस् प्रत्यय મસિંગતે-મહિના સુધી સતત અભ્યાસ કરે છે ! 0 * અવની ને ૨/૨/૪૨ ને આપવાદ છે શંજલિ – એક ગાઉ સુધી પહાડ આવે છે,
[૩૮૪ ] * અનુવૃતિ:- સમાનિ ત્રિા ૨/૨/૩૩
(૧૭) તન્ન: હા ૨/૨ था द्वितीया
વૃત :- ત્રિજ્યા દિથી પ્રજ્ઞા : R ઋ ક્ષતિ | ક વિશેષ :- 0 વાલિ કેમ શું ?
તથાદઃ -
निष्पत्ति मात्रे कतृत्त्वं सर्वौवास्ति कारके । માલ મારા દહેંચાધના. મહિનામાં બે દિવસ ગોળ ધાણ વહેચાય છે. – બે દિવસની નિરંતરતા છે માટે
व्यापारभेदापेक्षायां करणत्वादि सम्भवः ।।
फलार्थी यः स्वतन्त्रः सन्फलाथारभते क्रियाम् । દયમ થયું. પણ માસ ને દ્વિતીયા ન થઈ*
नियोक्ता परतन्त्राणां स कर्ता नाम कारकम् । 0 વાત્રાધ્ધના કેમ કહ્યું ? થાક્યાં પ્રતિ – રાંધવાની ક્રિયા
चैत्रेणकृम् । यतः चैत्र: कटं करोतीत्यादौ उक्तत्वात् , 0 વ્યાતિ એટલે આ સબ્ધિ દ્રવ્ય સાથે ગુણ ક્રિયારૂપ
आख्यात् कृत् प्रत्ययेनेाक्ते हि सर्वत्र कारके प्रथमा ।
વથા ધટ: બિતે વ્યં નૂકૂ 1 ટની મુતિઃ | સમગ્ર પણે જે સબંધ તે 0 આ સૂત્ર વિક ઉષ્ઠા-તમી ને બાધક છે.
भयानको व्याघ्रः । गुडधानी स्थालि ।।
પર નૃત્યર્થ – ક્રિયાની સિદ્ધિમાં પિતે ૩૮૩]
પ્રધાન (મુખ્ય) હોય તેનું નામ કર્તા છે. (૧૬) દિગૌ તૃતીયા ૨૨/૪૩
કાર્થ :- સર્વ (દેશ-કાળ-ક્ષેત્રમાં) ફળની * વૃત્તિ :- માનવરથમવતHI સિદ્ભાવિતિ વિમ ? | સિધિમાં કારકનું કતૃવ છે (પણ) વ્યાપાર मासमधीतोनत्वाचारोऽनेन गृहितः ।।
(ક્રિયા) ભેદની અપેક્ષાએ કરણ વગેરે (સંપ્ર૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦
1 દાન-અપાદાન અધિકરણ વગેરે ના ભેદોને
| * વિરોuળકન્તઃ – બૃહદવૃતિ શબ્દ ન્યાસ પૃ. ૧૧૬ | સંભવ છે. ફળનો ઇછુક જે સ્વતંત્ર રહીને “2 ચાપવવાવિવાયાં વનદ્રિવારિતુ સરૂ નામ | ફળને માટે ક્રિયાનો આરંભ કરે છે. અને અન્ય .5 धिकरणत्व विवक्षायां वा तौव पष्ठी सप्तम्पौ इति માસ મા–સ્વાઇન રત્નાકર પૂ. ૬૨.
* દિતીવાન અપવાદ - લઘુરિત અવસૂરિ પૃ. ૧૯૨

Page #39

ચાર પ્રકરણ પરતન્ત્રોને પ્રત્યેાજે છે તે કર્તા” નામના કારક કહેવાય છે.
[શ્લોકના સ ંક્ષિપ્ત અર્થ :- આર્ભાયેલી ગમેતે પ્રવૃતિના આદિથી અંત ભાગ સુધી ક્રિયાની નિષ્પતિ એટલે ક્રિયા સિધ્ધિ. આ ક્રિયા સિધ્ધિમાં પ્રધાન હોય તેનુ નામ કર્તા અને આવી નિષ્પતિમાં સાધકરૂપ હાય તથા ક્રિયા કરનાર તરીકે સ્વતન્ત્ર હોય તે કર્યાં કારક કહેવાય.]
-
0 ચૈત્રનવૃતમ્ – એત્ર વડે કરાયા (ઘડા) અહી ક્રિયા કરવામાં ચૈત્ર સ્વતન્ત્રછે. ક્રિયામાં ફેરફાર તેને આધીન છે. (કર્તી ત્રીજી વિભકિત હેતુ હતુ .. .ને ર/૨/૪૪ થી થઇ છે) 0 चैत्रः कटं करोति ચૈત્ર સાડી કરેછે. વિભકિત દ્વારા કર્યાં ઉકત થવાથી પ્રથમા થઇ 0 (ક`) ઘટ: નિયતે અહી તેિ આખ્યાત દ્વારા ઘટ રૂપ ઉકત છે તેથી વટ ને પ્રથમા થઇ 0 કરણ :- જ્ઞાનીય વૃક્ – (સ્વાતિ અનેન) 0 સપ્રદાન :- ટ્રીય મુનિ (ટીયતે સૌ) અપાદાન :- માનજ: વ્યાઘ્ર: (વિમેતિ ગમાનું ) 0 અધિકરણ :– ગુજધાની સ્થાઢી (પીયન્તે અસ્થામ્) મૈં વિશેષ – 0 સ્વ=આત્મા, તન્ત્રપ્રધાન જેના
વ્યાપાર કાલમાં આત્મા પ્રધન છે તે સ્વતન્ત્ર.
[364] (૧૮) સાધતાં
મ ૨/૨/૪
* વૃતિ :- યિાવેના વ્યવધાનેન વિક્ષિતં ત્રિયા સિદ્ઘૌ प्रकृष्टेोपकारकं करणं स्यात् । दानेन लमते भोगम् ।
Æ વૃર્ત્ય :- ક્રિયાન્તરના અકશનથી વિવક્ષિત ક્રિયાની સિધ્ધિમાં પ્રકૃષ્ટ ઉપકારક ની કરણ સંજ્ઞા થાય. [સિધ્ધહેમ નૃત્ય :– જેના વ્યાપારથી અનન્તર ક્રિયાની સિાંધ્ધની વિક્ષા કાય તે સાધકતમ કહેવાય છે. – ક્રિયા કરવામાં જે વધુમાં વધુ સહાયક તે ‘કરણ' સમજવુ રુનેન સમતે મેળમ્ – દાન વડે ભાગને મેળવેછે અહી ભાગ પ્રાપ્તિની ક્રિયામાં દાન પ્રકૃષ્ટ
.
*
. . .
.
...
પ્રથમા :- રક્તાર્યાનામ પ્રયાગ : ન્યાસ ૨૮, પૃ. ૨૬

ઉપકારક છે માટે તૃતીયા થઈ.
વિશેષ :– 0 ટ્રાનેન મતે મોનૂ અહી દાનને વ્યાપાર તે પુણ્યમ ધ માટે કરણસ જ્ઞા થઈ અન્યથા હેતુ થને પ્રથમા આવત. સાધક :- ક્રિયાની સિધ્ધિમાં જેનું તૃત્ત્વ હેય તે સાધન :- ફ્ળાની સિધ્ધિમાં ઉપકારક હૈ.ય તે સાધન સાધકતમ : = કર = પ્રકૃષ્ટ ઉપકારક કારક/સાધન [369] તૃતીયા અંગેના વિદ્યા
– (૧૯) હેતુક્ત ગેલ્થસ્તૃત સળે ર/૨/૪૪ *સૂત્રપૃથ हेतु कतृ करण इत्यम्भूत लक्षणे * વૃત્તિ ઃ- ક્ષુ ચતુપુ" તૃતીયા સ્થાત્ । તંત્ર પ
साधन योग्यो हेतुः । दानेन लभते भोगान् । धनेन कुलम् चैत्रेण कृतम् । दात्रेण लुनाति । कञ्चित्प्रकार मापन्नस्य चिह्न इत्थम्मूत लक्षणं । कमण्डलुना छात्रं लक्षयेः, कमण्डलुना छात्रमद्राक्षीत्
૨૩
5 નૃત્ય :- હેતુ ઋતુ (કર્તા) કરણ ઇથ ભૂત (વિશેષ) લક્ષણના અર્થમાં વતા નામને તૃતીયા થાય છે.
|
હેતુ એટલે - ફળની સિધ્ધિમાં જેની ચાગ્યતા હાય તે જેમકે :–
હેતુ :-- ધનેન કુરુમૂ ધન વડે કુળ (છે) ધન કુળની પ્રાસધ્ધિમાં હેતુરૂપ છે. કર્તા :- કોંગ્રેળ છમૂ ચૈત્ર વડે કરાયુ (બ્રેકયુ") કરણ :- રાત્રે જુનfત - દાંત-ડા વડે કાપેછે. 0 કોઇ પ્રકારનું માપન-ચિહ્ન કે વિશેષતાના નિશાનનુ સૂચક તે થભૂત જાળ કહેવાય મછુના છાત્ર હવે
0 વમન્ડજીના છાત્રમદ્રાણીન-શુ વિદ્યાર્થીને કમ તુલ સાથે તે જોયા ! –અહી મળ્યુ શબ્દ વિદ્યાર્થી ની નિશાની રૂપે છે.
*
-

અનુવ્રુત્તિ :- બિલ્લી તૃતીયા ૨/૨/૪૩ થી તૃતીયા વિશેષ :- 0 હેતુ ળસિધ્ધિ યોગ્ય પદાર્થ =િક્રિયાકારક, જળ, કાય*સાધનમાં પ્રકૃષ્ટ ઉપકારક - 0 ફ્ળભૂત રુક્ષળ કેમ યુ ?
વૃક્ષ પ્રતિ વિદ્યોતનમ્ લક્ષ્ય નિર્દેશ છે લક્ષણુ નથી.
[360]

Page #40

२४
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા (૨૦) તા ૨/૨/૪૫
* વૃત્તિ :- જરા મેરિને મે: પુસ્તતા * સુત્રપૃથ0 :- સ
માહ – તતસ્તૃ friા સ્થાન્ ! અકળા 1ળ: | પ્રારા * વૃતિ :- સાર્થકુ વિમાનતા તક્સિન |
दर्शनीयः । आख्ये ते प्रसिध्धिारिग्रहार्थम् । तेनागां दीर्घ गम्यमाने नाम्नस्तृतीया स्पात् । पुत्रेण सह आगतः. स्थला। इति न स्यात् । गोमान् । एकेनापि सुपुत्रेण सिंही स्वपिति निर्भरम् ।
ક વૃત્વર્થ-જે ભેદીના ભેદ વડે ટુ વન सहैव दशभिः पुभारं वहति गर्दभी ॥
(તે વાળા) અર્થનો નિર્દેશ હોયતે ગૌણનામને ક નૃત્યર્થ :- તુલ્યમાનતા (સમાનતા) |
સત્ય . તવ્યમાનતા (સમાનતા ! તૃતીયા થાય છે. વિર=અવયવ, મ=પ્રકાર) હાવી અને વિદ્યમાનતા (હયાતિ) હેવી આ|
જેિ વિશેષતા વડે વિશેષતા વાળા પદાર્થના બેમાંથી કેઇ એક અર્થ જણાતો હોય તો સદા
આધારની પ્રસિદિધ થતી હોય તે પદાર્થને અને સ અર્થ વાળા શબ્દના યોગે ગૌણ નામને
તૃતીયા કરવી એવો અર્થ થાય] તૃતીયા વિભક્તિ થાય.
અir ઋાન: આંખ વડે કાણા-અહી “કાણ 0 કિયાની સમાનતા :- પુરોળ સદ્ બાત:
ભેદથી કાણું બવાળાનું કથન થયું છે. તે પુત્ર સાથે આવ્યો. (પુત્ર આબે - આવનાર ! કા દર્શનઃ :- પ્રકૃતિ વડે દેખાવડો પણ આવ્યા) આગમનની સમાનતા
0 3થા શબ્દ પ્રસિધિના અર્થ માં છે તેથી 0 ગુણની સમાનતા :- પુત્રા નદ યુસ્ટઃ માતઃ | બળા : માણસ
ના લીધ: (માણસ આંખ વડે કરીને લાંબે છે) પુત્રની સાથે જાડા(માણસ) આ જાડાઇની ' એવો અર્થ થઈ શકે નહીં. સમાનતા
* અનુવૃતિ – સિન્ધી તૃતીયા /૨/૪૩ થી તૃતીયા 0 દ્રવ્યની સમાનતા :- પુત્રના સામાન શાયTH:
1 વિશેષ :- તે ( નું ગ્રહણ કેમ કર્યું ? પુત્રની સાથે ગાયવાળે આવ્યું (એટલે કે બંને અતિ % મણી આંખને જે અહીં માત્ર પદાર્થ આવ્યા) – ગાયના ધણની સમાનતા છે કે વિદેશ છે વિઘ નાનતા :- શ્રક : pજેનાપ.. વતનમી
0 વત્ નું ગ્રહણ પ્રકૃતિ નિદેશ માટે છે અને તત્ એક પણ સુપુત્ર હોય તો સિંહ સુખેથી સુવે છે !
આક્ષેપથી છે કે દશ પુત્ર (બચ્ચા) સાથે પણ ગધેડી ભારને જ !
L[ ૩૮૯] વહન કરે છે.
(૨૨) તા ૨/૧/૪૭ * અનુવૃતિ:- સિધી તૃષા ૨/૨/૪૩ થી તૃતીયા પર વિશેષ :- 0 ગણ નામને કેમ કહ્યું ? |
- * સુત્રપૃથ – કૃતા – બાઃ
વૃતિ – સુમિનિયા થૈયુતારાયા ક્ષતા ઉતં તેના સઃ યમ વરતો ધર્મ – અહી બન્ને પ્રધાન છે.
कि गतेन । इति तृतीया । માટે તૃતીયા ન થાય – પ્રથમ થાય. * 1
વૃયર્થ :- નિષેધાર્થક ર વગેરે 0 તુલ્ય * 2 સાધારણ યા અપ્રધાન (ગૌણ) પ્રધાન
શબ્દો સાથે જોડાયેલ (ગૌણ નામને) તૃતીયા (મુખ્ય) ક્રિયા વગેરે સાથે સંબંધ તે તુલ્ય વેગ.
થાય છે કાં તેન – તેના વડે સર્યું (અર્થાત 0 વિદ્યમાનતા = સત
તેના કરવાથી શું વળે ? - કશું ન વળે) L[૩૮૮]
| વિંજ તેન=જવાથી શુ (કંઈ નહીં એવા અર્થ) (૨૧) ચઢતારા ૨૨/૪૬
* અનુવાર:- સિધો તૃતીય ૨ી૨/૪૩ થી તૃતીય * સૂત્રપૃથળ :- થર્મલૈઃ તત્ વત્ બાહ્ય
ક વિશેષ :- 0 તાદ્રિ – કૃત, માતુ, કૃતમ્ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦
મમ્, શિમ્ વગેરે સર્વત્ર વાઢિ ને અર્થ ‘સયું એ થાય * 1 ચાવડ- ૩૫૮ વિમત્તે રવિમતિઃ વઢવતિ
_/૩૯૭] ન્યાય ૪૬, પૃ. ૪૩ 2 સિદ્ધહેમ લઘુતૃતિ - અવચૂરિ – મૃ. ૧૯૩ | * મધ્યમવૃત્તિ અવચૂરિ ભા. ૧ પૃ. ૧૨૫

Page #41

કારક પ્રકરણ
૨૫ कर्माभिप्रेयः सम्प्रदानम् २/२/२५
મૈત્રય રાતિ - મૈત્ર પ્રત્યે ક્રોધ કરે છે.
મૈત્રાય તિ – મૈત્ર પ્રત્યે દ્રોહ કરે છે. સૂત્રપૃથ0 – H અમને સંપૂનમ્
બન્નેમાં સંપ્રદાન સંજ્ઞાથી ચતુ થી થઈ [૮] * વૃત્તિ - #કાન %િ વા વેડમિJદ તે स सम्प्रदानं स्यात् ।
T૩૯૧ 7 “નથી” સબસને 1 લાજ રઢિંઢો જાણે શ્રાર્થના ! (૨૪) રેપરહ્યા ૨/૨/૧૮ चष्टे । पत्ये शेते। "स्पृहेाधं वा” सम्प्रदानम् । साधुभ्यः
* સૂત્રપૃથo :- મુq gr साधुन् वा स्पृहयति ।
વૃતિઃ -સેવખ્યાં દિક્યાં તુ ન મૈત્રમમિ"कुध हेास्याथैोंगे यं प्रति कोपः स सम्प्रदानम्"
| કૃતિ ! મૈત્રાવ ક્રાતિ ! ટુતિ
( ક વૃત્યર્થ:- ઉપસર્ગ સહિત ગુ ફુદ ક વૃર્થ :- કર્મ અથવા ક્રિયા દ્વારા ધાતુના યોગમાં જેના પ્રત્યે કોપ કે દ્રોહ હોય જેનો અભિસંબંધ ઇરછે છે તે સમ્પ્રદાની તેની સંપ્રદાન સંજ્ઞા) ન થાય. કહેવાય. જેમકે :-દેવજ વઢો – દેવને (માટે)|ોત્રા સિદ્ગતિ - મૈત્ર પ્રત્યે કેાધ કરે છે. બલિ આપે છે. (ચતુર્થી વિભક્તિ-“ચતુથીસૂત્ર] (મિક-મૈત્રને કર્મ સંજ્ઞામાં દ્વિતીયા થાય) થી થશે) કર્તા બલરૂપ કર્મ વડે દેવને વિશેષ ઇ છે છે માટે સંપ્રદાન કહેવાય.
આ અનુવૃતિ :- (૧) મિર સંપ્રવાનન્ ૨/૨/૨૫
થી ૩ ઘાન (૨) 8 ડિપાર્થઘંatત ઃ ૨/૨/૧૭ F વિશેષ :- 0 વર્ષામિય: કમ અથવા ક્રિયા. જે કરણભૂત હોય તેના દ્વારા જેને શ્રદ્ધા અથવા
જ વિષ: 0 અન્ય ઉદાહરણ –
- મૈત્ર પ્રતિ ટ્રોલ કરે છે. અનુગ્રહાદિકની ઈચ્છાથી સ બંધ કરવાને ઈછે તે મ. ત્રિમ્ અમિતિ ભિપ્રેય - કહેવાય સકર્મક ધાતુમાં કર્મ દ્વારા, અર્મિક ધાતુમાં કિયા તે અભાવે ચતુ થી ત્રાડ દાતિ મૈત્ર પ્રતિ ક્રોધ કરે છે. દ્વારા મમિત્ર થી આ ન થાય - ૪% વä Jછે . ત્ થતુ ઉપસર્ગ સહિત સકર્મક બને છે. દ્વાતિ - બેબીને વસ્ત્ર આપે છે - અહીં શ્રદ્ધા કે
| 0 ...ત્ત સૂત્ર ૨/૨/૨૭ થી થતી ચતુથી ને
પ્રનિષેધ કરી આ સૂત્ર દ્વિતીયા કરે છે * અનુગ્રહ બુદ્ધિ નથી.
0 અહી દ્વિતીયા વિભક્તિ અl ૨/૨/૪૦ થી થઈ શષવૃતિ:- (૬) ચતુર્થી રર ૫૩ સંપ્રદાનસૂચક
[૩૯] ગૌણ નામને ચેથી વિભક્તિ લાગે છે. – , મ્ રે નાણે રાજાને (માટે) કાર્ય કહે છે. -
ચતુર્થી અંગેના વિદ્યાનો કર્તા કાયરૂપ કર્મ વડે જિાને ઇચ્છે છે. માટે રાજા
(૨૫) તા ૨/૨/૧૪ સંપ્રદાન થતાં ચતુર લાગે
1 સુત્રપૃથ0 :- તત્ - પ્રત્યે તે પતિના માટે સુખે છે.
[૮] [ વૃતિ - રૂમિતિ જસ્થમાને વતુથી રજૂ (૭) wદેયંત્ર ૨/૨/૨૬ ૬ ધાતુના ટર્મનેT ૬, જ્યનાથ શાસ્ત્રી | વિકલ્પે સંપ્રદાન સંજ્ઞા થાય.
- ધન વૃત્યર્થ :- તેને માટે આ તે “તદર્થ ” સાયુમ્નઃ સાપુનું વા શ્રુતિ ( સાધુની સ્પૃહા કરે છે. વાક્યમાં તાર જણાતું હોય તો (ગૌણવિકલ્પ સંપ્રદાન થાય તે ચતુથી લાગે, નહીં તે કર્મ નામને) ચતુથી વિભકિત લાગે. ચૂપાયા - સત્તાથી દિતીયા થાય.
[૮૩]] પશુ બાંધવાના થાંભલા માટે લાકડું-નૂપ ને (૮) ૬ ટુર્નાડસૂયા પ્રતિ Gિઃ રર/૨૭T ચતુથી ધરાય થા – રાંધવાને માટે પ્રયોગમાં ધ–કોહ-ઇર્ષા–અસૂયા અર્થમાં ધાતુ વપરાયેલ થાળી-ધન ને ચતુથી. હોય ત્યારે જેના પ્રત્યે કોવ, કોહ, ઇર્ષ્યા, અસૂયા હોય
ગ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ તેની સ પ્રદાન સંજ્ઞા થાય.
| *તિધાતુ :- બૃહદ્ગદિન્યાસ સહિતશ, ન્યા, ૫. ૧૦૩

Page #42

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા * અનુરો :- વતુર્થી ૨/૨/૫૩
(૨૭) તેન જ્ઞાથે ૨//પ૯ ક વિશેષ :- 0 અહીં ષડીના અપવાદમાં *વૃતિ – ૩રપાત મા#સ્મિ* નિમિત્ત, તેન શાણાચતુથીનું વિધાન છે
च्चतुथी स्यात् । वाताय कपिला विद्युत् । 0 ત અર્થ માવઃ ૭/૧/૬૦ થી " પ્રત્યય લાગીને ક વૃત્યર્થ :- જે બનાવ – નિમિત્ત વૃદ્ધિસ્વરે, ૭-૪–૧ થી આદ્યસ્વર વૃદ્ધિ – તા થયું આકસ્મિક બને તે પાર કહેવાય. ઉત્પાત વડે 0 તા - કાયની કારણ પ્રતિ પ્રોજકતા * 1 કરીને જણાતો અર્થ, તેમાં વર્તતા ગૌણ [૩૯૩]
ન મને ચતુથી વિભકત થાય છે (२६) रुचिकृप्यर्थ धारिभिःप्रेयविकत्तिमणेषु ।
ઉતરૂપ કાબરચિતરી વિજળી વાવાઝોડાની સૂચક છે.
વતિય - ચતુથી * સુત્રપૃથળ :- વિધિ-ત્ર-ધારિHઃ પ્રેર-વારउक्तमणेषु
* અનુરા:- તુર્થી ૨૨/૫૩ * વૃતિ :- ર્ધારિત વાસ |
વિશેષ:- 0 અન્ય ઉદાહરણ :પ્રેરિત્તસ્થૌથી 7 1 મેત્રાલ રાવતે ધર્મ*: T1 વર્ધા વિના - પીળા રંગની વિજળી मूत्राय कलते यवागूः । चैत्राथ शत धारयति ।
છે વરસાદની આગાહી બતાવે છે. વર્થ :- દરિઅર્થેક, કૃપ-અર્થકો જી ના શાપક સભ્યની વિવલાએ આ સૂત્ર ષડીના અને ધારિ ધાતુના યોગે અનુક્રમે પ્રેય, વિકાર ! અ'વાદ રૂપે છે અને ઉત્તમ અર્થ માં વર્તાતા ગૌણ નામ : 6 રાત કેમ લખ્યું ? ચતુર્થી વિભકિત લાગે છે. (ય-જેને સચિ : શૂટું , ગાયાન્ત વિધીના (વિ-ધાતુ) થતી હોય તે) મૈત્રાચ તે ધર્મ: – મૈત્રને આવતુ એવું આ છત્ર રાજાનું છે. તેનાથી રાજાનું ધન સંચે છે અહી કૌત્ર પ્રેય છે માટે તેને ચતુથી આગમન જાગ-અહીં છત્ર રાજાનું આગમન જણાવે છે. (વિજાર – પરિણામ રૂપ જે વિકાર થતો હોય તે) પણ તે ઉત્પાત સૂચક નથી. 0 વૃત્તિ – ખપવા અર્થ સાથે, સંબંધિત ધાતુ છે
[૩૫] જેમ કે - મૂત્ર તે થવી* - મૂત્રરૂપ વિકારને માટે રાબ ખપે છે.
(૨૮) ૧ખ્યા ૨/૨/૬ર (૩મા – જેનુ ધન હેય તે ધનિક+પુત્તમ
Sિ સ્વપૃથ0 :- Taહ્યું હવે કહેવાય.) (હરમ+ =જેનું ઋણ ઉત્તમ છે તે
- વૃત્તિ :- ર તે ન ૨ રા: પ્રયુ તે તે 0 ધાર -ત્ર સાત ધાતચત્ર માટે (કરજદા)
तुमो व्याप्याच्चतुर्थी स्यात् । फलेभ्यो ब्रजति । गभ्वस्येतिकिम? સો રૂપિયાની રકમ ધારી રાખે છે.
ત્રીજાતુ કાતિ | * અનુવૃત - વતુથી ર/૨/૫૩
ક વૃજ્યર્થ :- જેનો અર્થ જણાતો પ્ત વિશેષ:- 0 * 2 સૂવમાં બન્ને પદમાં બ વ. ! હાય પણ શબ્દ અથાહી હાથ (મુકલા ન દ્વારા વચન સામ્યતા અનુક્રમે અથ લેવા માટે છે. હેય) તે ૫. વાક્યમાં તુ નો અર્થ જણાતો 0 બે અર્થ કેમ કહ્યો ?
હોય પણ સાક્ષાત્ તુ ન હોય તેવુ કહેવાય. સામ્ તત્ રાતે – અહી સર્વ ને વેઠી થઈ. જામ્યના કર્મ રૂપ ગૌણનામને ચતુથી થાય 0 વિર કેમ કહ્યું ?
શઃ ત્રzત – ફરીને માટે જાય છે. ચૈત્રસ્ટ દત્તે ધનાધન – વિકાર અર્થ નથી. 0 સ્વચ્છ કે ન કહ્યું ? T૩૯૪ ]
ન લાદતુમ ચાતિ – ફળ લાવવા માટે જાય છે
અહીં ત૬ અર્થ છે પણ અધ્યાહારનથી માટે ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ * 1 તા –: મધ્યમ વૃત્તિ અવસૂરિ ભા. ૧, પૃ. ૨૭! ચતુથી ન થાય, * 2 બ.વ. – યથાર મનુવેશઃ સમાગમ વાય ૧૦ પૃ. ૧૦ ' + અનુવૃતિ:- (૧) તુર્થી રર/૫૩

Page #43

કાર પ્રકરણ (ર) સુમોમવવના /ર/૧ તુર્થ
જ વૃત્તિ :- અત્યન્ત છાયાં જગ્યા મmળંગા
च्चतुर्थी वा स्यात् । न त्वां तृणाय तृणंवा मन्ये । नावादि શેષ :- 0 આ સૂત્ર દ્વિતીયા વિભક્તિ
| गणान्नेवम् । नत्त्वां नावमन्नं काकं शुकं शूगालं वा मन्ये । ને અપવાદ છે.
“हित सुखाभ्याम् योगे" वा चतुर्थी । चैत्राय चैत्रस्य 0 તુ કેમ કહ્યું :
वा हितं सुखम् । વિરા વિદ” – આ વાક્યમાં કવિ “ ”,
आशिषि गभ्यायां “हित सुखभद्रायुष्य क्षेमाथियागे वा gિe મHથે દૂપિદિ' એ પ્રમાણે વાક્યમાં એકદેશ
चतुर्थी । हितपथ्य, सुखं शर्म, भद्रभद्रं, आयुष्यं दीर्घायुः, અર્થ છે. અક્ષર, શિહિ નશ્વમાન અ ય છે પણ સુમન્ત |
क्षेमं कल्याणं, अर्थः कार्य, जीवेभ्यो जिवानां वा भूयात् ।
જ નું વ્યાપ્ય નથી તેથી ચતુથી ન થાય.
કૃત્યર્થ – (જે નામ વડે ઘણુ નિંદા [૩૪].
સૂચવાય તે તદુસ્તાન કહેવાય) મન ધાતુના (૨૯) જેવા નાતે ૨/૪/૬૩
અતિકસન રૂ૫ વર્મ-વ્યાણ સૂચક ગૌણનામને * સુત્રપૃથo :- ઃ નવા મનાતે
ચાથી વિભક્તિ વિક લાગે છે. * વૃતિ :- તિ: પર્દરમ્, તથા મારવાઢકાતા
Rai ZI 7 વા મળે – તને હું તણખલાં
સમાન પણ માનતો નથી. चतुर्थी वा स्यात् । ग्रामं ग्रामाय वा याति ।
| 0 અનાવર: કેમ કહ્યું ? _F વૃર્થ : --પગે ચાલવું, સનાતપમાયેલ નહી – જ્યાં પહે ચી શકાયું ન હોય,
| ત્યાં નાવ મળે – તને હું હેડીટેલે પણ
નથી માનતો. તે પગે ચાલવાની ક્રિયાના અનાપ્ત કર્મ રૂ૫ ગૌણનામને વિકલ્પ ચતુર્થી થાય છે પ્રામાય
– , જીરું, શુ વા – કાગળે શિયાળ કે
પિપટની તાલે પણ નથી માનતો. વા થાત = ગામ જાય છે પણ હજી પહોંચ્યા નથી તેવો અર્થ (ચતુર્થી ન થાય તો વિકલ્પ
(અહીં નવમ્, અન્નમ્, સુરેમ, શTIમ, વિમ્ દ્વિતીયા થાય).
વગેરે શબ્દોમાં ચતુથી થશે નહીં
| અનુવૃત :- (૧) તુર્થી ૨/૨/૧૪ અનુવૃતિઃ - (૧) ચતુર્થી ૨/૨/૫૩
T(૨) સભ્યશ્ssળે ૨/૨/૧૨ (૨) તથાળે ૨/૨/૫ .
T વિશેષ: 0 અન્ય કેમ કહયુ ? TR વિશેષ :- 0 અન્ય ઉદાહરણ :
ન ત્યાં તૃળ ચિન્તયામિ – મન ધાતુ નથી, વિઝન પાને પૂછે વા યાતિ – ભૂલે પળે માણસTo ૪ નિદેશ કેમ કયો ? માગે જયછે.
ત્યાં તૃM મને – મન ધાતુ છે પણ આઠમાં ગણને 0 મત્તે કેમ ટહ્યું ?
છે માટે ચતુથી ન લાગે. ઉર્જા દર – મનથી સ્ત્રી તરફ જાય છે
0 ડુત્ર અર્થમાં કેમ કહયું ? અહીં ગતિ નથી માટે દ્વિતીયા થાય.
ન હાં રન મળે ! રત્ન કરતાં વિશેષ માન 0 મનાવ કેમ ?
(અહી પ્રશંસા અર્થ છે). વાર્તાતિસમાગે જાય છે. રસ્તે પ્રાપ્ત છે માટે દ્વિતીયા થાયT૦ અતિ ગ્રહણું કેમ કર્યું ? 0 મા કેમ કર્યું ?
ત્યાં તૃળ – અહીં નગ્ન પ્રગના અભાવે માત્ર પ્રામાન માછિતિ - ગામથી આવે છે.
તુલના છે અતિકુત્સા નહી 0 નો ઘરવાત પછી વ - વિઘાન થી ગ્રામસ્થાન | 0 -નાવારિ – બહુવચન આકૃતિ ગણુને માટે છે. [૩૯૭]
0 , અને એ પ્રમાણે વર આશ્રય કરવાથી જેના
વડે નિંદા થાય તેજ વગેરેને ચતુથી* થાય કે (૩૦) મચાડના વારિતિકુદરે ૨//૧૪ * સૂત્રપૃથ0 - મસ મનાવાઢિચ્ચઃ મતિ જ્યને * યુ નેન - હેમ પ્રકાશ પૂર્વાધ” પૃ. ૨૩૯

Page #44

૨૮
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા શષવૃતિ – (૯) દિત અશ્વોચ્યામ રર૬પ હિત નમન્ ને નહીં (નમે વારિ... ૩/૪/૩૭ થી 7 અને સુવ થી યુક્ત ગૌણનામને વિકલ્પ ચતુથી થાય છે ના અભાવે ચતુથી’ને પણ અભાવ થશે. કેમકે જેમકે - ત્રણ ત્રસ્પ વા દિતમ - ચૈત્રને માટે કેનિમ ધાતુ અર્થવાન છે તેને એકદેશ નનમ્ શબ્દ નહીં ચૈત્રનું હિત – (વિકલ્પ ઝી થઈ છે)
પદાન્તર અપેક્ષાએ ચતુથી એવી *1 ઉપપદ વિભક્તિને ત્રા ત્રણ વ સુન્
[૮૫]] બાધકરી દ્વિતીયા અવી કારક વિભટિન થાય. (૧૦) તમાડડયુષ્ય-ક્ષેમાર્થાથે નાગડશિપ
L[ ૩૯૯] ૨/૨/૬૬ હિત, સુખ, ભદ્ર, આયુષ્ય, ક્ષેમ, અર્થ આ|
(૩૨) કપ ડાલાનામ્ ૨/૨/૨૯ નામ તથા તે અર્થ વાળા નામો સાથે જોડેલા ગૌણ નામને આશીર્વાદ અર્થમાં ચતુથી વિભક્તિ લાગે છે. ]
* સૂત્રપૃથળ :- ગળે ૩ઃ શ્રપાન
વૃતિ - અgiા વિવઃ ! [“વજ્ઞાન] વૃક્ષ વત્રો દ્વિતમૂ નિવેખ્યા નિવાનાં વા મૂવાત - જીવોનું ભલું થાઓ. |
पतति । व्याघ्राद्विशति । पापाज्जुगुप्सते धर्मात्प्रमाद्यति । એજ રીતે , મુર્ણ-રામ, – મરમ, સામુ,
चौराद्रक्षति । शृङ्गाच्छरो जायते । हिमवतो गङ्गा प्रभवति । आयुष्यम् - जीवितम् , क्षेमम् कुशलम् अर्थः - कार्यम्
कार्तिक्या आग्रहायणी मासे । यवेभ्यो गां रक्षति । બધામાં ચતુથી થાય.
[૮૬]
उपाध्यायादन्तर्धते । वलभ्याः शत्रुञ्जयः षड़ योजनानि । [8૯૮]
| મથુરાઃ સૌનેમ્પ કાઢયા: | (૩૧) રતાર્થ વપમ: થત સ્વાદાસ્વધામઃ
કિ કૃત્યર્થ :- 31 = જુદા પડવું
જય = મર્યાદા-હદ અપાયની જે અવધિ તે સુત્રપૃથo:- રાત-વ્યર્થ વનમ: સ્વસ્તિક્ષાદાસ્વામિ:| અપાદાન સ ર થાય છે. *વૃતિ:- મ ને નિત્યં વ76, 7: મા! [કવાય અર્થ માં-વિભાગ. જુદા પડવું, વિભાગ મજ્જા | ના સ્વરિત પૂનામ્યઃ | થવા, ડરવું, ધૃણા કરવી, અટકવું. આળસ स्वाहेन्द्राय । स्वधा पितृभ्यः इति चतुर्थी।
કરવી, રક્ષણ કરવું, બચાવવું કે અટકાવવું, 5 નૃત્યર્થ :- રાત અને રાત અર્થ | દૂર રાખવું, ટાળવું.-થાકી જવું કે સંતાઇ વાળા શબ્દો તથા , નમણૂ, , સ્વાદ જવું , કારણથી
જવું. કારણથી જુદા પડવું, એકમાંથી બીજી અને સ્વધા એ બધાં શબ્દો સાથે જોડાયેલા| વસ્તુ નીકળવી. દૂર પણું ચડિયાતા પણું વગેરે પણ ના મને નિત્ય ચતુર્થી વિભક્તિ થાય ! અર્થે સમાવિષ્ટ છે? * 2 શતઃ મત્તા મંત્તરાયમલ્લ મલને માટે સમર્થ છે. [E(૧૧) ગ્નિસ્થાને ૨૨/૬૯ અપાદાનસૂચક ગૌણ મારા ચતુર્થી થઈ આ રીતે વાર્ અન્ન –| નામને ટરિ, 1, [ પ પ ચમી વિભક્તિ લાગે [૭] અગ્નિને આહુતિ
ઉદાહણ :0 નાખ્ય: = અરિહતોને નમસ્કાર
0 વિભાગ:- વૃક્ષારપત્ર વતતિ-વૃક્ષ ઉપરથી પાંદડુ પડે છે. 0 રિત કશાસ્ત્ર = પ્રજાને કલ્યાણ
0 ભય :- વાઘામિતિ = વાઘથી બીએ છે. 0 સ્વાદા-કૂથ = ઈકને સ્વાહા
0 ધૂ મા :- givyTeતે = પાપથી ધૃણું કરે છે. 0 4ધા પિતૃમ્ય: = પિતરોને શ્રાદ્ધ
આળસ :-ધર્મા પ્રતિ = ઘર્મથી પ્રમાદ કરે છે.
0 રક્ષણ – વટવૃતિ = ચેરથી બચાવે છે. જ અનુવ્રત:- ચતુર્થી ૨/૨/૫૩
' 0 કાર્ય – ગુચ્છના તે = શુગમાંથી બાણ જાય છે ક વિશેષ :- 0 * સૂત્રમાં તૃતિયાના એગથી |
0 નીકળવું :- હિવતે પ્રમવતિ = હિમાલયમાંથી નમો વિનાનામતને: અહીં ચતુથી ન થાય કેમકે કિછે છે અહીં નિન શબ્દ નમવું ના ગમાં નથી
0 દુર:- 8tત માળા = કારતક માગસર 0 નમસ્થતિ નિનાન – અહીં પણ નમી ધાતુને યોગ છે
૪૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦
૦ ૦ ૦ ૦ ૦ - • ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦
- | *1૪ વિમત્તે ૦ |
વિમવિત રીલીન્યાય.૪૬, પૃ. ૪૩ * તૃતીયા – – હૈમ પ્રકાશ પૂર્વાર્ધ પૃ. ૨૪૦ | * 2 અપાય - લઘુત્તિ ભાષાન્તર ભા. 1, પૃ. ૨૧૮

Page #45

કારક પ્રકરણ
(પૂનમ) મહિના જેટલી દૂર છે.
0 અટકાવલું :- વેમ્યા માં શ્રુતિ જવથી ગાયને દૂર રાખે છે.
0 સંતાવુ :— સ્વાધ્યાયા મૅને=શિક્ષકથી સ તાઇ જાયછે 0 દુરપણું :- વણસ્યાઃ રામુસ્ય વક્ યેજ્ઞાનિ વલભીપુર થી શત્રુ જ્ય છ યોજન દૂર છે, 0 ચડિયાતા પણું ઃ- મથુરાઃ સ્રોમ્બેમ્ય ગાથાઃ। મથુરાના લેકે પાટષી પુત્રતા લોકોથી સ ંપન્ન છે.
બધાં ઉદાહરણોમાં કોઇને કોઇ નિમિત્તો જે વિભાગ થાયછે તે અવાય અને અપાવાન સદા થવાથી પંચમી વિભક્તિ લાગી છે
મૈં વિશેષ :- 0 અગવાન ત્રણ પ્રકારે છે (૧) નિર્વિષ્ટ વિષયમ્ :- ધાતુના અપાય લક્ષણના વિષય નિર્દેશ કરે તે દાત. શ્રીમાલા અતિ
(૨) રવાન્ત વિષયમ્ :- ધાતુની સમીપમાં ધાત્વન્તરાય અગ વિશેષ છે. જેનું – તે ૩૫ – માત્ દા. ત. कलात् पचति અહીં પાકના વિષયમાં વર્ષે ધાતુ છે – કાડીમાંથી ગ્રહણ કરીને ધાન્યને રાંધેછે. (૩) અપેક્ષિત યિમ્ :– જ્યાં ક્રિયાવચી પદ ન સભાય પણ માત્ર ક્રિયાની પ્રતિતી થાય, તે અપેક્ષિત ક્રિયા – માથુરમ્યઃ પાછીપુત્રા મિવતાઃ અહી નિર્ણયન્સે ક્રિયાપદ ની પ્રતિતી થાયછે. અપાય ના એ પ્રકાર છે
(1) ાયસ સળ* પૂર્વઃ (૨) બુધ્ધિસ n* પુત્ર ઃ - ધર્માત્ પ્રમાાંત
वृक्षात् पतति
[800]
(૩૩) આહાઽવધી ર||૯૭૦ *સૂત્રપૃથ :- આ અવધી *વૃત્તિ ઃ- અવધિર્મર્યાવામિવિધિધ્ધ । तद्वृतेराण युक्तात्पञ्चमी स्यात् । परि आ सुध्नाद्दृष्टा मेघः । 5 નૃત્ય :-- બવધો - અધ ના બે અર્થ - મર્યાદા, અભિવિધિ (હ્રદ) [જેમકે - મર્યાદાઃ- વૃક્ષ સુધી, અભિવિધિ વૃક્ષ સહિત]. અવિધ અર્થમાં વતા આર (ગ) યુક્ત જે ગૌણ નામ તેને પાંચમી થાય છે. આ સપ્નાત્રૃષ્ટા મેષઃ સુઘ્ન સુધી (બ્રુઘ્ન સહિત) વરસાદ વરસ્યા.
|
* અનુશ્રુતિ –: પદ્મપાવાને ૨/૨/૬૯ થી ૧૨મી

૨૯
મૈં વિશેષ :– 0 પ્રવૃત્તના જે નિરાધ તે મર્યાવા 0 મર્યાદા વિશેષ એટલે ક્રિયાની વ્યાપ્યતા – આવરી લે. તે મવિધિ
પ્રવૃત્તને
[૪૦]
(૩૪) ય જમ્યાં વચ્ચે ૨/૨/૭૧
अपाभ्याम् वज्ये
* સુત્રપૃથ ઃ- પર પ્રવૃત્તિ:- આમાં યુક્તાર્ વજ્ઞનીયાત્~~મીસ્યાત્ । परि साकेतान्, अप साकेतानुष्टो मेघः
ધર્મ નૃત્ય :-વસ્થ અથવાળા ŕ અને અપ શબ્દથી યુક્ત ગૌણ નામને પાંચમી થાય. 0 વંદે સાòતાન વૃટે મેવ: 0 अप साकेतान् वृष्टा मेघः અયેાધ્યાને વને વરસાદ વરસ્યા
* અનુવાત :- સ્વસ્થપાવાને ૨/૨/૬૯ થીવશ્ર્વની માંં વિશેષ :– ૭ વવક ભાવ સમ્બન્ધ રિ-અર પછી સમ્બન્ધ થાય તેને બદલે પાંચમી કરવાનુ આ વિધાન છે.
-
0 વજ કેમ યુ ?
અવરાષ્ટ્ર: ચૈત્રણ મૈ તને અપશબ્દ અહીં વન્ય અર્થ નથી. [X02]
(૩૫) યજ્ઞ: પ્રતિનિધિ પ્રતિાને પ્રત્તિના ૨/૨/૭૨ * વૃતિ :– પ્રતિનિધિમુ વ્યસત્ રોડ':, પ્રતિવાન થી तस्य विशेोधनम्, ते यतः स्यातां ततः प्रतिना योगे पञ्चमी स्यात् । प्रद्युम्नो वासुदेवात् प्रति । तिलेभ्यः प्रतिमाषान् प्रयच्छति
ચપ. માંધારે” ( વચમી | 2ફાવાસનાત્ પ્રેક્ષતે । गभ्येति किम् ? प्रासादमारुह्यासने उपविश्य भुङ्कते । “स्तोकाल्लकृच्छ्रकतिपयादसत्वेकरणे" पञ्चमी वा । स्तोकेन
स्तोकान्मुक्तः
-
મેં નૃત્ય :- પ્રતિનિધિઃ · મુખ્ય જેવા અથવા મુખ્યના બદલે ચાલે તેવા.
પ્રતિયાન: એક વસ્તુને બદલે બીજી વસ્તુ લેવી
કે આપવી, મલા કરવા.
પ્રતિનિધિને સ્થાને વપરાતાર સૂચક ગૌણન મ, તથા પ્રતિવાન અપાતા પદાર્થને બદલે કામમાં આવનાર પદા નુ સૂચક ગૌણ
૩
*
0 -
વિશેષ:- લઘુવૃત્તિ અવસૂરિ પૃ. ૨૦૧

.

Page #46

૩ ૦
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા નામ (બ)ને પ્રતિ શબ્દના યોગ પંચમી થાય. પંચમી વિભક્તિ થાય પ્રતિનિધિ – પ્રરનો વનવા પ્રતિ – વાસુદેવને | કમૃતિ :- તત: અમૃત = ત્યારથી માંડીને બદલે પ્રગ્ન પ્રતિનિધિ છે.
મૃત્યથ" :- શ્રીમતિ રામ્ય = ઉનાળાથી માંડીને प्रतिदानम् - तिलेभ्यः प्रति माषान् प्रयच्छति અન્ય:- ગા મૈત્રાન = મૈત્રથી જુદ તલને બદલે અડદ આવે છે.
ચર્થ :- મિત્તે મૈત્રા = મૈત્રથી ભિન્ન * અનુવા :-- પન્નાહાને ૨/૨/૬૯
તિ:- પ્રા 15T વસતિ = ગામની પૂર્વે વસે છે. મi વિશેષ :- 0 પ્રતિનિધિ પ્રતિતાને કેમ કહ્યું ?
પશ્ચિમે નમસ્કૂT: રામથી કૃષ્ણ પછીના છે. વૃ૪ પ્રતિ વિતતે વિ7 - અહીં બદલાને અર્થ નથી
દહિર = હિમા1 = ગામની બહાર 0 વતઃ કેમ કહયુ ?
| બાત = રૂતર ચૈત્રાન્ત = ચૈત્રથી બીજે છે તe+: પ્રાંત માનું છતિ અહીં વત: થી મા | અનુરાત :- સ્થાને-૨/૨/૬૯ થી ઘનમી શબ્દને પંચમી ન થાય
વિશેષ:- 0 વિવુ શબ્દથી દિશાદેશ-કાળ લેવા Rા શબવૃત્ત – (૧૨) ખ્યાઃ કડધારે રર૭૪ [ 0 41 શબ્દ = પ્રકૃત્તિ વિલણ અર્થ એક ક્રિયા કર્યા બાદ બીજી ક્રિયા કરવાને પ્રસંગ હોય [ 0 રૂતર શબ્દ = યમાન પ્રતિયોગી સ્પધી-જેમકે ત્યાં પૂર્વની ક્રિયાના સૂચક ઘાતુને ! પ્રત્યય લગાડવો | ફર :- શુમાન્ = રામઃ આવો વધૂ પ્રત્યય વાળે પ્રયોગ વાકયમાં અધ્યાહાર હોય
[૪૭૪ ] ત્યારે અધ્યાત સૂચક [ પ્રત્યય વાળા પદના કર્મરૂપ ! (૩૭) ચિત્ર સ્થાધાર ધામ ૨/૨/૩૦ ગૌણ નામને ૫ મી થાય
|| * સૂત્રપૃથo :-- જિમ વાયર વધારે વરાત્ અઠ્ઠાતૃ-ગાસનનું છે તે ઘરથી, આસનથી જુએ છે અહીં !
* વૃતિ :- દિવાબ : જળ વ ડગધારે બને પદ અધ્યાહન ચડૂ પ્રત્યયવાળા છે.
| ऽधिकरणं स्यात् । तच्च वैषयिकीय लेषिक भिव्यापक सामीप्यक आसने उपविश्य प्रेक्षते ।
નૈમિતિપરિવાત પઢા [“a:15ધર] . 0 અધ્યાહાર વજુ કેમ ?
| दिवि देवाः । कटे आस्ते । तिलेषु तैलम् । वटे गावः । માને સવરા મુદ-આસને બેસીને ખાય છે. [૪૮] !
युध्वं सन्नह्यते । अङगुल्यग्रेकरी । (૧૩) રસ્તાવિકૃ તિ થાવ વાગે ૨/ર ૩૯ |
પર વૃજ્યર્થ :- ક્રિયાના આશ્રય રૂપ કર્તા અa (ગુણ) વાચક અને કણ સૂચક એવા તાર,
1 કે કર્મનો જે આધારે તે અધિકરણ કહેવાય ૨૩, ૨૪, દતિય એવા ગણનામને પંચમી વિભકિત
અધિકરણ છ ભેદે છે. વૌષયિક, ઔપશ્લેષિક વિકલ્પ થાય તેન – સ્તંતુ વા મr: – ડાથી
અભિવ્યાપક. સા મક વિકલ્પ દિતીયા થશે
કૌમિતિક, ઔપચારિક
[(૧૪) સભ્ય ૨/૨/૦૫ આધાર વાચી T૪૦૩]
ગણન મને કિ, કુ, મુકુ રૂપ સપ્તમી વિભક્તિ લગાડવી '(૩) મૃત્યચાર્યવિરાટ દિia : ર/ર/૭૫
[eo] * સુત્રપૃથ છે :- પ્રત પ્રવાર્થ વિરુદ્ર ચંદ્ધિ વાત | ઉદાહરણ :રૂત:
વૈથિ :- વિવિ તેવા :- દેવો સ્વર્ગમાં (હે છે) બીજે નહી * વૃત્તિ :- મિડ રૂમ | તત: પ્રકૃતિ | | ઔપલેષિક :- અરે સાત-સાદડી ઉપર બેસે છે. આ શ્રી નાખ્યા અન્ય મિત્તે મિત્રતુ | પ્રારા વસંત ! ! (અધોર ના અમુક ભાગ સાથે સંબંધ). पश्चिमा रामाकृष्णः । बहिनामात् । आराद् ग्रामात् । इनश्चत्रात् । इति पञ्चमी ।
(આધારના આબાભાગ સાથે સંબંધ) ક વૃત્યર્થ – પ્રકૃતિ અને અન્ય શબ્દ | સામયિક :- વડે જાવ: ઝાડમાં નહીં પણ ઝાડ પાસે તથા તે અર્થવાળા શબ્દો, વિદર, વાહ, શાન્ | નૈમિત્તિક :- સુ સન્નતે – યુદ્ધ માટે તૈયાર થાય છે. રૂતર એ બધા શબ્દના યોગે ગૌણનામને અહીં નિમિત્ત રૂપ આધાર છે.

Page #47

૩૧
કારક પ્રકરણ ઓપચારિક :- માણ ૪ર = બાંગળીને ટેરવે હાથી
વૃ૦થે :- સંત પ્રત્યય પછી જે ન તે તરફ હાથી છે એવો અર્થ થાય.
પ્રત્યય આવેલું હોય એટલે કે તેને તે જેના ક વિશેષ :- 0 કિનાવા આશ્રવ અટલે ક્રિયાને
અંતે હોય તેવા શબ્દના થાય (કમ) ને નિત્ય સંપાદક એવો અર્થ થાય છે.
સપ્તમી વિભકિત થાય 0 કિયા બે પ્રકારે :- (૧) ધા - કર્તામાં રહેલી કથડધાતી = વ્યાકરને ભણેલે (૨) જર્મસ્થા – કમમાં રહેલી (સંબંધિ)
Aવી + ++ ન = સવતિન અધિકરણ*:- 1 વિદિતા સાક્ષાત બ્રિામ | |૪ અનુવૃત :- સભ્યધરી ૨/૨/૯૫ થી સત્તની પરિયાતિથી, રાàડવાઈi ઋમ્.
છા વરષ :- ( તેને એમ કેમ કહ્યું ? [૪૭૫ ]
કાં રેતિ – સાદડી કરે છે – સંત-રુન પ્રત્યય નથી. સપ્તમી અંગેના વિધાનો
0 કત કેમ કહયું ? (૩૮) સ્વામીશ્વરાધિપતિ રાજાસાતિપ્રતિમૂક?/ર૯૮] ત પૂર્વ ટમ્ - પહેલા સાદડી કરેલ અહી રૂન (પુનિ ) સુત્રપૃથળ :– સ્વામી શ્વ-અરિતિ–રાસાત્ સાક્ષી
પ્રયા છે પણ પછી નથી.
0 રન કેમ કહ્યું ? प्रतिभू प्रस्ः
૩ મિસ્ટ અને મિત્ર: – મૈત્ર ગુરૂ પાસે બેઠે * વૃતિ – gfમ વા સદf I mયાં જાપુ ના સ્વામી |
વસ્ત પ્રત્યય છે પણ ટુન નથી LET વૃયર્થ :- રામી, શ્વર, પતિ, ડાયાઃ
0 ચા કેમ કહ્યું ? સાક્ષી, તિમ્, પર: અ સાત નામના યોગે
નાતનધીત વ્યm – વ્યાકરણને સપ્તમી થાય પણ માસ (ગૌણ ના બને) સાતમી વિકલ્પ થાય.
શબ્દને નહીં. જેમકે નવાં ; વા સ્વામી - ગાયનો માલીક * અનુવૃતિ:- સતવાર ૨/૨/૯૫ થી સપ્તમી
[૭૭]
(૪૦) તરુ વતે તૌ ર/ર/૧૦૦ વિશેષ :- 0 ઉદાહરણ 0 11વાં નાડુ વા શ્વર: ગાજે ને માલિક
* સૂત્રપૃથા:- તત્ યુક્ત દેતી
* વૃતિ :- ધર્મવરૂધાત સત્તા સ્થાન ( નર્મળ 0 નવાં પુવા (૩) અધિપતિઃ - અધિપતિ (૪) તાલા:
| द्विपीनं हन्ति, दन्तयोर्हन्ति कुञ्जरम् । केशेषु चमरी हन्ति ભાગીદાર, (૫) સાક્ષી =સાલી, (૬) પ્રતિમ: સાક્ષી (૭) પ્રસૂન: = ગામાં જન્મેલા.
सीम्नि पुष्कलको हतः ॥ 0 વિકલ્પ રૂપમાં એ સૂત્ર ૨/૨/૮૧ થી ૧ખી થાય
. असाधु-साधु-निपुण योगेऽपि चप्तमी । असाधुमैत्रो
मातरि । प्रत्यादियोगे तुनसाधुमैत्रे मातरं प्रति 0 દ્વાન, કુશ્વર, વગેરે એક દેશ* અર્થ ગ્રહણ કરતા
ક વૃજ્યર્થ :- જે વાકયમાં વ્યાપ્ય કર્મ સમાન અથી એવા ઘતિ નાથ વગેરેમાં સપ્તમી ન થાય
સાથે હેતુ જોડાયેલ હોય એવા હેતુવાચી ગૌણ પ્ર. પતિ =માં થી જ થાય.
નામને સાતમી વિભક્તિ થાય. – (લેકાર્થ :[709]
0 મળિ ટ્રીવિનં રત – ચામડા માટે દિપડાને (૩૯) વ્યાષ્યન: ૨, ૨૯૯
હણે છે. - આ વાકય માં દિપડો જર્મ અને ચામડું * સૂત્રપૃથળ :- ગ્યાયે વત્ત-રુનઃ
| દે છે અને સાથે જોડાયેલ છે માટે મળિ માં + વાત :- Rા જ પુત્ર તટસ્થ ગાળે સતી | સતમાં વિભકિત થઇ – જે રીત - नित्य स्यात् । व्याकरणऽधीनी ।।
10 તાત્તિ સન્ – દાંત માટે હાથીને હણે છે. ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦
10 gf નિત - વાળ માટે અમારી ગાયને ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ * 1 अधिकरणः- वाक्य प्रदीर ग्रन्थ *2 એકદેશ એટલે આજ શબ્દ પર્યાય નહીં
0 સીનિ શુ હ૮૪: 1: -કસ્તુરી માટે મૃગ હણાયે ન્યાય ચંd રાસ્પડ રાત ના ન્યાય. ૧, પૃ. ૧ | x અનુકૃતિ :- સળેિ ૨/૨/૯૫ થી રમી

Page #48

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા ક વિશેષ :- 0 યુક્ત કેમ ?
સૂચક હાથ (ત વાકયમાં ક્રિયા સૂચક ગૌણ વેતનન ધાર્થે સુનાતી = વેતન માટે ઘાન્ય કાપે છે. અહી | નામને) સપ્તમી વિભકિત લાગે છે. થા, દેતુ અલગ છે માટે સપ્તમી ન થાય,
પુ સુદામાનાસુ અત: ગાયો દોહવતી હતી (દાહ0 હેત કેમ કહ્યું ?
વાતે છતે) તે ગયો. અહીં જવાની ક્રિયા મુખ્ય ટેવ વાવ સૃતિ - દેવતા પગ અશે છે અડી હેતુ છે તે સુહામાન શબ્દથી સૂચિત છે. નથી માટે સપ્તમી ન થાય.
+ અનુવારો:- રાધિકળે રા૫ સમી 0 દેતુ = નિમિત્ત અથવા કારણ 10 હેતુ (હેતુ #કળ – ૨ / ૪૪ તૃતીયા વિભકિતને
વિશેષ:- 0 તૃતીયા ( ભૂત સ્ટ) ના અહીં અપવાદ છે *1
અપવાદે અહીં સતમી થઈ છે. 0 હેતુ = સામાન્ય અર્થ નિમિત્ત છે –- છતાં તે વિશિષ્ટ | 0 માત્ર ત્રણ ત્રણ છે. * નિમિત્તનો અહીં બાધ કરાવે છે * 2
(૧) કરી:- કર્તાને પ્રથમ વિભકિત લાગે અને ધાતુને જે માત્ર નિમિત્ત હોય અને તા ન હોય તે ન ર્તાની અપેક્ષા વાળા પુષ-વચન આવે ધા સુનત માં ત્ર ને સપ્તમી થાય.
દમણી :- કર્મને પ્રથમ-કર્તાને-તૃતીયા ત્યાદિ રાવવાd :- ત્રણ સૂત્રની વૃત્તિ સાથે છે. પણ
પ્રત્યે ર્માનુસાર લાગે. ઉહિર એક જ છે બડી અવગ સપ્ટતા કરી છે. (3) ભાવ :- કર્તાને તૃતીયા, કમને અભાવ અને (૧૫) બારાકાર સપુત ૨/૨/૧૦૧,
ક્રિયાપદ ત્રીજો પુરુષ એકવચનમાં. (૧૬) સાધુના ૨, ૨/૧૦૨,
કરી ભાવ લક્ષણ બે પ્રકારે છે.* (૧૭) નિgીન વાર.ન્ ૨,૨/૧૦૩,
(૧) અકર્મક :- સૂર્ય ઉદયને પામતે હતું ત્યારે (ત્રણને સ યુક્ત અથ) મસTધ શબ્દ સાધ શબ્દ અને રાત્રી સમાપ્ત થઈ–અમુક કાર્ય કરતે છતે–અર્થ આદર ભાવ જણાતે હે ય તે નિqન શબ્દ સાથે જોડા-T(૨) અકર્મો :- કમળ પિક્સના રાત્રિ પૂર્ણ થઈ યેલા ગૌણ નામને સપ્તમી વિભકિત લાગે. પણ જો પ્રતિ,
અમુક હતા ત્યારે એ અર્થ વરિ, મન અને મિને પ્રગન હોય – આ સુ લાગે -T0 માવ કેમ કહયું ? 0 અસાધુ: – માતરિ = માના તક મિત્ર અસાથ છે. | ટામિઃ તલ્થ મેગ્નનમ્ - જટા વડે ૩૫તિ – (સારો નથી) – અહી માતૃ શબ્દને સમી થઈ.
ભાવ લક્ષણ છે – ભાવ નથી. ઘર ઢિ યેગે સપ્તમી ન થાય તે રી સંg મૈત્ર માતર
0 માવચક્ષણ કેમ ? પ્રતિ – gતિ છે માટે દ્વિતીયા લાગી
यस्य भोजन स मैत्रः 0 સાધુ: મૈત્રો મારિ – માતા તરફ સારો છે [૨].
[૭૯]. 0 નાdf નિપુન:મૈત્ર: મૈત્ર માના તરફ આદર ભાવવાળે છે. (૪૨) પર્ટી વી ડરાજે //૧૮
સુત્રપૃથo gી વા કનારે [૪૮]
* વૃત્તિ :- ૩નારે માવટાના ઘટ્ટી વા, ઘણે (૪૧) ચમા મારક્ષમ /૨/૧૬ सप्तमी । सदतो लोकस्य, रुदति लोकेवा प्रावाजीत् સુત્રપૃથ 1 :- માવ: માવ-ઢક્ષણમ્
ક વૃજ્યર્થ:- જે વાકયમાં એક ક્રિયા વૃત્તિ:- માવઃ ક્રિશા ! જ્જ મનન્ના મJ (ભાવ) થી બીજી ક્રિયા (ભાવ) નું સુચન સ્ટ તતઃ સમી ા ા ાઇ સુઘરાક્ષ જa: I | હેચ અને અનાદર અથ જણાતો હોય ત્યાં
ક વૃત્યર્થ :– માવ=ક્રિયા. (જે વાકયમાં)T(ક્રયાસુચક ગૌણ નામને વિકલ્પષઠી વિભકિત એક (ક્રિયા) ભાવ બીજા ભાવ (ક્રિયા) નો | લાગે છે. ન લાગે ત્યારે સાતમી લાગે – ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૧
૨૧} 1 wથ, લા1 હું વા * 1 દેતુ-બૃહદવૃતિ-ન્યાસ સહિત ભા. ૨ શ,ન્યા. પૃ ૧૬૪
૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ “2 દેતુ – લઘુત્તિ અચૂરિ – પૃ. ૨૧૯ | * ભાવ રક્ષા :- હેમ પ્રકાશ પૂર્વ પૃ ૨૪૭

Page #49

ર પ્રરણ
પત્નીત્ લેાકા રાતા રહ્યા અને તેણે દીક્ષા લઇ લીધી. – રાવાની ક્રિયાથી દીક્ષાની ક્રિયા (ભા) નું સુચન છે અને લેાકેાના અનાદર છે માટે ષષ્ઠી થાય.
♦ અનુશ્રુતિઃ-(૧)સપ્તષિì૨/૯૫ થી મુપ્તમી (૨) યમાવેશ માવ ાનમ્ ૨/૨/૧૬
વિશેષ :- 0 પ્રાર્ત ્ ની સાનિકા 0 ધન ધાતુ (૧) સિનવસ્થામ્ ૩/૪,૫૩ થી બ્િ (ર) સ્તાવ શિતેઽત્રાવેરિફ્ ૪/૪/૩૨ થી ટ્ વ ્–ધન : ૪/૩૪૮ થી વૃષ્ણિ(૪) સઃ સિiરિસ્યો ૪/૩/૬૫ થી ફ્ક્ત (૫) દાંત ૪/૭૧ થી સિપ્ લેપ (૬) અટૂ . । .તે વિદ્ધાંત્ર ૪૪ ૨૯ ધી અર્ 1 +++, 2 =+=+:+સ, 3 g+મા++5 4 પ્ર+ નૂ+++, 5 પ્ર+ત્રા+3+, +1+વ્રવૂ+++ (પ્રત્યય) = માત્રાનંત -- થયુ
6
[૪૦]
(૪૩) સપ્તમી વા મિત્તે નિર્ધારને ર/ર/૧૦૯ *સૂત્રપૃથા ઃ- સપ્તી ૨ મિ.ને નિર્ધારને
વૃત્તિ ઃ- સમુદ્રાારેહેરાય ગતિતુમ ક્લિિિમઃ पृथक्करणेऽपि षष्ठी सप्तभ्यो भावः । अविभागे (निर्धार्यमाणैकदेशस्य समुदायेन सह शब्द दैक्ये गम्यमाने) क्षत्रियो नृणां नृषु वा शूरः । कृष्णा गवां गोपुवा बहुक्षीराः । – વૃર્ત્ય :- જાતિ, ગુગુ.ક્રિયા વડે સમુદાયથી ( બુદ્ધિપૂર્વક) કાઇ એકદેશનુ જે પૃથક્કરણ તે નિર્ધારણ કહેવાય નિર્ધારણ જણાતે અને ગૌણનામને ષષ્ઠી અને સપ્તમી વિભક્તિ થાય.--જો વિભાગ જણાતા ન હેાયતા (નિર્ધા માન) એકદેશ – વિભક્તિ સમુદાય સાથે શબ્દ એ કય હાયતા)
-
જાતિ :- ક્ષત્રિયો તૃળાં મૃત્યુ ચા : ક્ષત્રયે માણસામાં શૂરવીર છે.
गुरू :- कृष्णा गवां गोषु वा बहुक्षीराः ગાયામાં કાળી ગાય બહુ દુધ વાળી છે. અહીં જાતિ માં ક્ષત્રિય અને ગુમાં કાળી એમ વિભાગ કરેલ છે. જે સમુદાય સાથે અભેદ
....
* પ્રાત્રાત્ – સાનિકા-મધ્યમવૃત્તિ અવસૂરિ પૃ. ૧૪૩ તથા. ગૃહવૃત્તિ—ન્યાસ સહિત ભા૨, પૃ. ૧૬૯,

રીતે જોડાયેલા છે.
અનુવ્રુતિ:- પછી વાડના ૨/૨/૧૦૮ થી પછી
33
ત્ત વિશેષ :- 0 અન્ય ઉદાહરણ – ક્રિયા :– પાવન્તા યાતાં ચાતુ વા શીવ્રતમા ચાલનારામાં દેડનારા વધુ જલ્દી ચાલેછે. વ્યક્તિ :- યુધિષ્ઠિર: શ્રેષ્ઠતમ: યુરપમાં જ્જુ વા કુર્મામાં યુધિષ્ડિર વધુ શ્રેષ્ઠ છે. 0 વિમાન કેમ હ્યુ ! माथुराः पाटलीपुत्रकेभ्यः आद्यतराः મથુરાના લેા પાટલીપુત્રના લેાકેથી વધુ સપન્ન છે. (અહી ભૌગોલિક વિભાગ કે ભેદ નથી)
0 આ સૂત્ર અયેવિરવાવાનમ્ ૨/૨/૨૯ થી થતાં પંચમીના વિધાનનું બાધક સૂત્ર છે.
[૪૧] (૪૪) શેષે ૨૪૨૮૧
પ્રવૃત્તિ 1:- कर्मादिभ्यो ऽन्यस्तदविवचारूनः स्वस्वामिभावादिः सम्बन्ध शेषरूतत्र प'ठी स्यात् । राज्ञः पुरुषः । उपगोरपत्यम् । माषाणामश्नीयात् ।
5 વૃર્ત્ય :- કર્માદિકથી અન્ય (ક્રિયા કારક પૂર્વક કર્માદિની અવિત્રક્ષા રૂપ જે સ્વ સ્વામિભાવાદિ સંબંધ વિશેષ તે શેષ’ કહેવાયછે. શેષ અર્થ માં વતા ગૌણ નામને ષષ્ઠી વિભક્તિ થાયછે. જ્ઞ: પુરુષ: રાખતા મામ (સ્પષ્ટા :- પાતે-પેાતાનું નાકર-શેઠ, ભાપદિકરા વગેરે પ્રકારના જે વિવિધ સંબધા તેનું નામ શેષ) સપÌાઃ પયમ્ – ઉપશુના પુત્ર 0 माषाणाम् अश्नीयात् અડદને ખા * અનુવ્રુત્તિ :– અને સ: પછી ૨/૨/૮•

5 વિશેષ :- 0 ગૌણુ નામને કેમ કહ્યું ? રાસઃ પુરુષઃ અહીં બન્ને શબ્દેમાં સ ંબંધને ભાવ છેછતાં પુરુષ: શબ્દ પ્રધાન હાવાથી ત્યાં પ્રથમા થાય—ખી નહીં. 8 રાસ: પુરુષમ્ય રેંજ : રાજાના પુરુષનું ફ્રબલ અહીં પુષ્પ શબ્દને વખી કેમ થઇ ? રાજાની અપેક્ષાએ પુરૂષ શબ્દ પ્રધાન છે પણ કંબલની અપેક્ષાએ ગૌણ છે માટે પુખી થઈ.
|
[૪]

Page #50

૩૪
(૪૫) મન ન: હ્રfE /૨/૮૩ + ૮૬ સુત્રપૃથ:- 1 મવૃિતઃ૨/૨/૮૯ તેન્દ્રિ૨/૨/૮૬ * વૃતિ :- વૃન્દ્રસ્થ તુમળા: જલ્દી થાત્ આવાંસ'ટ' || મત માતિા ।
क्वचिद्वा । विचित्रा सूत्राणां कृतिराचार्यस्याचार्येण वा માં નૃત્ય :- નિ ત: ૨/૨/૮૩ :(જે ગૌણનામ) કૃદન્તનુ કર્મી હેાય તેને ષષ્ઠી થાય. ત્રાં હ્રદ્ધા = પાણીના સર્જનાર (અહી સદા કૃદન્તછે અને લક્ ક છે માટે ષષ્ઠી થઈ ૧ (૧૮) î ૨/૨/૮૬ કૃદન્તના કર્તા હોય તેને ખી થાય. જેમકે :- મયત અસિા તમારું બેસવુ (અહીં આસિા કૃદન્ત છે અને મત્ ર્તા છે. તેથી ષષ્ઠી થઈ)
----
[૪]
* અનુવૃતિ :- અસાના જ્ઞ: પછી ૨/૨/૮૦ વિશેષ : 卐 0 ધર્માગ 0 આ સૂત્ર દ્વિતીયાના અપવાદ છે
(ર)
0 નિ એમ કેમ યુ ? शस्त्रेण भेत्ता શસ્ત્ર વડે ભેદ કરનારે સ્તાવTMાથેાડુ રાંધનાર (સ્તમ્ ક્રિયા વિશેષણ્ છે મેં નથી)
0 વૃત: કેમ હયુ ?
મુપૂર્વી એવનમ-જેણે પહેાં ચાખા ખાધા છે તે(અહીં એન, દષ્ઠિત નુ કમ છે કૃદન્તનુ નહી) નર માટે =
=
થી વી
ત માટે :
0 આ સૂત્ર તૃતીયાને અપવાદ છે.
0 હરિ કેમ હયુ ?
ગૃહે ચિા ધરમાં સુવુ હૈં એ નથી પશુ અધિષ્ણુ છે
0 વૃતઃ કેમ મૃયુ ?
त्वया शय्य
શતે ક્રિયાપદ છે. કૃદન્ત નથી
શૈષવૃત્તિ:- (૧૯) સઁદેરણા ર૮૬ જે એક્જ કૃદન્તના પ્રયાગ ર્સામાં અને કર્મોંમાં પૃથ્વી વિભૂતિ થવામાં હેતુભૂત હેય તે કૃદન્તના ર્હુતે ખી વિકલ્પે લગાડવી. સ્ત્રીલિંગે થતાં ત્ર અને પ્રત્યય વાળા કૃદન્ત શબ્દને આ સૂત્ર ન લાગે. विचित्रा સૂત્રાળાં કૃતિના સ્થાપાયે નવા સૂત્રેાની વિચિત્ર કૃતિ (અહીં શ્રુતિ કૃદન્ત છે અને એ

ભવન લઘુપ્રક્રિયા
કૃદન્ત સૂત્ર રૂપ ને અને – આવા રૂપ ને ષધી વિલંકિત થવા માટે નિમિત્ત છે. તેથી આષાય સુબ્દને વિકલ્પે વહી થઇ.
[૫]
* વૃત્તિ:- બળુ પડનીયન્ય-ચાઃ કૃત્યાઃ ઘમાં વૃત્ત િવ વા યાન્ । વ વ ય ત ય રળીય રેય નૃત્યમ્ ।
[૪૩] (૬) હ્ય વા ૨૮
ૉ નૃત્ય :- ર્, સવ્ય, અનીય, ચ, પ આ પાંચ ત્ય પ્રત્યયા છે. કૃત્ય પ્રત્યય ના વિકલ્પે કર્તા માં વતા ગૌણનામને ષષ્ઠી થાય છે. ચચા સવ વાકાર્યમ્, તે વ્યક્, ળીયમ્, ચમ, યમ, એ રીતે પાંચે કૃત્ય પ્રત્યયમાં સવ અ મ પડીવિકલ્પે વાતૃતીયા થઇ [(૧) વૃ+યંગ-૨, (૨) :+Rz=`જ્ય, (3) - +નીય= ઝીવ,(૪)દાચ તૈય(૫)ચૂચવ્=સ્ય થયુ છે.
*અનુવ્રુત્તિ ઃ-(૧) મન્નાને જ્ઞ: વી ર/૮૦ થીવી (૨) તર ૨/૮૬
વિશષ :- ઈફ્તરી કેમ યુ ! प्रवचनीय गुरुर्द्वादशाऽङ्गस्य કણી છે. [૪૪]
(૪૭) ૨ રિટાનાતાલુમતમાતા ૨/૮૨ * સૂત્રપૃથ ઃ-રિવિષ્ટાત્ ાટ્ અસ્તાર્ મણ્ અતર્ માન્ * વૃતિ :- મ: સમિર્શને વરી મ્યાત્ । ગૃહોવર,શષ્ટત્ પરંતુ, પુસ્તમ્, પુર:, ત્રિત, તાદા { વૃ :- વગેરે સાત પ્રત્યા જેને લાગેલા હોય તેના યેાગમાં (ગૌણ નામને ષષ્ઠી થાય છે.
O .
. . દ .
O O
એ સુત્રો ભેગા મુકેલ છે એટલે અહીં અલગ પાડેલછે ને કરે છે.
(fr) વૃક્ષ્ય ૩=ઘરની ઉપર (ટા) નૃદય ત્િ – ઘરની ઉપર આગળ (ફ્તા) ત્-બીજી તરફ, (અસ્તાનૂ) પુરાતત્ત= આગળ, (અત્ પુર=અાગળ (અતસૂ) સિળતઃ = દક્ષિણે, (જ્ઞાત્) રતા-ઉત્તરે – સાતે પ્રત્યયામાં શુદ્ઘ શબ્દને પધ્ધી થાય છે. આચાયનીઝ્ર અનુવૃતિ :- અજ્ઞાને સઃ ની ૨/૨/૮૦
વિશેષ :– 0 આ વિધાન પંચમીના અપવાદ

Page #51

३५
કારક પ્રકરણ 0 प्रत्ययो:- (१) उर्ध्वारि रिष्टातावुपश्चास्य७/२/११४ | वदितृ - तेनु प्रथमा मे.व नु३५ वदिता था रि, रिष्टात्
(२) उदन्त :- भूजेः ष्णुक् ५/२/30 था ष्णु (२) परावरास्तात् ७/२/11६ था स्तात्
(3) अव्यय :- क्त्वा तुमम् 1/1/34 थी क्त्वा, तुम् (8) पुर्वावरी...वधश्चैवाम् ७/२/११५ थी अस् अस्तात् | (४) क्वसु : तत्र क्वसु-कानौं तद्वत् ५/२/२ था क्वसु (४) दक्षिणोत्तराच्चातस् ७/२/११७ था अतस्
(५) आन (कान) तत्र क्वसु कानौ तद्वत् ५/२/२ था कान (५) अघरापराच्चात् ७/२/11८ था आत्
(6) अत्र · धार-इङः अकृच्छ्रे अतृश ५/२/२५ था अतृश [४241
(७) शतृ :- शत्रानशौ एष्यति तु सस्यौ /२/२० था शत् (४८) तृन्नुदन्ताव्ययवस्वानातृशशतृ डिणकचखलर्थस्य
(८) ङि :- डौं सासहि वावहि चाचलि पापतिः ५/२/३८ था २/२/८०
सासहि
() णक :- किमायां क्रियार्थायां तुम् णकच भविष्यन्ती सूत्रथ0:-तृन् । उदन्त र अव्यय क्वसू 4 आन
५/३/१३ था णकच् अतृशू 6 शतृ 7 डि 8 णक 9 खल'0 - अर्थस्य
(१०) खलू :-दुःसुईषत् कृच्छाकृच्छर्थात् खल् ५/२/13& * वृत:- एषां दशानां कृतां कमकोः पष्ठी स्यात् ] था खलू तृन्-वदिता धर्मम् । उदन्तः विश्वं जिष्णुः । अव्ययम्-कटं
नांध :- परोन सुत्रहन्त राना छे - कृत्वा, आदनं भोक्नु याति । क्यः । अन्नं पेचिवान् ,
सभाग: ४ नुस्खं प्र२९ छ,] आनः – कटं चक्राणः । अतृश् - अधीयंस्त-वार्थम्
[४291 शतृ-कटं कुर्वन् । ङि-कष्ट सासाहेः ।। णकच्-कट कारको याति । खलर्थ: - सुकरो धर्मः, सुज्ञान तत्वं भवता ।
ભિન્ન ભિન્ન વિભક્ત વિધાન 卐 वृत्यर्थ :- तृन् पोरे ॥ कृत्
(४५) पृथग नाना फचमी च २/२/११३ પ્રત્યયો તેના કર્તા કર્મનાં પડી વિભકિત થતી *वृति:- अ.भ्यां योगे तृतीया पञ्चम्यौ स्याताम् । नथी.
पृथगू मैत्रान्मैत्रेण । अनुमान हेतोरप्येवम् - शब्दो ऽनित्यः (टन) वदिता धम् = धर्म सनार
कृतकत्वेन कृतकत्वाद्वा (उदन्त)-विश्वं जिष्णुः = विचने तनार
卐वृत्यर्थ :- पृथक् सने नाना ना (अव्ययम)-कट कृत्वा याति= साडीशनलय | યોગમાં (ગૌણ નામને) પંચમી અને તૃતીયા भोक्तुम् याति = भयाने यछे.
थाय छे. (क्बसु)-अन्नं पेचिवान् = स पना२
पृथग मैत्रात् मैत्रेग वा - भैरथी हे। छे. (आन)- कट चक्राणः = सादडी मनावना नाना मैत्रात मैत्रेण वा - भौतथी रहे। छे. (अतृश ) अधियन तत्वार्थम्-तत्वार्थ माना। અનુમાન અને હેતુમાં પણ એજ પ્રમાણે તૃતીયા (शत्र) कट कुर्वन्' - साडी अरतो
जयभी थाय) - शब्दाऽनित्यः कृतकत्वेन - (ङि) कष्ट सासहि - ने सहनना । कृतकत्वाद् वा. (णकच ) कट करकः याति-साडी २१ गयछ.
*अनुभूति:-तृतीयाऽल्पीयसः २/२/११२वी तृतीया (खलथ') सुकरः धमः, सज्ञान तत्त्व भवता તારા વડે તવ ધર્મ સારી રીતે જાણી શકાય
卐वशेष :-0 ने पृथग् नाना श६ अन्य
અર્થમાં હોય તે પ્રમૃત્વચાઈ ૨/૨/૭૫ થી પંચમી સિદ્ધ | દશે ઉદાહરણ માં ષષ્ઠી થઇ નથી–તેના
छ - त्यां सा सूत्रथा तृतीया । थशे. પ્રત્યયોનો પરિચય “વિશેષ વિભાગમાં જુઓ | * अनुवृत्ति:- (१) अज्ञाने ज्ञः पठि २/२/८० थी
[४१७] पठि (२) नोभयातोः २/२/८५ था नः
[५०] ऋते द्वितीया च २/२/११४ ॐ विशेष :- 0 प्रत्ययोना सुत्रो :-|★वृत्ति:- ऋते योगे द्वितीया पञ्चम्पौं स्याताम् । (१) तृन् :- तृन् शीलधर्म साधुषु ५/२/२७
ऋते धर्म धर्माद्वा कुन: सुखम् ।

Page #52

અભિવન લઘુપ્રક્રિયા ક વૃજ્યર્થ:- ૠતે શબ્દના ગે [ગૌણ (૫૩) દ્વિતીયાવEણાવેને તાડન ર/ર/૧૧૭ ના મને દ્વિતીયા અને પંચમી થાય છે. આ સત્રથo :- હિનr 1 qzથ નેન અન--અઃ Eદને વર્ષ યમનું વા ૪: સુનઃ ધ વિના સુખ! ક વૃત – ધૂન ગ્રામં દાનધ્ય | મનfત વિમ્ ! કયાંથી? [અહીં તેનો યોગ છે માટે ધર્મ |
: ગ્રાન્ અને દ્વિતીયા-પંચમી થયા છે.
- વૃત્વર્થ :- (પ પ્રત્યય વાળા નામની અનુવૃતિ:-9થા નાના ઉart 1 ૨/૧/૧૧૩ ઉશ્ચમી સાથે જે ચેલા બૌણ ના અને દ્વિતીયા અને
* વિશેષ મા અવ્યય છે જેના વતન પઠ્ઠી લાગે પણ તેના પ્રત્યય વાળા નામમાં એવો અર્થ થાય છે.
શa ધાતુ ન દેવા જોઇએ.) 0 14વણ ૩૨/૧૭ થી તૃતી એ.વ. ને લેપ ક વૃા ૮ મંત્ર, ગામની પૂર્વ
છે (અહીં પૂર્વ - ૨ : ૭/ર ૧૨ થી મન = (૫૧) વિના તે તૃતીય -૨ ૨ ૧૧૫
પૂન થયું તેથી ગ્રામ ને દ્વિતીયા-ઠી લાગી,
0 317 કેમ કશું ? જ વ્રત – વિના ચાર્તિા 1 ઉa વૃર્તાલા: :
અ માં સુત્ર ન લાગે, विना पाप पापात् पापेन सुखं स्यात् ।। વૃર્થ :-વિના શબ્દના યોગ (ગૌણ
! કા પ્રમત- ગામથી પૂર્વ (પંચમી થઈ છે)
છે (અહી + કેસ માં અન ન સુવઃ ના મને) – દિતીય, તૃતીયાં, પંચમી થાય છે. તે
s/ર/૧ર૩ થી લાપ થયો છે.) જેમકે:- વિના પાપ ને પેન સુવું ન ! ! પાપ વગર સુખ છે. જ અનુકૃતિ – શ્રડને કિર્તવા ૨૧ ૧૧૪
(૧) ઘ + =1 - FT - કિં ='T ૫/૧/૧૯૮
(૨) કરવદન મ્ ૪૨ ૪ ૬ થી અન્ન વિરાપ :– વિના એ અવ્યય છે.
(૩) મઃ ૧૪૫૯: ની + ;] 10 સૂત્રમાં તે મુકવાને હેતુ અનન્સર એના દ્વિતીયા -
(૪) યુગ. : ૨ ૧ ૧ થી અને પત્રવ્ય - ૧ ૮૯ થી પંચમીના ગ્રહણ કરવા માટે છે.
અન્તને લેપ ના ઘા. એ.વ T૪૨૯ 7
0 બનઃ પ્ર.િપેવ થી પંચમી થઈ છે. તે (પ) હુ ઐ યurટ - ૨૧૧૬
મૃતરાર્ધ. . . ૬૫ થી થઈ. * સુત્રથ0 :-- તુર-: તૃHT -
[ ૨૨] * વૃત્તિ :- 5 શ્રી તુષા, મઘા.
[૫૪] હે પ્રચાર ૨/૨, ૧૧૮ _ િથ :- (દુ શબ્દ અને દુલ્ય ! અર્થવાળા શબ્દોની સાથે જોડાયેલા (નૌણ જ સૂત્રપૃથn :- ર : તૃત્ની નાના: ના બને) તૃતીયા અને પછડી વિભક્તિ લાગે. આ વૃત્તિ :- દર વયો જુગાડ વિમર: !
હતીયા) માત્ર 1 --(પઠી) માતુતુ= 1 ધન દેવના ! ધનીય છે ! ધનાદir: ધન છે ! * *તાની સમાન,
धने हेतौ वसति । एव निमित्तादिभिरपि । િવિષ :- 0 jર-અર્ધ જેમકે માત્ર સનઃ
વૃત્યર્થ – (તુ એટલે નિમિત્ત) અને તુક્તક: – માતાની સમાન
દેતું નામ સાથે તથા દેહુ વાચક નામના પગે અથ શબ્દ પર્યાય અથના ગ્રહણ માટે છે. | (સમાન વિભાતિ વાળા ગૌણ નામની સાથે) | _રા િળ સર્વક – તેના જેવું અર્થ તૃતીયા-ચતુથી – પંચમી – ષષ્ઠી – સપ્તમી 16 “ સૂત્ર સપ્તમી વિભક્તિને બાધ કરવા માટે છે ] વિકિત થાય છે, તેથી નવાં મિ: વ તુરા સ્વામી માં સ્વામીશ્વરાધિ ! (તૃતીયા) નેન ના ધનરૂપ હેતુથી રહે છે . . : ૨: ૯૮ થી સપ્તમી ન લાગે. (ચતુથી) ધનાય ધનરૂપ હેતુ માટે જ છે. [૨૦]
(પંચમી) ધન છે જે ધન રૂપ હતુથી રહે છે.

Page #53

કારક પ્રકરણ
૩૭
(ષષ્ઠી) ધનસ્ય દેતા: ધન રૂપ હેતુના સ ંધે | નહીં.* 1 કેમકે સવ”ની ગૌણુતા થઈ અન્ય પદ પ્રધાન બને (સપ્તમી) ધને દેતો વસતિ=ધનરૂપ હેતુ નિમિત્તે છે. કેમકે ગૌણ અને મુખ્યમાં મુખ્યને કાય* પ્રાપ્ત રહે છે.
થાય છે. *2
એ જ રીતે નિમિત્તાિિમ: નિમિત્ત વડે રહે છે વગેરે બધી વિભકિતનાં સમજવું
બનાવવુ
5 વિશેષ 0 :- સર્વારે:સર્ચ: થી બધી વિભક્તિએ લાગી શક્ત છતાં આ સૂત્ર અલગ કારણ સર્વાર્ શબ્દના ગ્રળુ માટે છે () સમાના ધારન કેમ કશું ?
અનર્થ હેતુ: અન્નના હેતુ અહી' સમાન – અધિકરણ | શ્રુતિ થયા પ્રાપ્તમ
નથી માટે મૂત્ર ન લાગે.
[૪૨]
(૫૫) સર્વોતઃ સર્વા: ૨/૨/૧૧૯
* મુત્ર :
સ-ફે સર્ચ:
* વૃત્તિ : ઔયુસફે: કર્યા વિમય: એ શ્વેતુ હતુમ્ જેમ દત્તુના ! મૈ ચેતવે
=
દેતેઃ । ય હતાઃ । જસ્મિન દૌ યાતિ । મૈં નૃત્ય હેતુ નામ સાથે તથા દૈતુ અવાળા નામ થી ચુકત (અને સમાનાધિકરણવાળુ) જે સર્વત રૂપ ગૌણ નામથી પર સાતે (બધી) વિભકિતએ લાગે છે.
(પ્રથમા) હેતુ:તિ
કયા હેતુ જાય છે. (તે
|
જાય છે.)
(દ્વિતીયા) તય છે.)
હેતુ યાતિ
કયા હેતુને ધારીને
(તૃતીયા) વેન હેતુના અંત કયા હેતુ વડે જાય છે. (ચતુર્થી) મો હતવે ચાતિ—કયા હેતુ માટે જાયછે. (૫ ચમી) માર્ હતેા ચાતિ-કથા હેતુથી જાય છે. (વી) દેતાઃ ચાતિ–કયા હેતુના સબંધે જાય છે. (સપ્તમી) મિન્ દેતૌ ચાતિ-કયા હેતુ નમો * અનુવૃતિ:- દેવાતૃતીયાયા:૨/૨/૧૧૮ થી દેવઃ
-

વિશેષ :- 0 સર્વાદ્રિ નળ: સર્વે, વિશ્વ સમ, સમયદ્, ...વગેરે જુએ સૂત્ર ૧૩ સ્વરાન્ત પુલિંગ જેમકે:- ચે હેતુ:, ચંહેતુ, ચેનદેનુના, યઐશ્વેતવે વગેરે 0 બહુવ્રીહિ પ્રિયા: સર્વે યસ્ય સઃ વગેરે બહુ ત્રીહિમાં સ ન હત્ય ના વેગે પણ આ સૂત્ર લાગે
સ્યુઃ । માત્ર
-
*
[૪૩]
(૬) વિરોષને ઢૌ ચામર્: ૨/૨/૧૨૨
:- વિશેષો ઢૌન-અસ્મક :}
विशेषण रहित स्यास्मदेा द्वावेकश्चार्थो बहद्वा स्यात् । वयं ब्रूमः, आवां ब्रूवः वयं ब्रूमः, अह ब्रवीभि । विशेषणे तु आवां गार्यो ब्रूवः । अह चैत्रोत्रीभि
*
સુત્રપૃથ વૃત્તિ ઃ
મૈં નૃત્ય :- વિશેષણ રાહત એવા અમદ્ શબ્દ એ અથવા એક સંખ્યાના અને સૂચક હેાય તે તે ટ્વિસ કે જ્ડ સૂચક શબ્દ વિકલ્પે મહુવચનમાં આવે (અ.વ.) અદ્ વ્રમિ – હું બેાલુ છુ, (.વ.) આવાં મલે વિકલ્પે થય ત્રમ: એવા બહુવચનના ब्रूवः અમે એ મેલીએ છીએ તે બન્ને ને
છે.
પ્રયાગ થઇ શકે.
0 વિરોપળ કે કહ્યું ?
आवां गार्यो ब्रूत्रः ગાગ્યે ગાત્રના એવા અમે એ ખેાલીએ છીએ.
અૌત્ર ત્રમિ
હું: ચૈત્ર ખેાલુ છુ
તેમાં આવાં તુ ગાય અને બદમ નું પત્ર વિશેષણ છે માટે સૂત્ર ન લાગે.
× અનુવૃાા :- પાત્થામાં મોડલ વવત્ ૨/૨/૧૨૧ થી સૌલેશડસ વદુત્
વિશેષ :- 0 એક
અનેક સ્વભાવની આત્માની અનેક સ્વભાવ વિક્ષાથી યુ મમાર નુ બ.વ. સિદ્ધ જ છે પણ્ અમર્ ને વિશેષણ યુક્ત ન ગ્રહણ કરવા માટે આ સૂત્ર બનાવેલ છે.
[૪૪]
(૫૭) નાયાથાયાંનૌડસા વવત્ ૨/૨/૧૨૧ સૂત્રપૃથ: જ્ઞાતિ-વાયાં નવા જ અયા મવત્
O
. . . .
..
-
* 1 બહુવિડી:- ગૃહવૃત્તિ – ન્યાસ સહિત ભા. ર. * 2 ન્યાય:- ગોળ મુખ્ય મુ છે. વાયરસ પ્રયા
ન્યાયઃ ૨૨, પૃ ૨૨.

.

Page #54

૩૮
* વૃતિ :- सङ्ख्या विशेषण रहितो जाति शब्द एकवच વશ્વ વા યત્ । સભ્યને યયઃ । સુખને થવા:। सङ्ख्या विशेषणे तु एकत्रीहिः सम्पन्नः सुभिक्षे करोतीत्येकत्वमेव મૈં નૃત્ય :- જાતનું કથન જણાતુ હાયતા સખ્યાવાચી વિશેષણથી રહિત એવા એક વચનમાં રહેલા નામને વિષે બહુવચન
* સુત્રપૃથ
--
गुरौ एकः च
થાયછે.
संपन्ना यवः - જવ ખૂબ પાકા વિકલ્પે વના: ચા: – જય ખૂબ પકવા
* વૃત્તા :- ગુરૌ – તરવારે ઢાવવઘાર્થો વવકા સ્થાત્ । યુવાં પુરુ । યુર પુરવ:।” મે વિતા। તે મે વિતરું । પ્રશ્ન નૃત્ય :- જે નામ ગૌરવને યોગ્ય
અહી યજ્ઞઃ એ.વ. છે તે જાતિ સૂચક છે તેથી હોય તે નામ પેતાની એક કે એ સંખ્યાને
સૂચવતું હોય તા પણ બહુવચનમાં વિકલ્પે વપરાય છે.
તેનુ ખ.વ ચાઃ થઇ શકયું, 0 સવા વિશેષળ કેમ કહ્યું ? एको व्रीहिः सम्पन्नः सुभिक्षं करोति એક ચાખા પાકે તેા સુકાળ કરેછે. છે માટે અવ. ન થાય.
વિશેષ – 0 નાતિ કેમ કહ્યું ?
ચૈત્ર: નામછે માટે બ. વ. ન થાય. 0 આઘ્યાત્ કેમ કહ્યું ?
સા
काश्यप प्रतिकृतिः काश्यपः - કાશ્યપની છબી ક્રાશ્યપ અહી ાચવ તિ છે. પણ એક વ્યક્તિ
કહેવાય.

ના અર્થ જણાય છે
0 TM: કેમ કર્યુ
संपन्नौ यौ
અભિન લઘુપ્રક્રિયા
દિ વચનઅે માટે આ વ. ન થાય.
(૫૮)

[૪૫] વેલ્લ ૨૨૪૧૨૪
(દ્વિ વ.) યુાં ગુરૂ - તમે એ ગુરુ છે વિકલ્પે (અ.વ.) સૂચતુર્વેઃ તમે ગુરુ છે. (એ.વ.) રૂપ ને વિતા-આ મારા પિતા છે. વિકલ્પે (અ.વ.) તે મે વિત્તરઃ – આ મારા પિતા છે. એમ પણ મેાલી શકાય. અનુવૃત્તિ :- ત્ર વિશેવો કૌ વાડન્મદઃ ૨/૨/૧૨૨ મૈં વિશેષ : સ્પષ્ટ
[829]
પૂ. મહેાપાધ્યાય શ્રી વિનયવિજયજી ગણિવરે રચેલ હેસ લઘુપ્રક્રિયાના કારક પ્રકરણને... તપાગચ્છીય જે નાચા ખેંચાનસ્થ ગુરૂદેવ પૂ. આનદસાગર સૂરિજીના સમુદાયના પૂ. તપસ્વી પંન્યાસ શ્રી સુશીલસાગરજી મ. સા. ના પરમ વિનેથી શિષ્ય રત્ન નિષ્કપટ મુનિરાજ શ્રી પૂ. સુધ`સાગરજી મ. સા. ના શિષ્ય મુનિ દીપ રત્નસાગર (M. Com Med.)કરેલા... અનુવાદ તથા સસ ંદ
વિવરણુ સમાપ્ત

Page #55

સમાસ પ્રકરણ
છે
જ
.
0 સમાસ પ્રકરણ ૭
સ માસ એટલે પદોનો સંક્ષેપ સમાસ દ્વારા ભાષા સંક્ષિત બને છે. થોડા શબ્દોમાં ઘણું કહી શકાય છે. સમાસ ભાષાનું અગત્યનું અંગ છે.જે પદોનો સમાસ કરે હોય તે પદો પરસ્પર અપેક્ષત સમ્બન્ધવાળા હોવા જોઈએ જેમકે હું વત્તી વૃ તે નું ફ રેવા ગ્રંદ અહીં સમાસ થઇ શકયે કેમકે પદોનો સંબંધ પરસ્પર અપેક્ષાવાળો છે.
બે કે બે કરતા વધારે પદો જોડાઈને જ્યારે એક પદ બને ત્યારે એ પ્રક્રિયાને સમાસ કહેવામાં આવે છે. | સમાસને એક પદ કહેવાય છે. તેથી જ એક સમાસનો બીજા પદ કે બીજા સમાસ સાથે સમાસ થઈ શકે છે.... સમાજમાં છેલા પદને જાતિ, વચન તથા વિભક્તિ પ્રત્યો લાગે છે.
કાવાવ – પૂર્વપદ (પદાર્થ) પ્રધાનતાએ અવ્યયી ભાવ, ઉત્તર પદ (પદાર્થ) પ્રધાનતાએ તપુરુષ, અન્યપદ (પદાર્થ) પ્રધાનતાએ બહબ્રાહિ, ઉભયપદ (પદાર્થ) પ્રધાનતાએ કદ્ધ સમાસ થાય છે.
સ મા સ ના પ્રકારો
બહુવ્રીહિ સમાસ અવ્યચી ભાવ સમાસ તપુરુષ સમાસ કર્મધારય સમાસ
સૂત્ર ૨ થી ર૩
થી ૪૩
થી ૬૧ ૬૨ થી ૭૧
સિદ્ધહેમમાં ૩/૧– ૧૯ થી રપ
૨૬ થી ૧ ૪૨ થી ૫ ૯૬ થી ૨૮ ૧૦૦ થી ૧૧૫
દ્વિગુ સમાસ દ્વ સમાસ
૭ર થી હ૪ ૭૫ થી ૮૩
૧૧૭
સિદધહેમમાં અધ્યાય ૩-૧ સમાસના પ્રકારનું છે, ૩-૨ સમાસ થયા પછી નામ કે ધાતુના ફેરફારો દર્શાવે છે.

Page #56

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા FFFFFFFFFFFFFFFFFF રસમસ પરણ
કકકકકકકકકકક સમાસનું સામાન્ય સૂત્ર
| અવધક વાકય તે વિગ્રહ જેમકે રાજ્ઞ: : (૧) ના નાદ સમા વ૮૬ ૩/૧/૧૮
ક વિશેષ:- નાના કેમ કહ્યું ? આ સૂત્રપૃથ0 :- નામ નાના #ા સમાસ: વૈદુમ્ | રૌત્ર: gવતિ ચૈત્ર કાંધે છે. અહીં રૌત્ર નામ છે પતિ * બ્રાતિ :- નામ નાના સાથે સામ" વિશે | ક્રિયા છે માટે સમાસ ન થ. સતિ સમાસે વેઢ થાત ! સ્ત્રક્ષન પર, તેન | ળ વન
0 નામ કેમ કહયું ? बबीह्यादि संज्ञाऽभावे यौकार्थता तत्रानेनैव समास::
વરત ધનાઢ્ય – ચરતી એવી ગાય એનું ધન વિરૂદ : ! = = વેઢા -વૈકી . 1 માર્ચમાત્ર: 2
છે. અહીં વરતિ ક્રિયાપદ છે અને પાત્ર નામ છે. માટે તi: 3 ફર્મવારથ: ગુિ ત્રત્રક 6
સમાસ ન થયે. । तत्र बहुव्री हरन्यपदार्थ प्रधानः । अव्ययी भावः पूर्व
10 દૃઢમ શિષ્ટ પ્રયોગના અનુસરણ માટે છે. पदार्थ प्रधानः । द्विगु तत्पुरूषी परसदार्थ प्रधानी । द्वन्द्र
| ખૂબજ વિસ્તારપૂર્વક વિવેચન માટે બ્રહવૃતિकम धारयो चाभयपदार्थ प्रधानौ । तस्य क्रियाभिसम्बन्धात्
ન્યાસ સહિત સૂત્ર ૩/૧/૧૮ પૃષ્ઠ ૩૦ થી ૪૫ જુઓ ऐक पद्यादिक च समास प्रयोजनम् । समर्थ': पद समुदाये।
0 ઉદાહરણ * विग्रहो वाक्यमिति च। आरूढाः पुरुषाः यम् इति वाक्ये
(૧) ગુણ વિશેષણને ગુણ વચન સાથે સમાસ – વયર્થ :- [સામર્થ્ય:- નામાના પ-| વિક્વઝ ટુ તિ વિકટ પર સ્પરના સંબંધને કારણે તેમાંથી એકાÂતા-! (૨) ક્રિયા વિશેષને ક્રિયાત્ સાથે સમાન :અર્થની અપેક્ષાએ પરસ્પર સંબંધિત અર્થાત
दारुणं यथा भवति एवम् अध्याकः इत दारणाध्यापकः શબ્દોમાં વિશેષ પ્રકારનું સા ] (૧) તદ્ધિતર્થ સમાસ :
એક નામ બીજા નામ સાથે એકાગ્યે | સર્વશ્ચર્મળા રથ: સર્વવર્મા થઃ હેાય ત્યારે વિશેષ પ્રકારનું સામર્થ્ય હેતા | (૪) બહુલનું વચનથી ક્યારેક કોનો પણ સમાસ પામે ઘણુ કરીને સભાસ થાય છે.
भात्यर्क नभः - भानि अर्को अत्र नभसि આ સૂત્ર સમાસનું લક્ષણ બતાવે છે (૫) બહુલમ વચનથી દયારેક અનાન સાથે પણ સમાસ તેમજ “અધિકાર સૂત્ર પણ છે. તેથી જ્યાં | अनुव्यचलत - अनु वि अग्रे अचलत् બહુશ્રીહ વગેરે સમાસ ન થઇ શકે તથા
T૪૭ ] જયા એકા થતા હોય ત્યા આ સૂત્ર વડે સમાસ
બહુવ્રીહિ સમાસ કરી લેવો જેમકે વિરાટમ પદુઃ=વિસ્પષ્ટ દુ=
સામાન્યથી બે કે બે કરતા વધુ પદે હોય છે. વિશેષ સ્થપણે ચતુ.
અને અન્ય કોઈ પદનું વિશેષણ બને છે.- આ સમાસમાં આ સમાસ છ છે. (૧) બહુવ્રીહિ (૨)
અન્ય પદપ્રધાન પણ છે. તેના વિગ્રહમાં વિશેષ્યથી અવ્યયી ભાવ (૩) તપુરા (૪) કર્મધાય
જાનિ અને વચનાનુસાર પ્રથમ અને બેધન સિવાયની (૫) દ્વિગુ અને (૬) દ્વન્દ્ર
વિભક્તિ અર્થના અનુસંધાનમાં ચરુ સર્વનામ નુ છએ બહaોહીમાં અન્ય પદાર્થો પ્રધાન છે. | વિભક્તિનું રૂપ મુકાય છે. તેની પછી અન્ય પદના અવ્યયી ભાવમાં પૂર્વપદ પ્રધાન છે. દ્વિગુ અને પુલિગ, સ્ત્રીલિંગ, નપુસંકલિંગના તત્ સર્વનામમાં તપુરુષમાં પર પદાર્થ પ્રધાન છે, હૃદ્ધ અને એ વ , દ્વિ વ બ ૧ ના રૂપ ચિહ વાક્યમાં બે લાય છે. કબંધામાં ઉભયપદ પ્રધાન છે.
નિત: મોઃ યેન : રૂતે 1િ મેહ – મોહને જિતનાર સમાસનું પ્રયોજન ક્રિયાના અભિસંધાન | ( નું નિ ત નું સ:) માટે તેમજ એકજ સામાસિક પદ માટે છે.
(૨) ર્થે
૩/૧/૨ એક પદ થયેલ પદ સમુદાય તે સમાસ (વૃત્તિ) | - ૧ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ જેમકે સુષ પુરુષ – વૃતિના અથનો 1 * ઉદારણે મધમવૃતિ-અવચૂરિ ભા. ૧, ૨૧૯

Page #57

૪
કાર પ્રકરણ * સૂત્રપૃથ0 - પ્રાર્થ = મને ૪
છૂટા નામે સમાસ પામ્યા બાદ નિષ્પન્ન અથ પ્રધાન જ વૃતિ :- ઉંમને ચર્થ સનાધિ નાન, 1 રૂપે જૂદ હોય તે માં ૨ નાના દ્વિતીયસાણાથે, સમજે ! સT 0 અહીં આપેલ ઉદાહરણમાં મઢ - વાનર ભિન્ન ૨ વટ્વીદિઃા.
શબ્દ છે. – વિશેષણ, વિશેષ્ય ભાવ છે એકાથરૂપ F કૃત્યર્થ:- માનાધિકરણ એવું એક | છે. સમાસ (બુદ્ધિસ્થ-અન્યપદ) બહારનું દ્વિતીયાના નામ અથવા અનેક નામ અને અભય રૂ૫ નામ | થમ છે. – તે બહારના નામ દ્વારા સૂચિત અર્થ માથે બીજા નામની સાથે સમાસ પામે છે. દ્વિતીયા | છે. અને તેજ પ્રધાનરૂપ છે વગેરે વિભક્તિ વાળ અ ય પદનો અર્થ | 0 અવ્યય નામરૂપ જ છે છતાં પૃથ ગ્રહણ કરવાનું વાગ્યે રહેતે ને બહુવ્રીહિ સંપાક થાય છે. | શણ એ છે કે તેમાં પ્રશ્નાર્થ ની જરૂર નથી. તે ભેદ
* અનુવૃતિ :- માસના સૂાધિwાર્ધાડધ્ધતિ દર્શાવવાના હેતુથી આ ગ્રહણ કરેલ છે. પુણે દ્વિતીયા ૩//૨૦ થી ન્યાર્થ
L[૪૨૮] કા વિશેષ :-0 ઉદાહરણ :
(૩) વ ચ્ચે ૩/૨/૮ નામ :- શ્રાદ્ધ: વાનર: (વૃક્ષમ ) 8: જેની ઉપર | * વૃત્તિ :- વામૈદા તનિમિત્તઉં છુ વાંદરે ચડેલ છે તે વૃક્ષ આ અલૌકિક વિગ્રહ છે *] થાત્ ! મત gવ સુવિધાનાત્ નામ નાનૈયુ લૌકિક વિગ્રહ - માસ્ટર વાનર+સિ = દઢવાનર स्याद्यन्तानां समासः (अव्ययेभ्यः स्यादयोऽनुमीयन्ते इति +सि 3 आरुढवानरः वृक्षः
बृहद्वृत्ती) । “उक्तार्थानामप्रयोगः” इति यत् शब्दा प्रयोगे અવ્યય - ૩. મુa થ : ૩ઘનુંવં જેનું મુખ आरूढ पुरूष। गिरिः । अयं चान्य पदार्थ प्राधान्यात्तासઊચું છે તે
म्बन्धिनीर्लिङ्ग सङ्ख्या विभक्तिरनुसरति । कृतानि पुण्यानि (અહીં મુળ શબ્દ નપુંસક છે છતાં અન્યપદ પ્રધાન येन सः - कृतपुण्यः । एवं दक्तदानो, वीतदुखो, बहुधनो થતા તે પુલિંગ બન્યો છે)
ऽनन्तज्ञानः । अनेक च-आरूढबहु पुरुषो गिरिः । अव्यय Uવા ૩/૨/૮ થી વિભકિત લેપ થતા ૩ a] વલ્લપિ – ૩ ત્ત : | સ્વત~ શબદ બન્યા પછી મનુ વિમત્તિ વયમ... | ક વૃજ્યર્થ :- કાચ્ચે - અનેકપદનું થી નામ સતા થઇ અને પ્રથમાથી સિ પ્રત્યયે આવ્યો. એકપકપણ રહેતા તેના નિમિત્તાની સ્વાદિ 0 એકા એટલે પરપસ્પર વિશે –વિશેષણ સંબંધ વિભકિતનો લોપ થાય છે. લોપના વિધાનથી ઘાવનાર નામ
એક નામ બી જ નામ સાથે કહેવાયા મુજબ અવ્યયવ ળ ન મમાં વિશેષ્ય-વિશેષણ ભાવની જરૂર નથી | સ્વાદ્યન્ત સમાસનું હોવું જોઈએ (બૃહદવૃત્તિ 0 પ્રધાનપણે અન્યા નું સુચન થતુ હોય છે એટલે અનુસાર ઉઘાથી સ્યા દની અનુમતિ
અપાય છે.) સમાસના વિગ્રહ માટે ૧૫ વિભાગો પંડિતવર્ય | જો એક નામને બીજા નામની સાથે સમાસ છબીલદાસજીએ બનાવવાનું સૂચવેલ હતું: | કરતી વેળાએ – (૧) સામાસિક શબ્દ (૨) ગુજરાતી વિગ્રહ (૩) સંસ્કૃત 1 “ભાવ” ને તયાગ કરીએ અને એકનામનો વિગ્રહ (૪) ૨.માસને પ્રકાર (૫) પૂર્વપદ (૬) ઉત્તર | બીજા નામ સાથે સમાસ કરીએ તો તે એક પદ (૭) પૂર્વપદ વિભકિત (૮) ઉત્તર પદ વિભક્તિ પદીભાવનિમિત્તા ભૂતસ્યાદિવગાપુત્રવત્ થાય) (૯) પૂર્વપદવિધિ (૧૦) સૂત્ર (૧૧) ઉત્તરપદ વિધિ | gવતાનામા , ન્યાય મુજબ ચત્ શબ્દના
૨) સૂત્ર (૧૩) સમાસાંત વિધિ (૧૪) સુત્રા અપ્રયોગમાં ઉફ્ટ [ પિર: (બાઢા: પૂરજ્જા (૧૫) ઇલ્સા ફળ-આ પંદર ભાગમાં કોઈપણ સમાસને | રિન એમ વિચહે) અહીં અન્ય પદાર્થની વિગ્રહ કરવો ટુંકમાં ત્રણ બાબતના ભેદ મહત્ત્વના છે | પ્રાધાન્યતાથી તમ્બ ધ લિંગ,સંખ્યા વિભક્તિ (૧) પૂર્વપદ વિધિ (૨) ઉત્તરપદ વિધિ (૩) સમાસાંતી અનુસરે છે. વિધિ
શનિ પુષ્કાન ચેન ન કર્યું છે પુષ્ય જેણે તે

Page #58

૪૨
અભિવન લઘુપ્રક્રિયા તે - Hogઃ (લૌકિક વિગ્રહ)
| સાધન નામની જોડે સમાસ અભિષ્ટ છે. અલૌકિક વિગ્રહ :
[૨૯] પુવપદ ઉતરપદ
(૪) કદમુથ થઃ ૩૧/૩ कृत+जस् पुण्य जस्
* સુત્રપૃથ0 :- - બચઃ » સૂત્રથી વિભક્તને લેપ થતા નુષ્ય
* વૃત્તિ :- તે ત્રીÈ સની નિકાયન્સે પુ૯િલગ નામ થયું – તેથી એ કારા. પુલિંગ | વેવે મુવ સ 'મુ | પરવ: | નામના નિયમ મુજબ “ત્તિ” – પુus +
વૃર્થ :– ૩rદમુવા િવગેરે બહુવ્રીહિ થતાં : બનશે.
સમાસ (વઢ૬) નિપાતન કરાય છે. 0 તુતીયા :- ૩થી ૩થી – વિહુ - ટ્રસ્થ મુવે રુવે મુ વ ાય : – Grg ર: રથ: રાખ્યામ્ સૌ
+મુ રિવ – આ સમાસનો બીજો ચતુથી - સાન – વિઘા :- ધાણાઃ વિ૬ :- (૧) ૩ ૩ ફેંસ મુવમ્ ચ રસઃ
પુપદ :- દત્તરિ, ઉતરપદ વાન+તિ | (૨) કાવવું મુહમ્ ચ સઃ 0 પંચમી - વીરર:- ગયા છે ૬: જેના તે તે વર્ષ – પીએ રૂપઃ ચય સઃ વીર તુ ચરન સ સ = પુર્વપદ વત્તા
બળદ જેવી બાંધે છે જેની તે ઉત્તરપદ – દુર્વા – વિભકત લેપ અને
ક વિરોષ :- (0 આ સમાસમાં આવેલા પુલ ગનાં નિ પ્રત્યય થયે.
| ઉપમાન પદને લેપ થાય છે. પઠી:- દુધના વિથ :- વનિ વનનિ વાતે ! છે જે બે નામમાં વિશેષણ – વિશેષ્ય ભાવ નથી તેવાં (રેશ) :- ૩ : વવઃ પુછા: ૬ સેઃ જેના પર { નામને પણ રસમાં સ ધ> શકે એ હકીકત આ સૂત્ર ઘ માં પુરૂ ચઢેલા છે તે (પર્વત) – માર ! સૂચવે છે बहुपुरुषो गिरिः
0 વિભકિતનો લેપ ન થયું હોય તેવા પ્રયે ગ પણ (રાય) કૌમુવં ચણ્ય સ = મુવઃ | અહીં છે. જેમકે કે વઢ કચ્ચે સ: જે શાસ્ત્ર
અ બહુવતિ રામામ 4 1 વૈછુિં છે. અનુવા :– ગન રુ - ૨ ૬ થી ત્રુ
0 * ૩ મુવ, ઃિ ગણું :- ૩૩યુર્વ, , રૂમ ગુમ ક વિશેષ: 0 સમાસ – વિભકિત લાપ - રતન ( નામ ને સેક:, ગિલી, ટુ સત્તના, વમુવી, ચિત્રા કાબર ચિતરી ગાય વાળે ચિત્રા જાવઃ ગસ્થ : નદાને, વિર:', 'ઈ, નર૪ar , વિશ્વન, પિતૃ પૂર્વપદ વિત્રા+નન્ +ત્રમ્ = ન્નિત્રાસ
રા-fru: વગેરેમાં ઉપમાન અને ઉપનને સામાન્ય (વરત: ત્રિ | વત્ ોા થી વિરો નું નિત્ર થયું વાચી નામ સાથે સંબંધ છે અને ઉપમેયસર નો અને પશ્ચાત્તે : થી નું દૃષ્ણ થયું છે) . તથા ઉપમાનંદ ને અસંભવ લેપ છે. 1. નામધાતુ - વિભક્તિ લેપ :
Rટે દાઢી, તે ટેન, રેનન, વંng: વગેરેમાં પુત્રમ્ જીત રૂતિ પુત્રિપતિ – પુત્રને ઈરછનારી, સાતમી પૂપદ સમાનાધિકરણ ને સમાસ છે. અને પુત્ર+કમ્ મા પ્રમ્ ને લે ૫
ઉત્તરપદને લેપ એ છે , જે રાવું . મુafસ્ટાર: 0 હિત – વિભકિત લોપ :
માં પડી વડે સમાન વિકનો સમાસ છે ઉત્તરપદ સવ : ૯૬ – ગૌરવ: ઉપશુને પુત્ર ૩ + ; }
લેપ છે ક :- પ્રતિ ૧:, પ્રવચાર:- રાતિત ટારા:, માં સુન્ નો લેપ
હ : – ૩ કિન, પુત્ર: 1 ચ7 :-- સમાસ વિધાયક સૂત્રમાં સાધન
0 બ.વ. આ કુનિગણ માટે છે–તેથી બીજા પણ આવા નામને સ્થાન નામની સાથે સમાસ થાય તેવો ઉલ્લેખ | સમીમ હે ઈ શકે, કર્યો નથી અને આગળ જતાં સૂત્રકાર મહારાજા, સમાસ
[૪૩] થતાં યાદિ વિભક્તિ લેપનું વિધાન કરે છે તેનાથી સાબીત થાય છે કે સામાન્ય સૂત્રમાં પણ સ્વાદ્યન્ત નામના ૩ણ[સ્વાદ્ધિ :- હંમ પ્રકાશ પૂnોધ" પૃ. ૨૫૯

Page #59

[૮]
સમાસ પ્રકરણ
૪૩ (૫) સંદર્તન ૩/૧/૪
શષવૃત્તિ:- (૧) નાનિ ૩/૨/૧૪૪ બહુવ્રીહિ * સુત્રપૃથ0 - સહઃ તેના
સમાસમાં ઉત્તર પદવાળે રદ્દ શબ્દ હોય અને વિશેષ *વૃત્તિ :- 7 નાતે સહુ ા ડ ા નાતે | નામનું સૂચન હોય તે સઢ ને સં થાય ઐશ્વબેન સહ ક વૃત્યર્થો :- (- તેથયોઅથવા | સાધથX વનમ્ વનનું નામ છે.
[ ૬] વિદ્યમાનતા 2 અર્થમાં તો એવા જે (૨) કરવા ૩/૨/૧૪૫ અદશ્ય પદાર્થનું સૂચક તે સદ) તૃતીયાત નામની સાથે સ બ્દ અન્ય ઉત્તરપદ હેવ તથા ‘અધિક' અર્થને સુચવતું હોય તે પદાર્થ વાવ રહે તે ને સ માસ પામે છે (તે | બહુત્રીહિ સમાસમાં સરૂ ને બદલે 8 થાય. અશિના સહ બહુવ્રીહિ સંગત છે.)
કૃતિ સાઃિ પતઃ અગ્નિવાળો પતિ-બુતરના જઠરમાં * અનુવૃતિ:- શાસનાદુરાધિ...ચવા ૩/૧/૨૦ થી | અગ્નિ છે દેખાતે નથી સોના વાર-ટ્રોન સ૩ [૭] अन्यार्थे
(૩) નાથાવત્તા ૩/૨/૧૪૮ ના વરલ હસ્ટ એ _ક વિશેષ :- 0 ઉદાહણ –
ત્રણ સિવાયનું ઉત્ત પદ હેાય અને “આશિ” અર્થ પુન સ૨ – સપુત્ર: પુત્રની સાથે
જણાતો હોય તે સ ને સ ન થાયવસ્તિ ગુરવે સટ્ટ कर्मणा सह = सकर्मक (आत्मा अस्ति)
શિષ્યા – વિખ્ય સાથે ગુરૂનું કલ્યાણ થાઓ. આશિષ 1 તુ ગ - સટ્ટ સાથે સમાસ પામનાર નામ દ્વારા | અર્થ છે માટે હું ને ક ન થાય સૂચિત અર્થ અને સ૩ એટલે સાથે કોણ ? પ્રશ્નના
[૪૩] ઉત્તર રૂપે જે અર્થ અધ્યાત જણાતો હોય તેની બને - (૭) વિશા દૂવા-ત્તરાજે ૩૧/૫ ની પ્રવૃતિ ગુણ સમાન હવા
* સૂત્રપૃથo :- ફિશઃ ચા માટે 2 વિદ્યમાનતા :- હયાતી
* વૃતિ ઢીંચઃ પૂર્વસ્થા અત્તર ૪ સા ાાન 0 સમાસમાં અન્ય પદ પ્રધાન છે તે પ્રથમન્ત માટે ! પુકિI [સાડાવી ૩/૨/૬૧ રૂતિ કુંવાવઃ I] સૂત્ર જુદુ બન વ્યું.
इत्यादयोऽपि बहुव्रीहि समासा ज्ञेयाः । यत्र प्रधानस्टोक देशो 0 ર૪ કેમ? સા સાર્ધનું એ શબ્દમાં સાર્થ ઇરછતા નથી ! વિજળતા જ્ઞાતે સ તપાછળ સંવિજ્ઞાન: | ઢ ૨ માટે આ સૂત્ર લાગુ પડયું નહીં
यस्य स लम्यको:
વૃજ્યર્થ:-રૂઢિથી દિશાવાચક નામનો
હિથી જ દિશાવાચક નામ સાથે જે સમાસ (૬) સદૃશ્ય સેડવા ૩/ર/૧૪૩
થાય તે બહુવ્રીહિ સમાસ કહેવાય. – સમાસ * સૂત્રપૃથo :- સદ્ગ ૩: અn * વૃર :- શ્રી સર્ચ સે વ ચાતુ | સપુત્ર:
પામેલા નામના અંતલ” અર્થ હોય તો सहपुत्रो वा गतः
दक्षिणस्याः पूर्वस्याश्च यदन्तरालसा दक्षिणपूर्वादिक વિનિમ્ – સાવરથ વનસ્ / સા: પાત: |
ધ (૪) સાડા ૩/૨/૬૧ વિશેષ્યને લીધે
સ્રોલિગી થયેલા સર્વ વગેરે શબ્દો પૃવત થાય सद्रोणा खरी । क्वचिन्न - स्वस्ति गुखे सहशिष्याय । ક વૃત્વર્થ :- ઉના પદ વાળે તે શબ્દ
છે–સ્યાદિ વિભાક્ત ન લાગી હોય ત્યારે –
તેથી અહી ઢળા નું બહુશ્રીહ સમાસ નાં આવેલો હોયતો સદ ને
મન થયું છે. [૯]
ઉપરોકત સૂત્ર ૨/૪૫-૭ થી થયેલા સમાસ બદલે સ વિકલ્પ થાય છે પુત્રેગ તે રૂતિ સપુત્ર: વિક સદ પુત્ર : પુત્ર સાથે બીજા કોક ગયે.
બહુવહુ જ સમજવા
* જે મુખ્યમાંના એક ભાગને વિશેષ રૂપે - વશેષ છે :- અન્યાર્થ કેમ કહ્યું ?
જણાવે છે – તનાં ગુણનું વિજ્ઞાન સમજવું. સહજ્ઞાતિઃ – સહ : સાથે જન્મેલ બહુવી હિ સમાસ નથી તેથી વનિત પ૧/૧૭૧ સુત્રથી ડુ પ્રત્યય લાગે * * જાત :- બહુત્રીહિના બે ભેદ (1) ગુણ વિજ્ઞાન - ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ |
સાથે ગુણ પટેલ કે રહેલ-જેમકે લાંબો કાન-નમુકીને ન * સદ્ગાત. માં નું પ્રત્યય બૃહદ્ગતિ ન્યાસ સહિત સૂત્ર | જવાય (૨) સાથે ન હોવું – જેમકે ગોવાળ-ગાયના અભાવે ૩/૨/૧૪૩ પૃ ૧૩૨
પણ ગોવાળ કહેવાય

Page #60

૪૪
અભિવન લઘુપ્રક્રિયા ઢો વર્ષો ચહ્ય સ ત વૃળ: જામ – લાંબા | પ્રથમ પ્રા. ૩૧/૧૪૮ સૂત્રની અપ્રાપ્તિમાં નિયમને કાનવાળે ગધેડો
માટે આ સૂત્ર છે. * અનુવૃતિ :- સુનવાર્થ સાથે સાથે સયા
[૩૪ ] દુત્રી : /૧/૧૮ થી ડુત્રષ્ટિ
(૯) FRાઃ /૧૧૫૧ મા વિશેષ :- 0 1શ્ચમ ક્ષા – વશ્ચિમ ઉત્તર વૃતિ :- તાતં નામ દુગ્રી પ્રાર્જ ઘાતુ | કુતિઃ | કેમ થયું ? – કર્મધારય સમાસ છે માટે
ધ સાવિત્રી ( સાગવી, વાઇરા નસવાત વાતમા વિગ્રહ :- લૌકિક :- ત્રિા ના ઢોળા 7 વાતસુવા સુતજ્ઞાત | બાદિતા, | અભ્યાતિઃ | - અલૌકિક :- શ્ચિન + સિ ાિળા + સિ
તારિ, અયુવત: વિર: (રૂ. ૨,૬૭) પ્રારા અઘિકા:, I 0 રૂઢિ = લેક વ્યવહાર
પ્રિયગુર: | 0 રૂઢિચતણ કેમ કર્યું ?
નૃત્યર્થ – અનવાળું નામ બહુ દિશાવાચક પૌગિક શબ્દને તેવાજ દિશાવાચક વિૌગિક | વીહિ સમાસ પુર આવે અટ: #1: ચેન સ: શબ્દ સાથે સમાસ ન થાય તે માટે જેમકે તે શૌર્ય | વટ + રિ 1 + રિ = શ્રાદ: થશે. હિં જાન્ અડી વાકય જ રહે . – ત્રી–પૂર્વ અનુતે – પ્રથid go ૩/૧/૧૪૮ થી પ્રા વીરઃઉત્તર
વિશેષ:-) સૂત્રમાં કd: એવું બવ વ્યાતિ [૪૩૩]
! ને માટે અર્થાત સત્ર બહુવીહિમાં વત પ્રયાન્ત નામ (૮) વિશેn મર્યારિ સવારી ૩/૧૧૫૦ .
પૂર્વમાં આવે છે. - તદુપરાંત કૃત પ્રત્યયાનું નામ ત્યારે - વૃત્તિ :- વિનાં સર્વાતિ, સયા વા | વિશેષણ ન બને ત્યારે પણ પૂ. "પદમાં મુક્વા માટે, વદુરી પ્રા થાત્ ત [ળય પો શય વત્તા અને તે પ્રત્યકાન્ત ન મે સ સાઢિ માં પણ પ્રથમ વાસથય Kા વચઃ ]નિg: I સર્વશુક્ર:1 gિg:
| | વજન ]િ ! જ મુકાય છે ક વૃન્યર્થ :- વિશેષણ વાચી સર્વાદિ. શબ્દ, સંખ્યા વાચી શબ્દો બહુaોહમાં પૂર્વ
I શેષવૃત્તિ :- (૬) જ્ઞાતિ – જાઢ – ;
૩૧/૧૫૨ બહુત્રી હિ માસમાં આવેલ જે " પ્રત્યય મુકાય છે.
વાળ ન મ હોય તે જાતિવાચી, કાળવાચી અને સુખાદી (५) गोरचाने हवोऽनशि मम सयोबहुव्रीहौ २/८/९६
નામથી પહેલું વિકલ્પ આવે છે. બહુવતિ સમાસમાં રહેલ ગૌણ નામ રૂપ છે શબ્દ
જાતિવાચી :- શાકૂ : Sધઃ નવા મા થી રાગથી અને દી વગેરે પ્રત્યે જેને અને છે તે ગણનામને
વિકલ્પ = રાકૃત – જેસીએ સાંગરીની શીંગ ખાધી અને સ્વર ધ્રુવ થાય છે - તે નામ અ શિસમાસને
છે તે જાતિ છેડે કે પ્રત્યયાન્ત ન હોયતો [૧oo]
| કાલવાચી - માત્રાતઃ ચા સા – જેને જગ્યાને 0 વિશેષણવાચી:- ત્રિ: – વિઝા વેસ્ટ : –
મહિને થયો છે તે માત્ર વાતા વિકલ્પ નાત નાણા નિત્ર+ગત્ સિ - વિત્ર સ ક ભર ચિતરી ગાયવાળા
સુખાદિયાચી :- સુવં ગાતં ચાઃ સ જેસીને સુખ 0 સર્વાઢિઃ સર્વ વસ્ત્ર: – સર્વ ગુઢ ર સ – બધુ ઘેલુ છે જે તે સર્વ+અન્ +{ = સર્વજીસ્ટસ
થયું છે તે સ્ત્રી – અજ્ઞાતા, કાતનુવા [૧૧] 0 સંખ્યાવાચી :- દ્વાણ - ચય
(૭) હિતાવાહિg ૩/૧/૧૫૩ ચાહતા વગેરે
બહુવ્રીહિ સમાસ વાળા શબ્દમાં પ્રત્યય વાળા શબ્દો કઃ – ક્રિ + શૌ #+ શ = દિશs + તિ
વિક૯પે પહેલા આવે. જેના બે બળદ કાળા છે તે
મહંત: અઃિ વૈન સઃ જેણે અગ્નિનું સ્થાપન કરેલું છે * અનુવૃત્તિ – પ્રથાર્ત પ્રા ૩/૧/૧૪૮ થી પ્રા |
| તે – સાહિઃિ વિકલ્પ જાતિઃ +ધ+ નું પર વિશેષ : 0 બહુવીહિ કેમ કર્યું ? ભૂતકૃદન્ત
[૧૦] ૩૧ – પામ્ સમીપમ્ રૃતિ – આ અવયી ભાવ (૮) પ્રફળા ૩/૧/૧૫૮ બહુબહિ સમાસમાં આવેલું સમાસ છે માટે પ્રવું ન થાવ.
# પ્રત્યયાનું નામ પ્રહરણવાચી નામ થી પૂર્વ વિકલ્પ

Page #61

સમાસ પ્રકરણ भावे उद्यतः असिः येन सः नये तलवार मी ते । करभोरूभार्थः ।। उद्यतासिःवि अस्युद्यतः-असि प्रदरवाया. [१०३] | 卐वृत्यर्थ :- विशयन वशथा थये (e) प्रियः 3/१/१५७ १४ीति सभासमा प्रिय शम् | स्त्रीलिजीनाम पछी उत्त२५६मास्त्रीय सूयः विपे पहा मावे प्रिय गुडः यस्य सः नेगो प्रिय नाम मा - साने समान अघि वाणा छ तेप्रियगुडः पक्षे गुडप्रियः
[१०४] | डाय (सभी विभाति पाडाय) नाम [४34]
पुत् थायछे.-उड्. प्रत्ययान्त नाभने छाडीने
दर्शनिया भार्या यस्य सः नुदशनीय भार्यः २॥ ..(१०) न सप्तमीन्द्वादिभ्यश्च 3/१/१५५
सूत्रथी ५५त् यता दशनीया नु दर्शनीय थयु . *सुत्रथा :- न सप्तमी इन्दु-आदिभ्यः च | 0 परत म छु ? * वृत: इन्द्रादिभ्यः प्रहरणार्थच सप्तम्मन्तं बहुव्रीहौ द्रुणी भार्या यस्य सः = द्रुणीभार्गः = जेनी पत्नी प्राग न स्यातू । इन्दुमौलिः । चक्रपाणिः
કોણ છે તે – (અહી ઝુળી પિતેજ નારીજાતિ . गडादिभ्यः 3/1/१५६ वा कण्ठेगडुः गडुकण्ठः | न श६ छ विशेष्य पशथी नही)
卐 वृत्यर्थ :- इन्दु मेरे शहे। प्रहरण | 0 स्त्री प्र म यु ? परे शोथी सप्तमी त नाम | गृहिण्यः नेत्राणी येषां ते इति गृहिणी नेत्राः બહુવ્રીહિ સમાસમાં પ્રથમ આવતા નથી. જેનું નેત્ર ગૃહિણી છે તે (અહીં ઉત્તરસ્પદ સ્ત્રી 0 इन्दुः मौलौ यस्य सः इन्दु+सि-मौलि+डि इन्दु- नयी ५५ नपुसदी छ भन्ने मौ.ले+सि-इन्दुमौलिः मस्त माने यंद. | ५६ मिन्न छ) 0 चक्रां पाणौ यस्य सः -चक्रपाणि =ना हाथ.i] 0 अनूडू.५ ?
करभारू भार्यः - करभ इव उरूः यस्याः सा = ★ मनुते :- (१) प्रहरणात् २/3/१५४
करभरूः, करभरूः भायों यस्य सः
ઊંટના બચ્ચા જેવા સાથળ છે જેના તેવી (२) प्रथमोक्तं प्राक् 3/1/1४८ था प्राक
पत्नी राणा 卐 विशेष :- 0 इन्दु वगेरे इन्दु, चन्द्र, शशिन् | (उड्. प्रत्यय छे मा? पुत् न थाय तथी) पद्म, उर्णा, शङ्ख, दर्भ पवित्र
करमोरू भार्यः 0 प्रहरणवाची :- असि, दण्ड, चक्र, शूल, शाङ्ग', धनुष, | भविशेष :- 0 उड्. प्रत्यय :- उतोऽप्राणीनश्चायु पारा, खडग, वज्र ..
रज्ज्वादिभ्य ऊड्. २/४/७३ मने ७४-७५सूत्रथा ऊ. - शेषवृत्ति:- (१०) गङ्गादिभ्यः 3/१/१५६ प्रत्यय यार. भावालसभामा सभ्यन्त नाम गडु, गुरु, अरु ,
[४३७] વગેરે શબ્દોથી વિકલ્પ પૂર્વે આવે
० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० कण्ठे गड्डुः यस्य सः - कण्ठेगडुः पक्षे गड्ड कण्ठः - | * दर्शनीय भ.यः सोवियत :- ( शत २४ જેના ગળામાં ગાંઠ છે તે
समासमा ४२) (1) सामासि Are :- दर्शनीय भार्यः १. [४397
(૨) ગુજરાતી વિગ્રહ જેની પત્ની દર્શનીય છે તે (૩) (११) परतः स्त्री पु वस्त्र्ये कार्थोऽनूड्. 3/२/४५ " सन विल :- दर्शनीया भार्या यस्य सः (४) समा
सनी २ :- मत्रीलि (५) ५ ५६ :- दर्शनीया *सुत्रथ:- परतः स्त्री पुवत् स्त्री ऐकाय अन-ऊङ्.+सि (8) तपE :- भार्या+सि (७) समास सूत्र:* :- परतो विशेष्यवशास्त्रीलिङ्गः स्त्रीवृक्तावेकार्थे | एकार्थ चानेक च (८) पु. १६ विपि:- दर्शनीय (6) उक्तरपदे परे पु वत्स्यात् न त्डन्तः । दर्शनीया भार्या | सूत्र :- परतः स्त्री पुवत् (१०) उत्तर५ विEि :- भाय यस्य सः दर्शनीय भाय: । परत इति किम् ? द्रुणीभार्यः ।। (11) सूत्र :- गोश्चान्ते ह्रखः (१२) समासान्त विल. स्न्येकार्थ इति किम् ? गृहिणीनेत्राः । अनूदिति किम् ? | ति :- प्रथमा मे.व. नो सि .
[१०५]

Page #62

અભિવન લઘુપ્રક્રિયા (૧૨) સ્વાતિજનનિનિ ૩રપ૬ વિશેષ્ય વશથી થયેલું જે સ્ત્રીલિંગી નામ તે - પૂર્ણ
પ્રત્યયાન એવા મહૂ પ્રત્યયાન્ત અને પ્રિયાદિ રૂપ સ્ત્રીલિંગ * સૂત્રપૃથo:- સ્વાન કી બાત: ર મ-મનિને
એવા સમાનાધિકરણ રૂપ ઉત્તર પદ પર છતાં પુલિંગ જેવું S: વૃાત :- સ્વાતન્તો નાતિવાર પુરત:
T થતું નથી. स्त्री पु वन्न स्यात् । दीर्धकेशी भाय: । शूद्राभाय': ।
મદ્ :- શાળા પ્રશ્નના ત્રા: – જેરામાં પાંચમી રાત્રી कठीभाय: । अमानिनीति किम् ? दीधकेशमानिनी । ।
કલ્યાણી છે એવી રાત્રી (અહીં વાળી ના થાણાં -क्वचिदन्यत्राप्येवम् - कल्याणी पञ्चमा रात्रयः ।।
તાર માં ની + ૬ થી [ માં થયું છે) વઘાશિન: રિ માર્કે: ક્રિયા માથે: ઢfમય: / a શિવ :- કાળો: જેની પ્રિયા ક૯યાણી છે તે ક વૃર્યો :- સ્વાંગવાંચી જે ફી પ્રત્યય
શાળી વિજા યુથ aઃ
[૧૬] વાળું નામ અને કાતિવાચીનામતેમને વિશેષ્ય
(૧૨) તવતવાક્ય પૂoથાસ્થા: ૩/૨/૧૪ ને લીધે સ્ત્રીલિંગી થયા હોય તો મનિન શબ્દ
જે નામ વિશેને લીધે સ્ત્રીલિંગી થતું હોય તે-તેના ઉત્તરપદમાં ન હોય ત્યારે સ્ત્રીલિંગી નામ
| ઉત્તરપદ વાળા નમને તદ્ધિતને જે અને પ્રત્યય yવત થાય. જેમકે :- માર્ચ
ને જે ફૂ ઉપાજ્યમાં છે જેને તે. પુરણ પ્રત્યય વાળા 0 - રા: ચણા તા-
રીશ,
તથા સંજ્ઞાવાચી નામો વત ન થાય 0 दी केशी भार्या यस्य सः - दी केशी भार्य: ।
:- મદિw માર્યા યુથ સર = મદિરા મા: જેની પત્ની લાંબાવાળ વાળી છે તે –
:- 1િ માર્યા ચહ્યું : = રિવા મા: ( તે દુ રાજ૬િ થી દૂa)
સત્તા :- મર્જા સઃ = રમાઈ: જાતિ " શ્રી માર્ય. - શ્રદ્ધા અને ર મ =
પુરણ :- દિલૈયા મા ચણ સ: = દ્વિતીયામા: જેની પત્ની શૂદ્ર છે તે.
ચારેમાં પુવંત ભાવ ન થયો
[૧૦૭] વીમા = " મા ચશ્ય : જેની પત્ની
[૪૩૮] કા જાતિની છે તે. 0 અનિનિ કેમ કહ્યું ?
બહુવ્રીહિ સભાસમાં સમાન પ્રત્યય પ્રકરણ
સંક્ષેપમાં કહેવાય છે :दीर्घकेश मानिनि-आत्मानं दीधकेशी मन्यते सा - | પિતાને લાંબા વાળ વાળી માનતી સ્ત્રી – ટાપશચિત ર, ૩, ૬, બહું, મન, , પુત ભાવ થતાં વિદેશી નું વેર થયું છે.
ત, આ સાતતતિ પ્રત્યયે બહુવ્રીહિ સમા
સાત (જુદા જુદા શબ્દોને) થાય છે. જે હવે અનુવૃતિ – (૧) પરતઃ સ્ત્રીનું વન રાડા
પછીના સૂત્ર ૧૩ થી રર માં રજૂ થયેલ છે. ૩/૨/૪૯ થી પુરતઃ સ્ત્રીપુ વર્
(૧૩) સંગા : થાક ૭/૩/૧૨૬ (૨) નામ્બિયાદી ૪૩ થી ૨
*સુત્રપૃથo :– સાથ – સા: હ્યા વિશેષ:- જાતિ :- (૧) આકાર માત્રથી * વૃતિ :- ઘાવ : વરિષ રાક્ષિ રાશ જાતિ નક્કી થાય. દા ત કુમારી
तदन्ताबहुवीहेष्टः समासान्तो भवति । (૨) જે ત્રણે લિગથી યુક્ત ન હોય અને પદાર્થ સાથે
ક વૃતવર્થ – બહુવ્રીહિ સમાસને જન્મથી નાશ સુધી સબંધ જાળવી રાખે તે જાતિ અને આવેલ અને આક્ષ શબ્દ સમાસાંત દા ન. બ્રાહ્મ 0 સ્વાંગ :- પ્રાણીમાં રહેલું હોય, અવિકારી હેય | * અનુવૃત :- દુરી...: ૭/૩/૧૫ સેળ વિકાર છે), દ્રવીભૂત ન હાય (કફ દ્રવીભૂત છે).
વિશેષ : 0 NRળી – જેને સાથળ મત હેય જ્ઞાન અમૂર્ત છે), પ્રાણીમાં હેવું (મેટા
લાંબો છે તેવી સ્ત્રી ષ સ સ્થાઃ સા તીર્ષકરિશ મઢવાળી શાળા–પ્રાણસ્થ નથી). પ્રાણીથી છુટું પડેલ |
+ ટ (મ) = ર્ષિ સfથ (રુ લેપ) + ણ જેમકે વાળ, પ્રતિમામાં–પ્રાણીનું મુખ વગેરે
સત્ર ૧૪ ટુ લેપ + દી નું વિધાન કરે છે, તે શેષવૃત્તિ:- (૧૧) નાપ્રિયા ૩//૫૩ 0 ચાકૂ કેમ કહયું ?

Page #63

સમાસ પ્રરણુ
ટીપ સત્રથી અનઃ સાથળ જેવા લાંબા લાકડા વાળુ ગાડુ ટીય સમિય યસ્ય તદ્ – અહીં સ≠થ શબ્દ સ્વાંગવાચી નથી 0 વસ્તુીદે: કેમ હયુ ?
|
सदक्षि
બહુવ્રીહિં નથી માટે ટ ન લાગે, [૪૩૯] (૧૪) અવર્ગે સ્ય ૭/૪/૬૮
વ
*સુત્રપૃથા :- અવળે वर्णस्य પ્રવૃત્તિ:- અવસ્થાનયેાસ્તષ્ટિતે વરેજી સ્થાત્ [[टिप्रत्ययान्तानां स्त्रिां ङीः ] पङ्कजाक्षी स्त्री । કાં નૃત્ય :-- અપદમાં રહેલા લ અને ૐ વ ના તષ્ઠિત પ્રત્યય પર છતાં લાપ થાયછે પનાક્ષી સ્ત્રી = पङ्कजे इव अक्षिणी यस्याः सा इति પટ્ટાક્ષિ + ટ (અ) = આ સૂત્રથી પુના રૂ ને લાપ થતાં પટ્ટુનામ મેરે.રક્ ર/૪/૨ થી ી પ્રય
-
(+
- પન્નક્ષ + ઊ, અણ્યરૂ ત્યાં સુTM ર/૪૮૬ શ્રી પૂના ટ (ત્ર) લાપ = વજ્જતાણી થયું) અનુકૃતિ :- (૧) ૩ળઃ ટુ ૭/૪,૫૬ થી છુ (૨) (ને)ડામ્ય àિત્તે ૭/૪/૬૧
|
5 વિશેષ :- 0 અવળ રૂળ એવા નિર્દેશથી લાપ થાય. તેરી સ ંયાગાત્ ૨/૧ પર લાગીને ડ્યૂ ન થતાં લેપ કરવા.
0 અપદમાં કેમ કહ્યું ? ર્માયુ:ઊનવાળા ધેટે અહીń ને સ્ ત્ વાળા યુત્ પ્રત્યય લાગ્યા છે પણ (નામસય્યામૅ)ની પદ સત્તા થઈ જતાં પૂના ઝ ના લાપ ન થતા સન્ધિ થઇ.
[૪૪]
(१५) सुज्वार्थे सङ्ख्या सङ्ख्येये सङ्ख्यया बहुत्रीहिः ૩/૧/૧૯ * સુત્રપૃથ :- સુણ્ વા रुङ्खयया बहुर्वहिः
મથે મા સવે
* વૃત્તિ :- વા વિશ્વા`ચાઃ સૌંસયા વધુ व्रीहिः स्यात् मयेयाथे ।
[પ્રમાળ સખ્યાડુ: ૭/૩/૧૨૮] ટ્વિ′′શ ત્રિશા ઘટા: ૪ ઢોવા ત્રયાવા દ્વિત્રા:। વત્રાઃ |
૬ વૃર્ત્ય :- જે સખ્યાવાચી નામ વા' અર્થ સાથે તથા વ એટલે વિકલ્પ કે સશય અર્થ સાથે સંબંધ ધરાવતુ હોય
सुच्

(૧૩) પ્રમાળી સવાર્ ૪: ૭/૩/૧૨૮ વહુનીતિ સમાસને અન્તે આવેલા પ્રમાળી શબ્દને અને સંખ્યાવાચી શબ્દને સમાસાંન ૩ (મ) પ્રત્યય લાગે [૧૦] સુપ્:- વિદ્યા: ઘટાઃ = વીશ ધડ઼ા – ત્રિઃ ટ્રા = બે વાર દશ (અહી સુવ્ પ્રત્યયવાળુ દ્વિ ‘વાર’ અમાં છે) | દ્વિ ્રા+૩=ઢિા (ડિસ્થત્ત્વ સ્વરરેઃ ૨/૧/૧૧૪ થી પૂતે આ લેપ) દ્વિરા+ગસ્
આ
યાઃ– ટૌ યા યા યા = દ્વિત્રિ + ૩ = દ્વિત્ર ખ.વ માં દિત્રા: બે અથવા ત્રણ એજ રીતે વજ્રા=૨ વા પણ્ વા પાંચ કે છ
૪૭
તે નામ સભ્યેય અ સાથે સંબધિત સ’જ્ઞા વાચી નામ સાથે સમાસ પામે છે. તે સમાસ બહુવ્રીહિં છે.
|
મૈં વિશેષ :- 0 ×ખ્યાવાચી કેમ કહયું ? માવા વા વા વા = ગાય કે દશ. અડી વ; પદ સ ંખ્યાવાચી નથી.
0 સ ધ્યેય કેમ યુ ?
द्विविंशतिम् ગાયોની બે વીશી અહી` સભ્યેય ગણવા લાયક વસ્તુને સૂચવતા નથી. 0 सुच् અથ' કેમ કહયું ?
ઢૌ વૈં ન ત્રન્તઃ
એજ ત્રણ નહી [૪૪]
(૧૬) ન સુ′વત્રેશ્રતુ: ૭/૩/૧૩૧ *સૂત્રપૃથ :-- નબુ મુવિ ૩૫ ત્રે: વતુ: * દ્યુતિ ઃ- અવન્તુરા: / સુચતુરા વિચતુરા: ૩વચતુરા: त्रि चतुराः
જી નામેર્રાગ્નિ ૭૩ ૧૩૪ વાનામ: । નગ્ન સુદુર્વ્ય: સલિત વિષ′′ર્ગા૭/૩/૧૩૬ સાન સલિલ | असक्तः असक्तिः ।
।
वि - ૩૫
5 નૃત્ય :- નગ્ – સુ અને ત્રિ શબ્દો પછી બહુ િ સમાસને અન્તે આવેલા વતુર્ શબ્દ પ્ સમાસાન્ત થાયછે. नञ :- अविद्यमानानि चत्वारि यस्य सः अचतुर+अप् (૪) = લવતુ: = જેના ચારનથી તેવાં
દુઃ
शोभनानि चत्वारि यस्य सः = सुचतुर+अप् મુતુ જેને ચાર સારા છે તે
=
વિ = विसर्दशानि चत्वारि यस्य सः = • विचतुर+अप् = જેને ચાર અસમાનછે તે - વિતુ: (૬પૂ ) = चत्वार समीपे यस्य सः = उपचतुरः
=
=

Page #64

૪૮
અભિવન લઘુપ્રક્રિયા જેની સમીપમાંચાર છે એટલે ત્રણ કે પાંચ 1 0 zબના: = સુરા પ્રનાં ય સ = ખરાબ પ્રજાવાળા (2) ત્રો વા વરવાડ = ત્રિવતુર + શ = ત્રિરંતુ: | સુર + પ્રજ્ઞા + અર્ = દુન્ + પ્રશ્નપત્રફુબગસ ત્રણ કે ચાર
= ટુમ્બના , ટૂઘનસ, ફૂવઝa: વગેરે * અનુવૃત :- પૂર : તપ્રાધાન્ય »[ ૭/૩/૧૩૦
L[૪૪૩] કવિશેષ:- 0 સમિસિાંત વિધિની અનિત્યતાથી
(૧૮) નગર્ ૩/૨/૧૫ પૂ ન થાય. ત્ર: વહાર: ૭ : = ત્રિવર વ: મુગ્ધઃ * * સુત્રપૃથ:- નમ્ - અન્ન I પવૃત્તિ :- (૧૪) નામેમિન ૭૩ ૧૩૪ * વૃત્ત :- ૩૧દ્દે વરે નઇઃ એ થાત્ | પ્રાના: બહુત્રીતિ સમાસાંત નામ શબ્દ પ્રદૂ સમાસાંત થાય છે
ક વૃજ્યર્થ :- ઉત્તરપદ પર નાં હોય પણ તે સંજ્ઞા (નામ) હોય જેમકે :- 3 નામ વીત: | ત્યારે ન નો જ થાય છે. - = =1મનામ:=પાનાભ-ભભ [૧૯] નરિત પ્રજ્ઞા વર્ગ સ: 7+પ્રજ્ઞ==+પ્રજ્ઞા (કરન્ પ્રત્યય (૧૫) નઝ : ક્ષતિ કિલ્થ દ ચા ૭/૩/૧૩૬ થી થઈ પ્રથમ એ.વ. માં : બન્યું નેત્ર – ૪ અથવા ટુર થી પર આવેલ સત, સંજથી જ અનુવ્રારા-નાનિ તપૂજ઼ ૨ ૩/૨/૧૭ થી રપુર અને ૮િ શબ્દને ગg(2) સમીસાંત પ્રત્યય વિકલ્પ થાય
ક વિશેષ :- 6 નગ્ન શબ્દને જ ઉતરપદમાં * ન વિદ્યતે સતિ: શ્રેજ્ય સ: = અજિત: સ ગ વગરને
કાર થાય છે (ન ને નડી) તે ન વામનga: થયું – વિક 41 + અT = ઐત એ રીતે મુક્ષતિ:
વામનઃ પુત્રઃ થી સ: – 1:= + (ન ગ્રાન્ટે: ૭/૨/૨૯ 1ણે મુમત:, :8ત: 1શે ? :મr : વગેરે [૧૧]
ખ-જના રે ગવાળા અહી નગ્ન નથી માટે મેં ન થયું. [૪૪]
0 તરવરે કેમ કર્યું ? (૧૭) પ્રજ્ઞા નું ૭૩૧૩૭
ન મૂતે = ખાતે નથી અડી મૂi ક્રિયાપદ છે માં * સૂત્રપૃથ0 - પ્રજ્ઞાચા :
ન ને એ ન થાય (સમાસમાં પૂર્વપદ – ઉત્તરપદ હોય * વૃતિ :- નગ્નાસ્થિ: ઘરે ૪: ના સાન્તા
અહીં સમાસ જ નથી. बहुव्रीहेरस् समासान्तो भवति ।
[[૪૪૪ 7 - વૃત્વર્થ :- નગ, સુ, ટુ, થી પર રહેલા |
(૧૯) મારગાન વાયા: ૭/૩/૧૩૮ પ્રજ્ઞા શબદ (વાળ) તદન્ત નામને બહુવ્રીહિ
* સૂત્રપૃથ? :- મન્ટ કરનાર્ ધાયા: સ માસમાં અત્ પ્રત્યય થાય છે.
* વૃત :- નગાગ્નિ ત્રિમ 3 માતાભ્યાં ન મેધાણા અનુવ્રત:- નગ્ન-નું દુ: 9/૩/૧૬
ડાન્ | 31ૉ :: | P ar: | મેધ: | ક વિશેષ :- 0 ઉદાહણ :
ક વૃયર્થ :- (બહુવહુ સમાસમાં 0 Tગી: - નાસ્તિ ન : = ૩ ઘરમ્ આવેલા) નં-૩-૪-મ-અપ પછી આવેલા નું પ્રથમ એ.વ મus: *
મેવા શબ્દને ‘વાર્” સ બાસાત પ્રત્યય થાય છે.
अमेधाः = नास्ति मेधा यस्य सः नम+मेधा+असू * મદમવૃત્તિ અવચૂ િભાં ૨, ૫ ૫૦૨
= અ૫ બુધવાળા મેં - મન મેવાં *2 (1) સીમાસિક શબ્દ=ાગ – (૨) ગુજરાતી વિગ્રહઃ
થી સ = મ ા+કર્ = મન્દ છે બુદ્ધિ જેને પ્રજા નથી તે (૩) સંસ્કૃત વિગ્રહ :- નાસિત પ્રગ
જેની તે તે કરવા = બાપા મેધા ચશ્ય : 7 સ: (૪) પૂવ'પદ :- = (૫) ઉત્ત- પદ :- પ્રજ્ઞા (૬) પૂર્વપદ વિધિ :-
= +મેવા+7=૯૫છે બુધિ જેની તેવો તે ને ૨ (0) સુત્ર :- નગર્ ૩/૧૨૫ (૮) ઉત્તરપદ વિવિ (૯) પ્રકાર :- બહુત્રીતિ |
| અનુવૃતિ :- (૧) નગં-સુ-ટૂ'...૩/૧૩૬ (૧૦) સમાસાંત વિધિ :- ૩૬ પ્રત્યય (૧૧) સૂત્ર: ગાથા
| (૨) પ્રજ્ઞા અa / ૭ થી અલ્સ પ્રસ્ (૧૨) ઉત્તપદમાં ફેરફાર :- 1 ને લેપ (૧૩) અવળે E વિશેષ :– 0 અન્ય ઉદાહરણ :વસ્થ (૧૪) તૈયારરૂપ:- અવનસ્ નું પ્રથમ એ.વ મગ સુમેઘા = રામના જેવા વસ્ત્ર : = સુ+મેલા+
I

Page #65

સમાસ પ્રકરણ दूर्गेधा :- दूष्टा मेधा यस्य सः = दुर+मेधा+अस् बहुदण्डिन कच् = (नाम्नानो २/१/१ थी नसो५) (अवर्णवर्णस्य था मेधा ने आ ५ थयो)
बहुदण्डि+कच्(क)-बहुदण्डिक (आत् २/४/3८ थी [४४५]
बहुदण्डिका सेना = घारगावाणी सेना (२०) द्विपदाद्भर्मादन् ७/3/१४१
(दण्डिन् मां इन छ माटे कच् थयो) * सुरथ -: हि पदात् धर्मात् अन्
★ मनुवृति :- बहुव्रीहे: काष्ठःट ७/३/१२५ था * ति :- [समानस्य धर्मादिषु” 3/२/१४८
बहुव्रीहे: धर्मादावुत्तरपदे समानस्य सः ।] सधर्मा ।
卐 विश५: 0 कच् भां च १२ भुथ्यो ते वृत्त्यर्थ:- प्रीहि समासमा न कचि २/४/१०४ स्त्री प्रत्ययना विशेष भाटे छे. જ પદ હોય તો સમાસને અ-તે આવેલા પ્રેમ | 0 बहुवारिमका पुरी भां इन् प्रत्यय नया ५९५ ग्मिन् छे બ્દિને સમાસાંત વન પ્રત્યય લાગે
11 कच् भ थयो ? [(18) समानस्य धर्मादिषु 3/२/१४८ धर्म कोरे *अनिनस्मन् ग्रहणान्य वताऽनर्थकेन च तदन्तविधि प्रयोजयन्ति उत्त२५६ लाते छते समान ने। स याय छे.
ન્યાયથી મિન માં રૂન અથક છતાં તેનું ગ્રહણ થયું * धर्मादि :- धर्म, जातीय, नामन , गोत्र, रूप, I शपवति:- (१७) ऋन्नित्यदितः ७/3/१७१ स्थान, वर्ण, वयसू , वचन, ज्योतिस् , जनपद, रात्रि नाभि बहत्रीहि समसमा सन्त शने तथा नित्य दित् बन्धु, पक्ष, गन्ध, पिण्ड, देश, कर, लाहित, कुक्षि, वेणि.] (दै-दास दास-दाम् ) शो, कचू भासात थाय छे.
१] [ भ:- 'ऋ' (1) बहवः कर्तारः यस्मिन स:बहुकतृ+कच् २६ - सधर्मा- समान धम' यस्य सः सधम+अन्
बहुकतृ कः देश.="ने, वाणे देश (समान ना स, अन् प्रत्य) सधम् +अन् (अवर्षणस्य) | दित् (२) बहवः नद्यः यस्मिन सः बहनदी+कच-बहनदीकः = सधमन् नु प्रथमा व सधर्मा = समानधर्म
। देश देशमा ने नही छ-ते - मे रीते - જેને તે
बहुवधुको देशः 卐 विशेष :- 0 द्विपदात् म युं ? (१८) दध्युरःसर्मिपानच्छाले ७/3/१७२ बहुव्रीहि परमपम = परमः स्वो धर्माऽस्य = मनः पछ| समासने सालेमावा दधि, उरस् , सपि , मधु. उपानन्, भारे अन् न लागे
शालि साने कच सभासांत प्रत्यय याय छे. [४४७]
प्रिय दधि यसपस:-प्रियदधि+कच-प्रियदधिकानेही
પ્રિય છે તે (१) इनः कच् ७/3/१७०
व्युढ उर : यस्य सः युटेरस+कचू-व्युढारस्कः विछे ★ति :- बहुदण्डिका सेना ।
ઇ તી જેની તેવો તે
[११] शेयवृत्त :- "ऋन्नित्यदितः ७३ १७१ । बहु
| (१५) पुमानडुदनौपयालक्ष्म्या एकत्वे ७/3/१७३ - कतृ'को, बहुनहीकोबहुबधुको देश: ; “दव्युर: सर्पिम धूपा- | यनवा ! अने त्रादि समासने मन्ते मावशा पुम् , नच्छाले “७/३/१७२ । प्रियदधिकः व्यूढारस्कः।। | अनइत् , नौ पयसू भने लक्ष्मी श६ कच् सभासत "पुमनडुनौपयो लक्षपा एकत्वे” ७/३/१७३ । प्रियपुस्कः ।, थाय छे. नकोऽर्थत् ७.३/१७८ । अनथक वचः ।; “शेषाद्वा” | 0 प्रिय पुस्तः = प्रिय पुमान यस्य स: = प्रिय छ ७/३/१७५ वदुखट् यकः बहुखट्वः । क्वचिन्न बहुश्रे यान् | ५३५ मेने ते = प्रियपुस् + कच् [११४] बहूश्रेयसी
(0) नमोऽर्थात् ७/3/१७४ प्रीहि समास वाणा वृत्यर्थ :- प्रीहि सम-इन् प्रत्य- न ५छीना अर्थ ने समासात कच् प्रत्यय यायछे યાત શબ્દને સ્ત્રીલગે ર્ સમાસાત પ્રત વય | नास्ति अर्थः यस्य तद् अनर्थ + कचू = अनर्थकं वचः
य. :- बहः दण्डिनः यस्याम् सामथ विनानु वयन (अन् स्वरे 3/२/१२४थी न ना
धर्मादि गए। 'दति
- सूत्र 3/२/१४६
* न्याय :- अनिनस्मन-न्याय: 1४, ५. ६६

Page #66

[१९०
૫૦
અભિવન લઘુપ્રક્રિયા अनू यो छ.
4]] 0 सु वोरे पूर्व ५६ मथु ? (२१) शेषाद्वा ७/3/१७५ सिममा समासान्त ४२६३ तीव्रगन्धं हिङगु - मही तीव्र श» पूर्व ५६ छे.
याय: ७ पाई 3 सूत्र १४ थी २३ थाय छे त्यांया | 0 इत् मा त् १२ व्या२९ माटे छे. ७/७/१७४ थी गे सूत्री ? (प्रीहि समास शेषत:-(२3) वाऽऽगन्तौ७/3/१४५ आगंतु: सगे समासान्त प्रत्ययानु विधान छे ते तमाम | गन्य २५ वा गन्ध १६ सु, प्रति; उत् । सुरभि પ્રત્યય સિવાયના અન્ય પ્રત્યયે તે 1 સમજવા. –જે | પછી આવેલ હોય અને બહુવોહિ સમાસ હોય તે शेष शो मील सभास पाहाय तेमने कच विरपे इत् समासान्त याय. सुष्ट गन्धः यस्य सः सुगन्धः સમોસાન્ત પ્રાય વિકલ્પ થાય છે.
पक्षे (सुगन्ध+इत् ) सुगन्धि कायः सुगन्धवाणु शरीर [११८] बह्वः (बहल्यः) खट्वाः यस्य सः
(-४) वाऽल्पे ७/3,१४६ gीलि सभासने सन्त बहखट्नः पक्षे बहखट्यकः = नी पासे घी माटवी मावो गन्ध १६ २८५ ५थ ने सूयवतो हाय छ ते (४ि८ कचू थयो)
[११]] ४ि५ इत्' प्रत्यय लागे. सूपस्य गन्धः मात्रा (२२) ईयसोः ७/१७७ मन्ते ईयस् प्रत्यय वा यस्मिन तत्-सूपगन्ध १६ (सूपगन्ध+इत्) सूरगन्धि समासयुत नामने कच् प्रत्यय यता नथा.
भोजनम् सूपनी माछी सन्यवान
] बहुः श्रेषः यस्य सः बहुश्रेयस् नु प्रथम व बहश्रेयान् (२५) वापमानात ७/3/१४७पमान सूय: नाम पछी बहुनि श्रेयानि यस्या सा बहुश्रेयसी (अधातुर्ददित: આવેલા બહુત્રીતિ સમાસવાળા ગંધ શદને 1 સમાં२/४/२ था डी) भन्नेमा कच् न ५५ भ मन्ते सात वि८पे यायचे. पद्मस्यइब गन्धः यस्य तद् = पद्म ईथस् प्रत्यय छ
[११७] | गन्धः पक्षे (पद्मगन्ध + इत् ) पद्मगन्धि मुखम् = भाना [४४७]
જેવી ગન્ધ વાળું મુકે છે જેનું તે (२२) सुपूत्युत् - सुरभेगन्धादिद् गुणे ७३/१४४
[४४८] ★सुप्रथा :- सु-पूति-उत्-सुरभः गन्धात् इन् गुणे (२3) पात् पादस्याऽहत्यादेः ७/3/१४८ * वृit :- स्वादि पूर्वाद्गन्धादित् स्यात् । सुगन्धि
* सूत्रथ० :- पात् पादस्य अ-स्तिआदे:
* वृत्ति:- हस्वादि वर्जादुपमानात्वादस्य पात् स्यात् । म "वाऽऽगन्ती" ७/३/१४५ । सुगन्धिः सुगन्धा वा कायः 1; "बाल्पे" ७/३/१४६ । सूरगन्धि सूपगन्धं वा
(अधुर स्वरादौ पदादेशश्चाऽस्य ) । व्यापातू । व्याघ्र
पदः पश्य । हस्त्यादि निषेधान् हस्तिपादः।। भोजनम्। 'वोपमानात्"७/३/१४७। पद्मगन्धि पद्मगन्ध
- "सु सड़ख्वात्” ७/३/१५० सुपात् , द्विपात् ।। वा मुखम् ।।
"वयसि दन्तस्य दतृः" । ७/३/१५१ । ऋकारो नाऽन्तार्थः। 卐 वृत्यर्थ :-सु-पूति ( भी) उत् (य)
सुदन् , द्विदन् बाल: 1; "वाऽग्रान्तशुध्ध-शुभ्र-वृपेवराहाहि सुरभि (सु-सा३) श६। पछी मासा गन्ध शाने मीहि समासमा 'इत्' प्रत्ययान्त
पिक शिखरात्” ७/३/१४८ । कुन्दाग्रदन् , कुन्दाग्रदन्तः”।,
शुध्धदन् , सुध्धदन्तः 1; "धनुषाध-बन्” ७/३/१५८ । થાય છે (જે ગુણ અર્થે હોયતે).
शाङ्ग धन्वा ।; "वा नाम्नि” ७/३/१५९ पुष्पधन्वा, पुष्प सुगन्धि द्रव्यम = सष्ठः गन्धः यस्य तद्
धनु: 1; "जायाया जानिः” ७/३/१६४ भूजानिः ।। सुगन्ध + इत् = सुगन्धि द्रव्यम् = सारी
"स्त्रीयामूधसेन्” ७/३/१६९ । कुण्डोध्नी गौ વાળું દ્રવ્ય मे ही पूतिगन्धः, उद्गन्धः, सुरभिगन्धः,
- इति बहुव्रीहिः -
卐 वृत्त्यर्थ :- हस्ति वगेरे शहाने सनुकृति: बहुव्रीहे:काष्ठः टः ७/3/१२५ थी बहुव्रीहेः ।
A] છેડીને બીજ ઉપમાન સૂચક શબ્દો પછી 卐 विशेष :- 0 ४९९३५ भ ?
माये। मीडिया पाद शहनो पात् सुगन्धः आपणिकः = सुगन्ध वाणे वेपारी मा शब्द माहेश थाय छे. ગુણરૂપ નથી માટે નિયમ ન લાગે.
| * (यस्वरे पादः पद...ट २/२/१०२ थी मधुर

Page #67

૫૧
સમાસ પ્રકરણ સ્વરાદિ પ્રત્ય
ને પ૯ આદેશ થાય છે शुद्धदतृ = शुद्धदन् = सास ताननेवा[१२] व्याघ्रपदः) व्याघ्रस्य इव पादौ यस्य सः - व्याघ्रपात् (२९) धनुषो धन्वन् ७/३/१५८ प्रीहि समास पश्यना साधना पाया छतरमा वाणा धनुष , शहना धन्वन् थाय छे. शाङ्ग धनुः यस्य ० हस्ति परेना नथी हस्ति पादः हस्तिनः | सः इति शाङ्गधन्वन् तेनु प्रयम मे.व. शाङ्ग धन्वा = पादो इव पादौ यस्य सः-नना हाथानाशी गाना धनुषा या ते (मडी पाद ना पात न याय) |(30) वा नाम्नि ७/३/१५८ ने संज्ञा (नाम) हाय
तो पहुप्रीलिसभासवाणा धनुष शहना धन्वन् विस्ये * अनुन :- बहुव्रीहे: काष्ठ ट:७/3/१२५॥
याय छे. बहूबीहे:
पुष्पस्य धनुः यस्य सः इति पुष्पधन्वन (प्रयभा मे.व.) शेष:-0* हस्ति-आदि गय - पुष्पधन्वा वि१८ पुष्पधनुः = महेव - (नु धनुष हस्तिन् , अश्व, कटोल कटोलक, गण्डोल, गण्डोलक, | ५०५ छ ते) गण्डमहेल, दासी, गणिका, कुसूल, कपोत, जाल, अज (310 जायाया जानिः ७/3/१६४ पहुप्रीतिसभासमां
शपत्ति :- (२६) सुसङ्ख्यात् ७/3/१५० २९५ जाया शहने। जानि याय छे. भूः जाया यस्य सः सु २० मने मारा ५७ मा ngील | इति भूजानिः या छे पत्नी नी [१२६] समास वा पाद शहना पात् थायमे
[३२] स्त्रियामूधसोन् ७/3/१६८मधुप्रीहि समासमा 0 शोभनौ पादौ यस्य स =सुपात् =ोना पसारा छताहेत। ऊघस् शहने सीलिंगे स्नान थाय छ कुण्ड द्वौ पादौ यस्य सः = द्विपात =नामे गछते| इव ऊधः यस्याः सा = कुण्ड+ऊधम् = कुण्डोधसू =
१] कुण्डोधन् ङी दागीनकुण्डोध्नी =नावासांय (२७) वयसि दन्तस्य दतृ ७/3/१५१ सु श६ अने| ना ते (अनोऽस्य २/1/१०१ था असो५)१२७] સંખ્યાવાચી શબ્દ પછી આવેલા બહુવ્રીહિ સમાસવાળા
[४४८] दन्त शम्नु दतृ ३५ याय-ले १५-6मर माता
આ પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસ સમાપ્ત થાય છે. होय तो - शोभनाः दन्ताः यस्य सः
અવ્યયીભાવ सुदन्त नु सुदत ( न्यान् मागम ऋदुदितः १/४/७०) = सुदन्त् (पदस्य २/1/le था साप) सदन = सारा सामान्य रीत भव्ययीभाव समासमां मे पहाय. દાંતવાળો
ઘણુ કરીને પૂર્વપદ એ કે ઉપસર્ગ કે અવ્યય હોય 0 द्वौ दन्तौ यस्य सः = द्विदन् बाल: मे kidalat It
| છે. અને ઉત્તરપદ કે ઇં નામ હોય છે આ સમાસ
નપુંલિંગ પ્રથમા એ.વ. જેવો થઈ અવ્યય તરીકે ગણાય છે.
१२२॥ (२८) वाऽग्रान्त-शुद्ध-शुभ्र-वृष-वराहाहि - मषिक
अव्यय ने अतोऽनेकस्वरात् ७/२/६ या इन् बागी अव्ययी शिखरात् ७/3/१५४ अग्र मते छ तेवो राम पहु
भाव ययु. श्रीहि सभासभा होय त्यारे तया शुध्ध वगेरेसात शहा (२४) विभक्ति समीप समृध्धि-व्यध्धयर्था-भावाड छ। आवे दन्त शनी दतृ माहेश विपेयाय. त्ययाऽसम्प्रति-पश्चात्-क्रम-रव्याति-युगपत्-सर्दक0 अग्र:- कुन्दस्य अग्रम् इति कुन्दाग्रम् कुन्दाग्रस्य इव
सम्पत-साकल्यान्तेऽव्ययम 3/1/3e दन्ता यस्य सः = कुन्दाग्रदन्तः वि४८५ कुन्दाग्रदतृ (*इत्★ सुत्रथ0 :-विभक्ति-समीप-समृधि-विधि
तेथी न् मागम यतl) कुन्दाग्रदन् = णाना म अर्थ+भाव-अत्यया असम्प्रति-पश्चात-क्रम-ख्याति-युगपत्ભાગ જેવા દાંત છે જેને તે
सद'क्-सम्पत्-साकल्य-अन्ते अव्ययम् .0 शुद्धदन्त- शुद्धा दन्ताः यस्य सः इति शुद्धदन्तः पक्षे * कृति :- एषु अथेषु वर्तमानमव्ययं नाम्ना सह
.. . . . . . . . . . ...| पुर्व पदार्थ वाच्ये नित्य समासोऽव्ययी भावः स्यात । *1मधुटरवाह...हम ५० पूर्वाध ५. २६५ । विभक्तिः-विभक्तियर्थ: कारकम् * हस्त्यादि गय :- शृद डेभ लिया -
गाजवृत्यर्थ:-विमतिना अर्थ समीपता,

Page #68

અભિવન લઘુપ્રક્રિયા
પર
સમૃધ્ધ, વિકૃતિ (સ્મૃદ્ધિના અમાત્ર), લયમાત્ર / કારકા) સનાસ સૂત્ર: ૨૪-વિજિત સમીવ... (જડ-ચેતનવસ્તુના અભાવ), અવ્યય (આંતતતા) વ્યયમ્ મુજબ અયપર પ્રથમાત છે. તેથી અસતિ (કાલાતિત પણ), પશ્ર્ચાત્ (પાછળ), ધે ઉપસ પહેલા મુકીને વિન્નિ’” પ્રયોગ મ, ઘ્વાતિ (પ્રસિઘ્ધિ) યુનવત્ (એકસાથે), સદા કર્યાં અને આ સમાસ” નપુ ંસકલિગે હોવાથી (સરખું), ૬ પત્ (સંપત્તિ), સાજ્ય (સનગ્રતા), | (હવે ૨/૪૯૭ સૂત્રથી) દેવ થતા ત્રિ અન્ત (છે!) આ બધા અર્થાનાં રહેલ અન્ય- રૂપ મન્ચુ વરૂપ નામ અન્ય નામ સાથે પૂર્વ પદ્મના અ ની પ્રધાનતાએ નિત્ય સમાસ પામછે તે અન્ય ચીભાવ સમાસ કહેવાય છે વિભક્તને અ કારક થાય છે.
* અનુવૃત :- (૧) તત્રાવાય મિત્રસેન પ્રતિ સપેન યુદ્ધ ડગ્યામાન: ૩/૧૨૬ થી ચર્ચામાયઃ (ર) નિત્યં પ્રતિનાલ્સે ૩/૧/૩૭ થી નિસ્યં
વિશેષ :- 0 Àાંધ :- આ સૂત્રના ઉદાહરણા હવે પછીના સૂત્ર '૨૭' માં આવેલા
છે તે જોવા
0 અવ્યર્થીમાવ સમાસ મુખ્યત્વે કરીને પૂર્વ પદમાં કોઇ ઉપતંગ કે અય અને ઉત્ત પદમા કેઈ નામ હોય છે. આખા સમાસ નપુ;લિંગ પ્રધના એ વ. થાયછે અને અવ્યય ગણાય છે.
0 ઉદાહરણ સમૃદ્ધિ :- માળાં સમૃધ્ધિ મદ્ર દેશની સમૃદ્ધિ
इति
सुमद्रम् =
[840]
(૨૫) પ્રથમ વતં પ્રાર્ ૩/૧૧૪૮

* સૂત્રથ :- प्रथमा उक्तं प्राकू * વૃત્તિા :- અત્ર સમાસ વ્રજળે સૂત્રે પ્રથમાન્તેન यन्निर्दिष्ट तत्प्राक् प्रयोक्तव्यम् । अनेनाऽव्यवस्य पूर्वं प्रयोगः । (ऐका इते विभक्तिः) अधिस्त्रि
|
“સો વાપર્યા મની” પર્વ મધમ્ય ર્ીવાત્ દુઘ્ધવત્ ।| 15 નૃત્ય :- મા સમાસઃ પ્રકરણમાં પ્રથમાત (પ્રથમયા ઉત્ત = પ્રથા વિભક્ત થી કહેવાયેલ) વડે જે નખને નિર્દેશ કર્યા હાય તે નામને! (તૈયાર સમાસમાં) પુત્ર પ્રયાગ થાયછે આથી અવ્યચી ભાવ સમાસમાં અવ્યય ના પુત્ર પત્રમાં ઉપયોગ થાય છે.(હાર્વે સૂત્ર થી વિભકિતના લાપ થાય છે) સ્ત્રીપુ તિ અર્વાસ્ત્રિ સ્ત્રીમાં સ્ત્ર+મુક્ અપિ+ત્તિ - (અધિકરણ
વિશેષ: – () તેાંધ :~ અધિસ્ત્રિ ઉદાહરમ વિભક્તિના લેપ હેષ્ઠાએં સૂત્રથી થયા નથી પણ અનતા રૂ હવે પછીના સૂત્ર: ૨૭ થી થયા છે. હેકાથ્ય સમાસ પૂર્વેની વિભક્તિના લાપ કરેછે. સમાસ થયા બાદ લાગેલી વિક્તિનો લેપ અનંતજીવ્ થી થશે. 0 ઉદાહરણ
0 आसन्ना दश येषां ते = આસન દ્રા
જે સંખ્યાની નજીક દશ સાંખ્યા છે તે (અહી આસના, ધ્વન્યાલોૢ સૂત્ર ૩/૧/ર૦ માં પ્રથમા વડે ઉક્ત થવાથી પ્રસન્ન પૂર્વ મુકાયુ)
0 હપ્તાનાં નાનામ્ સમાહાર: રૂતિ સન્ન-સાત ગગા (અહીં સરૢા સમાહાર ૩/૧/૨૮ ત્રમાં સુચા શબ્દ પ્રથમાથી ઉક્ત છે માટે પૂર્વે મુકાયું.
[849]
(૨૬) અના જીર્ ૩/૨/૬
* પૃથ:- અ-અત: વ્ * વૃત્તિ :- પ્રાન્ત બંન
अत्र गृहकार्य म् ।
નૃત્ય :- અકારા ર્જિત અવ્યચી ભાવ સમાસ સમાન્થ સ્યાદિ વિભકિતના લાપ થાય છે स्त्रिपु अधि = અવિ ત્રિ+તિ-અમ્ સુપ્ સાતે વિભકિતને લેપ થાય છે. સ્ત્રિ પૃામ્ = ઘરનું કામ સ્ત્રીની જવામ દારીમાં છે. (અહી વિભકિતના અમાં અવ્યચી ભાવ સમાસ થયેા છે.)
અનુžાત :–અમથી માત્ર...પમ્યા=૭/૨/૨
अव्ययीभाव
*
થય માવ સાથે ટુવ્ સ્વાત્।
O
O
-
“નપુલિંગ લિંગનુશાશત લેક : ૯ “ઇન્ટ દવા પી માવૈ ક્રિયા વિશેશે” લેાક મુજબ અવ્યયી–ભાવને નપુંસકલિંગ થાય

Page #69

સમાસ પ્રકરણ
विशेष :- 0 उधदर :વહુપાસે
वधाः समीपम् = अवधु = कः समीपम्
= उनक =
કર્તાપાસે
બન્ને માં સમાસને લાગેલી વિભક્તિને લેપ યે છે
0
अनत्
डेभ द ?
कुम्भस्य समीपम् = उपकुम्भम् = दुपा 0 અવ્યયીભાવ કેમ કર્યું ?
प्रियम् अवधू यस्य सः = प्रियोपवधु: પ્રિયછે વહુની સમીપતા જેને - महुवीदि छे. [४५२]
(२७) अमव्ययीभावस्यातोऽपञ्चम्याः ३/२/२
---
* सूत्रपृथ० :- अम्-अययीभावस्य अतः अपञ्चम्याः ★ वृत अदन्तस्पान्ययीभावरून स्वादेरम् स्यात्, न तु पञ्चम्याः । उपकुम्भमस्ति, पश्य, देहि, देशः । उपकुम्भादानय ।
"वा तृतीयायाः " ३/२/२ उपकुम्भं उपकुम्भेन कृतम् । " सप्तम्या वा ३ / २ / ४ उपकुम्भे उपकुम्भे निधेहि । 0 मद्राणां समृध्धि सुमद्रम् विगता ऋधियुधिः । यवनानां व्युद्धर्तुवनम | अर्थाभावा धर्मिणोऽसत्त्वम् । मक्षिकाणाम् अभावो निर्मक्षिकम् । अत्ययेोऽतीत्वम् । वर्षाणात्ययम् । असम्प्रतिइति वर्तमानकाले उपभो गाद्यभावः । कम्बलस्या सम्प्रति अतिकम्बलम् । रथस्य पश्चाद् अनुरथं याति । ज्येष्ठस्य क्रमेणानुज्येष्ठ प्रविशन्तु । भद्रवाहाः ख्यातिः इति भद्रबाहु | अहो भवा । चक्रेग युगपत् स चक्र धेहि । अत्र, 'अकालेऽव्ययीभावे” ३/२/१४६ इति सहस्य सः । व्रतेन सह सत्रतम । ब्रह्मणः सम्पत् सब्रह्म साधूनाम् । तृणैः सह सकलं सतृणं भुङ्कते । पिण्डेपणा पर्यन्तमिति सपिण्डेषणमधीते ।
મૈં નૃત્ય :- લ કારાન્ત અન્યચી ભાવ સમાસમાં પંચમી વિભક્તિ સિવાયની તમામ સ્વાદ્વિ વિભકિતને બદલે અમ્ થાયછે જે કે;– (१) प्रथमान्त :- कुम्भ सामीप्य युतम् उपकुम्भम् अस्ति = ઘડાની પાસે છે
|
(२) द्वितीयान्त :
पश्य (3) यतुर्थात :- कुम्भ सामीप्य युताय = उपकुम्भम् देह ઘડાની પાસે રહેનારને આપ (४) षष्ठयन्त :- कुम्भ सामीप्य युतस्य = उपकुम्भम्
--

देश = घडानी पासेनेो देश
ચારે ઉદાહરણમાં અમ પ્રત્યય લાગ્યા (प्रथमेोक्त प्राकू ३/१/१४८ थी उप्रू धुर्वे मुख्य ) (नोष :- तृतीया - सप्तभीना अलग सूत्रो શૈષવૃતિમાં છે)
अपञ्चम्याः प्रेम
उपकुम्भात् आनय = પંચમીને બદલે મ્ ન થયું
शेषवृत्त :- (33) वा तृतीयायाः ३/२/३ અવ્યયીભાવ સમાસમાં આ ારા પદને લાગેલી ત્રીજી વિભક્તિના બધાં વચનને બદલે મા વિકલ્પે થાય. कुम्भ सामीप्य सुतेन = उकुम्भम् पक्षे उपकुम्भेन कृतम् = धडाना सामावडे यु [१२८]
(३४) सप्तम्या वा ३/२/४ अव्ययीभाव समासभां આ ધારા. પદને લાગે { સપ્તમી વિભક્તિનાં બધાં વચનાને हसे अम् वियेथाय छे.
कुम्भ समीप निवेहि = उपकुम्भम् पक्षे उपकुम्भे निधेहि કુંભની પાસે મુક [१] 0 सुत्र: (२४) विभक्ति समीप ३/३/३८ ना आदर समृधिः- मद्राणाम् समृधि = सुमद्रम् = મદ્રદેશની આબાદી ક્ષુ ઉપસ* સમૃદ્ધિ સૂચક છે. व्यधि:- यवनानां व्युच्धि = दुर्योधनम् = पवनानी ऋद्धि यासी गां दुर् उपसर्ग छे.
:- कुम्भ सामीप्य युनम् = उपकुम्भम् अर्थाभावः - मक्षिकाणाम् अभावः = निमक्षिकम् = भांषाना ઘડાની પાસે જા
तहून अभाव निर उपसर्ग अत्यय:- वर्षाणाम् अत्ययः - वाती गर्छ अति उपसर्ग
अतिवर्षम् = वर्षा ऋतु
असम्प्रति:- कम्बलस्य असम्प्रति = अतिकम्बलम् हणना
५३
?
ઘડાની પાસેથી લાવ
★ अनुवृति : :- परस्पर ऽन्योन्यतरेतरस्थाम् स्यादेर्वा gfa 3/2/2 24:
विशेष :- 0 अययीभावस्य मम्यु ? धर्मतिः भड़ीं श्रितादिभिः ३/१/१२ थी तत्पुरुष સમાસ થયેા છે
0 तत्सम्बन्धि स्यादे: प्रेम ? प्रियोपकुम्भोऽम् બહુત્રીહિ સમાસ છે પ્રિય છે કુ ંભની સમીપ જેને તે
0 अतः भ ह ?
स्त्रिपु इति अधिस्त्रि = ફ્ કારા. છે માટે ન થાય
=

Page #70

૫૪
અભિવન લઘુપ્રક્રિયા ઉપયોગને હાલ અભાવ
अनयाः = सामनेनुशीत समान छ पवात्:- रथस्य पश्चात् = अनुरथम् = २थनी पा॥ सनात:- (1) तत्रादय मिथस्तेन प्रत्येति सरूपेण अनु 84सग
युद्ध ऽव्य भावः 3/१/२६ था अव्ययीभावः क्रम:- मेष्ठस्य क्रमेण = अनु ज्येष्ठम् = ये 5 उम
उभा (-) नित्यं प्रतिनाऽल्पे 3/1/३७ था नित्य प्रभारी.
२०५:-0 प्रत्यर्थम् = द्वितीया भागिनि च ख्यातिः- भद्रवाहाः ख्यातिः -इते भद्रबाहु, अहा भद्रबाहु
प्रति पर्यभिः २/२/७७ थी थये . * ભદ્રબાહુની ખ્યાતિ
0 विभक्ति समीप...3/1/
3थी सर्दक शम्या
पानी युगपत्:- चक्रेग युगपत् - सचक्र धेहि - मे
साई साथे भी पै! स्थिर १२ (अकाले अव्ययी भावे
ગ્રહ થઈ mય છેછતાં આ સૂત્રમાં પૃથ ગ્રહણ કેમ ?
विभक्ति समीर...3/1/34 सूत्रमा गोमनामनी प्रथा 3/२/१४६ या सह ना स आदेश)
नता. मात् अन्य प्रधानता के सही सादृश् सहक:- तेन सहक - सत्रतम् - प्रतनीस्मान (९५२
માં વતૃમાન શબ્દની પ્રધાનતા છે. એટલે કે સમાનત भुस) संपत्:- ब्रह्मग: संपत्-सब्रह्म साधूनाम् साधुमान यायय'
[४५४] साकल्यः- तृणै: सह सकलम् सतृणभङ्कते ते साये
(२८) यथाऽथा 3/१/४१ तमा माय छे.
* सुत्र थे। :- यथा अ-था अन्त:- बिडेपणापर्यन्तम् इति सण्डेिषणम् अधीते -
* वृति :--- था प्रत्यय रहितमव्युत्पन्न यथेत्यव्ययं नाम्ना "पा उपाणना २सन्त सुधी भयो.
समस्यते । यथा रुप चेष्टते । अथेति किम ? यथा चैत्र
स्तथा मैत्रः। [४५3]
___ वृत्यर्थ :- था ५.५५ २हत (4च्यु(२८) योग्यता वीप्लाऽर्थानतिवृत्ति सादृश्ये ७/१/४० (पान) ॥ यथा २५०५५ (पूर्व पहने। मथ
પ્રધાન હોય તો) અન્ય નામ સાથે નિત્ય ★सुत्रथ:- योग्यता वीप्सा अर्थानतिवृत्ति सादृश्ये
सभाम में .) * वृति:- एतदर्थानामध्यपानामव्ययी भावः स्यात् ।
यथा (योग्यता) रूपेण अनुकुलम इति यथारुपम रूपस्य योग्यमनुरूपम् । अर्थमथ प्रति प्रत्यर्थ समीक्ष्यते।
चेष्टते = ३५ने अनुभूण प्रवृत्ति ३ छ. शक्तिमनतिक्रम्य यथाशक्ति दत्ते । शलस्य सादयमिति | 0 अ-था मथु? सशीलमनयोः ।
यथा चैत्रः तथा मैत्रः बेवो थैत्र तेयो भेत्रा + वृत्यर्थ :- योग्यता, वीप्सा-२ या२
પદમાં પ્રત્યય છે માટે સમાસ ન થાય. जिया ४२वी. अर्थानतिवृति - अर्थ नु-त
* ति:-(1) तत्रादय...अव्ययीभावः 3/1/२६ भान परिस्थितिनुं धन . सादृश्य -
| था अव्यर्थ भावः સમાન, એ અર્થના સૂચક અવ્યયનો બીજા
(२) नित्य प्रतिनाल्पे 3/1/१७ था नित्य ना साथ अव्ययीभाव समास थायछे. - पूर्व પદનો અર્થ પ્રધાન હોય.
ॐ विशेष :- 0 पू'या सिद्ध होवा छतi 0 योग्यता :- अनु :- रुपस्य योग्यम् अनुरूपम् | सायना प्रतिषेध भाटे 41 सूत्र ४ छे. = ३५ प्रमाणु येष्टा २७.
0 अव्युत्पन्न -नी व्युत्पत्ति यती नहाय पते 0 वारसा :- प्रति :- अथम् अर्थम् प्रत्यर्थम् = | पाते। यथा 4044 लाय. દરેક પદાર્થ પ્રતિ,
0 प्रकारे था ७/२/१०२ 0पर्थान
- यथा -शक्तिम् अनतिक्रम्य | ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ___ = यथाशक्ति = शस्ति भु४५
* हिती :- मृदयत्ति न्यासा सहित सूत्र 3/4/४० 0 साई २५ :- स :- शीलप्य सादृश्यम्स शीलम् | पृ. ८०

Page #71

સમાસ પ્રકરણું
પંપ 01६२६ :
४ आग्रामात् = आग्रामम् = आम सुधा 0 अनी अनतिवृत्ति - सूत्र अनतिवृत्या = यथा | ५ प्राग ग्रामात् = प्राग ग्रामम् = ॥ मनी पुरमा सूत्रम् = सूत्रनुचना विना
वृष्टो मेवः = १२ १२२ये। ०वी :- ये ये वृध्धा: तान् इति यथावृद्धम् अर्च * अनुशत:- तत्रादय ..अव्ययीभावः 3/1/२६ = જે જે વૃકો છે તેની તું પૂજા કર.
यी अव्ययीभावः [४५५]
+ विशेष :- 0 ५ यमी म भ यु ? __(30) यावदि यत्त्वे 3/1/32
पार वृक्ष विद्वान् - वृक्ष । त२५ कि . हिनाया, ★सुपृथर :- यावद् इयत्वे
માટે આ સૂત્ર ન લાગે. ★. :- इयत्वे गम्ये यावदिति समस्यते यावन्त्यः0*1 (1) पर्याभ्यां वर्षे २/२/७१ थी ५यमी मत्राणि तावतः इति यावदमत्र श्राद्धान् भोजय ।।
(२) आङाऽवधौ २/२/७० या पंचमी त्यथ :- इयत्त्व में पधारा (3) प्रभृत्यन्यार्थ दिक...२/२/७५ था ५यभा (निश्चय. भु: प्रभा मा५मा २५थ)|() सूत्रमा अच ये विवन्त अञ्चन्त नानिशरेछ. * 2 यावन म नाम परवा२१ पथमा ग0 पञ्चभ्याः प्रत्य्यत्वात् म प्रत्यय प्रकृत्यादेः ७/४/११५ ન મ સાથે (પૂર્વપદની પ્રધાનતાએ) સમાસ થી નક્કી થાય છે पाम तेसययीभार वाय.
0 प्रागः-* 3 प्र+अञ्च (अञ्च गतौच) यावन्ति अमत्राणि इति तावद = यावदमत्र श्रादून (1) अञ्चोऽनर्वायाम् ४/०/४६ था न्सार प्र+अच् भाजय | 12वासछतासाश्राsaj४ मा (२) अरुच: २/४/३ थी डी - प्र+अची ★ Dain :- तत्रादय अव्ययीभावः 3/१/२६ था (3) अच्च्यागू २/1/1०४ थी असो५, पू अ-प्राची अश्चर्यभार
(४) दीगूदेशकाले यु ७/२/११३ था प्राची+घा
(५) लुबच्चे ७/२/1२३ = प्राची 5 वि५ :- 0 इथे मधु ?
(1) यादे गौणस्य २/४/४५ = प्राच 0 याबद् दत्त तावद् भूकम् तु आप्यु तमुं
(७) अधण तस्वाद्या 1/1/३२ थी अव्यय माधु (१५२२५ -- 14 नया)
(८) अव्ययस्य 3/२/७ सि सो५ = प्राच् [४ ]
(e) चजःक-गम् २/१/८६, घुटस्तृतीय=२/1/७१था प्राग (31) पर्य'पाइ-बहिरच् पञ्चम्या 31/31
[४५७] * सूत्रय::- परि अप आङ् बहि२ अच् पञ्चम्या
(३२) लक्षणेनाभिप्रत्याभिमुख्ये 3/1/33 * त :- पर्यादीनि पञ्च पञ्चम्यन्तेन समस्यन्ते । परि त्रिगतेभ्यः परित्रिगर्तम् । एवमाथिार्तम् । बहिर्यामम । सुत्रथ० -: लक्षणेन अभि-प्रति-अभिमख्ये आग्रामम् । प्राग्ग्राम वृष्टा मेधः ।
|*कृति :- आभिमुख्ये वर्तमानौ अभि-प्रती चिह्न प्र त्य य :- परि, अप, आड.. बहिर. वाचिना समस्येते । अभ्यनि । प्रत्यग्नि शलमाः पतन्ति । सनसन्त अचातानीमा. पंचमतदथ्येऽनु: ३/१/३४, । अनुगङ्ग काशी । समीपे नाम साथ स. १२२ पाम (पुर पहने। पथ | ३.१/३६ । तिष्ठद्गु कालः । પ્રધાન હોયતો) અવ્યચીભાવ સમાસ કહેવાય 'वृत्यर्थ :- आभिमुख्य = सामे अर्थ १ परि = परि त्रिगर्तेभ्यः = परिबिातम्- त्रिगत अभिमने प्रति हे। संक्ष-यक्ष सूर નામના દેશને વને.
० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० २ अप = अपत्रिगर्तेभ्यः = अपत्रिगतम् = जित | * 1 ५भी भयभवृत्ति सक्यूरि मा. 1, पृ. २२५ નામના દેશને વર્જીને
* 2 अच् :-मृतिन्यससलित 3/1/३२, ५ ७३ 3 बहिनामात् = बहिमिम = गाभनी महार 3 प्राग :- मध्यभवृति सक्यूरि . १, पृ. २२५
1
*
2

Page #72

અભિવન લઘુપ્રક્રિયા ના બે સાથે સમાસ પામે છે (જો પુર્ય પર પ્રધાન | = થોડું શાક હોયતો) આ અયી માવ કડેવાય છે,
* અનુવૃતિ :- તંત્રા...મન્ચમાર ૩/૧/૨૬ થી અમ અન્નિકૂ = અગ્નિ રામ = પારિત
अव्ययीभावः પ્રતિ જ્ઞ = કાન્નિ રઝમ: સહિત
ક વિશેષ:- 0 41 અથ” કેમ કહ્યો ? અગ્નિ સ મ પસંગી પડે છે. (‘અગ્નિ' શ
કુલ પ્રતિ વિરત = વૃક્ષની સામે વિજળી–અહીં પ્રતિ પતંગીયા કયાં પડે છે તે સૂચવે છે.
શબ્દ સામે અર્થમાં છે. * અનુવૃત :- તત્રતા...ત્ર 1 1: ૩/૧/ ૨૬ થી
0 સૂત્રમાં નિત્યનું ગ્રહણ કેમ ? अव्ययीभाव
જે મૂત્રમાં નિત્યનું ગ્રહણ ન કરેલ હોય ત્યાં વદુરનું OF વિશેષ :- 0 ઢાળ કેમ કહ્યું ?
અધિકારથી વિદ૯ પક્ષમાં વિગ્રહ વાકય થાય. ઐદતંગતિ નત: = ત્રદેશ સામે નયછે અહી અંદન એ [ 0 નિત્ય સમાસ એટલે જે સમાસનો વિગ્રહ ન થત લક્ષણ નથી - અહીં માજિનિ ઘરાર્થનમ: ૨/૨/૩૭ | હેય તે અથવા જે સમાસના દરેક પદ વિગ્રહ વાક્ય થી દ્વિતીયાન્ત સમાસ થયેછે.
માં ન આવતા હોય તે * 0 પૂર્વપદ પ્રધાન કેમ ?
દા.ત. પિત્રર્થન :- અહીં મર્થ શબ્દ વિગ્રહ વાક્યમાં મમમુવ: ચ: વાસ તા: : = અ : a: = | આવતા નવા માટે ૨ સમાસ છે. જેમના મુખ ઉપર સામેજ નિશાની છે તેવી ગાય
[૫૯] (બહુવ્રીહિ છે માટે અન્ય પદ પ્રધાન છે)
(૩૪)મશેડનઃgટૂલવિા ૩/૧/૩૦ 0 મામિમુહ : કેમ કહ્યું ?
* સુત્રપૃથ0 :- વારે મળે છે કન્તઃ વા વા વૃક્ષન વિદ્યોતને વિદ્યુત = વૃક્ષ તરફ વિજળી ચમકે છે. [ વૃત્તિ - viાં નવાં જોન સહાથમા
શેષ :- (૩૫) ચુંદડનઃ ૩/૧/૩૪ લંબાઈના वा स्यात् । गङ्गाया पारे-वारेगङ्गम् मध्येगङ्गम् । अग्रवणम् । અર્થના સૂચક નામ સાથે “લંબાઈ અર્થ સૂચક” મન | अन्तर्गिरि । निपातनात् एत्वम् पक्षे गङ्गापारम् । ને સમાસ થાય છે તથા : કનુ રૂતિ અનુITR વારાણસી ક વૃત્યર્થ :- ઘરે મળે છે : એ ગંગાની લંબાઈ મુજબ વારાણસીની લખાઈ છે [૧૨]] ચાર નામ પડયન્ત નામ સાથે વિકલ્પ સમાસ (૩૬) સમાવેઃ - ૩૧૩૫ સમીપ-બામે અથ સૂચક | પામે છે. તે અવ્યચીભાવ કહેવાય છે. (પુર્વ નામ સાથે “તપ” અર્થવાળું મનુ નામ સમાસ પામે છે | પદની મુખ્યતાએ) વનસ્ત્ર અનુ = મનુવનમ્ ગરાનિઃ તાઃ = વનની પાસે માથા : પા૫ રૂતિ વાન વક્ષે કૂવા૨મ્ ઉલ્કાખરી
[૧૩] | ગંગાની સામે પાર (૩૭) તિeટુ રૂરથા : ૩/૧’૩૬ તિ"ટ વગેરે | 13થા: મધ્યમ્ = મદઘેન પક્ષે 31 મધ્યમ્ = શબ્દ અવ્યયીભાવ સમજવા તિરિત મા વમિન ગંગાની મધ્યમાં શ્રા = તિરાડઃ જાઢ: જે સમયે ગાયે બેસી રહેતી
વનય અગ્ર = યમ્ પક્ષે વનાપ્રમ્ = વનના હતી તે સમય (આ નિપાતન સમાસ છે [૧૩] અગ્ર ભાગમાં ૪૫૮]
િન: = સત્ત'gશે નિર્જન = (૩૩) નિત્યં પ્રતિનાગરવે ૩૧/૩૭
ગીરના પ્રદેશની વરચે. * વૃત્તિ :- અs વર્તમાન પ્રતેિના નિત્યં સમસ્થત, * નિત્ય સમાસ – “અવિપ્ર ૩૫ad વિઘ કા સમા સાડથીમવા ક્ષાત્ ! રાજસ્થાd રાક્રાતિ | નિર્ચ સમાસ:”
1 નૃત્યર્થ :- “અલ્પ અર્થ માં વર્તતુ | નિત્ય સમાસને વિગ્રહ થાય નહીં. અથવા જે નામની નામ પ્રતિ નામ સાથે સમાસ પામે તે નિત્ય | જોડે સમાસ કરવાનું હોય તેને ઉલ્લેખ વિગ્રહ વાક્યમાં અવ્યયીભાવ કહેવાય, દરાજa = શઝિતિ થાય નહીં, સીદ્ધાન્ત કૌમુદી” ભદોજી દિક્ષિત

Page #73

સમાસ પ્રકરણ નિપાતનથી અથચીભાવમાં ઘ' થાય છે તેથી | = દંડ અને દડા વડે મારીને કરેલું યુદ્ધ રે, મળે, વગેરે થયું. તે સંસમીનો પ્રત્યય નથી ! ઢઠ્ઠા uિg ( e = wા વિભક્તિ લેપ, સૂત્ર
અનુવ્રત:- તત્ર...મધ્યમવઃ ૩/૧/૨૬ થી ૩૬ થી ડું સૂત્ર ૩૭ થી ગા થયે છે) अव्ययीभावः
0 અહી ટાનું ગહણ કરેલ છે છતાં સવા સમાહારે
૩/૧/૯૯ થી દિગુ સમાસ ન થાય. ક વિશેષ :- 0 વંદુ અધિકાર ચાલુ હોવા !
1 1 0 * નિમ્ શબ્દ વાઢિ % ન્યાય વડે પરસ્પર છતાં ‘વા” નું ગ્રહણ કેમ કર્યું ?
બને બાજુને (કાયા અને પ્રદુ૫) જોડે છે. 0 વેસ્ટમ થી જ્યારે નિત વિમા ને અર્થ કરાય
0 સભ્યન્ત કેમ ? ત્યારે એકવાર સમાસ થાય છે. અને વિષે વિગ્રહ
રાાં જેરા
તં યુદ્ધમ - દ્વિતીયાત છે. વાકય લખાય છે. પણ અહીં વિક૯૫માં પછી
| 0 તૃતીયાત કેમ કહ્યું ? તપુરુષ સમાસ થાય છે, માટે ત્રણ પ્રવેગ થાય છે.
મુ ૨ મુવું ન કુસં સુધમ્ – દ્વિતીયાન્ત છે. (૧) વનસ્ (અવ્યયી ભવ), (૨) કૂવા પામ્ =
| 0 પરસ્પર ગ્રહણ કેમ કર્યું ? THISારમ્ (વMી તપુરુષ), (૩) 7T: વારમ્ (વિગઢ
__ केशेषु च केशेषु च स्थित्वा कृत युध्धम् વાય)
0 પરસ્પર મારીને કેમ કહ્યું ? 0 શિરિન વર્ષાવ્ર ૭/૩૦ થી આ સમાસ અત !
ઢnશ્ચઢવું ઢ માનવ ત યુદધક્ (ઉપર આવીને અર્થ છે) પ્રાત વિષે થાય છે
| 0 સમાન રૂપ કેમ કરવું ?
દંતેવા જ રિ વી " યુધમ્ (હાથ-પગ અસમાન છે) (૩૫) ત્રાગાથમિયાન પ્રદતિ રાજુડી 0 સુધ અર્થ કેમ કયું? માવ: ૩૧/૬
હૃર્ત હૃૉ બ : 1+[ લ સામ્ (મિત્રતા છે) * સુત્રપૃથ0 –. તત્ર – ૮ નથ{ તેને પ્રથ
[ ૬૨] इति सरूपेण युद्ध अव्यय भावः
(૩૬) રૂ ૮ ૯/૩/૭૪ ન :- સતનો ‘વિ ચઢાવમું ”
વૃત્તિ :- યુ :: સનમ સમાસાત: થાત્ | तृतीयान्त च मिथ: प्रहत्य कृतम इत्यर्थ युद्ध वाच्ये सरूपेण |
thi વૃત્વર્થ :- ગુઢ અર્થ માં જે સમાસ नाम्नाऽव्ययीभावः स्थान् ।
છે તે ટુ સમાસ પ્રત્યયાત થાય છે. ક વૃત્યર્થ :- પરસ્પર પ્રહણ કરીને એવો કયા વ્યતવાર હો યા યાર છે, એક સાત અનુરો ને જે સતત !
:- સE:-1: ૭ ૩/૬૯ નામ અને પરસ્પર પ્રહાર કરીને એવા * વિશેષ :- 0 સૂત્ર સમજ :- શેરશાં ક્રિયા વ્યતિહાર હોતા જે તૃતીયાત નામ-તે રાંa pીવા કૃતં સુધમ્ = રા - વેરા + રૂવું સમાનરૂપ વાળા નામની સાથે યુદ્ધ વિષયક સૂત્ર ૩૭ દ્વારા આ ઉદાહરણ પૂરું સ્પષ્ટ થશે. અન્ય પદાર્થ વાય રહેતા સ માસ પામે છે. તેને
[] અથચીભાવ સમાસ થાય છે.
(૩૭) રુઝારે 4 વાર ૩/૭૨ (ઉદાહરણ સૂત્ર : ૩૭ માં જુઓ)
* સુત્રપૃથ :- રૂવિ બૅ-સ્વર : ગાત _F વિશેષ :- 0 ઝાયા -- ગ્રહણ કરીને. *વૃત્તિ :- હૃકૉડવાવૃત્તાપ પુણ્ય થઈત્વમાર્ચ केशेषु च केशेषु च मिथ: आदाय परस्परं कृतं युद्धम् = | स्याताम् । केशेषु मिो गृहित्वा कृन युध्धम् केशाकेशी । રાતે રિા - એક બીજ « ના વાળ ખે ચીને કરેલું યુદ્ધ | મુટા મુકી ૩૪ g f{T અસિ 0 uદરા: – 4 4 18 મિથ: ઘા gg gi | ક વૃર્થ :- (અલ્પચીભાવ સમાસામાં) ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ગુરૂ પ્રત્યયોત અને આદિમાં અવર વિનાન * વા ગહણ કેમ ? – ન્યાયઃ ૩૨ “તત તદ્ધિતાનાં
| ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ કૃતિ વિંધેન ધૃતિ વિશે જ નિટીવાવવૃતિઃ - પૃ ૮૧ | * નિયમ્ :- બૃહવૃતિ- જ્ઞ રાસ યુક્ત ભા. ૧, પૃ.૪૪૧

Page #74

૫૮
અભિવન લઘુપ્રક્રિયા (વ્યંજન વાળું) ઉત્તરપદ હે તે
; વૃત્વર્થ:- મન અતિ વાળા અવ્યયીસ્વર દીધ થાય છે. દા.ત. શશ (અહી શકે | ભાવ સમાસથી 7 પ્રત્યય થાય છે. વેરા માં રાશિ સૂત્ર ૩૬ થી થયેલું છેઆ
જ અનુવું તે :- 75 g: વશ પાડત્ર ૭ /૭૬ થી ઉત્ સૂવ થી અા થયું આ કારા, શબ્દ છે
વિશષ. 0 ઉદા :- તથા: સમીપમ = માટે દવકપે બે રૂપ થશે નહીં')
રંતર + અ7 (બ) = ૩૫11 (મન લેપ સૂત્ર ૪૦ 0 मुष्टिभिटिभिर्मथः प्रहः कम युद्धम मुष्टि मुष्टि
સુથર ૫ મે, +(૩ ) , 10 પૈ- ૩ ૩ ૬૮ થી ૩ લે પ ધન સુષ્ટિમુટ્ટ (૨) થતાં કુદાકુદર =
[૪૫] મુડીઓ મુઠીએ કરેલું યુદ્ધ
(૪૦) નાઇધર તે ૭/૪ ૬૧ અને કેમ કર્યું ?
કે સૂવપૃથ0 :- : રહેત્તે ત્તિ = તલવાર વડે કરેલ ચુધ – રસ
*વૃતિ :-+ારાના વચ્ચે દ્ધિતે રેડ૧ રાફેર્લફ્રા શબ્દ સ્વરાઇ છે.
વશપ :- 0 પૂ સ્વર દીધ થાય છે, | ર્થ:- અપદ માં રહેલા એવા નકારાએર હેરાથી સર જજ * દીર ૨, ૧૧, બાન નહીં, તેથી તે તનામના તાંધત પર હતાં અન્ય સ્વરાદિ સહિત धनुषा धनुषा मिथः प्रहृत्य व्यासक्तं सुध चतुर्धनुपि यु. લેપ થાય છે. જ્ઞ: સન્ = કપ + જ્ઞનૂ+ત્રા અહીં ધનુકુ વ્યંજનાન્ત શબ્દ છે મ ટે દી ન થાય, 1 - સૂત્ર ૩૦ થી) = = + ૫ = ૩પ૨નમ્ = 0 ઉદાહ ણ :-- રાવ િવ ને !
રોઝાની પ મે બાથથીમ. ૩ ર થી રમાસ)
* *ખ :-- ST: ૮ છે જ! પ૬ થી ૮ અઘરીભાવ રામાસાત વિધિ – કહે છે – 55 વિશેષ :-- + ડ ઢ = ' કેમ કહ્યું ?*
(૩૮) પ્રતિiડને ઘચીરા : ૩૮૭ મેધાવ 1:K ( શૈ1 મીટ I ૬ ૩/૧૫૬ થી સુ પૃથ:- પ્રતિ : } : તે જ માત્રાત્
r” ઘર) = ધા: ૧ અન્ડી શેષાવિન પદ છે. * વૃતિ :- પ્રતિ વરદ્ અને રૂ. 1 [ Tઢ 4થી ! પદ ': '' ના મન ને ૨/૫/૯૧ સૂત્ર લાગી લેપ માવાનું થતું ! પ્રમ્ ઘરે કમ્ | કકામ્ | થયે છે તે, S. હ્ય લાગીને અરાદિ લેપ થયું નથી ક વૃર્થ :-પ્રતિ, પરર્ અને કનુ ના જ
[૪૪] સાથે અવ્યવીભાવ સમાસ પામેલ લિ શબ્દ
(૪૧) નg Jદ ૭ ૩૮૯ 1 સમાસાત્ત થાય છે જેમ કે :
* સૂત્રપૃથn :-- ન જન્ ઉતળી પ્રતિ=ગ્રતિ+સ+અ7 (બ)=પ્રત્યક્ષદ્ =
* વૃા :- રૂ િવ કરન્ ! કર્મન, કર્મ | નજરો નજર (પૂર્વનો રૂ ૫ નવ વસ્ય)
| ક વૃયર્થ :- ચીભાવ રામાસ કાદા પર:=પાત્ + અતિ + -પક્ષમ્ =પક્ષ
| પામેલા નપુંસકલિંગી 31 અન્તવાળા નામ : સમન્ = નું + ક્ષ + = અવક્ષ =
1 પ્રવયાત વિકલ્પ થાય છે. મન: સમીપમ આ બ નજીક
==+ =ન ()=૩પ+ ધ = કામ જ અનુવૃતિ :- પ્રથsu : ૭ ૩૮૫ થી મલ
(મહા મા ૧ ૨ થી ૩rદૂ )=(૧)રૂપમ વિરોષ:- (0 --- X - X—–
વિકલ્પ (૪) નન્નેને ર/૧૯૨ થી ન લેપ ૩૫ર્મ
= ચા ના પાસે, (૩૯) અનઃ ૭૩ ૮૮
1 x અનુવૃત્ત :-- : ૩૮૮ * વૃત્તિ :- અનિતાઢવ્ય માધાતુ તું !
(૨) – પૂ. 7. 9 = 9૬ થી અ7
વરથ દ ર્ધિત્તા: ન્યાય ૪, પૃ. ૬
* મહાવિરમું - મધમત આ ચૂરિ ભા ૨, પૃ. ૫૨૭

Page #75

સમાસ પ્રરણ
મૈં વિશેષ :- 0 પૂર્વ*સૂત્ર ૭૩/૮૮ અન: થી જે નિત્ય પ્રાપ્તિ હતી તે આ સૂત્રથી વિક્રÒ થઈ. [૪૭]
(४२) गिरिनदी पौर्णमास्याग्रहायण्यपञ्चमवर्ग्याद्वा
૭/૩/૯૦
* સુત્રપૃથ :- નિ-િનશ-પૌn માહી-પ્રાગ્રહાયળી
अ-पञ्चमवद्वा
* વૃતિ :- गिरि नदी पौर्णमासी आग्रहायणी इत्येदन्तात्, पञ्चम ववन्ताच्च अद् वा अन्तर्गिरम् अन्तर्गिरि । उपसमिधम् उपसमित्
મૈં નૃત્ય :- નર-ના-પોળ મામી ગામદાયી આટલા શબ્દા જે નામને અન્ત છે એવા અવ્યચીભાવ સમાસવાળા નામને
તથા વર્ગના પાંચમા અક્ષર (ગ્જ્ન્મ્મૂ )ને વર્ઝને કાઇપણ વ જે નામને અન્તે છે એવા અવ્યચીભાવ સમાસ પામેલા નામથી ત્ પ્રત્યયાન્ત વિકલ્પે થાય છે. f:ત્રન્ત: अन्तर्गिरि+अ લથીમાત્ર ૩/૨/૨ થી રૂ લેાપ) વિકલ્પ
=
0 મિત્રઃ સમીપમ્ = ૩૫íમધ+ગ = પક્ષે (બન્ ન લાગે ત્યારે) વમિત = હેામમાં નાખવાના લાકડાં પાસે
* અનુકૃતિ
==
પૂ.પ,પાત્ ૭/૩/૭૬થી અત્
પુ વિશેષ :- 0 ઉદાહરણ 0. ના સમાત્રમ્ ૩૫નયમ્ પક્ષે વનવિ=નદીની પામે 0 Îળ"માસ્યા:સમીવમ્ = વાળમાસમ્ પક્ષે કૌન'માસિ પૌણ્માસિ ની પાસે
-
0 આગ્રહાયજ્ગ્યાઃ સમઃમ્-વાપ્રાયમ્ પક્ષે હવામહાશિ= મૃગશિર નક્ષત્ર સમીપે
[૪]
(૪૩) સદ્ગુથા સમાજે ૩/૧/૨૮
* વૃત્તિ :- સદ્ભાવાવ નવાદી: સમસ્યતે સમાદારે
ગમ્યું |
6

બર્નારમ્ (અમ્ || રાષવૃત્તિ ઃ- (૩૮) દુધાયા ની ગાવાવીયામ્ ૧ અત્રળ યળ થી | ૭/૩/૯૧ સંખ્યાવાચી નામ પછી આવેલા અને અવ્યર = પર્યંતની અંદર યીભાવ સમાસ પામેલા ની અને શૈવાવરો શબ્દ પ્રત્ મિત્રમ્ | પ્રત્યયાન્ત થાયછે. જેકે :
0 વર્ષે નયઃ સમાદતા: = વચ્ચેન{TM+ (અવળે વળય ૭/૪/૬૮ થી ૬ લાખ) = વચનમ્ = પાંચ દીએ 0 યા: શૈાર્યા: સમાહાર:ટ્ટિાયમૂ=એ ગેદાવરીએ [૧૩૩]
(૩૯) રાનાને: ૭ ૩૯૨ અવ્યયી ભાવ સમાસને અતે આવેલા રાષ્ટ્ર વગેરે શબ્દો ત્ પ્રત્યયાન્ત થાયછે. રાઃ પ્રતિ-પ્રતિ-સ્ત્રમ્ (અ) = પ્રતિ રારમ્ = શરદ સામે [138] (૪૦) નયા: નમૂ ૨ ૭/૩/૯૩ અવ્યયીભાવ સમાસ ને અન્તે આવેલા ના શબ્દ અત્ પ્રત્યયાન્ત થાયકે. ના તે નર્ આદેશ થાયછે.
“સાય નળાયાવરોભ્યામ્” ૭,૩/૦૬ । ગત્ સ્વ ત્। વનમ્ ।દિવાવરમ્ |; રારરાવે: ૭/૨/૨૦૨ | પ્રતિ રાષ્ટ્રÇ1; ‘“નરાયા નરસ્ વ” ૭/૨/૨૨ | વનરતમ્ 1, ‘“સરઽસે વધુનાઽનાવ” ૭/૨/૧૮ । તેઽવન્તા અન્ય
પ
રામાવા નિાયાઃ । સરનસમ્, વજ્જુનમ્, અનુવમ્ । H નૃત્ય :- સંખ્યાવાચી નામ નદી વાચી નામ સાથે સમાહાર અથ જણાતા હોય તે સમાસ પામે, આ સમાસ અવ્યયીભાવ કહેવાય છે.
--
* અનુવૃત્તિ (૧) હાય .. અથચીમાવઃ ૩/૧/૨૬ થી અથવામાન: (૨) નર્થમિર્ઝામ્નિ ૩/૧/૨૭ થી નમિઃ
મૈં વિશેષ :- 0 આ સૂત્ર હિંગુ સમાસના બાધ માટેછે કેમકે પૂર્વ પમાં સ ંખ્યાવાચી ન મ હોય અને સમાહાર અથ' હોતા પૂર્વ પદના ઉત્તરપદ સાથે સરૢથા સમાહારે ૬ ત્રિશુલ્લાનામ્યમ્ ૩/૧/૯૯ થી દ્વિગુ સમાસ થાય છે. જેમ નવરાત્રમ્ જ્યારે આ સૂત્રમાં પૂર્વપદમાં સંખ્યાવાચી નામ અને ઉત્તરપદમાં નીવાની નમ એમ સ્પષ્ટ પૃથક્
કર્યું છે. વનમ્ {} સમાહાર
* કેમ હ્યુ ?
UP ચાસૌ ની ચ = ની અહી સમાહાર નથી પણ
મધાન્ય સમાસ છે
जरायाः समीपमू = નરા - ૬ - વનરસ + ઞ વનરસમ્-વૃદ્ધાવસ્થા પાસે (મળેવસ્ય થી પૂ" આ લેપ [૧૩૫] (૪૧) સરનસ પશુને અનુત્રમ્ ૭/૩/૯૪ અવ્યયીભાવ સમાસ પામેલા સરસ, વસુન, અનુભવ શબ્દો ત્ પ્રત્યયાન્ત નિપાત થાયછે. રના સહિતમ્ = સરગમ્ + અ=સરલત=રજવાળુ એજ રીતે જીવનુનમ્ = કુતરાની પાસે,

Page #76

६०
અભિવન લઘુપ્રક્રિયા अनुगवम् = पहनी पाण,
[13] | 0 यर्थान्त :- परिग्लानोऽध्ययनाय पर्यध्ययनः [४५८]
અભ્યાસને માટે કંટાળી ગયેલ
0 यभ्यन्त :- निर्गतः कौशाम्ब्याः निष्कौशाम्बि तत्पुरुष समास
કૌશામ્બી થી નિકળી ગયેલ સામાન્યથી આ સમાસમાં મુખ્ય બે પદ છે પૂર્વપદ
+ अनुवृत्ति :- (१) नित्य प्रतिनाऽल्पे 3/1/३७ था અને ઉત્તરપદ પ્રથમ પદ બીજા પદના અર્થમાં વધારો
नित्य (२) गति क्वन्यस्तत्पुरुषः 3/1/४२ था तत्पुरुषः કરે છે. અથવા તે અર્થને ચે કિસ કરે છે. પૂર્વ તથા ઉત્તપદ વચ્ચે સાતે વિભક્તિને સંબંધ હોય છે. અને 5 विशेष :- 044. साति ने भार उत्त-५६ प्राय: प्रथमान्त हुयछे.
प्र वगैरे ना संग्रह भाटेछ.
0 * 1 सही बहुलम्म विचार होवाया प्रयोगमा (४४) प्रात्यवपरिनिरादया गतकान्तकुष्टग्लान
૧ઠયન્ત અને સપ્તમ્મન્ત સમાસ થાય છે. જેમકે :क्लान्ताद्यर्थाः प्रथम.द्यौः 3/१/४७
षष्यन्त :- अन्तगतो गाग्यस्य इति अन्तर्गाग्यः = *सूत्रथ0 :- प्र-अति-अव-परि-निर आदयः गत मायनी भरना कानन क्रुट-ग्लान क्लान्त-आदिअर्थाः प्रथमा-आदि अन्तैः | सप्तभ्यन्त:-प्रतिष्ठितम् उरसि इति प्रत्युरसम्-छातीमा २९० *ति:-प्रादयो गताद्या प्रथमःौः अत्यादयः क्रान्ताद्यर्था
0 गत अथभ यु ? द्वितीयान्न :, अवादयः कुष्टाद्यर्थास्तृतीयान्तैः, पर्यादयो ग्लाना
| वृक्ष प्रति विद्योतते विद्युत् = सही प्रति श६ छ ५० अर्थाश्चतुथ्यौः , निरादयः क्लान्ताद्यर्थाः पञ्चम्यन्तै, नित्यं
आन्ताद्ययाः पञ्चम्यन्त, नित्य | गत अथवाण नथा. समस्यते, स तत्पुरुषः । प्रगत प्रकृष्टा वा आचार्य : प्राचार्य | 0 अन्य मथ भयो ? गीणस्य ड्यावन्तस्यान्तस्थस्य हृखः - अतिक्रान्तः खट्वाम् | प्रगता: आचार्याः यस्मिन् देशे इति प्राचार्य का देश: - अतिखट्वः । अवकुष्टः कोकिलया ऽवकाकिल: । परिग्लानो જે દેશમાંથી આચાર્યો ચાલ્યા ગયા છે તે દેશ – અહીં 5 ध्ययनाय पर्यध्ययनः । निर्गतः कौशाम्ब्याः निष्कौशाम्बिः
બહુત્રીહિ સમાસ છે. - "अव्यय प्रवद्रादिभिः" ३/१/४८ । समस्यतो पुनः
10 प्र, अति, अव मधाम वगेरे भन्नायु ? प्रवृद्ध बहि, पुनरुक्त वचः इत्यादि ।
ન્યાયથી - * 2 % સમાસના અન્ત વાળું પદ બધા वृत्तपथ:-गत वगैरे पर्थयाणा प्रकाश (स) प्रथमान्त नाम साथ. क्रान्त को 10 प्रसाथे गत, अति साथे क्रान्त बोरे भनेडायो ?
| भन्नेमा समान क्यन पिमस्तिया * 3 नाम माथे, क्रुष्ट वगेरे अर्थ या अव कोरे | 0 * 4 प्रादय :- प्राचाय':, प्रगुरुः, प्रवीरः, समर्थः, विपक्षः, (स) तृतीयान्त नाम साथ, ग्लान कोरेगा
प्रतिपक्षः,प्रतिवचः,उपपतिः,उपनायकः,अनुनायकः, प्रतिनायकः, सर्थयाणा परि वगैरे सो यतुश्यातनाम]0 अत्यादय :- अतिखट्वः, उद्वेल:, प्रत्यक्षः, अनुलोमः माथे मन क्लान्त कोरे अर्थ वाणा निर वगैरे (ઉપસર્ગો) પંચમ્યન્ત નાનો સાથે નિત્ય સમાસ
| 0 अवादयः - अवकाकिलः, परिवीरूत् , संवर्मा, अन्वर्थ, पामेछ. ते "तपु२५ स " थायछे.
समक्ष, व्यथ', समथ" 0प्रथमान्त:- प्रगतः आचार्यः इति प्राचार्य:-10 पर्यादय - पय ध्ययनः, उत्सग्रामः, अलड्-कुमारी,
हत्तम मायार्थ प्रकृष्टः आचार्य': = प्राचायः | अल पुरुषीणः । (. द्वितीयान्त:- अतिक्रान्तः खट्वाम् इति अतिख. | 0 निरादयः- निःकौशाम्बिः, अपशाखः अन्तरङगुलः, ट्वः जनः-11ोने Moll सनार (माट]
० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० કરતાં વધુ જડ)
* 1 बहुलाधिकारात् – मृवृति-सूत्र ३/१/४७नी वृति (खट्वा नु खट्य - गोश्चान्ते हृखः २/४/85 थी) | * 2 द्वन्द्वात् परः पत्येकमभि स बध्यते. न्याय १५, ५. ११७ (0 तृतीयान्त :- अवक्रुष्टः काकिलया-अवकोकिल: * 3 यथासङ्ख्यमनुदेशः समानम् न्याय १०, . १० हायसनासबाथी याये (गोश्चान्ते हखः) * 4 प्रादि वगेरे ३॥ मध्यमवृतिसक्यूरिभा.१, पृ. २३०

Page #77

સમાસ પ્રકરણ
શ . વૃાા :- (૪) લઘ4 કઢામિ: ૩૧૪૮ કહે યેત નામને કૃદન્તની સાથે વિભકિત લગાડતા કેvપણ ઘદ્ધ વગેરે નામ સાથે નિત્ય સમાસ પૂવેજ રસમસ થાય છે. કેમકે સામાથી સમસમાં પામે કે તે પુરુષ કહેબય છે
પૂર્વપદ ઉત્તરપદ ધન્ત હોય છે. પણ આ ન્યાય પુનઃ ef: ફરીથી વધે તે અગ્નિ
મુજબ જે ઉત્તપદ સ્વાદ્યન્ત હોય તે સ્ત્રીત્વ વિવક્ષામાં પુન વર ફરીથી બોલાયેલ વચન
આજુ થયા પછી ફરી લાગી શકશે નહીં જેમકે:(નોંધ :- ૮ વગેરે શદે જુઓ લવૃત્તિ ભાષાન્તર
છું વિચ=+ત્રમ્ (T નો) +=છી = ભા ૧ પૃ ૩૭ )
[૧૩] |
કાચબી =કાચબા જે પૂર્વે વિભકિત લાગે તો
+91 ) , અ9િ રૂપ થાય [૪ 90 ] (૫) દુર 1 ૩૧૪૯
| આ અનુવૃ ત :- નિ પ્રતિનાડો ૩૧ ૩૭ થી નિજ * સુત્રપૃથ :- ઇાિ રત |
- ક વિશેષ - 0 કેમ કહ્યું ? * . 1 : Tama fal- 7 સુરત નાનાવત | અવ = કરીને શું ? - માં ના પ્રત્યય કદન્તને कृदननन ना नित्य समम्यते । कुम्भ करोतीति कुम्भकरः।
છે પણ “નિ ” ૫૪/૪૪ એ સાતમી નિદેશ છે “+ 1 ST” , કે ૭૨ રૂng | “નતિજાર ઝળુ.નાં.
| 0 વૃ1 કેમ કહ્યું ? कृदन्त विभागलप: प्रागेव समासः" ।
| ધ વે રક્ષતુ – કૃદન્ત નથી. | ‘ા નવા રૂ! ૧ / ૦ મને ક શ | ષવૃત્તિ :- (૪૩) તૃતીયાકત વા કૃદન્ત પ્રત્યે મૂઢ યા મરૂપતે વાર્થ: નાખ્યાં વાઘ8 – ના વિધાનમાં ઢ તૃતીયા ૫૪૭૩ થી (સિદ્ધહેમમાં). વા fs | ચા દિલાત નામ થાજોન | રઝારંભીને જે તૃતીયુક્ત નામ તે કન્ત નામની સાથે સમતે સતિય હિ તપુર્વ નિ વFTળમ્ | ધવલ: વિષે સમાસ પામે છે. – મૂન કાઢરા મૂત્રા શ્રાસ્મત | ગુવાર, જાહિતમ્ | મસમ રાનપુ: | | ઘ રામ્ = મુબાવડે કરડીને ખાય છે. - અહીં – મૂળ વાનરાણું . !
શબ્દ ખાવાની ક્રિયા પ્રત્યે કરણ છે – વિષે સમાસ સિંા: કૂવામ્” ૩/૬/૮૧ સતસ્કૃતં સાતે | ન કરીએ તે કય બને છે. સમરસિંહ: કૃમિવાના: “ ક્ષે ' રૂ| ૨૦ | 0 તૃતીયાથી યુક્ત સાતમી વિભક્તિને તત સાતમી કહેવાય तीर्थकाकः, तीर्थ था इत्यादि ।
સાવી ધHસ્તત્તા ૫૪૭૫ થી ૧૬ પ્રત્યય થાય ક વર્થ :- 1 પ્રત્યયે વિધ बामा पार्श्वयोः पाश्र्वाभ्यां वा उपपीड इति पाश्वेपिपीडं સત્રમાં 1 (પંચમ્મત) નામથી નિદેશ ! તે બન્ને પડખે પીડા થાય તે રીતે સૂએ છે [૧૩૮] કરાયેલા ના મન નૂયક્ત કહેવાય. કૃદન્ત નામની |
કહેવાય, દક્ત નામની | 0 થT :-- જે રીતે યોગ હોય તે રીતે દિતીયા સાથે આ નામ નિત્ય સમાસ પામે છે. તે | વગેરે અન્તવાળા નામો પ્રથમાન્ત નામ સાથે સમાસ ઉપદ? તપુરુષ સમાસ કહેવાય છે.) અમ્ |
પામે છે અને તે દ્વિતીયા વગેરે તપુરૂષ કહેવાય છે. જેના કતિ ન ગુમાર = ભારે
ક્રમશ: એકેક ઉદાહરણ આ રીતે છે – (અહી હા: એ કુદત છે.) મેં [ ૫૧૭૨ | (૪૪) fશતાન: ૩૧/૬૨ કેઇપણ દ્વિતીયાન્ત નામ
મુથી સU પ્રત્યય લાગે છે. (+) fશત વગેરે નામ સાથે સમાસ પામે તે દ્વિતીયા તપુરુષ Fર્મ : એ પંચમી નિદેશ છે. તેથી +XU | કહેવાય છે =+3=ાર થયું --નડિઋત્રિા ૪/૩/પ૧ | ધર્મમશ્રિતઃ તિ ધર્મ અત:=ધર્મને આશ્રયે આવેલ [૧૩] થી વૃદ્ધ થઈ છે.]
(૪૫) વાવતા૩/૧/૬૮કારવાચી તૃતીયાન્તનામ કૃદન્ત ન્યાયઃ “nતા શુHdni fર્વમવયુહૂર્તઃ વ | નામ સાથે સમાસ પામે તે તૃતીયા તપુરૂષ કહેવાય સમાસઃ” આ ન્યાય મુજબ ગતિકારક પુસિ પ્રત્યયથી | મારમના દૂતમ્ = a gi[ mતે કરેલું [૧૪]
(૪૬) વાર્થી પ્રયા ૩/૧/so વિકાર રૂપે પરિણમેલ ન્યાય સંગ્રહ :- ન્યાય-૩૧, પૃ. ૭૯.
પદાથવગી ચતુર્યન્ત નામ, પ્રકૃતિવાચી નામ સાથે
ચક

Page #78

૬૨
અભિવન શત્રુપ્રક્રિયા
યૂ ૨.૫ = યજ્ઞસ્તંભ માટે લખ્યુ
સમાસ ગમે તે ચતુર્થી તત્પુરૂષ કહેવાય. યૂપાય રાજ = થાય” ૨/૨/૧૬ સપ્તમી તત્પુરુષા: નિવત્યાઃ । (યત્ન[૪૧] | તૅવષ્ઠમાં ન સમસ્યતે । સર્વિષે નાચિતમ્ । (૪૭) હિતેમ: ૩/૧/૭૧ ચતુષ્યન્ત પણ નામ 5 નૃત્ય :- ચતુર્થી અન્તવાળુ નામ દિત વગેરે શબ્દોસાથેસમાસ પામે તે ચતુર્થી તત્પુરૂષ | (શબ્દ) ચતુથી અવાળા ય શબ્દ સાથે સમાસ કહેવાય, વેદિમ્ = મેદિનમ્ ગાયને માટે નિરૂપ સમાસ પામેછે. દા.ત પૂનાર્થી સમુ = पूजायै [૧૪૨] | ચણ્ તિ પૂનાર્થા = પૂ માટે માળા, (અહીં વિશ્રહમાં જૂનથૈ થમ્ મુકાય જુઆ વિશેષા)
(૪૮) પદ્મમી મદ્ય: ૩૧/૭૩ પંચમ્યન્ત કોઇ નામ માઁ વગેરે શબ્દો સાથે માસ પામે તે તે પચી પુરૂષ કહેવાય—સંગતતા હોયતે
૪ અનુવું તે :- ચતુર્થી પ્રથા ૩/૧/૭૦ થી ચતુર્થી વિશેષ: – ) અહીં પુનાઐ યમ્ વિગ્રહ કર્યો
| કારણકે પુનૌ કહેવાથી “ પૂજાને માટે” એ પ્રમાણે ચતુથી' કરેલ હાવાથી અથ' શબ્દ નો અથ આવી જાયછે તેથી અધ શબ્દત થાયછે. ઉક્ત થવાથી * ન્યાય મુજબ વિગ્રહમાં પ્રય શબ્દ ન મુકતાં ફમા મુકાય છે—તેમજ-અ પ્રયાગવાચીના વિગ્રહુ થતું નથી માટે નિત્ય સમાસ પામેછે. (૫૦) માત્રમાં શોન્ડă: ૩/૧/૯૮ સપ્તમી વિભક્તિ 0 અર્થ માં ચતુથી' કેમ ? વાળુ નામ ટોન્ટ વગેરે નામા સાથે સ ંગતતા હેયતાત્રે પ્રઃ = પિતા માટે ધન. અહીં મ શબ્દને સમસ પામેછે તે સપ્તમી તત્પુરૂ સમાસ કહેવાય ચતુ" નથી કેમકે મ શબ્દ માટે” અર્થમાં નથી પને શૌક્ટ=વાનગીર [૪૫] | ) અન્ય ઉદહરણુ :
[૪૪]
=
ય અથમ્ = ાય: ટ:
બાનુરાય મ = आतुरार्थम् पयः
वृकःम् भयम्
રૃમમ = સી ભ [૪૩] (૮૯) 5 ડચરત્ન છેને ૩૧/૭૬ શેત્રે ૨૨/૮૧ સૂત્રથી જે નામને નથી લાગેલી છે તે નામ – અન્ય નામ સુ.થે સમાસ ૫મે તે લખી તત્પુરુષ કહેવાય – સંગના હૈયત -- રાસ પુ1:=7=પુર =ાતને પુરૂષ
દારૂડીયે
આ રીતે દ્વિતીયાથી સમી તપુરૂષ નવા (૫૧) સાય: જૂનાયામ્ ૩૧૮૯ પુખ્ત દુર કથ જણાતા હાયતા નિંદ્ર પગેરે નામ સાથે સપ્તમ્ભન્ત નામ સમાસ ૫ મેછે. તે સપ્તમી તત્પુરૂષ થાય. સમો નિહૈં: !' તે સમતિ 7: યુમાં સિંદ્ર જેવા 0 મૂળે વાન: 7 = ભૂમિત્ર = પૃથ્વીમાં ઇન્દ્ર જેવ [૧૪૬] | અથ જણાતા
=
(૫) શય હ્યેવે ૩૧૯૦ હાયતા ખમ્યુન ામ જા વગેરે શબ્દે માથે સમાસ પછે તે સપ્તમી તત્પુરૂષ હે ય તર્કો વ ચ - તથા = તીથ'માં ટા ! જે તીÒશ્રા કૃતિ તીર્થેશ્વાતી માં કું। જેવા [૪૭]
=
=
[809]
(૪૬) તોઇન ૩૧૭
*
પૃથ:- ર્ પ્રર્યા મ્હેન
* વ ન :- તુર્થેન થાન સમુન્ત્ર સમમ્મત ! पूजार्थासम् ।
“વા” કહી પન્નુમંત તત્પુરાઃ '; “સર્વન્તર્ર્ ' ૨/૨/૮ પી પુન:
Àમિત્તે

(પુ.)
નવુ.
પકૃત – (૫૩) પર: રાતાવિ: ૩/૧/૭૫ ૧૨:૨ત વગેરે સમામા પંચી તત્પુરૂષ નિયત થયાછે. शात् परे = વરઃ રાતા: = સેાથી વધુ મન્ત્રત્ ì=ર: સહા:-હજારથી વધારે [૧૪] (૫૪) સર્વવધાવાચઃ ૩ ૧ ૮૦ મ`વશ્રાદ્ વગેરે શબ્દો જપ્તી તત્પુરૂષ સમાસ નિપાત કરાયા છે (ખી પ્રયાગાનુસાર) લઘુત્તમ પશ્ચાત્ તિ સંવત્ = બધાંની પછી [૧૪૯] (૫૫) પાત્રે મિયાઃ ૩/૧/૯૧ નિંદા અથ કષ્ણાતે હે તો પાત્રે સમિત વગેરે સપ્તમી તત્પુરૂષ નિપાનન ય છે. વાત્રે ૬ સમિતા કૃતિ =રાત્રે સમિતા: પેટભન (વિશ્વ ઉદાહરણ અને ગપાઠ – ગૃહવૃત્તિ
ન્યાસાદિ સહિત । યત્નનઃ ૧૪માં સમાસ થતા નથી
૧૫૪, સૂત્ર૩/૧/૯૧ જીએ) [૧૫૦] યત્ન પૂર્વક ઉત્પન્ન થયેલા નામેાને નન એટલે પછીની પ્રાપ્તિ ન હોવા નાં સૂત્ર મુજબ્ વિકલ્પ પક્ષથી લખી થતી હોય દા.ત.
. . . ૩૦
• O .
ન્યાય :- સત્તાથનામખ્ય ન્યાય ૨૮, પૃ. ૨૬
...

Page #79

સમામ પ્રણ
सविपो नाथितम् साड़ी सर्पिष: वि४५५ यलपू ५ही अक् प्रत्ययान्त नाम तथा तृच (त) प्रत्ययान्त थाभ नाथः २/२/१० था पिट्ये मसजा नाम साथ समास पामे नहीं છે તેથી થી પપ્ત થઈ માટે સમાસ ન થાય | (अ) भक्तस्य भाजकः मातने माना।
पला राज्ञः पुरुषः = राजपुरुषः २१२वामी भाव | भक्त -ने छ, भोजकः उनि अक्छ २१ घमा ? ५७१ छे मारे २समा २५ ५यो मे सूत्र | (च) अपां स्रष्टा = पीने सना२ पाठ्ययनाच्छेषे 3/1/७६, ४७१/१४३]
★ नु न :- (१) न कतरि 3/1/८२ था कतरि [४७२]
(२) अकेन क्रिडाजीवे 3/1/11 थी अक् (४७) न कर्तरि ३१/८२
(3) पष्ठ पयत्नाच्छषे 3/1/७६ थी षष्ठी
卐 वि५ :-0 भक्तस्य मा सूत्र कमणिकृतः * वृति :- कजषष्ठ्यन्तमकान्तेन न समस्यते ।
२/२/८3 थी ।
ही थछ तव शायिका ।
वृत्यर्थ :- निपथमा येसपाही कृति 3/1/७१ थी सभासनी प्राप्ति के तेना या વિભક્તિ વાળું નામ ૩ પ્રત્યય વાળા નામ
મુત્ર વડે નિષેધ થયે છે.
0 णक तुचौ ५/१/४८ थी भोजकः मां णक साम्यो छे. સિાથે સમાસ ન પામે
0 कम जाभ? गुणिनां विशेषक: गुणः = गुणि विशेषकः= तत्र शायिका = ३ शयन, ता सुवाना ।
ગુણ ગુણીને જુદો પાડે છે. (અહીં સંબંધ ષષ્ઠી થયેલી છે. * मनु.रा:- (१) अकेन क्रीडा जीवे 3/1/८१
| 0 करिभ ? पयस: पायिका = पयः पायिका हुधन थी अकेन (२) पष्टयऽयत्नाच्छेपे 3/1/७१ था षष्ठी
पकाना वारे. माडी म मथ मां णक छे. विशेष: 0 मा सूत्रमा ५'ही कतरि | 0 सृज+तृचू (णक्तृचौ ५/१/४८ थी तृच्) २/२/८१ सूत्र सामान थ छे.
(1) अः सृजिद'शोऽकिति ४/४/१११ थी असञ् कति /१/१७ यायता सभासना निधमाटेमासूत्रछ। (२) यजसृज......षः २/१/८७ थी पस्रष 0 कर्तरि मेम भयु?
(3) तवर्ग स्यश्चवर्ग 1/3/80 यी ट्-स्त्रष्टा (प्र. मे.व.) इक्षुणां भक्षिका = शेबाने माना२ = इक्षु भक्षिका शेषवृत्ति:-- [] तृतीयायाम 3/१/८४ न्यारे અહી ટુક શબને છડી દમન અર્થમાં થઈ છે | કર્તા તૃતીયામાં હોય ત્યારે કમ અર્થમાં લાગેલી ષષ્ઠી કર્તાના અર્થમાં નહીં,
विमलता नाम समास न पामे आश्चर्यो गवां दोहः 0 शादिका शनी साधानका
अगोपेन गोपालपडे गायोनु होलवावुये माश्यय छ (1) पर्यायाहौत्वतोचणकः ५/3/१२० थाणक् शी+णक् | अगोपेन-तृतीया-त नामा अथ मा छे. गवांदोहामा (२) णिति ४/3/५० था वृद्धि शे+अक्
कमणिकृतः ०/२/८३ थी १४ी या छ. तेना दोहः (8) ऐदतोऽयाय था आय् = शायू + अक् કૃ ત્ત સાથે સમાસ ચ નથી
[૧૫૧] (४) अस्यायत्...दिनाम् २/४/111 या ङी = शाथिक
[४७४] (५) आत् २/४/५. = शायिका
(४८) तृप्तार्थ पूरणाव्ययातृश शस्त्रानशा 3/1/८५ [४७37
* सूत्रथ0 :- तृप्तार्थ पूरण अव्यय अतृशू शतृ आनशा (४८) कर्मजा तृचाच 3/१/८3
★gin :- तृप्ताथै : पुरणप्रत्ययान्तैरव्यौरतृशन्नैः शत्रन्तै★वृत्ति :- कमजघाटयन्तमकान्तेन तृजन्तेन च न समस्यते । | रानशन्तैश्च सह षष्ठयन्तं न समस्यते । फलानां तृप्तः । भक्तस्य भोजकः । अशं स्लष्टा
तीथ कृतां षोडशः शान्तिनाथ: । राज्ञः साक्षात् । रामस्य E "तृतीयायाम' ३/१/८४ कर्तरि । आश्चर्यो गवां दोहः | द्विषन् । चैत्रस्य पचन् । मैत्रस्य पचमानः । अगोपेन ।
- ज्ञानेनछाार्थाधारक्तेन" ३/१/८६ राज्ञां ज्ञातः वृत्यर्थ :- अर्थ i विधान | इष्ट : पूजितः । इदमेषां यातम् । “अस्वस्थगुणैः” राये ५०४५.तनाम, ( म मा मास)| ३/१/८७ । पटस्य शुवलः । काकस्य कायम् ।

Page #80

૪
ૉવૃ :- તૃપ્તા -તૃપ્ત શબ્દ અનેતેના પર્યાય, પૂરણ પ્રત્યયાન્ત, અવ્યય, તથા બતા (1 ), રાતુ (અત્ ), બાન (જ્ઞાન) પ્રત્યયવાળા શબ્દો સાથે પયન્ત નામના સમાસ થતા નથી {} વૃત્ત :- ;નાં તૃપ્ત: = ફાથી ધરાયેલા (તૃપ્ત શબ્દ છે માટે સમાસ ન થયા) 0 પુન:-- તીથ જૂનાં વેજ્ઞ: શાંતિનાથ =તી કરા માં સેળમા શ તનાથ (વપ્ નું પારા-વાઇરસ ...૩’૨,૯૧ થી વે થયું છે.
સટ્ટા પુરને હ ૭/૧ ૧૫૫ થી પૂરણ પ્રત્યયાત નામ થયું છે.
રાજાની સામે
अव्यय :- राज्ञः साक्षात् (સાક્ષાત્ અવ્યયછે,) 0 અટ્ટા – શમય ટ્વિન રામનેા શત્રુ (ત્રિપુ ધાતુ ત્રિષાઈ...ત. ૫/૨/૨૬) 0 રાજી ચૈત્રણ વષર્ – ચૈત્રના રસાખ્યા (વજૂ ધાતુ શત્રાનાવૈધ્યતિ ૫/૨/૨૦ થી શત્રુ 0 બ્રાના - ચૈત્રય વપમાન: મંત્રના રસેશા (શત્રાનવેતિ ૫/૨/૨૦ થી अतो मः आने ૪/૪/૧૧૪ થી મૈં આગમ
આનાક
* અનુવ્રુતિ ઃ- (૧) જયયનાન્ઝેવે ૭/૧/૭૬ થી પછી (૨) ન સઁરિ ૩/૧/૮૨ થી ન
વિશેષ: પૂર્ણ, મુતિ, આશિત્、RI, 0 છો: કેમ શું * 2
|
બ્રાહ્મળય તયમ્ – ત્રાજ્ઞળતંત્ર્યમ્ અહીં સમ્બન્ધ અ માં વચચના છેવે ૩/૧/૭૬ થી અમાસની પ્રાપ્તિ હતી તેના નિષેધ માટે આ સૂત્ર બનાવેલ છે. શૈષવૃતિ =
0 સુખાય' શદો :- તૃપ્ત,
(૫૭) જ્ઞાનેચ્છાોોધાવત્તેન ૩૧/૮૬ નાનાયક, ઇચ્છા, પૂજા કે ધાતુથી પર (જ્ઞાનેર્જી તઃ ૫/૨/૯૨ થી) જ્ઞ પ્રત્યય અને આધાર અમાં આવેલ (અનર્થાચધારે ૫/૨/૧૨ થી) સ પ્રત્યય વાળા નામેાની સાથે યન્ત નામના સમાસ થતાનથી સાનાક :- રાસાં જ્ઞાત: કાન્તના જાણેલા ઇસ્જીદ :- નાં રૂટઃ - રાજાને ઇષ્ટ
。。 . .. . .

..
.
*
·
* 1 સુજ્ઞાથ:- અભિધાન ચિંતામણી શ્રેષ્ઠ ૪૨૬ * 2 ã: કેમ ? શ્રૃવૃત્તિ ભા. ૧ પૃ ૧૬૫
અભિવન લઘુપ્રક્રિયા
અર્ચાયક :- ગનાં પૂનિત; રાજાને પૂજોલે આધારાથ’ક :- મેષમાં યાતમ્ એમના રસ્તે [૧૫૨] (૫૮) સ્વસ્થ જુનૈ: ૩/૧/૮૭ જે ગુણા પાત્તામાં હોય પણ દ્રવ્યમાં નહાય તે સ્વસ્થ ગુણ કહેવાયછે જે ગુણા પોતામાં તે દ્રવ્યમાં બન્નેમાં ડ્રાય એટલે કે ગુણ અને ગુણી બન્નેના સૂચક હાય તે અવસ્થ ગુણવાચક કહેવાય આવા વર્થ ગુજીવાચી નામ સાથે ષયન્ત નામના સમસ થતો નથી,
|
पटस्य शुक्लः
-
પટનું વેન પણું (અહી શુલજી એક વૃષ્ણ' પણ છે અને વટ માં પણ છે. તેથી સમાસ ન થાય, થમ્ = રાગડાનુ કાળા પશુ (અહીં ગુણુ ગુણાના સૂચક સમજવે, ગુણવાચી શબ્દ
[૧૫૩]
વસ્થા શબ્દ ભૌતિક તે નહી )
* વૃત્તિ ઃ- તંબૂ નામ્ના સદ્ સમસ્યતે, સ તત્પુરઃ । ह्रौ न प्रकृतौला पर्युदासप्रसख्यकौ । पर्युदासः सदृग्राही प्रसवस्तु निषेध कृत् ॥ तदन्यतद्विरुद्धादयो नञोऽर्थाः । આ “નન′ ૩/૨/૨૯ | અસાધુ: | ‘ત્યાૌક્ષેપે’ ૨/ર/ર૬ । નન: અઃ ચાત્ । અવગતિ ટ્યું નામ ।
ાં વૃત્ત્વ :- નિષેધવાચી નગ્ (7) અન્ય નામ સાથે સમાસ પામે છે તે તત્પુરુષ સજ્ઞક છે.
લેાકને વિશે વધુ ટાલ નક્ અને લગ્યે નજૂ એમ બે પ્રકારે છે. ન્યુ વાનનગ્ર સમાનને ગ્રહણ કરે છે અને પ્રસભ્ય જૂ નિષેધ કરે છે. યુ વાસ નગ્ ચાર પ્રકારે છે. (જુઆ વિશેષ) * અનુિ તત્પુરા:
-- ગતિ¥વન્યસ્તઘુઘ: ૩/૧/૪૨ થી

1
[૪૫]
(૫૦) ન′ ૩/૧/૫૧
5 વિશેષ :- 0 વધુÖવાસ નગ્ ના પ્રકારો (૧) તત્ સદા – જેના વિષેધ હોય તેની સમાન અન્ય પાથની હયાતિ સૂચવે છે.
न ब्राह्मणः इति अब्राह्मण: - બ્રાહ્મણ નહીં પણુ તેના જેવા આછ જ્ઞાતિના મનુષ્ય.
જેને નિષેધ હાય તેના વિરુદ્ધનુ
(૨) તત્ વિદ્ધુ: સુચન મૈં ધર્મ: તિ અધર્મ ધર્મ નહીં પણ પાપ (૩) ત૪: જેના નિષેધ હાય તેનાથી અન્યનું સૂચન
न अग्निः इति अनग्निः
અગ્નિ નહીં પણ તેનાથી ભિન્ન
-
-
-

Page #81

સમાસ પ્રકરણ વાયુ કે તેવું કઈ
છું ૩/૧૪૩ (૪) તમાવઃ જેને નિષેધ હોય તેના અભાવનું સૂચન |
* સુત્રપૃથo :- ટુર નિન્દ્રા છું ને યવનમ્ રૂતિ સંવનનમ્ - વચનને અભાવ
| *વૃત્તિ :- નિન્દાફકૃતિ દુર નાના સમસ્થતા ઘa૧ નનું માત્ર અભાવને સૂચવે છે. ઉત્તરપદ !
| ટુર્નાન, 'કૃતમ્ ને અર્થમાં પ્રધાન હેય તે –
सुः पूजायाम् ३/१/४४ सुजनः सूथम् अपि न पश्यन्ति -असूर्यपश्याः राजदाराः
ક વૃજ્યર્થ :- નિન્દા અને ૪ - (બીજુ કંઈ જોતી જ નથી પણ સુવને પણ નહીં
કઈ અર્થવાળે “સુર” અવ્યય અન્ય નામ સાથે જોતી - પડદામાં રહેનારી રાજરાણું
નિત્યસમાસ પામે છે. (તે તપુરૂષ સમાસ કહેવાય) શષવૃત્તિ:- 0 નંગત ૩/૨/૧૨૫( ઓ સળંગ
નિતઃ 1નઃ શુતિ : = દુર્જન સૂત્ર કેનાંક ૪૪૦) ઉત્તરપદ પરમાં હોય તે નગ્ન ને
છૂળ શતમ્ રૂતિ ટુતમ્ = કટ વડે કરેલું મન (મ) થાય છે. ન સાધુઃ તિ પ્રધુઃ (તદ્વિદદ્ધ પ્રકાર)
* અનુષ્ય તે :- (૧) જાતિવઃ તપુર: ૩/૧/૨ (૫૯) વાર્તા રે ૩/૨/૧૨૬ નગ્ન પછી કોઈ પણ સાતિ) |
થી રતુદ (-) નિત્યં પ્રતિકાર રે ૩/૧/૭૭ થી નિરં કિય પદ આવે અને નિંદા અર્થ જણાતા હેાયતે નગ્ન ને કરેઘનત ન કરવતિ વૈ નાહ્ન =
F વિશેષ :- 0 zતમ્ માં ૨ ને ૬ – હે જાલિમ તું રાંધતે નથી
નિદ્રા ,..૨/૩/૮ થી થયો છે. [૪૭]
0 પ્રખ્ય કેમ ? નિદ્રિતા: પુII: શ્રી હ: – જેમાં દુર (૫૧) – રે ૩/૨/૧ર૯
પુએ છે તે – (અહીં અન્ય અર્થ પ્રધાન છે માટે
આ અમસિ ન થયો) બહુત્રીહિ થશે. * વૃતિ - રવરાટી વરે નગોડનું થાત્ ! અનાર્થ: नख नासत्यादयो निपात्या । अत्र नखादयः३/२/१२८
| શષવૃતિ :- (૬૧) સુદ પૂનાયામ ૩/૧/૪૪ પૂજા इति सूत्र ज्ञेयम् ।
અ વાળ સુ અવ્યય અન્ય નામ સાથે નિત્ય સમાસ કવૃત્વર્થ:- સ્વરાદિ (ઉત્તરપદ) પર છતાં [પામેછે રોમન: ગન. રૂતિ સુગનઃ [૧૫] ન ને શન થાય છે.
[૪૭૮] 7 આર્ચ તિ અનાર્ય (અહીં આયે માં જ સ્વર |
(૫૩) તરતજમેર ૩/૧/૪૫ છે, માટે નમ ને અન
સુત્રપૃથળ :- મતિઃ અતિ ક્રમે ૪ 1શેપાર :- નગત ૧/૨ ૧૨૫ થી ન
ક વૃત્તિ :- અતિરતિક્રમે પૂનામાં જ સમત્તે અતિતુલ્યો વિશેષ :- 0 મન રૂપ નિર્દેશ માટે છે ,
અંતરના | ન નો લેપ થના સર્વત્ર સરાદિ ઉત્તપદ પર છતાં અન્ મા ” ૩/૬/૪૬ માદારઃ | આદેશના વિધાન માટે છે અને ન ને લેપ બે વખત
“પુરા સમમિન્નેનાશિના” ૩/૧/૨ | સમને ન થાય માટે છે
પુર્વ 1: | “મેંssધ ન વા ૩/૧/૪ | મલ્ટિી T શિષવૃતિ – (૬૦) નવચ: ૩/૨/૧૨૮ નવ, 1 “નારવિમિ:” ૨//૬ વા સમયે માતા, નાણા વગેરે સમાસે નિપ તન થયા છે
નર દ્રુ: | સાયફ્રઢ: ૩/૬/૩ | સાવ: (નઝ ને ૩૪ થતું નથી)
ક વૃત્યર્થ :- અતિક્રમ (હદથી વધારે 0 નાત મ્ ર્તિ નવમ્ - પિલાણ નથી તે અને પૂળ અર્થવાળો અતિ અવ્યય બીજા અહીં અવ ન થતાં ન થયું તે નિપાતનથી જાણવું. | નામ સાથે નિત્ય સમાસ પામે (તે તપુરુષ નિરાત્રિ ગણું :- ના, નમ્ર, નવત્ , નમ:, નમુવિ, | સમાસ કહેવાય) નાક્ષત્ર, નg Rચમ, નક્ષત્રમ, ના, ના, નાસિક, નાવિત:, [ 0 અતિક્રમે ત્યાં કૃતિ અતિતુલ્ય = ઘણી સ્તુતી નનાન્ટ, નાવિત, નમ:, નાના: નમાજ, નારાજ: વગેરે) | કરીને.
[૪૭૭] [૧૫]| o પૂનિત: 1ના રૂતિ ગતિના= સારે રાજા

Page #82

અભિવન લઘુપ્રક્રિયા
स च समासोन्त्रीद्यादि लक्षणरहितस्तत्पुरुषः स्यात् । उरीकृत्या प्रणम्य | कुत्सितो ब्राह्मण - कुब्राह्मणः । नित्य सम सोऽयम्। अविग्रहोऽस्वपद विग्रहश्र नित्यं समासः स्यात् । પર તેમ: ક્રૂરપુરવે ૩/૨/૨૩૦ । રાવો રે । ટનમ્ | થરે ૨/૨૩૬ 7 | ટથ; ઘટ: " નૃત્ય :- ગત સંજ્ઞાવાળા નામ અને હૈં અવ્યય બીપ્ત નામા સાથે સમાસ પામેછે. તે સમાસ બહુવ્રીહિ વગેરે લક્ષણથી વાળે આ (દૂર) અવ્યય બન્ને નામ સાથે નિત્યં રહિત અન્ય સમાસ એટલે કે તત્પુરૂષ સમાસ
ગોષવૃત્તિ (૬) આવે ૩૧|૪૬ અલ્પ
કહેવાય છે.
સમાસ પામેછે તે તત્પુ કહેવાય છે. इषत् कठार - आकडारः -
થોડા પીળા
[૧૫૭] (૬૩) પૂર્વાવારા મિન્નેનાંíશના ૩/૧/પર દ અવ્યય સુચક વ, ક, ઉત્તર અને અધર શબ્દ તેનાથી અભિન્ન ન સૂચક નામ સાથે સમાસ પામે છે. (ત્રા એટલે વિભાગ, જેને વિભાગ હોય તેને અંગ કહેવાય છે) જેમકે
|
TM
¥નુભૂતિ :- શુ પૂનામ્ ૩/૧/૪૪ થી રૃગા ૐ વય :- () આ સૂત્રમાં દુષ્ટમ્ ના અધિત ચાલુ છે. તેતા વડે અત્રિમ માં કવચિત્ વિભાવથી વિકલ્પે સમાસ થાયછે એટલે અતિ સ્તુવા અને કેલ બન્ને પ્રયોગ થાયછે. રીત્રુહ્ય માં ” અમનવા વઘૂ ૩૨/૧૫૪ થી વા ના યુ થયો.
कायस्य पूर्वः = पूर्व कायः = શરીરને પૂર્વ ભાગ [૧૫૮] (૬૪) સમેં ડનૅડ ના ૩/૧/૫૪ સમાન અવાચી અટ્ટુ શબ્દ અંશી સૂચક નામ સાથે વિકલ્પે સમાસ પામેછે. વિવન્ત્યાઃ અમ્ તિ અવિળી વિકલ્પે વિવ म् પિપરીના મુળને બરાબર અડધા ભાગ, નવા શબ્દ મુકી બહુલમ્ ધિ ાથી વિકલ્પે થતા વિગ્રહ વાયનો નિષેધ કરેછે.
--
મમેં ગ્રહણ કરવાથી સમાન અડધું યશે. [૧૫૯] (૬૫) નામ: ૩/૧/૫૫ અષ શબ્દ તેનાથી અભિન્ન અશીવાંચી રક્ત વગેરે શબ્દો સાથે વિષે સમાસ પામેછે. અનરસ્થાઃ કૃતિ અધ નરી પક્ષે નરસ્થનું": – જરતીના અડધા ભાગ. (ષષ્ઠી સમાસ નિત્ય પ્રાપ્ત હતા તે વિકલ્પે થયે ) [૧૬૦] (૬૬) સાયાહ્રાયઃ ૩/૧/૫૩ સાયાનૢ વગેરે સમામા નિરાતન કાયછે. અને: સાયન્ તિ સાયાહ્ન =સધ્યાકાળ (બશી સમાસની અપ્રાપ્તિમાં પ્રાપ્તિ કરાવેછે. [૧૬]
[૪૭૯ ] (૫૪ રિવવન્યસ્તપુરુષ: ૩/૧/૪૨
* સૂત્રપુથ :- તિ યુ અભ્યમ્ તત્પુરુષઃ * વૃત્તિ :- ગતિ સંજ્ઞા જુ. ફચય ન નામ્મા સમસ્યતે,
.
O
૭ 0
*દુનું અધિકાર
O

.
છ O
O
.
– મધ્ય વૃતિ અલસૂરિ ભા.૧, પૃ ૨૨૯
O
.
ગતિસંજ્ઞક :– 01 = ીય કરીને અહી તે અને હવા ના
છે. અજીત
ત્રના ft ત્ર અવ્યય :
ખરાબ બ્રાહ્મણ
=
સ્વીકાર
સમાસ
=
પ્રણામ કરીને
દુનિત: પ્રાતિ યુવાઘળ: =
આ નિત્ય સમાસ છે.
જો વિગ્રહ ન થાય અથા સંવગ્રહુ થવા છતાં પણ સમાસમાંના અધા પદ્મા જો વિગ્રહમાં ન સ`ભળાય તેા નિત્ય સમાસ કહેવાય
વિશેષ :– 0 બહુદ્ધિ આદિ લક્ષણ રહિત બહુવ્રીહિ અવ્યયી ભાવના લક્ષણ રહિત પણ જો હુીહિ કરીએ તેમાં ચ્ સમાસાન્ત પ્રત્યયલાગે છે. તત્પુરુષમાં સમાસાન્ત પ્રત્યય લાગતૅ નથી. યુવાનળ : અહી` શેષાદ્રા યુભિઃ ત્રવાળ: મિન સઃ = ૭૩ ૧૭૫ થી વત્તુ પ્રત્યય લાગ્યા છે. માટે બહુવ્રીહિ સજ્ઞક સમાસ થયે..

0 રા ની ગતિ સંજ્ઞા કર્યાનું ..૩/૧/૨ થી ગતિ સના થશે અને નન: પ્રત્યે પૂ ૩/૨/૧૫૪ થી ૬ થયા છે.
1) અન્ય ઉદાહરણ :
વાત્ તિ અનુરળ વૃવા=ાર્ નૃત્ય=ખાંખારા ખાઇને વર્ ૩૫મું = વર્તુળમ્ = એલ્લુ' ઉનુ' જે: ત્તવુદ્ધે ૩/૨/૧૩૦ થી ર્ થયું છે. શેપ ા :– (૬૭)વેશઃ ત્તપુ સ્વાદિ ઉત્તરપદ હૈય ત્યારે કુ ને कत् (તત્પુરૂષ સમાસમાં) કુત્સિતમ્ અન્નન =
ષે ૩/૨/૧૩૦ આદેશ થાયછે
નમ્ = ખરાબ [૧૨]
અનાજ

Page #83

સમાસ પ્રમ્ .
(१८) स्थ वदे 3/२/131 रथ मन वद नाम उत्तर. या छ पण या सुजना मात्र अल सभा २२ पमहायता कनेकत माहेश थायले कत्सितः । श६ ५. मा. ना कुन. का, हे ५श कत् नबी रथः इति कद्रथः -- राम २थ, कुत्सितः बदः इति कद्वद :
[४८२] = ખરાબ વાણી
[१९] (५७) का-कवौ वेणे 3/२/१७७ [४८०]
★ सुत्रथा :- का-कवी वा: उणे (५५) काऽक्षपथ' 3/3/13४
* वृत्त :- ईदस्य के रूष्णे परे का-कत्री वा ★सूत्रथ० :- का अक्ष-पथाः
स्याताम् । कोणम् । कवेष्णम् । वदूतम् । * रस : अनयोः परयो कोः का स्यात् । काऽक्षः । भरपर्थ :- अल्प प म यता कापथम् ।
'कु' गच्ययन। उष्ण 51.५६५.७i का मने व पुरूषेवा ३ २/१३, कापुरूप: कपुरूषः । का मादेश वि५ थाय छे.
पृत्स्थ :- अक्ष (अ रात अक्ष | इपद् उष्णम् कु+उणम = (1) का + उाणम् शाई भने अक्षि ने) भने पथ (पथिन् ) कोष्णम , (२) का+उष्णम्-कोणम् : (3) कद+ शप 31५: । य त्यारे कु।। का माहेश | उष्णम् = कदष्णम् थाय. कुत्सितः अक्षः इति काक्षः-५२१५ पास।
* मनुवृति:- (1) अल्पे 3/२/18 (२) को कुत्सितः पन्था. इति कापथम् - परास्ते।
कत् 3/२/१:० * मनु :-- का का तत्पुरुषे ३/२/१३०
५ Ugी सभासमा कुन जयश५ :- (0 पथिन् । निदेशथा पथ | कद् आदेशपती तेमा । सूत्र बागशे नही. श६ असावे त्यारे कुना का थरी नही मतेथी कु + उष्ण भाषणः । कुपथः = VIA भाग
[४८3] 0 24-4 ए :
(५८) मयुरव्य सकेत्यादयः 3/1/११६ कुत्सितम् अक्षम् = काक्षम् = सामन्द्रिय कुत्सिता: पन्थाः अस्मिन् देशे = कापथ: देश:
* सुत्रथ0 :-- मयुर व्य सक इत्यादयः - मम २२ 11 बाने देश
★gn:- एते त्पुरुषाः समासा निपात्यन्ते मयुख्य सकः । विशेषवृत्ति :- (६५) पुरुषे वा ३/२/१3५ पुरुष | एहीड वर्तते । अनीतपिबता क्रिया । एहिरेयाहिरा । श- उत्त२५मा यता कुन १६ का वि४५ थाय | कुरुकटे! वका । गत प्रत्यागतम् । शाकर्थिवः । त्रिभागः छे कुत्सितः पुरुषः कुपुरुषः १ि८ कापुरुषः = ४२५ समासे यथायोग लुग् दीधहस्वादिक वाच्यम् । मांस्वाकः ।
मांसपाकः । [४८2]
- उदकादेख्दादिय था योगम् । -- (५६) अल्पे 3/२/११
| उदधिः, उदकुम्भः - उदककुम्भः, उदबिन्दुः - उदकबिन्दुः,
लवणोदः, द्वीपम् , अनूपः । “राजदन्तादिषु" ३/१/१८९ ★वृत्ति:- इपदर्थस्य कोः का स्यात् । काऽच्छम् ।
प्राङ्गिनगलाई पदस्य परनिपातः । दन्तानां राजा = राजदन्तः 卐त्र :- अल्प समां बता
तत्पुरुषाद् अत्अट् समासान्तो यथायोग वक्तव्यो "ऋकपः'कु' गच्ययने। का महेश थाय छे. ईषदच्छम्
पथ्यपेऽत्” ७/३/७६ । राज्ञः पूः - राजपुरम् । इति काऽच्छम थाया -(कु । का थये।)
मोक्षस्य पन्थाः - मोक्षपथः 'ब्राहस्तिराजपल्याच स:" ★ नुत:- (१) काऽक्षपथा: 3/२/१२४ थी।
७/३/८३ । अत् स्यात् । ब्रह्मवच सम् । कुना का (२) को कत् तत्पुरुषे ३/२/१३०
卐 य :- मयुरव्य सक वगैरे तत्५३५ करिश५ :-0 सूत्र कोः कत् तत्पुरुषे | सभासा निपातन आया. 3/२/१७० मा २०२६ ५२ छत कुना कत् माहेश | व्यसकश्चासौ मयुरश्च इति मयुरव्य सकः = सुव्य।

Page #84

૬૮
શબ્દના
એવું જે કહેવાય
માર (અહીં નિપાતનથી સ પૂર્વ પ્રયાગના અભાવ થયો છે. ઘનિષ્ઠ વતે ! દિ દે છેડે કામાં મેલાય તેનુ તે પીર (અહીં નપુંસકલિંગ થયુ તે નિપાતન કહેવાય) •‘અર્નંગન-પિવતા ક્રિયા’ अनीत पिबत इति यस्यां क्रियायां सा = નિર્દંતર ખાઓ - પીએ એવુ જે ક્રયામાં બેલ ચ ત ક્રિયા (અહી બે ક્રિયાપદ સાથે સમાસ । તે નિપાતનથી) 0) पहिरेाहिरा = જે ક્રિયામાં દિ જે દિ રે
क्सक्
=
0 गत प्रत्यागतम्
રે તું આવ, ૨ તુ ળદિરે ચારિતિ ઉખતે ચાનું વિચામ તિ=અમ બેલાય તે યુ ટા વવના = कुरु कटम् इत्यमीक्ष्ण यः સાદડી અનાવ’એમ વારે વારે જે કહે તે વકતા. અહી મિા નાં જે સમાસ કર્યાં તે નિપાતનથી સમજવુ गत च तत् प्रत्यागतम् च इ ते = ગયેલા તેનુ જ પ છું આગમન તે – સમાસ ની અપ્રાપ્તમાં જ વ્યવસ્થિત પૂર્વ પદ ઉત્તરપદ સમાસ કર્યા તેનિપાતનથી સમજવુ 0. રાજચિંગઃ શાજ પ્રિય વાર્ષિય તિશાક છે પ્રિય જેને તેવે તે કાન્ત - મધ્યમપદ લાપી સભાસ છે તે નિપાતનથી જાણવા )ત્ર નઃ તૃતીયે મ. તિ = : ત્રિજોભાગ અહી ગ્રે થયુ તે નિપાતની. સમાસના ૫ (જેમ પ્રાપ્ત થયુ તેમ) જી, રૂક્ષ્ય, ી વગેરે સબ્જેક જે સમાસખા જેવું કાર્ય દેખાય તેને અનુરૂપ ક્લપના કરવી) માંત્રણ પાજ તિ માંવાજ: વિકલ્પ માંસા: अहीं पाकशुद्ध धञ् પ્રથયા છે જે માંસયા...પાંચ ના ૩/૨/૧૪૧ ચી માંસ ના અન્ય લ ના વિકલ્પે લેાપ પામેછે * અનુવૃત :- તિલયન્યતરવુ ૫: ૩/૧/૪૨થી
तत्पुरुष
વિશેષ :- 0 અહીં તત્પુરુષ સમાસ શું તેને ક્રમ ધારય તત્પુરુષ અ` સમજવે સૂત્ર-‘‘વિરોધળ .*** ૩/૧/૯૬ થી
10 બહુવચન કૃતિ ગણતે માટે છે. એટલે કે આદિ શબ્દથી અન્યોન્ય અનિયમિત ક્રમ`ધારય સમાસાને પણ
અભિવન લઘુપ્રક્રિયા
સમાવેશ થાય છે.
ઇમ્પ્યુર સ વગેરે સમામામાં નામને નામ સાથે ક્રિયાપદને નામ સાથે, ક્રિયાપદ ક્રિયાપદ સાથે, અવ્યય અને નામ સાથે, સ ંખ્યાવાચી એ રીતે સમસા નિપા
તન થયા છે,
૧.

નથુત્ર મગણ :મયુરધ્ય મા = લુચ્ચું મેર છાત્ર૫ મ = લુચ્ચા વિદ્યાથી
મ્યાન મુરુ = માથે મુંડા વાળા એવા કચ્છેજ यवन मुण्ड = માથે મુંડા વાળા એવા યવન मयुख्य सका લુચ્ચી ટેલ લુચ્ચી સ્ત્રી एहीड = હે ઇડે! તું અહીં આવ એવુ જેમાં મેલાય તે ચિવ = જવા સાથે આવ' એવુ જે ક્રિયા કે કાળ માં મેલાય તે ક્રિયા કે રાળ.
एहिवाणिजा જે ક્રિયામાં હે વાણિયા આવ' એમ એલાય તે ક્રિયા.
બેરિયાળિના = જે ક્રિયામાં ‘હું વાણિયા આવ' એમ બેલાય તે ક્રિયા, अपेहिवाणिजा = મેલાય તે ક્રિયા.
‘વાણિયા ખસીજા’એવું જે ક્રિયામાં
एहि स्वागता ‘આવ સ્વાગત છે’એવું જ્યાં જે પ્રવૃત્તિમાં કે જે કાળમાં ખેલાય.
નચેના તમામ નામેાના અર્થાંમાં જે ક્રિયા. પ્રવૃત્તિ કે ટાળમાં ખેલાય તે” એવા અથ સમજ વે.
अपेहि स्वागता एहि द्वितीया अपेहि द्वितीया एहिप्रेधसा તું अपेहि प्रसा
एहे विधसा अपेहि विधा एहि प्रकसा, अपेहि प्रकसा प्रोह कट - પ્રોટ્ટ્ધ્વ"ના
प्रोह का
उद्धमचूडा
૩
* 1
.
0
.
-

-
ખસીજા સ્વાગત છે.
તુ બીજે કે ખીજી આવ
તુ બીજે કે બીજી ખસીજા આવ ખા
.
તું ખસીજા ખ્વ
-
-
રસ કાઢ
સાદડીના કામના વિચાર કર રાદવથી હેરાન થા કાડાના કામના વિચાર કર ચૂડને અવાજ કર
તુ ખા
मयुर व्यक ભા. ૧, સૂત્ર ૩/૧/૧૧૬
* 2 લધુવૃતિ ભાષાન્તર ભા. ૧, પૃ. ૪૦૫
મૃતિ ન્યાય સમુદ્દાર સાથે

Page #85

અમારું પ્રકરણ आहर चेला - २५ साव आहर वसना - ४५९ साब आहर वितता - पिस्तरेतु - पाथरेलुं लाव कृन्धिविचक्षणा - विक्षण तु५ भिन्धि लवणा - लवाने वाट पच लवणा - भीडाने पाव उद्धरात्सृजा - १८२ ४८ अने आ५ उद्धम विधमा - घमघम ४२ ।। उद्वपनिवपा - ये माव भने निरंतर वाव उत्वचनिपचा - रांधवा मांड कृन्धिविक्षिणा - १५ अने क्षिा १२ उन्मजावमजा - सासु ४२ अग्नीतपिचता - नित२ माया पाया अश्नीतपचता - माया भने राधे। खादतमोदता - साया भने भान रे। पचत भृज्जता - राधे। सने भुबने लुनीत पुनीता - अने । खादाऽऽचामा - सने मायमन ४२ आहरनिपवा - सामने निरत२ वाव आवप निष्किरा - वाव अने ३४ पचपकूला - २५ भने दां इह द्वितीया - सही मी इह पञ्चमी - मही पांचभु अद्य द्वितीया - मागे मी अद्य पञ्चमी - मागे पांयभु पहिरे याहिरा - रे ! भाव रे ! ॥ पहरे गच्छरा - रे ! भाव रे ! . आहापुरुषिका - मई। सुपु३५ धु अह पूर्विका - हुं माग अह प्रथमिका - पो छु अहमहमिका - छु छु विकृतप्रकृता - विक्षवाणु याम निश्तिप्रचिता - नि२ त२ मेगु ४२५ या इच्छा यस्यां सा यदृच्छा - म મુજબ जहिजाड --छसनब्लेड उज्जहिजोड - छ। सने ब्लेड जहिस्तम्ब - स्तन उज्जहि स्तम्ब - २१ने छ।
कुरुकट - साडीने १२ स्नात्वाकालक - नाडीने । पीत्वास्थिरक - पान स्थि२ यो भुक्त्वासुहित - भीने धाय प्रोष्यपापीयान् .. प्रवासी यछने पापा थयो उत्पत्यपाकला - शमां न ययेसी निपत्यरोहिणी - नान्ये डीने साल ययेत्री निषद्य श्यामा - नाये मेसीना थयेती निषण्ण श्यामा - नाये मेहेत्री येत्री उच्चावचम् - युनायु उच्चनीचम् - युनायु आचोपचम् - मेगु ४२ आचावचम् - मे २ - आचपराचम् - भाग पा निश्चप्रचम् - निश्रित भने प्रथित निश्चत्वचम् - छ। अकिञ्चनम् - ना अकुतोभयम् - ने ध्यायथा भय नथी ते गत प्रत्यागत -vg भावg यातानुयात - jरी पाj क्रयक्रयिका - भेरी नानी परीही पुटा पुटिका - पBिil फला फलिका - मोर नाना । मानोन्मानका - मोटi नाना भा५ शाक पार्थिव - शा माना। शन कुतपसौशुत - मशन वामांथामने वस्त्र वापरनार अजातौल्बलि - ५२ वड्यनार तापशि यष्टिमौद्गल्य - सादीनदयाया२३वापरतार मौहगल्य परशुराम - ५२शुभ घृतरौटि - मां धी वधारेछेतमी टक्षी ओदनमाणिनि - नेयोपा धुप्रियते। पाणिनि आणि माण्डव्य - ने सीमा प्रिय छे थे। भा९७च्य बलाका कौशिक -नेत्री प्रियके मेवानसिंह विदर्भा को गेडन्ध - विर्मा प्रिय छ मेवीन्य सहस्रार्जुन - @MR साथ वा मन त्रिविद्या - भाग वाणा विधा एकादश - सध्यार द्वादश - भार षोडश -साण
आका-अपना
भ२७

Page #86

७०
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા एक विंशति - मनाश
= बवए समुद्र
[१८] द्वाविंशति - सावीश
(७४) द्वयन्तरानवर्णोपसर्गादप ईप् 3/-/१०८ द्वि श ६ एकशत - मेस मे
है अन्तर शपछी त्याने छरे अआ नहाय द्विशत - मेसो मे
તેવા ઉપસર્ગ પછી એ વેલા ઉત્તરપદ રૂપ મg શબ્દને दथ्योदन --डीया छटा मात
ईपू याय छ द्विधा आपः यस्मिन् = द्वि + अ = द्वि तौदन - बीपीछरेसा मात
+ ईपू = द्वीपम् = पेट गुडधाना -गे. साथे धारा
(७५) अनोः देश उप् ३२:११० अनु श६ ५७ तिल पृथका - तेर साथे पो
अप् श६ मावा हाय ते. अप् नु उपू याय छे. अश्वरथ - मे यो लेउ
अनुगताः आपः यस्मिन् सः = अनु+अप् = अनु+ऊप्= गजरथ - खाया नरसाय
अनूपा देश: - 04 पीछेतेश १७०] वृनघट -- धीमसो घर
(७६) राजदन्तादिपु ३१/१४८ राजदन्त वगेरेसमास त्रिभाग / तृतीय भाग - त्रीले नाग
નિપાતન કરાયા છે તેવી પૂર્વે આવવા ગ્ય નહીં व्यंश / तृतीयांश - श्रीन्ने मश
તેવા શબ્દ પણ પૂર્વ पड्भाग | षष्ठभाग - 8ो माग
दन्तानां राजा = राज दन्तः (पष्टययनाच्छेथे ७/१/७६ पडश | पाटांश - यो संश
થી યન્ત નોમ પૂર્વ' આવે પણ અહીં નિપાતનથી त्रिदिव / तृतीयदिव - त्रीने सो
ન આવ્યું).
[१७१] त्रिविष्टर | तृतीय विष्टय - त्रीले सो
तत्पु३५ समासया ययाय: ५' अत् , अट् . समासान्त सर्व श्वेत ५मा वधु स३६
પ્રત્યય થાય છે. सर्वमहान् - धाम पधु मलान
(७७)ऋक् पृः पथ्यपाऽत् ७३७६ श्रा, पूर, पथि शेषत :- उदक वगेरेनु सूत्रानुसार उद कोरे અને પ્રપ શબ્દ જે સમોસને છેડે આવે તે સમાસ પ્રત્ થાય છે
समासान्त याय छे. राज्ञः पूः = राजपूपम् , माक्षस्य पन्थाः (७०) उदकस्योदः पेष - धि -- वास - वाहने
= मोक्षपथः = भेक्ष भाग
[१७] 3/२/१०४ पेपम्-धि-वास - वाहन शहे। उत्तरमा
कामात सही पा(७८) ब्रह्म हस्ति राज पल्याच सः ७/3/८3 ब्रह्मन् त्य तो उकद ना उद माहेश यायले उदधिः-उदकम् | हस्तिन् , राजन् , मन पल्य श६। साथ समास पामेला धीयते यस्मिन् = समुद
[१६५] | वचस् श६ अन् समासान्त थायछे. ब्रह्मणः वर्च': = (७१) बैकव्याने पूर्णे ३/२/१०५ औली माहिमा ब्रह्मवर्चसम् = 'यहर
[१७] એકજ જન હોય તેવું ઉત્તરપદ હાયતા નું કુટું
[४८४] ३५ किये थायछ. -"भवानुसाधन" अहायता
(५४) गोस्तत्पुरुषात् ७/3/१०५ उदकस्य कुम्भः = उदकुम्भः ५२ उदककुम्भः = पाएन।
[१९६]|*सुत्रथ० :- गोः तत्पुरुषात् (७२) मन्थौदन सक्तु बिन्दु वज्र भार हार वीवध- *वृत्ति:- गवान्तात्तत्पुरुषादट् स्यात् । सुरगवी गाहेबा 3/२/१०६ मन्थ, ओदन, शक्तु, बिन्दु वज्र, IU'राजन्सरवे' देवराजः । राजसरवः भार, हार, वीवध, गाह मांथा ४ श६ उत्तर- 卐 वृत्यर्थ :- गव् मन्तवात(पु३५ ५६मा डाय तो उदक शनु उद ३५ विपे था५. | समासथी अट प्रत्यय थाय छे. [14.भवृति उदकस्य बिन्दुः = उदकबिन्दुः वि४८ उद्धिन्दुः = पाणीनुभु४५अलुक तधित प्रत्ययन। पथये। બિન્દુ
| समास नाय तो मा सूत्रसाणे मुरगवी(७3) नाम्न्युत्तरपदस्य च 3/२/१०७ पूर ५६ है । | सुराणां गौः इति सुरगवी = मधेन. सु+in+अद उत्त२५६मा माये। उदक नु उद ३५ थायछे. ले = सुरगव अट् - स्त्रीलि। ४२१॥ नाट अणोये अशा हाय तो :- लवण उदकं यस्य सः इति लवणोदः | | ...टिताम् २/४/२0 थी ङी = सुरगव+ अ) अट्+
धडे

Page #87

સમીસ પ્રકરણ
७१ डी. अस्यङयां लक २/४/८४ थी माय अदा५
५ :--- () २५॥ सुरगवी
परमम् अहःइति = परमाहन् + अट् परमाह:-त्तमसि ★ ति :- बिगो: अन्नहः अट् ७/३/५४
५वृत्ति - (८०) सङ्ख्यालादतच चा Hiशे५:-0 तत्पु३५ उभ धुं?
७/3/११७२५ २४ासने पालो सङ्ख्याताहन् । चित्रगुः = चित्रा गावः यस्य सः चित्र विचित्र गाये।
શ્રી સમસન્ન થાય છેઅને વિષે મદન શબ્દ ને ना पासे ते ... बाद समास छे.
५६ अह मादेन । छ 10 તદ્ધિને લેપ ને હવે એમ કેમ કહ્યું ?
सङ्खशनम् अहः = सङ्खयाताहन् + अ = सङ्ख्याताप पञ्चभिः गोभिः नित = पञ्चगुः
५क्षे सङ्ख्याताहः गणेश विस
[१७५] ही - मूली: बीले १/-/१५० या इकण् प्रत्यय ।
(८1) सवा दासजमाव्ययात् ७३११८ सव' २०६ अनाम्नि...पा./४/१४१ या प्रत्ययनो सोप ययो अशयाची, सड़. रसवाची मने अध्यक्ष या ५२२९ो अहन या ट् मान न सास.
શબ્દ જેને તે ટાય તે કદ સમાસન્ન થાય છે.
भने अहन ने ५६१ आर या सर्वम च तद् अहश्च angn:- (७१) राजन सरः ७३१०६
इति सर्व-अहन् ।-अ-स -या हिवम तारीते તપુરુષ સુકા + ને તે આવેલ ૨Tગન અને કવિ શબ્દ
पूर्वाह = [ो अट् समास
404101 या देवाना गजा इति देवराजः = छन्द्र
10 दवा: अलो भत्रो पटः इति = हि+अहन्+अ = (नोऽपदम्य //.1 या अन् नो से।५)
द्वयहन:पट: =
जाये राज्ञः सर: इन राजसखः २ भित्र
(0) अहः अनिकान्ता इनि ती कथा = हिवसने राज+सारेर+: ..(अवर्णवण स्व ७४/६८ या इ आय
योगी ये ! (डी असा अह्वी ययु)
__ [१७४] [४८५]
[१७] । (८२) सत्यारोकपुण्य वर्षा दीर्वाय रात्ररत् ७/3/११८ अतः ७3118
। सड़.ख्यात-एक-पुष-वर्षा-दी'नेचरथा सर्व', ★ रित : अरमादट् । देवाहः । पुण्याहम् । अंशकाची, सख्याकाली, भने अध्यय था ५२२हेज
" स दाया” /३/११७ सङक्यातमहः । रात्रि १.६ ने ते डाय ते ५३५२सभासथा अन् मकरूपाताह , सहरलयालाहः । सशि समव्याव्ययात्' प्रत्यय लागेछ
३/११८ । सः । पूर्वाह्नः योगहीभवोद्यहनः पटः।। सड्याला चासो रात्रिय इति सङख्यात रात्रि + अ = अत्यहनी कथा । "सयाकपुण्यवर्षादीर्धाच्चरारतूस-ख्यान गत्रः (अवर्णेवणस्य था इसा५) /३/११९ । सङ्ख्यातरात्रः | सवरात्रः । अर्धरात्रः । सर्वा चासो रात्रिश्च इति सर्व रात्रि + अ = सर्वरात्रः =
वर्थ :- अहन्' सन्त पु २५ धा २५ ममा तथा अट् प्रत्यय थाय छ.
| रात्रे अर्धम् इति अर्धरात्रः = १४ा रात [१७] दवानाम् अहः इति देकाहः * 1 - देवाहन + अट् ।
[४८७] नोऽपदस्य द्धिते ७/४/११ थी अन् सो५) पुण्यम् चन्द जहाच इति पुण्याहम् * 2 =Yथ्य हियस (६१) पुस्पायुष-द्विस्ताव-त्रिस्तावम् ७/3/१२० ★नुपात :- (1) गास्तत्पुरुषात् ७/३/१०५ था * giri :- एतेऽत्प्रत्ययान्तास्तत्पुरुषाः साधवः । तत्पुरुष (२) हिंगो: अन्नह अट ७/3/६८ थी अट
अथ ड समासान्त सोपत आहः क्वचित्तत्पुरुषात् हः 10000000000000न दश-अदशाः । चिन्न-किराजा मसखा । .। देवाहः - सिंगानुशाशन--पुलिंब ४२९५ सोह र :- पुरुषायुष, द्विस्ताव पने १५ आशिरकलहाः था पुदिक्षा थयु छ त्रिस्ताव
तत्५३५ सभासभा अत् * 2 पुण्याहम -- nिाशन-हिल५ प्र४२९५ रो प्रत्यक्षात न
छे. ३५ - पुादेही था नपुंसद थयु
। पुरूपस्य आनुः इति मुर प'युपम्पु २५ ॥युष्य

Page #88

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા ઉતાવતી કૃતિ દ્વારા વેવી-થાની વેદિકા (બમણી) | (૬૨) વિવેui વિશે જાર્યો કર્મધારયa ૩/૧૯૬ ત્રિતત્રતા રૂત્તિ ત્રિતાવા વૈકી= ના વેદીક (ત્રણગ | કસુત્રપ્રથo :- aai ધોળે દાળ" ધારથ: ૧ ણી) (અહી શાનૂ સૂત્રથી બા લાગ્યો)
*વૃત - p#ા વિવિખarશ્વ વિરાત્રિના સમયે તે ૪ અનુવૃતિ :- (૧) સવારૌજપુણવત્તીર્ધા રાત | स तत्पुरुषः कम धारयश्च स्यात् । नील च तदुत्लल च ૭ ૩ /૧૧૯ થી અન્ય
नीलोत्पलम् । *वेतगवी । एकार्थम् इति किम् ? वृद्धस्योक्षा (૨) રંgra ૭/૩/૧૦૫ થી તપૂર્વ
વૃદ્ધાશા |
વત્યર્થ:- શ્રા (સમાનાધિકરણક વિશેષ:- 0 દ્રિસ્તાવ માં ૠ વારે દ્વિ થયું | સરખી વિભક્તિવાળા) વિશેષણવાચી નામ - અને દ્વિત્રિ તુર મુન્દ ૭/૨/૧૧૦ થી સુ પ્રત્યય લાગ્યો | વિશેષ્યવાચી નામ સાથે સમાસ પામે છે અને = દ્વિ, બ્રિસ્તાવન + 3 થતાં નિપાતથી પૂર્વને મરી તે કર્મધારી તyષ સંશક થાય છે લેપ થ = ખ્રિસ્તાવ અને રાત સુત્રથી મા લાગી | નર્ટ ૨ તાત્રે ૨ = fસ્ટાટમ = નીલ કમળ દ્રિતાવા થયું
અહીં નટર્ અને કસ્ટમ બન્નેની વિભક્તિ શષવૃતિ :- હવે સમસાન રુ પ્રત્યય સંક્ષેપથી |
સમાન છે નીટ વિ.પણ છે – ૩૫૪ વિશેષ્ય છે કહે છે. (૮૩) નગરવ્યવાસાયા : ૭/૩/૧૨૩ નગ્ન
માટે કામધારય સમાસ થયો. અને ૩ળ્યા પછી આવેલા સંખ્યા વાચક સમીસ ટુ
વેત્તા વાલી સ્ત્ર = કેતા સ્વેત + ો + () પ્રવયાન્ન થાય છે રૂતિ ઝરા : ગ્રાન
| (ારપુરા થી અત્ ) + ટુ (બ) = + = કા : દશનહીં
વેત + 2 + 1 (સ્ત્રી પ્રત્યય , ચહ્યાં (ને લેપ રિચા ૨/૧/૧૪ થી ) [૧૭૮]
થી ૨ લેપ = તા . (૮૪) – વિમ રે ૭/૩/go સિદ્ધહેમ વ્યાકરણના
0 પ્રાર્થ કેમ ?
વૃદ્ધચ કક્ષા = વિભક્તિ સમાસનથી ઘરડાને ૭/૩/૭૬ શ્રડ પૂ: garsત વગેરે સુત્રોથી જે સમાસાંત નું વિધાન કરવાનું છે તે શબ્દો નિંદા અર્થવાળા વિમ્
બળદ – વિઠી – પ્રથમ વિભક્તિ છે એકાપછી આવેલા હોય તે તે સમાસાન્ત ન થાય.
Wવ નથી માટે ક ધાન્ય સમાસ ન થાય કુલ્લિત: રીના રૃતિ જિમ્ + = રાના = ખરાબ
પણ વૃદ્ધા કક્ષા ૨ એમ કરીએ તો Fાજા (કુ ને લિમ્ – વિક્ષેપે થી થયેલ છે.) [૧૯]
વૃદ્ધાન થઈ શકે. (૮૫) પૂવાઘઃ પ્રાટન ૭/૩/૭૨ સિદ્ધહેમ વ્યા. | » અનુવૃત્તિા:- તિવતપુw: ૩/૧/થી તપુષ્પ માં સૂત્ર ૭/ ૧ /૧૨૫ માં સમાસાંતનું વિધાન છે. તેની
# વિશેષ :-0 વિશેષણ - નામના અર્થમાં પ્રવે' જે જે સમીસાંત બનાવેલા છે તે સમાસાંત પૂજા
વિશેષતા બતાવનાર શબ્દ તે વિશેષણ દા.ત. નિલું કમલ વાચી અને પ્રતિ શબ્દો પછી આવેલા વગેરે
- તેમાં “નિકું” વિશેષણ છે. દેને લાગતો નથી,
0 વિશેષ્ય :- જેના વિશે વિશેષતા દર્શાવાય તે દા.ત. કામન: સવા રૂતિ સુસ = સારા મિત્ર [૧૮] |
“કમ,” એ વિશેષ્ય છે. [૪૮૭]
0 મર- પુરૂષ અને મધારય સંજ્ઞાના સમાવેશ કર્મધારય :- વચમાં તરુ અને બન્ને બાજુ 3 કાર | માટે છે યુક્ત વિશેષણ વાચી નામ વિશેષ્ય વાચી નામની સાથે આ સૂત્રથી બને પદો વિશેષણ - વિશેષકે વ્યવછેદ, અમાસ પામે તેને કર્મધારય સમાસ કહેવાય તેમાં વિશે ! વ્યવહેદ્ય બને છે. જેમકે વછેરું = ભાગ પાડનાર, ઘવાચી અને વિશેષ્યવાચી પદ આવે છે તે ત્રણે લિંગ | ગર્વ છેચમ=ભાગ પાડવા લાયક, જેમકે નીટ એ વ્યવચછેદ માં થાય છે કિકા અને ક્રિયાને આધાર કેવળ ઉત્તરપદ શુ છે જે કાળા-ધળા-પીળા વર્ગોમાંથી એક વણ પસંદ ન રહેતા સમગ્ર સમાન હોય છે. દા. ત. MT સાત | કરે છે સ્ત્ર એ વ્યવસછેદ્યપદ છે.
() અન્ય ઉદાહરણે

Page #89

સમાસ પ્રકરણ
(1) પૂર્વ પદ વિશેષણ ઉત્તરપદનામામાશ્વાસૌ નારશ્ર =મનાથ:
(ર) પૂત્ર'પદ નામ-ઉત્તપદ વિશેષણ:- ભારામ जिनश्च = वीरजिनः
(૩) બન્નેપદ વિશેષણ:- શતમ્ ચ ગુÄ=શીતામ્ (૪) ભૂતકૃદન્ત અને નિષેધ ભૂતકૃદન્ત=દ્યુતમ્ ૨ પ્રવૃતમ્
= कृताकृतम् [866]
(૬૩) પૂર્વૌનર્વજ્ઞપુનઃવશ્વમ્ ૩/૧/૯૭ * સુત્રપૃથ :- પૂર્વા--મŻ-રત્-પુરાળ-નવ – केवलम्
=
* વૃત્તિ :- પૂર્વ ના થસ્થ તાનિ, જાનિ ઔદાર્યાનિ नाम्ना समस्यन्ते । पूर्वं स्नातः पश्चाद् अनुलिप्तःस्नातानुलिप्तः एकशाहीच्यादि ।
|
Æ નૃત્ય :- પૂર્વ કાલ વાચી જે નામ અને , સવ, જ્ઞત, પુરાળ, નય અને ગઢ બધાં નામેા અન્ય એકાથી નામ (સમાન વિ. ભકિત વાળા નામ) સાથે સમાસ પામેછે તે કર્મધારય સમાસ કહેવાય છે. જેમકે :પૂર્ણ સ્નાતઃ પશ્ચાદ્દવ્રુદ્ધિન: =નાતાનુન્તિઃ | = પહેલા સ્નાન કર્યુ. પછી લેપ કર્યાં 0 હા પાસૌ શાટી ૨ = પાટી - એક સાડી અનુવૃતે :- વિરોત્રનં વિષ્લેનૈદા[ મ ધાશ્ર ૩/૧/૯૬ થી ન ધાય
–
*
મૈં વિશેષ :- 0 વિરોધળ...મેધાશ્ર ૩/૧/૯૬ થી સિધ્ધહાવા છતાંઆ સૂત્ર પૃથટ્ટ કેમ બનાવ્યું ? 010સૂત્રમાં દર્શાવેલ શબ્દોને પરસ્પર સમાસ થાય ત્યારે ‘સ્પર્ધો વર” પરિભાષા મુજબ પછીપછી ના શબ્દો પૂર્વે મુકાય તે માટે. દા.ત. પુરાળ ૨ તર્ केवलम च केवल पुराणम् 0 2 0 સૂત્રમાં દર્શાવેલ શબ્દોના અન્ય કોઇ વિશેષણુ સાથે સમાસ થાયતો સૂત્રમાંના શબ્દો પૂર્વે મૂકવા માટે દા ત. શ્ર્વાસો વરુશ્ર 0 3 0 એ ક્રિયાવાચી શબ્દમાં પ્રયમ થયેલી ક્રિયાને પુર્વે મુવા માટે દા. ત. પૂર્ણસ્નાત: પશ્ચાદ્દનુન્નિઃ स्नातानुलिप्त:
एकपटुः
અન્ય ઉદાહરણ :
-
-
O .
.
મધ્યમવૃત્તિ અવસૂરિ ભા. ૧, પૃ. ૨૪૬

सर्वम् च तदन्नम् च पुराणश्चासौ विश्व
सर्वान्नम्
બધુ અન્ન
पुराण कवि પ્રાચિન વિ केवल च तद् ज्ञानम् च - વજ્ઞાનમ્ – કેવળજ્ઞાન [૪૯]
(૬૪) નિન્દ પુસ્તરોપાવાયૈ: ૩/૧/૧૦૦
* સૂત્રપૃથ = निन्द्यं कुत्सनैः अ-पापाद्यैः * વૃત્તિ : :- નિન્ય નિાદનુમિ: સમન્યતે, સ સમાસतत्पुरुषसंज्ञः कर्मधारय संश्च स्यात् । तार्किक खसूची અદ્વૈરિતિ વિમ્ ? વાવમુનિઃ । વિધિ ।
– નૃત્ય :-- [વાપ વગેરે શબ્દાને છેડીને] કોઇપણ નિ દાવાચી નામ, નિંદાના હેતુરૂપ એવા બીજા નામા સાથે (સમાન વિભકિત હેતે તે) સમાસ પામેછે. તે કાઢ્યું તત્પુ. રૂષ સજ્ઞક થાય છે. તાન્ત્રિસૌ ચસૂત્રી પ તિ = આકાશને સૂચવનાર (કાઇ તાલિમૂવી તાર્દિકને ત સંધિ કઈ પૂછીએ તેા પ્રશ્ન
ને જવાબ ન આવડવાથી આકાશ સામે જોઇ રહે અને આડી અવળી વાતા કરે તે - અહી ન આવડતા તાર્કિકણું નિદાચ છે. જ્યારે વસૂી શબ્દ તેના હેતુભૂત છે. તેથી સમાસ થયેા.)
=
-
*
પર
-
0 અપાપાય: કેમ ?
=
पाश्चासौ निश्च इति पाप मुनिः हतश्चासौ विधिश्च इति हतविधिः ભાગ્યહિઁન નિષેધ કરવા થી આ નિયમ ન લાગ્યા પણ વિશેષ સમાસ થયા.

* અનુકૃતિ :- (૧) વિશેષાં વિરોધ્યેોવાવ્ય ". ધારચશ્ર ૩/૧/૯૬ થી મ ધારયઃ અને દેવાય"
મૈં વિશેષ :- 0 * વિરોધળ...મ ધારશ્ર ૩/૧/૯૬ થી સમાસની પ્રાપ્તિ હતી છતાં મા સૂત્ર કેમ બનાવ્યુ ?
0 વિશેષ્યવાચી શબ્દોને પૂર્વ મુક્વા માટે આ સૂત્રછે. જો આ સૂત્રનબનાવે તે સ્વસૂનિતર્જિક એવા અનિષ્ટ પ્રયાગ થાય કેમકે — વિરોધળ ...૬ સત્રમાં વિશેષળ શબ્દ પ્રથમ છે અને પ્રથમાતા સૂત્ર લાગતા વસૂચી શબ્દ પૂર્વ પદમાં આવે – તેને નિષેધ કરવા આ સૂત્ર
લઘુત્ત
અવસૂરિ – સૂત્ર ૩/૧/૧૦૦
-

Page #90

७४
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા બનાવેલ છે.
0 નાની કેમ કહ્યું ? 0 સત્રમાં બ.વ. પ્રગના અનુસરણ માટે છે એટલે કે અગ્નિ: માનવ: – અગ્નિ જેવો માણવક, અગ્નિ અને નિન્દાના હેતુરૂપ જેવા પ્રકારના પ્રસિદ્ધ પ્રાગે છે તેવાજ માણવટ બનેને સામાન્ય ગુણધમ માનવ નથી. શબ્દો અહી ગ્રહણ કરવા, અન્ય નહીં
0 ૩૪માન :- જેના વડે ઉપમા અપાય તે 0 Har ગy * 1 વાપ, , અનY, (પ્રવૃતિ નિમિત્ત | 0 31મય :- જેને ઉપમા અપાય તે થી જ વિદાય તેવા) દંત, ઢષ્પ, ફુટ, કુટ
મૃf સુત્ર વસ્ત્ર – મૃગ વવ – હરણ જેવી ચપળ 10 નિમ્ કેમ કહ્યું ?
(૫ વત્ વધાર ૩/૨/૫૭ થી 5ft નું પૃ થયું. વૈિયારબાર: = 0 અહીં નિદા નથી.
[૪૯૨] L[૪૯].
(૬૬) ચાષાશૈઃ સાનુત્તી ૩/૧/૧૦૨ (૬૫) ૩૬માન સામા: ૩૧/૧૦૧
| * સુત્રપૃથળ :- ૩૧મેન વ્યાઘાર્થ: સામ્ય–અનુસ્તી * વૃત્તિ :- સામાનવા૨ ૩૧મનામે સાધારણ * વૃત્તા :- ૩૧મી માનત્રાવમિથ્યા : સાધારણ धम कचिभिः समस्यते, स तत्पुरूषः कम धारयश्च स्यात् धर्मानुक्ती सत्यां समस्यते स तत्पुरुषः कम धारयश्च । पुरुषो शस्त्रीवश्यामा = शस्त्रीश्यामा ।
व्याघ्र इव पुरुषव्याघ्रः । साम्योक्ती तु-पुरुषो व्याघ्र इव F વૃત્યર્થ :- ઉપમાનવાચિ નામ ઉપ-| સૂત્ર ને માત ! માન અને ઉપમેયના સાધારણ ધર્મવાચિ નામ ક વૃયર્થ :-- ઉપમેયવાચી નામ ઉપમાન સાથે (સમાન વિભકિત હોતે છતે) સમાસ વાચી વ્યાધ વગેરે નામો સાથે જ (ઉપમાન પામે છે. તે તપુરુષ કર્મધાર્ય સંજ્ઞા થાય છે. | –ઉપમેય વચ) સાધારણ ધર્મનું સૂચન શબ્દ જેમકે- શાત્રી રવ રવાના=જ્ઞાસ્ત્રીકાના= છરી જેવી] દ્વા ન થયું હોય તો (સમાન વિભક્તિ હોતે કાળી (આ ઉદાહરણમાં રાત્રી એ ઉપમાનવાચક ને) સમાસ પામે છે તે કર્મધારય તપુરૂષ સંજ્ઞક નામ છે અને શાન એ ઉપમેયવાચક છે. રામાનું થાય છે. જે કે :એ ઉપમાન-ઉપમેયનો સામાન્ય ગુણધર્મ છે.) gg. ચાદ્ધ વ શુતિ પુરા થાશ્વ - વાઘ જેવા * અનુવૃતિ:- (૧) વિવાં' વિશે ગૈા મંધાર્થે
પુરૂષ સામાન્ય ધમં ૩વર હોય ત્યારે (૨૬: ૩/૧/૯૬ થી મધારય છે ”
રૂર રજૂ: આ પ્રમાણે સૂર: શબ્દ ઉક્ત હોયતો) આ
સૂત્રથી સમાસ થતો નથી અ વિશેષ :- 0 વિરોઘા ...૩ ૩/૧/૯૬ થી પ્રાપ્તિ હોવા છતાં આ સૂત્ર કેમ બનાવ્યું ?
+ અનુવૃત્તિ:- (૧) વિરોઘ વિરોષે ર્મધારી
૩/૧/૯૬ થી 0 નિયમાન્ = ઉપમાનવાચી નામને ઉપમાન ઉપમેય
ધાર, * સાધારણ ધર્મવાચી નામ સાથેજ સમાસ થાય તે માટે (૨) ૩પમાન સામાન્યો: ૩/૧/૧૦૧ થી ૩૧મન | બ વ. કેમ ?
| HF વિશેષ :- 0 અન્ય ઉદાહરણ નિષેધાર્થ ‘સામાન્ય થી સામાન્ય શબ્દને ગ્રહણ 10 शुनी चासौ सिंहीं च = श्वसिंहीं (पुवत् कम धारये ન કરતાં ‘સામાન્ય” એટલે ઉપમાન-ઉપમેય સાધારણ | ૨/૧૭ થી શ્વ) = સિંહણ જેવી કુતરી
ધર્મવાચી નામ હોય તેવા શબ્દોના ગ્રહણ માટે છે. * 2 | 0 રાશી વાસ કથાઘી = = રઝળ્યાથી વાધણ જેવી રાણી 0 ૩પમાન કેમ કહ્યું ?
0 પૂર્વપદમાં વર્તતા વિશેષ્યને ઉત્તરપદી વિશેષણ તેવદ્રત્તા રામા – દેવદત્તા કાળી છે કે એ સાથે સમાસ થાય છે તેવો અર્થ લેવો. - ઉપમાનવાચી નથી.
વિવM ...૩/૧/૯૬ થી પ્રાપ્તિ છતાં આ સૂત્ર ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦
કેમ બનાવ્યું ?
31 111 ** 1 વાવાઢિ બૃહત હેમ પ્રક્રિયા – ગણુ પાઠ
0 પ્રાપ્તિ હતી પણ ૩પમાન સામાન્ચઃ ૩/૧/૧૦૧ * 2 બ વ. કેમ ? બ્રહવૃત્તિ – વાસાદિ સહિત સુત્ર સૂત્રપડે જે નિયમ કર્યો હતો તેના પ્રતિષેધ માટે એટલે ૩/૧/૧૦૧
કે ઉપમાવાચી નામને સામાન્યવાચી નામ સાથે જ

Page #91

સમીસ પ્રકરણ समास यता ते पया सूत्र पमेय वायीनामा ४२१। भाट.कम:- परमश्चासौ उत्तमच = उत्तमपरम् સાથે પણ સમાસ થાય છે.
0 मसभ सविर "क्वचिदन्यदेव" या विYसताना 0 व्याघ्राद्यः ५.व. भ ध्यु ?
मयमा ५५ समास याय छे. नम:- महांश्चासौजनश्च मानि गयने माटेच्युतना पडे वागबज्रः वानर- महाजनः - महान श्वा, मुखाद्मम, पाणिपल्लवम् , करकिशलय, वदनन्दु:
[४८3] पार्थिव चन्द्रः याय छ व्याघ्राद्य::- व्याघ्र, सिंह, वृषभ, महिष, चन्दन, वृक,
(१८) जातियकाथे' च्वेः3/२/७० वराह, हस्तिन् , कुञ्जर, रुरु, क्रुञ्चा, पृषत, पुण्डरिक, I★ सूत्रथ0 :- जातिय एकार्थे अ-च्वेः पलाविका - सवा
*वृति:- महतोऽच्यन्तस्य जातियरि प्रत्यये एकार्थे च [४८२]
पदे परे डाः स्यात् । महाजातियः । महाराजः ।।
卐वृत्यर्थ:-बने 'च्चि' प्रत्यय साम्य। (१७) सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्ट-पूजायाम् ११०७
नधाता महन शन जातियर प्रत्यय लाग्य। ★सुत्रथ0 :- सत् महत्परम उत्तम उत्कृष्टम्-पूजायाम् हाय त्या३ यथ। एकार्थ ५८ ५२ vai डा * कृति :- पुजायांगम्यायाम् सत् महत् , परम, उत्तम प्रत्यय थाय 2. (जातिय प्रत्यय :-प्रकारे जातियर उत्कृष्ट इति पञ्च पूज्य वाचिभिः समस्यन्ते. स तत्पुरुषः |७/२/७५) महान् प्रकारः यस्य इति महत् + जातीयः कर्मधारयश्च ।
= महत् + डा (आ) + जातीयः = महाजातीयः = वृत्त्यर्थ :- म भ्यभानहातेमा २ छ न त ते छते सन् , महतु, परम, उत्तम, उत्कृष्ट से पांय | 0 एकार्थ पद :- महांश्चासौ राजा च इति महाराजः पून्यवायी नाम साथे (समान विमति होते (सन्महत्परमा...था सभास) = महत् + डा + राजा छते) समास पामेछ. सतत५३५ -1(अट् समासान्तसने नोऽपदस्य थी अन् हो५) धारय संश: थायछ. (241 मनी विवि★ानुवृति :- महतः कर घास विशिष्टे 3/२/६८ પછીના સૂત્રમાં રજુ કરી છે.)
था महत् अनुकृति :- विशेषण विशेष्येणैकार्थ कर्मधारयश्च
卐 विशेष :- जातीयर भयुं ? 3/1/९१ था एकार्थ कम धारयः
प्रकृष्टः महान् इति महत्तरः = वधारे मे विशेष :- 0 8२९५ :
अही तद् प्रत्ययछे मारे महत् ने डा न साये सन् चासौ पुरुषश्च = सत्पुरुषः = सत्पु३१
(द्वयोर्विभज्येतरपू ७/3/६ था त२) परमश्चासौ पुरुषश्च = परमपुरुषः = उत्तम ५३१ 0 अच्चे भयु:। (0 सन् चासौ घटश्च = विद्यमान अव। माघी मही | अमहती महती भूता = महदभूताकन्या = मौनती પુજા અર્થ નથી.
તે મોટી થઈ અહીં ‘વિ' પ્રત્યય છે માટે કાન લાગે 0 विशेषण ...च था प्राप्ति di मा सूत्र भ (ब्बौ क्वचित् था पुवत् ययु) नियमाम् = नियमने भाट. या नामा मीलनाम
[४८४7 સાથે સમાસ પૂજા” અર્થ ગમ્યમાન હોય ત્યારે જ याय छे.
(६८) वृन्दारक नागकुअरैः ३/१/१०८ આ નામોને બીજા વિશેષણ નામ સાથે સમાસ કરવામાં |*कृति:- एभिः सह पूज्यवाचि समस्यते । मुनिवृन्दारकः । આવે તો આ નામોને પૂર્વપદમાં નિપાતન કરવા માટે - "किम् क्षेपे” ३/१/११० । समस्यते । क्षेपार्थात्किमः આ સૂત્ર છે.
पूजार्थाभ्यां स्वस्तिभ्यां नजू तत्पुरुषाच्च यथायोग समासान्त त उत्तमश्चासौ वीरश्च इति उत्तमवीर:
निषेधो वक्तव्यः । कि राजा । किं गौः । 0 सूत्रमा शिविस पहोनो ५२२५२ सभास रमे त्यारे 卐वृत्त्यर्थ :- वृन्दारक, नाग भने कुञ्जर स्पद परम् पलिलापायी पर सने पूर ५६मा निपात | 14 साथै ५न्यवायी नाम (युग - माहर

Page #92

" "" [૪૬]
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા અર્થ માં ) સમાસ પામે છે (સમાન વિભક્ત પ્રત ન લાગે. હોયતો) (તે કર્મધારય સમાસ થાય છે.) મુનિશ્રામ યુન્દ્રા ત મુનિ વૃતાબ્દ= શ્રેષ્ઠ મુનિ (૭૧) [ 7 મંધાથે ૩/૫૭ * અનુવૃત્તિ – (1) સમારકુટ પૂના- | * વૃત્તિ :- વત: સ્ત્રી પ્રફુ યેશાથે કરવટું થામ્ ૩/૧/૧૭ થી પ્રજ્ઞાવાન
पु वत्म्यात् । कल्याणी चामी प्रिया च कल्याणी प्रिया । (૨) વિરત વિરાળા વા ૩/૧/૯૬ થી
ક વૃયર્થ :- વિશેષ્યને લીધે જે નામ વાર :
સ્ત્રીલિંગી થયેલું હોય તેવા (અન્ય) ૩વિશેષ :- 0 અન્ય ઉદાહરણ :
પ્રત્યય વગરના સ્ત્રી-પાર્થ ઉત્તરપદ પર છતાં શાસનાકાષ્ઠ નાનાથઃ = ઉત્તમ ગાય
(પુર્વપદ) પુવત થાય છે.– (કર્મો ધારય સમાસમાં) ઊભા રહ્ય = કુર= = ઉત્તમ ગાય
कल्याणी चासौ प्रिया च = कल्याण प्रिया सही 0 ફૂગાવાનું કેમ કહયું ?
જો શબ્દ પૃવત થયે. સુરમા નાT: = સારી ફણાવાળો નાગ - અહીં | અનુકૃતિ:-ઘરત: સ્ત્રી પુ વાવે'sq૬ ૩/૨/૮ પૂજા અર્થ નથી
1 થી ચેંજાડનછુ. 0 1ળે ઋાશ થી પ્રાપ્તિ છે છતાં આ સુત્ર કેમ ?
વિશેષ :- 0 નાઘિયા ૩/૨/૫૩ સૂત્રથી - નિયમને માટે પૂજા અર્થ ગમ્યમાન હોય તેજ | થતા પ્રતિધની નિવૃત્તિ માટે તથા સ્ત્રી–ાઈ’ ની જે આ શબ્દને સમાસ થાય તેમજ સામ્ભાનુશ્તી એવું | અનવનિ છે તેને ફરી અનવૃત્ત કરવા માટે. આ સૂત્ર જે પૂવે ૬૬ માં સૂત્રમાં કહયું પણ અહીં તે ફક્ત | બનાવેલ છે. હોય તે પણ સમાસ થાય
0 અન્ય ઉદાહરણ 0 યુરા, નાઈ, ત્રણે શબ્દો શ્રેષ્ઠ અર્થમાં છે.
ટ્રિા વાસી મા = મા = મદ્રદેશની સ્ત્રી શેષવૃત્તિ – (૮૬) નિ ક્ષે ૩/૧/૧૧૦ ‘વિમ્' માધુરં વાસી વૃન્હારિજ = માથુર વૃન્દારિ = મથુરાની એવું નામ નિંદાવાચી નામ સાથે સમાન વિભક્તિ હોતે ! રૂપવતી સ્ત્રી. છતે સમાસ પામે છે. તે કર્મધારય સંજ્ઞક છે : રીના | 0 - કેમ કહું ? = જિંરાના = દુષ્ટરાજા : નૌઃ = જૈિ = દુષ્ટ બળદ દ્રાકટ્ટારિવદા - જેને ભાઈ બ્રાહ્મણ છે તેવી
( [૧૮૧] સુંદર રૂપવાન સ્ત્રી. – મન- કહયું છે માટે અહીં '[૪૫]
yવત ન થાય, (૭૦) સાત-મટુ-વૃદ્વાદુ: મેધાથાત્ ૭/૩/૯૫ |
[૪૯૭]
દ્વિગુ સમાસ * સૂત્રપૃથo :- નાત-મ-વૃદ્ધાન્ ૩: રુમૅધારાનું
જેમાં પહેલું પદ સંખ્યાવાચક વિશેષણ હોય * વૃત્તિ :- ધાણે પ્રખ્ય વાસ્થત | ગાલ:
અને બીજુ પદ તેનું વિશેષ્ય હોય તે કર્મધારય કિંગ i વૃત્વથ :- કર્મધારય સમાસ પામેલા
સમાસ કહેવાય દ્વિગુ સમાસના વિગ્રહમાં બંને પદને વર્ષ जात महद् भने वृद्ध श्री ५२ उक्ष्ण श६ अन्
વિભક્તિ લગાડી સમાહાર શબ્દથી જોડવામાં આવે છે. સમાસાન થાય છે.
સમાસને છેડે સ્ત્રીલિંગ કે નપુસકલિંગ એકવચન મુકતાતા સૌ કક્ષા ૨ રૂતિ વાતા = ઉત્પન થયેલ
વામાં આવે છે. અને દિગુ સમાસમાં ઉત્તરપદની મુખ્યતા બળદ. વાત +૩૩7 + 7 ==ોક્ષ =નક્ષ (નાગgી . . ૭/૪/૬૧ થી ધન લ૫)
(૭) સજા સમાદારે ૨ દ્વિદ્યાનાન્યથર્ ૩/૧/૯ અનુવૃત્તિ :- વગાડત્ ૭/ ૦૬ થી 7
"K18 સુત્રપૃથo aar સમારે દ્વિ: ર મ નાઈન મમ્ જ વિશેષ :- 0 ઝાહ્ય કક્ષા શુતિ ગાલાઃ | કૃતિ :- સામાવાવ જુન નાના સમસ્જ, ગંજ્ઞાતિકહી પડી તપુરુષ સમાસ છે કર્મધારય નથી માટે દ્વિરિપૂન સમાહાર, સમાનતપુw સંજ્ઞઃ

Page #93

અસ પ્રેરણ
धार संस्थात् । अयमेव चाशायां डिगुस जश्च મળતા તમામ વધન | માવિયું नित्य समासः । समाहारे तु वाक्यमपि भवति । ચ - સાવાથી નાહ બીજા નામની જાન વક્તાયના) સોસ પ છે. - તંત 'ગા અને તિતિના વિષય– વાળુ ઉત્તરપત્ર હાયતા તથા સમાહાર અ હાયતા તે ખાસ તત્પુરૂષ સંજ્ઞકકર્મધારય રતા કહેવાય છે. -જયારા તે અમાના સૂચક હેથતા તે ક્રિષ્ણુ સમાસ’” કહેવાયછે. | ૐી લાગ્યા) સંખ્યા સુધી ન પતે પ = શાયરી કૃતિઃ- (૧) સન્ ૨/૪,૧૮ - સુખાંધે નર્મદ (૨) પૌરાવિશ્વેશ મુલ્લાની ૨/૪/૯૯ થી સી
=
*
બે
(તાહત) સુધાઃ માંગવસ્ત્ર ઋતિ નું માલુ માતાના બાળક, (સા...માનુ ૫ ૬/૧ ૬૬ થી બા પ્રત્યય ધીમંત્ર દેશ તથા દુિની વૃધ્ધિ) ( उत्तरपद) पच गावः धनं अस्य इति = पञ्चगवधनः = પાંચ ગાયા જેવુ ધન છે તે
|
સંજ્ઞા વગેરેમાં નિત્ય સાસ થાયછે. પણ સમાહાર માં તો કાય પણ ચાય છે.
* અનુવૃતિ :- (૧) વિષિક સમારતાંધતાત્તરવયે ૩/૧/૯૮ થી માનન્દ્રિતત્તરવરે
બાય૨૩/૧/૯૮
(૨) વિશેવળ વિરોધ્ધનાથ થી વાળે ધારણશ્વ.
પ્રવરોષ :- મુ. સમાસનું ઉદાહરણ હવે મમતા - R इति
પછીના મૂળમાં કેન =પાંચ ગામોનો સમુહ
છે.
આ કા શુદ્ધ ત્તિ) માં પ્રથમ નુ અહો હિંગની અનુવૃત્તિને રાસ્વા માટે અને
કે ચાની અત્તિ ઉત્તર સ્ત્રોમાં ચાલુ રાખવા માટેછે * 0 કનામ કેમ કહ્યું ! अष्टौ प्रवचनमातरः સમાહાર નથી માટે સમામ ન થયો. 0 અનમ્નિ કેમ કર્યું ? qqff_Y[ = qવમ્ = પાંચ' એ વિરય નામ છે. તેથી દિશું સમાસ ન થાય
-
-
[૪૯]
૩. મ મ બાર
0
* તા :- મારી સા

पञ्च ग्रामाः समाहताः पञ्चग्रामी ।
m “વાલાર શળન્ત કુવા સમાદાર વિપુ દ્વિતંત્રમ્ | જંતુ નમ્ । ત્રિભુવનમ્ ! વચમ્ | ત્રિપુતિ । નાતા વાનપુંસ
? ચ ઃ- કાન્ત એવા સમાહાર ઢંગું રામાસથી સ્રોલિંગ ↑ પ્રત્યય લાગે છે. જેખકે :- ૧૨મા માઇના િવકામની =લ ચાજીક ૨૪/૮૬ થી લાપ)= વવવામાં પાંચ ગાન ક્રમ એલ કારા. છે માટે
७७
વિશેષ – 0 વિલા માં આ કેમ થયો? બટે ગણુ પાઠનો મુદ છે જુએ : સ્ત્રી
પ્રત્યય મુત્ર ૧. (૩૪૩)
:
દર્દી વૃત્તિ - * પાબાદ ગણુાન્ત અને રૂં કાવન સમાહાર દિધી નપુ રાષ્ટ્ર સમાસ થાયછે. (નપુંસક લિંગમાં લ ન લાગે)
=
યાઃ પાયા: સમાહાર: રૂત ઉદાત્રમ્ = બે પાત્ર चतुर्णान मासानाम् समाहारः इति चतुर्मासम् त्र्याणाम् भुवनानाम् सम हारः = ત્રિમુવનમ્ = चत्वारःपन्थानः समाहृता = चनुपथम् (ऋकपूः વચ્ચે ૭ ૩,૭૬ થી અત્)
त्र्याणाम् गुप्तिः = त्रिगुप्ति મા - બન અને અન્ત અને બચ્- અન્તવાળા વિકલ્પે નપુ ગિ થાયછે.
:
:

ચોમાસુ ત્રિશુલન
[૪૯]
(૭૮) ft|s_૭/૩/ દ્રિાઃ અન્-અહ્ન
*
अट्
સૂત્રપૃથ * વૃત્તિ – અનન્તાદુમ્બ સમાહાર નિફ્ મ્યાન 1 “Iszાંત । इति । पञ्चराजम् पञ्चराजी । यह: इत्यादि पञ्चमालि पञ्चमालम् । त्रिसन्ध्यम् इति तु क्लीबम् | ત્રિપત્ર તે વાતઃ ।
ન વૃત્ત્વ :અનુ અન્ત અને अहन् અને ડાય એવા રસમાહાર હિંગુ સમાસથી
() ૦
>q[ After?s=17+*/ઃ સાટા, કિન્નાયા ચા5
સમ્ - શ્રૃહિિત્ત ભા ૧, પૃ. ૧૬૯, સૂત્ર ૩/૧/૯૯ | યનુસો નવું મ:” સિંગાનુશાશન-સ્ત્રિલિંગ : બ્લેક ૫

Page #94

૭૮
અભિનવ લધુમક્ષિા અત્ પ્રત્યય થાય છે. તેને ક હ્યું તદ્ધિતે ૭/૪/૬૧] » વૃત્ત :- નામ નાના સદ ના સમચતે, સવિત થી ૧૬ લોપ)
विपये सति, स ममासेा द्धन्द्धः स्यात् । समुच्चयान्वाचयेअन् :- पञ्चानाम् राज्ञाम् समाहारः = पञ्चराजम्
18મદાત્રાઃ | पक्षे पञ्चराजी (पञ्चराजन्+अट्-पञ्च राजा+अ = ताकास्मन् द्यादाना क्रियाकारकद्रव्यगुणाना तुल्यकक्षतया પIકમ્ નપુસકલિંગ વિકલ્પ दीकन ममुच्च: - चैत्र: पचति 'ठति चेति । गुणमुख्य સ્ત્રીલિંગ – પશ્ચરાવની=gશ્વરાનુ+ર્ફTagsી
भावन कस्मिन् यादीनां क्रियादीनां दौंकनमन्वाचय:- बटो બદન :- દૂ: બશ્નો: જમાદાર: = દ્રિ+ +=
મિક્ષ નટ ri નાનક, ત્રેતા: સામાન સમાસ: | ફ્રિ + ગઢ + શ = દૂદ: = બે દિવસ
परस्पर सापेक्षाणां द्रव्याणां क्रियां प्रति दौकनमितरेतरयोग બાવા.:- પક્વાનામ્ માસ્ત્રનામું સમાણાઃ = પન્ન+
समाहारौ। तत्रोद्भूता वयवभेद इतरेतरयोगोऽत एवात्रावयद्वित्व મ7િ+%= (વિકલ્પ નપુ.લિંગ) =પદ્મમમિ
बहुत्वापेक्षया द्विवचन बहुवचने । चैत्रश्च मैत्रच चैत्रमेत्री પક્ષે (સ્ત્રીલિંગ) = ૫મી
पश्यतः । चैत्रमत्रदत्ताः पश्पन्ति । न्यग्भूतावयवभेदस्तु समा0 ત્રિસધ્યમ્ ત્રિરત્ર કેમ થયાં ?
हाराऽतस्तौकवचनमेव । धवखदिरपलाशम् । માત્ર નપું અકલિંગ :- ત્રિકૃમિ હળાનાથ
વૃત્વ :- (ધ :- લધુપ્રક્રિયાની समाहारः इति त्रिसन्ध्यम्
વૃત થોડી લાંબી અને જટીલ છે તેથી અહીં માત્ર ત્રિલિંગ :- ત્રયાગામ ટાનામ્ કમાન્ડ
પ્રથમ સંક્ષેપમાં વ્યાખ્યા રજુ કરેલ છે.) રૂતિ રિક્ષા (: ગણથી રૂઢિગત છે)
“ન કાર શબ્દના પ્રયોગ સાથે બે અથવા વધુ પદે
જોડાયેલા હોય અને તે સર્વોત સાથે સાથે બતાવતા ૪ અનુવૃત્તિ :- નવ ટુ-૬-: સહિરે ૭૩/૯૮
હોય તે - તે દૂત્ સમાસ બને છે. થી સમજદારે
ફતર દૂ- દરેક પદોનુ સમાન મહત્વ - દરેક પદ કવિશેષ :- 0 સા સાથથયાત ૭/૩/૧૧૮
સ્વતંત્ર - આ સમાસ બહુવચનમાં હોય છે. તેમજ એ સૂત્રના બાધક તરીકે આ સૂત્ર બનેલ છે તેથી છેલા નામની નવિ આખા સમાસની જાતિ બને છે. મદન નો પ્રશ્ન થશે નહીં.
रामश्च लक्ष्मणश्च = रामलक्ष्मणौ 0 દ્વિગુ કેમ કહ્યું ?
સમાદાર :- દરેક પદોને ભિન્ન અર્થ હોય. બધાં મમતાનિ મહાનિ તિ સમ: - આ દિગુ સમાસ પદને સમૂહ કે સામટો વિચાર દર્શાવવાનો હોય તે નથી માટે ગ્રહન ને મ ન લાગે પણ તપુરુષ સમાસ આ સમાસ નપુસક લિંગ ધારણ કરે છે. છે તેથી સ ા સટ્ટા... થી અત્ પ્રત્યય લાગીને आहारश्च निद्राच भयं च = अहानिद्राभयम પ્રદન નું મન થયું
પ્રક્રિયાની વૃત્તિને અર્થ :- નામના નામની 0 સમાહાર કેમ કહ્યું ?
સાથે ના અર્થમાં સમાસ થાય છે. વિત્ત દ્વાભ્યામ્ ૩લાગ્યો ફ્રીતઃ = ટૂથક્ષા – અહીં મુ: મિતે
_ અહી: . તેિT વિષય હોતે તે (સમાસ પામતા પદાર્થોનું ૬/૪/૧૫૦ થી રૂ પ્રત્યય લાગે છે, અને અનાદ્રિ વિશેષણ વિશેષ્યને આવરીને સાથે ઉચ્ચારણ - ૬/૪/૧૪ થી લેપ થયે છે.
કરવું તે સાવિત આ સમાસ દ્વન્દ સમાસ [૫૭]
કહેવાય છે. દ્વ સમાસ:- સરખે સરખા બે કે તેથી વધુ નામને
૨ કાર ચાર પ્રકારે છે. -
(૧) સમુચય ચાર :- એકજ દ્રવ્યમાં ક્રિયા-કારક વિગ્રહ ન કાર યુક્ત કરવાથી % સમાસ થાય છે.
ગુણનું તુલ્યકક્ષાપણા વડે એકઠું કરવું તે તેના રૂતર, સમર અને શુક્રવ એવા ત્રણ પ્રકારો
( પ્રધાન અને ગૌણ ન હોય પણ બને છે. – વિશેષ છણાવટ સુત્ર : ૭૫ માં આપી છે.
સમાન હોય તે તુલ્યકક્ષા કહેવાય) (૭૫) વાર્થ : સાત્તિ ૩/૧/૧૧૦ સમુચ્ચય ક્રિયાનું ઉદા. :- રૌત્રઃ દતિ પતિ ૨ * સૂત્રપૃથ) :- ૨ બ ડ્રઃ –૩ર્તા અહીં મૈત્ર કર્તા છે. પતિ અને પતિ બન્ને

Page #95

સમારા પ્રણ
ક્રિયા છે. ચૈત્ર માટે અને ક્રિયા તુલ્ય છે તેથી મેધાને જોડનાર ૨ કાર સમુધૈવ કહેવાય (સમુચ્ચય દ્રવ્યનું ઉદા :- રાજ્ઞઃ નશ્ચિ બચ્ચ અહી રાજ્ઞનું રૂપ એક કારકમાં અને અશ્વ રૂપ બે દ્રવ્ચે રહેલા છે.
પટતઃ
0 સમુચ્ચય કારકનું ઉદા. :- ૌત્રો મંત્રસ્ત્ર એક પતિ ક્રિયામાં ચૈત્ર અને ચૈત્ર બે કાર છે, સમુચ્ચય ગુણનુ ઉદ્યા :- अत्रम् शुक्लश्च कृष्णश्च એકજ દ્રવ્યમાં શુકલ અને કૃષ્ણરૂપ એ ગુણછે, (૨) જીવાપય વહાર :- ગૌણ-મુખ્ય ભાવ વડે એક દ્રવ્ય ક્રિયા વગેરેની વાત.
દક્ષેશ્વરાષ્ટધ્ધ ત્રીયતામ્ = પીપળા જુમા-વડજીએ આ અનુક્રમ ક્રિયા છે. સકાર
[402]
(૭૬) સમાનામને
बटा । भिक्षाम् अट गां च आनय હે ભાળક! ભિક્ષા માટે ક્રૂર અને ગાયને લાવ – આમાં ‘ભિક્ષા લાવવી મુખ્ય ક્રિયા છે. રસ્તામાં ગાય’ મળે તે લાવવાની ગૌણ ક્રિયા છે. તેથી અહી જે ૬ કાછે તે બાય છે – સહેાકિત અભાવે સમાસ ન થાય (3) इतरेतर चकार :- પરસ્પર એકજ ક્રિયા તરફ જે દ્રવ્યા. બીજાને અપેક્ષીને કર્તા વગેરે સમ્બન્મથી કરાય તેવા દ્રવ્યાનેા જ પ્રગટ અવા અવયવ ભેદવાળા મુહુ તે કરેસર ચાર કહેવાયછે. દા.ત. રૌદ્રશ્ચ મૈત્રશ્ર હટમ્ શ્રુત: (એ નામ છતાં તે દ્વિચન કે બહુવચનમાં વપરાય અને વધુનામ હોય। બહુવચન થાય) અહી ઘટ કરવા એ ક્રિયા છે બન્ને ઘા કરતા હાવાથી કર્તાપણા વડે ક્રિયા સાથે સંબંધ છે સમુહુ એ પ્રકારે છે :- (૧) પ્રગટ અવયવ :-- જે પોતાના મૂળ ભેદમાં રહે તે જેમકે :
=
શેવઃ ૩/૧/૧૮ * સૂત્રપૃથ :-- મમનામુ ર્ટોન જ રોષ: * વૃત્તિ :– સુહાર્યાના વન્ત્ર: : શિતે ડયે નિવસન્ત वश्व कुटिलश्च वत्रौ, कुटिलौ वा । " વૃદ્ધ :- તુલ્ય(સમાન) અથવાળાં * સમાસમાં એક પશ્ન રહે અને બાકીનાં પદાનું નિ તન થાયછે. (આ સમાસઃ રોપ વ્રુન્દ્ર કહેવાયછે) જેમકે:- વક્ત્ર ટિશ્વ કૃતિ વો અથવા ટિટો = એવાકા (અહીં બેમાંથી એક પદ ચ કે યુતિ રહે તે દ્વિવચનમાં આવે) * અનુવૃતિ:-ચાર્જેટä: સહેતો ૨/૧/૧૧૭ થી રૃન્દ્ર
|
ા વિશેષ :- 0 અન્ય ઉદાહરણ
|
સિસન્ન ગુરુને શ્વેતત્ર = સિતા: વસે ગુા: વક્ષે વેતા: = ધોળા
ક્ષેત્રના ગ્રહણથી રૌત્ર જ આવે અન્ય કઇ નહી (ર) અપ્રગટ અવયવ :- જે ધાતાના મૂળ અર્થ માં રહે અને ન પણ રહે જેમકે :- વા−ડાળી વૃક્ષના અર્થમાં અપ્રગટ અવયવ છે પણ રાવા પેાતાના અર્થમાં પ્રગટ અવયવ છે. (૪) સમાહાર ચાર્ :- એકજ ક્રિયા પ્રતિ કર્તા વગેરેના સમ્બન્ધ થી સમુદાય પ્રધાનવાળા જે કાર તે માંદાર ચાર કહેવાયછે જેમકે:
0 હિતાની પક્ષે રસ્તાને લાલ આંખા
Eare raदिराच पलाशाच एतेषाम् समाहारः इति खरिपाम् ગમે તેટલા નામે હાય તે પણ સમાસ નપુસકલિંગ એકવચન થાય

-
=
ge
ઉપરોક્ત ચાર પ કારમાંથી પ્રથમ એર્ કારમાં સમાસ થા નથી કારણકે ત્યાં રહેવિત નથી. છેલ્લા બે માં સમાસ થાય છે
મૈં વિશેષ :- 0 ‘નૃત્ય’’ વિવેચન યુક્ત છે બૃહન્યાસનાં ન્યાસાનુસન્માન નીજ વૃત્તિ અત્રે સમાવિષ્ટ છે. તથા સ્પષ્ટીકરણ માટે સરળઅથ પણ ‘નૃત્ય’’ માં આપેલા છે
0 ઉદાહરણ :
ક્ષક્ષ પોષસ્ત્ર = હસયોષો = પી પળેા અને વડ વાર્ વ વ ચ = વાચનમ્ = વાણી અને ત્વચા 0 સàાપ્તિ કેમ કર્યું ?
=
ગ્રામ મા રમŕય: = દરેક ગામ સુંદર છે અહીં ‘વિપ્સા’ છે.
-
0 સમાનાથ* કેન કહ્યું ?
શોધો 0 માત્ત કેમ
બંને જુદા અવાળા છે. શું ?
વજ્રન યુતિને ચઃ બેંકને જુએ અને કુટિલ તે જુએ અર્થ' સમાન છે. પણ ક્રિયા ક્રમશઃ છે. - સંદેશ નથી.
[402]

Page #96

(૭૭) શ્યામાત્રમ ધ્યેયઃ ૩/૧/૧૯ * ત્રપૃથા છાટો -સુર્યેય: * વૃતિ :- સર્વાટિયુ મુલ્લાનાં મન શનામળ્યે शेपः स्यात् सङ्घयेयवाचिशब्द वर्जयिता | अक्ष अव अव-अक्षाः । शकटापशकविभीतकाः । તુ મૃત્ય :- અધી સ્યાદિ વિભકિતઆમાં જેના સર્માં રૂપે! થતા ાય તેવા ભન્ન (અલગ-અલગ) અર્થવાળા નામેા પણ એકાપ થાય છે. (એક બાકી છે – ખીજા નિવૃત થાય) આ નામામાં કોઇ નામ સંખ્યા ગાધી હોવું જોઇએ નહી. જેમકે:
અક્ષ=ગાડાની ધરી, =પાસા અક્ષ=બહેડા નું ઝાડ
ૐ અનુકૃત્તિ:-- (૧) સમાનામÁવ: ૩/૧/૧૧૮ થી વ
(૨) વર્ષે ન્દ્ર: મહેસૌ ૩/૧/૧૭ થી સદૈાન્તિ
अक्षय अक्षय अक्षश्चइ अक्षाः
થી હરાવ
અહીં ભિન્ન ભિન્ન અર્થ વાળા સમાન ગુદેશ છે તે ત્રણે શબ્દોના સાતે વિભકિતના રૂપે! |
(૨)
સમાન છે.
5 વિશેષ :- () સ્થા” કેમ હ્યુ
પેમાં
0 શબ્દ સમાન હોય પણ સાતે ભિતિના સમાનતા ન હોય ત્યારે આ સૂત્ર ન લાગે ! ત. માતા--- માતા માત=માપનારે, માતૃમત 1-એનુ માતરે થાય છે, ભીનુ મહારો થાય છે. કેમકે એક માતૃ શબ્દ છે બીજો માતૃક્ થા તૃ અનેક છે,
() સચ કેમ હતું ?
=
વૃધ્ધ ખચ = એક-એક અહી. જૂ શબ્દ એક પદાથ એમ સંધ્યેયને સૂચક છે.
0 स
= સંખ્યા તે બીનનું વિશેષણ કરીએ તો ધ્યેય કહેવાય અને વિશેષણ કરીએ તો મરૃખ્યાવાચી કહેવાય. સુત્રમાં સ યેય એ કમ નિર્દેશ કર્યો છે.
તેથી સવારી માં સમાસ રોજ, विशतिश्व विंशतिश्व इति विशती नवतिश्च नवतिश्व नवतिश्च इति = नवतयः
[૫૦૩] (૭૮) સાતિઃ ૩/૬/૧૨૦
* સુત્રપૃથા :- ત્ आदि:
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા *દાત :- અર્ચન સહેાતો હાવિ શિવતે । મિથઃ સૌ નું થથાવરમ્ | સ ચ ચૈત્રથ-તૌ સ પ થત્ર-યો
ન નૃત્ય :- તંદ્ વગેરે શબ્દોની બીજા નામેા સાથે સહેત હૈાય ત્યારે દૂ વગેરે એકલાં છકી રહેછે (અન્ય નિવ્રુત થાયછે) દ્િ વગેરે માટે જુએ સૂત્ર ૧/૪/૭ સ્વરા. પુ. સૂત્ર ૧૬]
-
स च चैत्र સૌ તે અને ચેત્ર (અહીં ચૈત્ર પત્ર નિવ્રુત થાય છે.) स च यश्च = यौं
તે અને જે (અહીં સ
નિવૃત થાય છે)

અનુવૃ તે :- (૧) સમાનામાના શેત્રઃ ૩/૧/૧૧૮
વોયન્ત્ર: સહેતી ૩/૧/૧૧૭ થી સદેશવિત
5 વિશેષ :- 0 યવાવિ, સત્, પ્, યવ્, સમ્ , હા, ટ્ટિ. યુાર્, અમદ્, મન્ત્રતુ, વિર્ ૬૨મ્ ૭/૪/૧૬૯ પરિભાષા મુજબ પર રહેલા વગેરે દશેય રહેછે. તેવીજ સ્ ૧ યશ્વ માં ય થયું અને હવે સુ ખ્યાલ માં થમ થયું,
तद्
પ્રમ, }} =
એકે बहुलम् અધિકારથી ક્રમમાં પછી આવે તેજ શેપ બને તેવું ન પણ થાય.
દા.ત. માન્ ત્ર અહંન્નેં = आवाम्
(0) अयम् च एपश्च इति इमौ
0
આ સૂત્ર ન્દ સમાસનુ બાધક છે. જે આ સૂત્રન હાય તા સ પૌત્રક્ષ = તૌત્રૌ એવા અનિષ્ટ સમાસ થાય.
ઉ જે વિગ્રહ વાયમાં ત્રણે લિંગ હોય તે સમાસ કયા સિંગે કવે. ?
જો ત્રણે લિંગ હાય તો નપુસકલિંગે કરવા. * સાવ સવો ચ = તાનિ થશે,
શ્લોકા મુજબ સ્ત્રી. પુ. માં પુલિંગે સમાસ થશે. સ્ત્રી-નવુ. માં નવુ. લિંગે થશે, પુ−નપુ. માં નપુસક
લિંગે ચો
0 મુન-યુયો'માં સ્ત્રીલિંગે સમાસ કેમ થયા? 0 ૬ન્દ્ર સમાસ છે તેથી ઉત્તરપદ મુજબ લિંગ ચશે.
[૫૭૪ ]
.
.
O .
હૈમ સિંગાનુશાન પરિભંગ - શ્લાટ : ૩ स्त्रिपुं नपुंसकानां सहवचने स्यात् परं लिङ्गम्

.

Page #97

علی
સમાસ પ્રકરણ
भ्राता
(૭૯) શ્રાવપુત્ર: વમૃત્યુઝિમઃ ૩/૧/૧૨૧ * વૃત્તિા ઃ- વલાવિમિ: સહારો આત્રાવિ: શિષ્યતે। चस्वसा च भ्रातरौ । पुत्रश्च दुहिता चपुत्रौ । “શ્વસુર: બ્રૂમ્યાં વા” રૂ/॰/૬૨૨ શિવંતે । શ્વસુરો, શ્રધÎ । પિતા માત્રા વા” ૩/૨/૨૨૨ | શિ་તે पितरौ पक्षे
6.
મૈં નૃત્ય :- ઘણું = (હેન) વગેરે શબ્દા ની સહેાક્તિ હોતે છતે વ્રત્ત (ભાઈ) વગેરે એકશેષ રહેછે. ('બહેન' અવાળા શબ્દે સાથે ભાઇ? અર્થ વાળા રાખ્મની નહેકિતમાં ‘ભાઈ અવાળા એકોષ રહેછે. ‘પુત્રી’ અર્થવાળા ની રહેાકિતમાં ‘પુત્ર' અર્થવાળા શબ્દ એક શેષ રહે છે.)
" भ्राता च स्वसा च =
0
- અતો = ભાઇ બહેન पुत्रश्च दुहिता च = पुत्रौ = પુત્ર - પુત્રી *અતુલા :- (૧) સમાન મર્યાદા ૨: ૩/૧/૧૧૮ થી જ વ
(૨) વાર્યુ ન્ત્ર: સદાૌ ૩/૫/૧૧૭ થી સહીત
વિશેષ :- 0 મૂત્રમાં બ.વ. પર્યાયવાચી શબ્દોના ગ્રહને માટે છે, જે કે :सादयश्च स्वसा च = सद ભાઈ–બહેન માતા ચ શિનિશ્વ ગ્રાતા = ભાઇબહેન
=
શૈષવૃતિ :- (૮૭) શ્ર૩: - તંવા ૭/૧/૧૨૩ ત્ર રાખ્ત સાથે વસુર શબ્દની સહેતિ હોય ત્યારે સુર શબ્દ વિકલ્પે બાકી રહે છે
શ્રૂત્વ મુત્વ =
સસરા
[૮૨] (૮૮) વિત્તા માત્રા વા ૩/૧/૧૨૨ માતૃ શબ્દ સાથે સહેાક્તિ હોય ત્યારે વિસ્તૃ શબ્દ વિષે બાકી હે છે. माता च पिता च = વિસરા વચ્ચે માતાપિતî = માબાપ (વિકલ્પ માટે નુએ સૂત્ર ૮૦-૮૧)
[૧૮૩]
[404]
(૮૦) માતર વિતવા ૩/૨/૪૭
* વૃત્તિ :- मातृ पित्रो ऋतोऽरा वा निपात्यः मातरन्तिरौ । पक्षे
H નૃત્ય :- માતૃ-પિતૃ ના દ્વન્દ્વ સમાસ માં વિકલ્પે ૠ ને નિપાતન કરાયછે. (વિકપે જુએ સૂત્ર ૯-૮૧)

मातरौ पितरौ
મામાપ
माता च पिता च = (પક્ષે પિત્તૌ સૂત્ર : ૭૯ મુજમ્, પક્ષે માતાપિતો સૂત્ર ઃ ૮૧ મુજ)
૮૧
E વિશેષ :
0 માતર વિતરવા એ શબ્દરૂપ • પુઞક એકવચન નિર્દેશે છે. તે ઉત્તરપદના ગરમાવ અભિવ્યક્તિને માટેછે. તેથીજ માતરવિતરામ્યામ્ સિદ્ધથયું.
[409]
(૮૧) આ વ્રુન્દ્રે ૩/૨/૩૯
* વૃત્ત :- નાં દૂરૢવિદ્યાયેનિ સમ્બન્ધે પૂવ વવક્ષ્ય आ. स्थात् । होतपोतारौ । मातापितरौ
7 “પુત્રે” ૩/૨/૪૦ ઃ સ્ત્રાત્। વિતાપુત્રો | માતાपुत्रौ होतादुत्रौ ।
देवताद्वन्द्वे पूर्वपदस्यात्वादिकं वक्तव्यम् । सूर्याचन्द्रमसौ । अग्निपमौ ।
મૈં વ્રુત્ય :- દ્વન્દ્વ સમાસમાં આવેલા ઝ્ડ કારા. નામથી વિદ્યા અને યાનિ સમ્બન્ધ હાયતા પૂર્વપદના (ઋના) આ થાય છે. વિદ્યાસમ્બન્ધ :- होताच पोताच = हेोतापोतारौ
શ્ર્વ વિશેષ :- જ્ર કારા. કેમ કહ્યું ? ગુરુશિયો = આ શબ્દ ઋ કારા, નથી, વિદ્યાયેાનિ સમ્બન્ધ કેમ કહ્યો ?
શ્રી વિકલ્પે ધબૂચૌસાસુ- |
0
ઋતુ ભારચિતાર]=કરનાર-કરાવનાર અહીં વિદ્યાયનિ સમ્બન્ધ નથી.
=
યજ્ઞ કરનારા.
યાનિ સમ્બન્ધ = માતા ચ પિતા = मातापितरौ * અનુવૃતિ :- ૬ાં વિદ્યા યાનિ સભ્યશ્વે ૩/૨/૩૭

શૈષવૃત્તિઃ– (૮૯) પુત્રે ૩/૨/૪૦ જો પુત્ર ઉત્તરપદમાં હોય તે ક્રન્દ્ર સમાસમાં રહેલ અન્ય ઋને આ | થાય છે. તે વિદ્યા કે યોનિ સંબંધ હોયતે पिता च पुत्रश्च = पिता पुत्रौ माता च पुत्रश्च = माता पुत्रौ होताच पुत्रश्च =
}
યાનિ સમ્બન્ધ
દાતા-પુત્રૌ – વિદ્યાસ બંધ [૧૮૪] (૯૦) વેસવાણુ દેવતાનામ્ ૩/ર/૪૧ વેદમાં એક સાથે સાયે નામેાના દ્વન્દ્વ સમાસમાં પૂર્વ પદ ના અન્ત્યને થાય છે. વાયુદેવતા એ વજીને આ સુત્ર લાગશે. સૂત્ર ચન્દ્રમા ન=સૂર્યવન્દ્રમૌ [૧૯૫]

Page #98

૮૨
વિકલ્પ પ્રાપ્તિ ન થાય. 0 ધૈ: કેમ કહયુ ?
(૯૧) ૐ. તેમ-ત્રÌડને ૩/૨/૪૨ વેદમાં એક સાથે સભળાયેલા અને વાયુદેવ સિવાયના અગ્નિદેવના નામેાના દ્વન્દ્વ સમાસમાં વેશમ અને વળ ઉત્તરપદ હાયતા નિગેશ્ર્વ નરશ્ર તિ -નૌ શબ્દને દૂલ રૂ કાર દી' થાય છે અવિવેામહ્ત્વ=| ભિન્ન છે માટે સમાસ ન થાય. अग्निषाम [૧૮૬]
[૫૭૭ ]
(૮૨) પશુ-471નમ્ ૩/૧/૧૩૨
* વૃત્ત :- પનાં વર્ઝમઃ સહ વ્યસનામાં વ્યસ સન્દ્વન્દ્વવત્ (હાર્થો) વાસ્યાત્ ।ગેશમંદિવી ! वृतम् दधि ।
=
વિદ્યુતમ્ પક્ષે |
TM વિશેષ :- 0 આ સૂત્ર મુબ પશુવાચી ના વ્યંજન વાચી નામ સાથેજ સમાસ થાય-અન્યથા
નહીં

ીિ “તરું તૃળ ધાન્ય મુખ્ય પશ્ચિળા વે' ૨/૨/૧૨૨ વૈશા'તા વત્રોધમ, ધ પ્રોધ: । કુશારામ્ कुशकाशाः । तिलमाषम्, दिलमापाः । शरौणम् शशेणः । હસનુમ્ , હું સગુાઃ । “સેન, હ્યુન્સુનામ્ ૩/૬/૪૨૮ बहुत्वे स्वैइन्द्रो नित्यमेकार्थं वा । अश्वरथम् । युकालिक्षम् ।
“પ્રાણિર્યાાળામ” ૨/૨/૬૨૭ નિવસ્ત્ર છ ૨/૨/૧૮૬ | હસ્તવામૂ મા વિશ્વમ્ । હે નમ ! “વધાવિ:' ૨/૪/૨૪૪ । વામિયાત્િ “ન ષિષય ગઃિ ૩/૨/૨૪” વષવ । ‘સ થાને” ૨/૨/૯૬ । દ્રા ગામહિવા:।
ધ નૃત્યથ :- પશુઆનેા પશુવાચી નામ સાથે અને વ્યંજનાને વ્યંજનવાચી નામ સાથે થયેલા દ્વન્દ્વ સમાસ વિકલ્પ એકવચનમાં થાય છે.
શ્રુજતુ :- યુાથ હિન્નાશ્ર=યુજિલ્લÇ=જુ અને લીખ દ્વિપ તિગેટિવમ્ વિકલ્પે | (સૂત્ર ૩/૧/૧૭૪ અલગ બનાવતા વિકલ્પે નિવૃત થાય છે) गोमहिषौ = મળદ અને પાડા
પશુ:- ચૌ
વ્યંજન - ધિ ૨ ધૃત શ્વ ધિકૃતે દહી અને ઘી
ગ્ન અનુવૃત્તિ :- (૧)
ટાયમી ૨૩/૨/૧૨૮
થી વ
(૨) વિધિનામ દ્રવ્યાનાં નવા દાઃ સ્વૈ: ૩/૧/૧૩૦ થી नवा द्वन्द्रः स्वैः
હૈ રોષન્નાા :- (૯૨) તરું તૃળ ધાન્ય મૃત પક્ષિળાં દુä ૩ ૧/૧૩૩ બહુવચનવાળા અને પરસ્પર સજાતીય એવા તમ, તૃળ, ધાન્ય, મૂળ, ક્ષુ વાચી શબ્દોને વ્રુન્દ સમાસ વિકલ્પે એકવચનમાં થાય.
तरुः- धवाश्च न्यग्रोधाच = धवन्यग्रोधम पक्षे धवन्यग्रोधाःપીળે અને વડના વૃક્ષ
कुराकाशम् पक्षे कुशकाशाः
तिलमाषम पक्षे तिलमाषाः
T: કુરાય ધારાધ હભ અને કેસના તરણા ધાન્ય:- તિાસ્ત્ર માધ
તલ-અદ
0 અશ્વત્ર મણિશ્વ આ સૂત્ર લાગે કે નહીં ? ન લાગે, કેમકે તે નિત્ય વેરવા છે. તેથી નિવૈશ્ય | ૭/૧/૧૪૧ થી અશ્વમહિમ્ થાય પણ આ સૂત્રથી
અભિનવ ભક્યુપ્રક્રિયા
ગાય પશુ છે, માસ
-
રોગમ્ પક્ષે શા: એક
मृग:- शशाश्च एगाश्च - કારના હરણા पक्षिः- हसाश्च शुकाच - शुकपक्षे हंसकाः હસ અને પેપટ [૧૮૭] (૯૩) સેના જીવ્ર નન્નુનામ્ ૩/૧/૧૩૪ સેનાના અંગવાચી નામેા તથા ક્ષુદ્ર જન્તુવાચી નામેાને બ.વ. વાળા સજાતીય નામેા સાથેને દ્વન્દ્વ સમાસ એકવચનમાં થાય છે, સેનાંગ :-- બ્રાનેં થામ્ચ = અથમ્ અશ્વ અને
થ

[૧૮]
(૯૪) પ્રાળિ સૂર્યાનામ્ ૩/૧/૧૩૭ પ્રાણીના અને વાતના અગવાચી શબ્દને સાતીય શો સાથે દ્વન્દ્વ સમાસ થતાં એક્વચન થાય છે. પ્રાપ્ય :- ઉ ચ નાસિા = = 'નાસિયામ્ =કાન અને નાક
तूर्याङ्ग :- मार्दङ्गिकाच पाणविका
માય ફ઼િ-[૧૮૯]
–
વાળવિશ્વમ્ = મૃદ ગઢોલ વગાડનારા (૯૫) નિત્યકૌસ્ત્ર ૩/૧/૧૮૧ જન્મથી જ નિત્ય વેર વાળા નામાં સત્ત્વતીય નામેા સાથે દ્વન્દ્વ સમાસમાં એક વચનમાં આવે અફિલ્મ્સ નવુજવ અહિનદ્ગુરુમ્ =સાપ ને િ યા [૧૯૦] (૯૬) નવગતિ :- ૩/૧/૧૪૪ નવશ્ર્વ વગેરે શબ્દો ન્દ્વ સમાસમાં એકવચનમાં આવે છે.
=
=

Page #99

યે)
સમસ પ્રકરણ જોક ૩૫શ્ચ=ાવાશ્વકૂ = બdiદ-ડે
Eણ શષવૃત :- (૯) ત્રિચાઃ સો ટૂલ્તાય (વાશ્વાઢિયાળઃ- મધ્યમવૃતિ ભા ૧ પૃ ૧૬૪, બૃહદ્ | ૭ ૩૯૬ % તથા કર્મધારય સમાસવાળી સ્ત્રી પછી ન્યાસ પૃ. ૨૪૮ પર જુઓ)
[૧૧] આવેલા પુસૂ શબ્દને ગત સમાસાન્ત થાય છે સીપુ નૂ+
આવેલા પ મ તે રાત્ર (૮૭) ન પિચ સાદ્ધિ ૩ ૧૧૪૫ ઢધવા: વગેરે
મન્ = સોપુ સૌ
[૧૪] ધ સમાસમાં એકવચન વાળા થતાં નથી, ઢfધ વ વવ ઐ= (૧૦૦) અનામ, , પેન્શન, વા-મના વિ ાસ (વરાર્થનાનામ્ થી મા?િ હતી તેને ઘિ દેત્ર ત્રિકa - નત્તfa - કવિ - રુદ્ધa
વર્ણવ - અક્ષય -ટૂરવમ્ ૭/૩/૦૭ આ બધા (મા િશબ્દથી અન્ય સમાસ – બૃહદ્વૃત્ત . ૨૫૦. | સમાસે હૃદ્ધ સમારે છે તે પ્રત સમસાન્ત નિપાતન મધ્યમવૃત્તિ ભા. ૧ – પૃ ૧૬૪ હેતુએ) [૧૯] ] થયા છે (૯૮) વાર ૩/૧/૧૬ | * પદ કે ઉનઃ પદમાં
વામન = વાણી-મન વતા પદાર્થોની સંખ્યા ગખ્યમાન હેતે તે ધન્ડ
કારત્ર: દિવસ-રાત સમાસ એકાય તે નથી ટા & કવિ = ઢસા 1 મન્નિા : = દશ | બળદ ને પાડા ( કુ ઝન નામ થી પ્ર પ્તિ હતી છતાં ?
કદ્ધમાં પૂર્વપદ નિયમ સંખ્યા વિદ્યમાનતાએ નિવેધ માટે મા સુત્ર છે) [૧૩] ! ૮૪, સ્ટવૃક્ષારવીસુતારાવસ્થામવાનું
૩/૧/૧૬૦ [પ૦૮]. (૮૩) રપ-૨--: જમાકરે ૭૩૯૮ જ મુત્રપૃથળ :- ઢઘુ અક્ષર ઐ-સદ્ધિ રુત – સ્વરાજ
- - ૨ બર" #મ્ * વૃત્તિ :- ઇત્તાત્સમ હીર :ઢત થાત્ / ચા
જ વૃતિ :– ૮દવાર વિવારેવાન્ત', સ્વवचम् । सम्पद्विपदम् । बारित्वपम् । छोपानहम् । - I ત્રીજુ વીનસે | પ્રારાત્ર: | રાત્રિવિન |
कारान्तम् , अल्पस्वर, पूज्यवाचिचैक द्वन्द्वो प्राक् स्यात् ।
કરમ, વતિનુત, વાયુતીયમ્ | અક્ષરબ્રમ્ | " नक्सन्दिवम । अक्षिवम् । दागवमित्यादयोऽदन्ता द्वन्द्राः
ગ્રોધમૂ | શામે ! રાધ: |
ક વૃયર્થ - લઘુ અક્ષરવાળું (સ્વરવાળું) ક વૃભર્યો :– ૨ વર્ગો ૬ અતવાળા સમાહાર દ્વન્દ સમાસથી 31 પ્રત્યય થાય છે.
છે નામ સર્વ શબ્દને વર્જીને હૃદ્ય રુ કારા. અને ૨ વર્ગ :- ઘા ૨ રજૂ ૨ = વાયર્ +7=
૩ કા નામ, આદિમાં સ્વરવાળું મ
કારા નામ, અ૫ સ્વરવાળું નામ અને પૂજ્ય વાવરા = વાણી અને નવા
અર્થ વાચી નામ, હૃદ્ધ સમાસ માંએક પહેલું ૬ = સારા વિપ = મ પ વિષ +
(પૂર્વપદમાં) આવે છે. – સંપત્તિ અને વિપતા
= = હાથ૬ = વાક્ય યિ = રવિપw = વાણિરૂચિ ! (૮૭) વવ શમ્ ૨ =
જ મસ્તક (અહીં જ શબ્દમાં બેસ્વર, બે વ્યંજન હ = છત્ર ૩ઘાન ૨ = છ વન = છત્ર-જોડાં
છે છે પૂર્વમાં જ કાર લઘુઅક્ષર છે. – શી માં + અનુવૃત્તિ:-(૧) {1:વધાન છે' ૩/૭૬થી પ્રત્ એ સ્વર છે પણ પ્રથમ ગુરુ અક્ષર છે માટે (૨) ત્રિવાઃ પુ સેના દ્વારા 9 ૯ ૬ થી ઢંત્
૪ પ્રથમ મુકયું). ક વિશેષ :- 9 મનહર કેમ કહ્યું ? (૪) gf સુત -- પતિ સુતૌ પતિ અને પુત્ર
(૩) વાયુa Rાયમ ૧ – વાયુતાયકૂપવન–પાણી સમાસ નથી માટે અત્ સમાસ ( ન થાય.
(1) અત્રમ ૨ શત્રમ -અત્રરાસ્ત્રમુ=અત્ર 0 દૃ કેમ કહ્યું ?
અને શત્ર ga વાનં: સમતા = પત્ર : અહી 7 વાયા સમાહર | (1 at) ઢષ્યવધક = cક્ષન્યોધૌ == ૩/૧/૨૮ થી દ્વિગુ સમાસ છે.
પીપળે અને વડ

Page #100

૮૪
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા (1) અઠ્ઠા ૨ સેવા ૫ - શ્રદ્ભા – શ્રધા | | ફાગણ અને ચત્ર–બન્નેમાં ફાગણ પુર્વ આવે છે. અને બુધિ-બેમાં શ્રદ્ધા પૂજનીય છે. માટે I':-- ત્ર દ્વાઈrશ્વ ક્ષત્રિય બ્રાહ્મક્ષત્રિય લોક શ્રધ્ધા પુર્વે મુકયું
ગણે નાનાં બ્રાહ્મણ પુવે આવે છે. * અનુવૃતિ :- (૧) પ્રથતા ૩/૧/૧૪૮ | સ્વાતૃ- રામ EU = રામr (1મ-બળદેવ थी प्राक्
અર્થ મા છે માટે તે પુર્વે મૂકાય) ધર્નાટિવું ૩/૧/પ૯ થી
જ અનુવૃત્તિ :- (૧) પ્રથમ પ્રા ૩/૧/૧૪૮ થી પ્રશ્ન ક વિશેષ:- 0 ઉપર જણાવેલા પાંચ પ્રકા
(૨) ધ
૩ /૧/૧૫૯ થી દ્વન્દ્ર રના નામો દ્વન્દ સમાસ થવાને પ્રસંગ આવે તે
I E વિરાગ :- મન શબદના ગ્રહણુથી ઈમ્ વ પરમ” પરિભાષાથી સૂત્રના ક્રમાનુસાર નામ પ્રથમ |
પ્રથમ છે જે પૂસૂત્રમાં હતું તે નિવૃત થાય છે. આવે. ‘શ્રદ્વા તરૂણી” અહીં અર્થ શબ્દ પ્રથમ આવે | Rછે શેષ :- (૧૦૧) મતૃતતા ૩/૧/૧૬૨ 0 સૂત્ર પૃથ ગ્રહણ કરતાં ‘વ’ વિદ૯૫ નિવૃત થાય છે
] જે નમે. માં સંખ્યાની દષ્ટિએ સરખા સ્વર છે, એવા 0 રવિ શબ્દનું વજન કેમ યું ?
{ નક્ષત્ર વાચી અને ઋતુવાચી નામે હૃદ્ધ સમાસમાં યથાसुतश्च सखा च = सुतसरवायौ पक्षे सखिमतौ
મન નો મૂકાય છે. 0 ઢગાદ્ધિ કેમ કહ્યું ?
નસત્ર:- કવેણા મૂરા = ઉટાકૂ = જયેષ્ઠાकुक्कुटश्च मपुरीश्च = कुक्कुटन पुयौँ पक्षे मयुरिकुक्कुटी
મૂના નક્ષત્ર (લઘુ અક્ષર વગેરે નથી)
ત્ર :- ચીકન વર્ષા = થીમવર્ષા = ગ્રીમ પછી 0 વમુપતિ ક્ષે વૃતિવનૂ કેમ થયું ? એકજ સમાસમાં સાથે આવેલ રૂ કારા ૩ ારા. ગમે (૧૨) સવા સમારે ૩/૧/૧૬૩ સમાસ માત્રમાં તે પૂર્વ નિપાત થાય છે. કેમકે “ qમ પરિભાષા સખ્ય વાચી નામ પહેલું આવે. રાવ ત્રવા = દિત્રા: ફુદત માં લાગતી નથી
(મા. ૩ ૭/૩/૧૨ ૮ થી ૩ સમાસાન્ત થશે હિટ 0 % કેમ કહ્યું ?
} : ૨/૧/૧૧૪ થી અન્ય રૂ લેપ)
[૧૭] વિષ્ટ ઘર = વિરૂદEાદુ: અહીં દ્વન્દ સમાસ નથી (૧૦૩) ધર્માથઢિપુર ૩/૧/૧૫૯ ધર્મા વગેરે દ્વન્દ માટે ઘણુ પૂવે ન આવે.
સમામવાળા શબ્દોમાં જે નામ પહેલું આવવા યોગ્ય 0 , 9 મે, વળા ત્રણના સમીરમાં કે ઈપણુ છે ક 1 હોય તે વિકલ્પ પહેલું આવે. પૂવ” નિપાત થઈ શકે છે. પછી નિરકમ થી તે છે ધર્મ સવં – ધર્મા પક્ષે અધમ – ઘમ शङ्खदुन्दुभिवीणाः पक्षे वीणादुन्दुभिशङ्खाः पक्षे शङ्कवीणा
અને અર્થ તુમય: એમ ત્રણે રીતે થઈ શકે છે.
રાક અર્થ-સાથો પક્ષે અઢી – શબ્દ અથ 0 ધર્મા, તાનાથ, રાજા, , નૈન્ય,
વરાત, મધુનિ, મુન્દ્રા વગેરે શબ્દા ધર્માદ્ધિ ગણના (૮૫) માત વર્ગ પ્રત્રનુર્ગમ ૩૧૧૬૧
સમજવી
[૧૯૮] જ વૃત્તિ :- મા.ઢિયાત્ર૪ જું થાન ઘાતુ I
[૧૧] 1 “મનૃતુહશ્વરમ્ ૩/૧/૬૨ ફુવેનને તુ સ્વરાળા भानामप्येवम् फलानो । ब्राह्मगायो । “सङ्गमा
(૮૬) -વશ-વિડકૂટા પડકા ૩૨૯૧ સમાસે રૂ/૨/૧૬ | Bત્રાઃ | “ધર્માર્યાદિg પ્રશ્નો વૃ ત :- તે સાધ: જે ઘટ્ટન્ત વચ્ચે ઘરનું ઘમિ: “રૂ ૨/૧ રૂનેન વર્ષાદિનિયમ - ધર્નાથ, , . રૂતિ દ્રા, વઢા | અધર્મો સાચો અર્થ કાઢી !
51 વૃ૯થે – દશ (અગિયાર) પેશ વૃજ્યર્થ :- માસ, વ, મ7 વાચી (સેળ પાણ7 ( છ દાંતવાળા) પદા,પહા(છ પ્રકારે) નામો દ્વધુ સમાસનાં યથાક્રમે પુર્વમાં મૂકાય! આ મારો નિપાતન કરાયા છે. માતઃ– જુન મૈત્ર = રાનૌત્રી = | પાડ = પરુ હતાચચ સ = gણ + 7 =

Page #101

સમાસ પ્રકરણ पो (ड। उ निपात नथी) + दह (वयसि...दत | 0 प्राक् शतात् भ यु ? ७/३/१५१ था दन्त ।। दत), (तवर्गचा द्विशतम् = "से - 249ी उत्त५मा शत्छे. १/3/३० थीदनी डसने ऋदित: १/४/७० थी
-शपात :- (१०४) चत्वारिंशदादौवा 3/२/८3 न मागम थतां) - पोडन् यु.
चत्वारिंशत् वगेरे शहे। त२५६मा होय त्यारे द्वि नो ० षइभिः प्रकार: - षोढा पक्षे पडूढा
द्वा त्रिने त्रयस् भने अष्ट नो अष्टा विधे याय षपु+धा - षो+धा (सङ्ख्या या चा ७/२/१०४ थी
द्वाभ्याम् अधिका चत्वारिंशत् = द्विचत्वारिंशत् पक्षे द्वाचत्वा घा), (तवाचवा' १/3/२० थीद्) - पोढा | रिंशत् = ताणाश पक्षे षषू+घा - (धुटस्तृतीयः धी षड्+घा - षङ् (१०५) अषष्ठीतृतीयादन्याद्दोऽथे 3/२/११८ + ढा - षडूढा
અર્થ શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય તે અને ષષ્ઠયન્ત કે તૃતીયાન્ત 卐विशेष :- 0 "२५४”
ન હે ય અ શબ્દને છેડે ? વિકલ્પ ઉમેરાય છે [42]
अन्+अर्थ:=अन्यार्थ पक्षे अन्यदर्थ =मालेमय [२००] (८७) द्वित्र्यष्टानां द्वात्रयोऽन्टाः प्राक् शतादनशीति
[423] बहुव्रीही 3/२/८२
(८८) परस्पराऽन्येन्योऽतरेतरस्याम् स्यादेर्वाऽपुसि * सुत्रथ0 :- द्वित्रि अयाना द्वा त्रयः अष्टाः प्राक् | 3/२१ शतात् अन्-अशीति बहुव्रीही
* सुत्रथ० :- परस्पर अन्यो-अन्य इतरेतरस्य आम् * वृत :- शतात्प्राक्सङ्खमा मुत्तरपदे द्वयादीनां
स्यादेः वा अपुसि द्वादय आदेशाः स्युः, न त्वशी, काहे विषये च ।
★ वृति :- एषामपु सि स्यादेराम् वा स्यात् । स्त्रियो द्वादश । त्रयोविंशतिः । अष्टानिशत् । अनशीति बहुव्रीहा
कुले वा परस्परां परस्परं भाजयतः । स्त्रीभिः कुलैर्वा परस्परां विति किम् ? द्वित्राः यशीतिः
परस्परेण भोज्यते । पु सिनु नराः परस्परं पश्यन्ति । त्रयोऽप्यमी - "चत्वारिंशदादौ वा" ३/२/९३ । द्वाचत्वारिंशत् ,
क्रियव्यतिहार विषया एकत्यपुसत्ववृत्तय इत एव सूत्र निदे". द्विचत्वारिंशत् । अन्याद्दोन्तोऽर्थेवा । अन्यदर्थः, अन्यार्थः।
शात् साधवः 卐वृत्यर्थ :- अशीति उत्तर५६ मत
- सनासे क्वचित्स्यादीनामलुप् स्यात् । “न नाम्येक्रस्वरा मीहि समासनाय त्या२ शत (स.) था वित्यत्तर पदेऽमः ३/२/९ । ती स्त्रियं वात्मान मन्यते ५ सय २५:भा (डाय त्या२ द्वि नुखीम्मन्यः. स्त्रियम्मन्यः । “ओजांजः सहे।ऽम्भस्तमस्त द्वा. त्रिनु त्रयसूसने अष्ट नुअष्टा ३५थायछे.
पसष्टः “३/२/९२ । ओजसाकृतम् । “आत्मनः पूरणे दाभ्याम अधिका दश - द्वीच दश च द्वि+दशा । आHar चतथ: । "पराSत्मभ्यां डे.: = द्वादश - यार
"३/२/९७ । परस्मैपदम् आत्मनेपदम् । “असत्त्वेड-सेः त्रिभिः धिका विशति= त्रि.तिः = त्रयस्. + | "३/२/२० । स्तोकान्मतः "पष्ठयाः क्षेपे" ३/२/३३ विंशतिः = त्रयोविंशतिः = वाश।
चौरस्य कुलम् । “पुत्रे वा” ३/२/३९ । दास्याः पुत्रः 0 अष्टाभिः अधिका त्रिंशत् - अष्ट+त्रिंशतू = |
दासीपुत्रः । “पश्यद् वागू दिशो हर युक्ति दण्डे" ३/२/३३ अष्टात्रिंशत् = यात्रीस
पश्यतो हरः । 'अदसोऽकाजायनणाः “३/२/३२ । अमुस्य 0 अनशीति भ?
पुत्रस्यभाव आमुष्यपुत्रिका । अमुष्यापत्यम्-आमुष्मायणः । द्वाभ्याम् अधिका अशीतिः = द्वयशीतिः = ज्यासी
'देवानां प्रियः "३/२/३४ । इत्यादि । “अद्-व्यञ्ना 0 बहुव्रीहि भ युं ?
सप्तम्या बहुलम् "३/२/९८ । अरण्येतिलकाः। युधिष्ठिरः । द्वौ वा त्रयोवा = द्वित्राः = ' मेत मत
"अमूद मस्तकात्स्वाङ्गादकामे “३/२/२२ कण्ठेकालः । બહુવ્રીહિ સમાસ છે માટે બંનેમાં સૂત્ર ન લાગે
उरसिले मा । क्वचिद्वा मनसिजः मनोजः । सरसिज 卐विशेष :- 0 द्वित्रि भ यु ? संराजम् । वाचस्पत्यादयो निपात्याः । समासे क्वचित् सकार पञ्चदश = ५४२ मही द्वि-त्रि तया.
नकारयोः षत्वणत्वे वक्तव्ये-मातृष्यसा, पितृष्यसा । निष्णः।
.

Page #102

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા નિકળત: 1 નરીઃ 1 “g"ાડu'' ૨ ૩ / રૂ ૨ કન્ય. 1 | 0 વાપુ સિ પછેદ બે રીતે થઈ શકે વાડપુસિ * નિ: સુવેઃ સમસુતે: “૨/૩ ૪૬ 1 1 1 ને ઘમ: 1 ] ન જાતિ સિવાય અને વાછgfસ - વિકલ્પ નરજાતિમાં ૬.ષમાં 1 સુષમા 1 વેTH: 1 નિ પૂ તે ટુ પૂતિ: ગુq -: તેમ સમજવું વિવુ તે: 1 15951-: ' ૨ / રૂ! ૧ ૪ ને માધ3 | શ ષવૃત્તિ :- (૧૦૬) ન નષેદાન વિદ્યત્તા * નિya'થે ; વિર #ર+1+ : વેનર | વડમ: ૩/૨/- નાન્સ એકસ્વરવાળ જે પૂર્વપદ ૨ ૩/૬૬ ના T 1 નિર્ધor 1:39 T I ! તેથી પર રહેલા 15 નો દ્ધિત પ્રત્યયાતે ઉત્તરપદ પર 31ર નામ વિરવળમ 1 + 5 ' 4TH | પ્રારંવૈશમ્ T લાપ થતો નથી - બારમાન સ્ત્રીયં મતે - ત્રી+ शरवणम् । रक्षुणम् । प्लक्षणम् । पीनावणम् ।
- - સ્ત્રીનૂન્ય – શ્રીમૂન્ય:-પતાને સ્ત્રી માને છે. ક વૃર્થ :- પુગિનિ ના યના પ માં |
વા:કરાર ૨/૧ ૫૫ થી વિકલ્પ બે રૂપ થયા તૂટ્યા TET, ડચ અને નરેનર ને લાગેલી ત મ મ ] ૫/૧૭ થી વિત
[૨૦૧] ચાર વિભક્તિને બદલે વિક૯પે આમ થાય છે.
(૧૦૭) કોડ: સાડWતમરતપસZઃ ૩/૨/૧૨ ત્રિથી થી પરસેવો, પર મે, 1ચન:= આ બે
આજસુ, અંજમ્, સહસ્, અભ, તમન્ , તપ, ત્રિએ અથવા આ બે કેળા ૫ સ્પર અક -
શબ્દથી પર રહેલા ટા પ્રત્યયને ઉત્તરપદ પર છતાં લેપ બીજાને ખવડાવે છે.
થતો નથી એનલા+મૂ=બેકલાકૃતમ્ બળવડે કરેલું 0 ત્રિમિ: 178 171 મે તે -
(ારશ્નકૃતા ૩/૧/૬ ૮ થી સમસ) [૨૦૨] સ્ત્રિઓ વડે અથવા કૂળ ઉડે કબીજાને
(૧૦૮) ચમન છે ૩/૨/૧૪ રમન શબ્દ થી પરહેખવડાવાય છે.
લાં ટા ને પૂર પ્રત્ય, રૂપ ઉત્તર પદહાય લેપ થત નોંધ :- પ્રથમ ઉદાહરણ બમ ના કામ કરે ! નથી, બારકના+નતુર્થ =ગારમનાતુર્થ: = પિતા સહિત પછી ટા (રૂન) નો જન્મ કય તેજ રીતે મૌર્] ચોથેસાપૂરો થી પૂરણ પ્રત્યકાન્ત થયું [૨૩]
ચામ, અન્ન, મિર્ વગેરે બધી વિભક્તિનો મામ] (૧૯) રામખ્યાં : ૩/ર/૧૭ વરૂ અને ગામનું થાય છે.
શબ્દથી પર રહેલાં હું ને ઉત્તરપદ પર છતાં સંજ્ઞાના 0 કેમ કહ્યું ?
વિષયમાં લે, ૫ થતું નથી. પૂરૌ+=+=qૌરવમ્ એજ તા: ૨T 1 = "પ પ ર જુએ છે. ] ते आत्मनेपदम्
૨૦૪]. 0 ઘરા સાડન્ચ, સુરતઃ ત્રણ રાબ્દા ક્રિયા-1 (૧૧૦) સાત્વે શેઃ ૩ ૨/૧૦ બસત્વ અર્થમાં વિધાન
તિહારના વિષયવાળા - અ કવચન વાળા | કરાયેલ (તાર.. જરને ૨/૨/૭૯) સિ ઉત્તરપદ પર પુલિંગ છે તેથી જ સ્વનિર્દરાથી ધિ કર્યો છે! છતાં લેપ નથી. દાત્ + અ = તે+મુત:= ક વશેષ :- 0 પર વગર ત્રણે શબ્દો
થોડાથી છુટેલે. (૪ના ૩/૧/૭૪ થી પંચમી તપુ. સ્વભાવેજ એવચનમાં વપરાય છે તેને અ ૫સ્પર સમાસ થયે) (અRવારા...૨/૨/૧૨૦ થી પંચમી ક્રિયા કરવી છે. છે આ ત્રણે શબ્દમાં મૂળ શs g૪, અર7, ગુરૂર છે. [(૧૧૧) ઘEઝથા: ક્ષરે ૩/૨/૩૦ નિન્દા અથવાળા કિયા વિહરમા દ્વિત્યુ થાય છે –
ઉત્તરપદ પર છતાં પડીને લેપ ન થાય. વૌર કુન્ છે આ ત્રણે સામાસિક શબ્દો છે સમાન નહીં = વીરસ્યપુરમ ચોરનું કુળ
[૨૬] 0 સૂત્રથી થતો ફેરફાર નિપાતન સમાજ
(૧૧૨) પુત્રે વા ૩/૨/૩૧ પુત્ર રૂપ ઉત્તરપદ હોય તે 0 ત્રણે શબે સ્ત્રી પુલિ ને જ વપરાય છે. નિન્દા જાણતા છતાં ઉઠીને વિષે લેપ થાય છે. 0 વિધાન સાધ્ય વડે કાઢi:11. સામ્ થી ગામ સ્થ: પુત્ર; = ાથા:પુત્ર: વિકલ્પ ઢાલીપુત્રઃ ખરેખર ને સામે થશે નહીં,
જે દાસીને પુત્ર હોય તે આ સૂત્ર ન લાગે માત્ર નિંદા 0 રેતરજ્ઞાન ને પછેદ બે રીતે થઈ શકે રહ્યું
હોય તો જ લાગે.
[૨૭] + મામ્ પક્ષે રૂતરેતર + અ{ માટે બન્ને વિકલ્પ | (૧૧૩) પરવટુ વા વિશે દર શુતિ ૩/ર૩ર થઈ શકે. દા.ત તામ્ વિક૯ રેતરમ્
, વા અને લિ શબ્દથી પર રહેલ વિડીનો

Page #103

સમાસ પ્રકરણ
८७ मनुभे हर, युक्ति, दण्ड 61२५६ ५२ छतांसा५ यता समासमा स्थान नत्व-सत्य नु णत्व-षत्व याय छे. नया पश्यतः + हरः = पश्यतोहर: = मतां खरी(१८) मातृ-पितृ स्वसुः २/३/१८ मातृ, पितृ शयी अनारे। - सोनी
[२०८] | ५२ स्वस ना सरना सभासमा १२ यायचे. ★ अदसो कमायनणाः 3/२ 33 अदस् २४था ५२ | पितृवसा = ५४ (६ सभास) [२१४] रहेस थीनी ॐका विषय + लत्त. ५६ भने आयन (१०) निनद्याः स्नातेः कौशले २/3/२० नि पसग प्रत्यय ५२ छन सो५ यता नथा. अमुष्य पुत्रस्य भावः | मने नदी सच्थी ५२ २९।। स्ना धातुना स १२ नो = आमुष्यपुत्रिका = साना पुत्रनो भाव भाव-अथ निपुलता सभा भने समास विषयमां ष याय. भां पुत्रने चैगदेः ७/७३ था कञ् प्रत्यय भने नितरां स्नाति = निष्णातः = निपुल निस्नाति = निष्णः इच्चापु सो...रे २४/१०७ था स्त्रीक्षिणे अन इथयो । = निपुण (स्था पा...कः ५/1/1४२ थी क प्रत्यय) 0 अमुल्य अपत्यम् इति अमुष्य + आयन' =
नद्यांस्नाति - नदी+स्ना+क-नदीष्णः - तरबैया/२१५] आमुष्यायणः = सानो पुत्र (नडादिभ्यः ६/१/५3 थी (१२१) प्रष्ठोऽग्रगे २/3/3२ प्र ५सया ५२ २हेस आयनण् (नुस। सूत्र : ५33)
स्थ ना स्ने ४२ निपातन राय छे.जे अय. (११४) देवान प्रियः 3/२/७४ मा नाममा भी गाभी 2'हायता. प्रतिष्ठीते - प्र + स्थ = प्रष्ठः विलातिना सोप थाय नही देवानाम् +प्रियः देवानांप्रियः | (उपसर्गादातो डः ५/1/15 थी ड) प्रष्ठोऽग्रगामी-प्रष्ठो= हेवाने प्रिय = 4 निपातन समास छ [ce] | ग्रगः (अग्र + गम् + ड)
२१६] (११५) अद् व्य जनान्त् सप्तम्या बहुलम् 3/२/१८ (१..) निदुः सुवेः समसूते: २/3/५६ निर , दुर , अ रात भने व्यसनात नामने लागी सप्तमीना सु. वि स पछी मावा सम अने सूति शम्ना मसम् सा५ यता नथी. अरण्ये तिलका:-अरण्येतिलकाः । स ने यार छ = गली तसना आउनु नाम युधि'ठी:-युधिषिरः = निगता समात् -निर + सम् - निःषम् - समता वगरनु युधिष्ठि२ सम अधिकथा- क्वचित् विभाषा त्वचि (प्रात्य.रि... 3/1/४७ थी ५भी) 2 शत दुःषमा सार= त्वक् सार: = qiस क्वचित् प्रवृति जलकुक्कुट |- ४, सुषमा - समु, विषमः - वसभु ४.
|२१० नि२ + सूति - नि पूते - निर तर प्रसवाणा (११६) अमूध मस्तकात् स्वाङ्गादकामे 3/२/२२ मुन् । दु२ + सति - दुः ति - २५ प्रसवाणा भने मस्तक पति असन्त मनव्यनान्तवां-(इ कि श्तिव्...अथो 4/1/13८ थी इसायोछे.)२१७] शवाय नाम थी ५२ रन सतभीनो काम वनित (१२३) भ्रातुष्पुत्र कस्कादयः २/3/१४ मा सह। उत्त२५६ ५२ तासाप यता नयी कण्ठे कालः यस्य निपातन ४२राया छ भ्रातुपुत्रः - भत्रीले सः = कण्ठेकाल: = मद व उरसिलामानि यस्य सः = परमयजुप्पात्रम् - यज्ञनु उत्तम पात्र उरसि लामा = छाती ५२ वाण छेते
कस्कः - अय-ए सर्पिषः कुण्डिका - धानी बहलम अधिभारथी करकमलम . गलरोगः पोरे थाय. | અહીં જે સમાસે નિપાતન થયાં છે તેમાં ૫ વર્ણ
રિ૧૧] [ સિવાયના સ્વર પછીના સૂ ને જૂ અને મ વર્ણ પછી (११७) वाचस्पति वास्तेस्पति-दिवस्पति-दिवोदासम् ।
| स् थाय छे. 3/२/३१ ५६ विमति ना ५ ३२ना निपातन
| (१२४) निष्प्राऽग्रोऽन्तः - खदिर-कार्याभ्र - शरेक्षुहराया छ.
. [११3] | प्लक्ष पीयुक्षाभ्यो वनस्य २/3/६६ नि२ , प्र, अग्रो, (११८) वर्ष-क्षर-वरा-ऽप्-सरः शरारो-मनसा-जे | अन्त२ , खदिर, काश्य', आम्र, शर, इक्षु, प्लक्ष, पीयुक्षा
पछी भावसा वन न न न णू थाय छे. निर+वनम्3/२/२६ वर्ष', क्षर, वर, अप् , सरस् , शर, उरस् भने मनसू ५७ मावेक्षा उत्त२५६मां ज हायता सप्तमान। | निवणम् - निट 4.1, प्रवणम्-८ वन, अग्रवणम्= લેપ વિકલ્પ થાય છે.
दनना भयभाग अन्तर्वणम पननीम-२, खदिरवणम् मनसि + जः = मनसिजः पक्षे मनोजः = महेव | - मेनुन, काश्य वणम्-सागनु वनवगेरे [२१८] सरसि+जः सरसिजम् पक्षे सराजम् = मग [२१3]
[५१४]

Page #104

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા (૮૯) ફ્રિ ત્રિ પૌષધિ ના ડ નિરિવાgિ: I ૧ર૬) પાના મવાળ ર૩/૬૯ પૂર્વપદના ૬, ૬. ૨/૩/૬૭.
75 વણથી પર ભાવ અને કરણ અર્થમાં બનેલા પાન * સુત્રપૃથo :- ત્રિ ત્રિ દર મૌર વૃક્ષે નવા |
શબ્દના 7 નો વિક ખ થાય છે. ક્ષીરસ્થ ઘનમ્ = મન – રૂરિા ઢિચ્છ:
ક્ષીરપાનનું વક્ષે ક્ષીરપામ્ = દુધ પીવું તે. [૨૨૧] * વૃત્તિ :- ક્રિ રાહ્યઃ ત્રિ વાa સુરિજરિ (૧૭) વારત-ન- યુવ-જવાત્રક ૨/૩/૫ વશ્વ મૌofજ વૃક્ષવાનિષ્ણ: gધુ વનણ ના વા | પૂરૂં પદમાં ૨હેલા , ૫, ૬ વર્ણ પછી ઉત્તરપદ ને स्यात् । दुर्वावणम् दुर्वावणनम् नी बारवणम् , नीवारवनम् , ।।
છેડે આવેલા ને, આગમન ને અને સ્વાદિ વિભક્તિ शिवणम् , शिवनम् ।
ન = નો # કિ૯પે થાય છે. જે યુવન, પવ4, ક વૃત્યર્થ :- બે અને ત્રણ સ્વરવાળા ને ન ન હોયતે. અને રિા વગેરે વજિત ઔષધિવાચી અને ગ્રીટિંવાળી ઘણે ગ્રીટિંવાવિન ચેખા વાવનાર. [રરર વૃક્ષવાચી શબદથી પર રહેલ વન શબ્દના
(૧૨૮) માત્રાના : ૨/૩/૭૧ ગ્રામ અને પ્રજ્ઞ શબ્દથી કારને વિક૯પે જ કાર થાય છે.
પર ની ના નૂ ને શું થાય છે. ઘિifધઃ કુરૂનમ્ – દુiાનું ક્ષે તુવનમા ઘમ નવતિ = ગામMr. = મુખી. त्रिस्वरौषधिः नीवार+वनम् नीवारवणम् पक्षे नीवार -
નથતિ = મfi: = આગેવાન. [ ૩] વન – જગલી ચા ખાનું વન
[૫૫] નિવૃક્ષા શિ+ાન-શિવામ્ પક્ષે શિવન
(૯૦) gવારઃ ૩/ર/૧૫૫ સરગવાનું વન,
| * સૂત્રગ્રંથ :- કૃદિર-મા: * અનુગ્ર :- (૧) નિgS9ત:...વનસ્ય |
* વૃત્ત :- સાધવ: ૨/૩/૬૬ થી વન
કૃત્યર્થ-gઘાર વગેરે શબ્દો સમાસ (૨) વન્ના ૪ વાત વ રામાન્તરે ૨/૩/૬૩ થી1 થી નિપાતન કરાયા છે. જેમકે :न् नाण्
gષત્ર વાંચી સં = gવાદ – જેનું પેટ બિંદુરૂપ વિશેષ :- 6 નવા કેમ કહ્યું ? છે તે તે (તુ કારનો લેપ થયો તે નિપાતન – ને ન થાય. ૩ નનન - વિશેષ પ્રકારની ઔષધિ | 0 દૃિ ત્રિ સ્વર કેમ કહ્યું ?
કવિશેષ:- 0 દરઃિ ગણુ*1-2 જુઓ તેવા વનમ્ - અહીં ચાર સ્વર છે.
(નોંધ :- માત્ર એક અથ આપેલછે-વિશેષ માટે ન્યાસ 0 પૃખ્ય કેમ કહ્યું ?
જે ) વિતુર્વનન્ = પિતૃવનમ્ – મશાન
પૃવેર -- બિંદુરૂપ પેટ છે જેનું તે, નમૂત – મેધ 0 * રૂરિx ગણું :- રૂરિd, mરિ, તિમિર, ચારિ,
ઘા – વાદળું, માઢય, – પૈસાવાળો, સુડાસ: – ક્ષર, રિ, ૪ર આ સાત રૂરિnfઃ બાકૃતિગણુ છે.
દુષ્ટ નેકર, સુબા: – કુટિલ, તૂમ - જદી નઠગી રાત્રિ ના વિશેષ વજનથી ? વનમ્ વૃક્ષવનમ્ માં પણ ન ને જૂ ન થયે.
શકાય તે, ફૂઢ – ખરાબ વિચાર કરનારે, યૂ:
મેર, : – પાડે, વિરાવ: – રાક્ષસ, રામરાન ષવૃતિ :- (૧૫) નિરનારીનાW ૨/૩/૩૮ ] - અશાન, વૃતી – બોલતા બોલતા જેમાં બેસે તે , ન વગેરે શબ્દ નિપાતન કરાય છે. જેમાં વિક. | ઋષિઓનું સસિન, ૩વસ્ત્રમ્ – ખાણીઓ, વિવૌમૂ૯૨ નેનૂ થાય છે, જિરે ન પક્ષે રિળ = પહાડી | ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ નદી, - નિની, ગિરિના. રિન, શિરિનિતા. વનરી * 1 બૃહદ્વૃત્તિ – ન્યાસાદિ સહિત – પૂ. ૧૪૨ થી વગેરે
[૨૦] ૧૪૮ સૂત્ર ૩/૨/૧૫૫ – વિશદ ચર્ચા
૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ * 2 લઘુવૃત્તિ ભાષાન્તર ભા. ૧, પૃ. ૪૮૯ થી ૪૮૮ * શ્રેમ પ્રકાશ પૂર્વ ભા. ૧, પૃ. ૩૨૩
ભાષાન્તર યુક્ત ચર્ચા
થી જાણવો)

Page #105

તદ્ધિત પ્રકરણ દે, મધર – બે ધિક્ષ થિ – કાઠીનું ઝાડ, થિઃ | – વૈઘ, વટવા – ઘેડી, રાવુક વનસ્પતિ કે દેવતા - સમુદ્રમાં રહેતા, મદિરા: – પૃવીમાં રહેનાર, મુસસ્ટમ વિશેષ, ન્યુ બોરડીનું ઝાડ, કુટા – અસતિ સ્ત્રી, - સાંબેલું, : – ઘુવડ, મેજી – ક દેર, યુઝર અવર: – ખાડે, હિંદ – સિંહ, ત્રાસઃ – કાકી, - હાથી, આવા : – જેનું વિશ્વ જલદ છે તે, પીવ4 : - ગ્નમ: - ભમરો - આ અને આવા ઘણુ શબ્દો બળદ, મનિgT - બુદ્ધિવાળા પુષ, વિરાટ - બિલાડે ! છૂટાફ ગણમાં સમાવિષ્ટ છે. મુળા: – મેળને દાંડે, લાસ્ટ: – શિયાળ, પુરા :
[] પૂ. મહોપાધ્યાય શ્રી વિનય વિજયજી ગણિવરે રચેલ હેમ લઘુપ્રકિયાના – સમાસ પ્રકરણને........
દેવસુર તપાગચ્છ સમાચારી સંરક્ષક પૂ. આગમેદ્ધારક આચાર્યદેવ શ્રી આનંદસાગરસૂરીજીના સમુદાયના નિસ્પૃહી પન્યાસ પૂ. સુશીલ સાગરજીના સુશિષ્ય પ્રાચિન અને આગમિક સાહિત્ય વાંચનપ્રેમી પૂ. મુનિરાજશ્રી સુધર્મસાગરજી મ.સા. ના શિષ્ય મુનિ દીપરત્ન સાગર (M Com. Med) એ કરેલ અનુવાદ તથા સસંદર્ભ વિવરણ સમાપ્ત

Page #106

.
585868686888685868686
શ્રી નેમિનાથ ભગવાન
粥粥粥
6262686X
粥粥粥粥粥粥溪洲
કૃષ્ણ બલભદ્રજી પૂજત કસોટીના પ્રતિમાજી
(જે ડેરાસરજીનું ભારણ મા થતું નથી and Pimeng nell.)
686262668586868685868668685868685858858686868658686856868686
બાહ્ય સ્થાને રહીન પણ d તોઘન
178e velle ne your pas
mari Jest
qan 812-90 debatt lettels
940નીનાશ ભગવંત
asial unt=
CISABLE RAY
海冰冰冰冰冰冰燒烤海鮮
શ્રી નેમિનાથ ભગવાન
જામનગરના શેજીના દહેરાસરના
જૂના મૂળનાયકજી
(હાલ અરિહંત રૂપે ઉપર બિરાજમાન Synon 7D
粥粥粥粥粥粥粥粥術彩〈粥粥粥粥粥粥粥送粥粥粥粥粥粥粥粥粥
66868685586868686852586585868686 68686868686863526858585¥686868585868685268585858525858585858585
બાલ બ્રહ્મચારી પ્રભુના દર્શન પૂક અભ્યાસ કરતાં અભ્યાસી-અભ્યાસક નિર્મલ બ્રહ્મચર્યપાળી પરપરાએ શાશ્વત સુખને પામા એશુભેચ્છા

Page #107

તદ્ધિત પ્રકરણ
| અમ્ |
© તદ્ધિત પ્રકરણ ૭
નામને લાગતા પ્રત્યય અંગે આ પ્રકરણ છે તદ્ધિ – ત-હિત - વિવિધ પ્રકારના લૌકિક તથા વૈદિક શબ્દોની સાધના માટે તે – તે નામને હિતરૂપ એવા જે-જે પ્રત્ય લાગે – તે નામ પરથી જ બનતાં તદ્ધિતના સ્વતંત્ર નામરૂપ પ્રયોગો આ પ્રકરણમાં દર્શાવેલ છે. આ તધિત પ્રકરણ સિધહેમ શબ્દાનુશાશનમાં અધ્યાય: ૬ અને અધ્યાય: ૭માં લગભગ ૧૩૫૦ થી ૧૪૦૦ સૂત્રોમાં રજૂ થયેલ છે. જેને અત્રે સંક્ષેપમાં અભ્યાસ કરવાનો છે.

Page #108

દરે
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા ૪૪૪૪૪૪૪૪૪ ૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪ - dદ્ધત પ્રકરણ :
૪૪૪૪૪૪૪ ૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪ (૧ તદ્ધિતાંsmવિઃ ૬/૧/૧
(સંતાન) અર્થમાં જેમ કહ્યું તેમ તેમ વગેરે * સુત્રપૃથ0 :- તદ્ધિત: અળ-હ્યાદ્રિ:
પ્રત્યય થાય. * વૃત્તિ – વ: પ્રાપ્તદ્ધિ ત : મ્યું ! * અનુવૃત્તિ :- ચણા (વગેરે) અનુવર્તે છે. * “વાથa” ૬૬/૨? “જ્ઞાનના ૬/૧/૨ | |
ક વરાજ , 0 સૂત્ર: ૧ ના ઉદાહરણ મુજબ इत्याद्यधिकृतम् । उपगारपत्यम्
:- ૩ : માય . : એ પડી છે. તેથી આ કાવૃત્યર્થ :- કહેવાતા આ તદ્ધિત પ્રકરણ
| સૂત્રથી અળુ લાગશે. પુ + અધૂ માં બળ વગેરે જે પ્રત્ય છે તે તાંદ્રત સરક| 0 આ સૂત્ર હેરી : ૬ { } { ૩૨ નું બાધક સૂત્ર છે તેથી સમજવા,
જ અરય વિપક્ષ નાં ફર્યું થતું નથી. ક વિશેષ :- વફાતન: એ ભવિષ્યન્તિ ! 0 તથા૫ ૬ / ૧૬૦ થી અનારે સિદ્ધ હોવા છતાં આભને કૃદન્ત છે. વર્+રા+મ્ + આના | સર્વ વિપક્ષમાં અપદ માટે આ સૂત્ર બનાવેલ છે. અT:- ૩ : અાવે પુમાન = ૩૩ ] -T==ૌia:= | 0 ગ્રાય માં લિગ વિવેક્ષા નથી માટે આ સુત્ર સ્ત્રિઉપશુ નામના માણસને પુત્રી
લિગે પણ લાગી શકે. (બા ઉદાહર ની વાત ચયા સૂત્ર સુદી ચાલુ) - | 0 યથામતિમ એટલે શું ? 0 તાદ્રિત ઘરા: * ઝડરત તે ૧૪૨ ૨૬
દ્વારા જ્ઞાનું ૬૧ ૩ વી આર મને જે પ્રત્યે કહે વગેરે તદ્ધિત ને પ્રદેશ છે.
વાય તે માનવ અર્થમાં થાય છે. A શેપર – (૧) વાંssઘા [ ૬૧/૧૧ સૂત્રમાં
[૧૧૮] આવેલ વા અને આયાત પર અવિકાર રૂપ છે. “a”
(૩) કાચન ૬/૧/૨૯ હવે ૫ થી કહેવાતા પ્રતો વિકલ્પ ન વા. એટલે
* વૃત :- 1 – 11 શ્રેયાર્થઘવાર કે પ્રય ન લાગે તો સમાસ થાય અને વાક્ય પણ
g: ' ( as '' રૂતે વિમ રે ) ૩૧T AT તિ રહે “1” જે શદને નિર્દો એ સૂત્ર ની આદિમાં
સ્થિરે, ન દરે વૃદ્વ :હોય તેને પ્રત્યય લગાડવે.
[૨૨૪]
કવર્થ :- પરમ પ્રકૃતિ થી જ રૂપા (૨) પ્ર 11, 1 ૬૧ ૧૩ આ નવ પ્રથમ પાદ
અર્થવાળા પ્રવ થા છે. ( હરે' સૂત્રથી થી તૃતીય પાદ સુ ની ( ૬ ૧ ૧ ૬ ૪૨ ) સુધી
વિમતિને લેપ થાય છે તેથી) ૩r + જે-જે અર્થો નાં પતયે નું વિઘા ન કર્યું છે તે દરેકમાં
+ | એ સ્થિતિમાં ૩૩ ને લેપ થતાં ૩૬ વિકલ્પ અ[ પ્રત ય લગાડવો.
[૨૫] | + 1રહેશે. અને નૂ માં નૂ કાર વૃધ્ધિને 0 શત્તિના બને સૂત્રે અધિકાર સુ છે 0.
માટે છે [૫૭]
Eા વિશેષ :- 0 પરમપ્રકૃતિ:- પૌત્ર વગેરે અપત્ય – અધિકાર
અપત્ય બધાં પૂર્વજોની પરમ કૃતિથી પારિવારિક સંબંધ (૨) ફોડા ૬/૧/૨૮
થી જ માતા (સંતાન) થાય છે. તેથી તે તે સમ્બન્ધ - સૂપૃથn :- સુa: ચાલે
| વિક્ષામાં અા-તર વૃદ્ધ - યુવા વગેરે પ્રશ્ય થાય છે, ગૂન :- Thતાના વકતવાહિ નગારા:
- સંક્ષેપમાં – પરમપ્રકૃતિ એટલે મૂળપુરુષ – ભુ !
જયાંથી પારંપારિક સમ્બન્ધ શરૂ થય ગય પ્રત્યય ક ૧ - પJયત ના મ પછી સાવ | તે મૂળ પુરુષ ને જ લાગે. આપણી આ ઉદાહરણમાં મૂળ
* બ્રહવૃત્તિ ભા. ૨. પૃ. ૧
| * મધ્યમવૃત્તિ અવસૂરિ ભા ૨, પૃ. ૨૪

Page #109

ka
સમાસ પ્રકરણ ५३१ उपगु छ
* ति:- एतदन्तानां स्त्रियां ङी: स्यात् । औपगवी। [47]
("नोऽपदस्य तद्धिते” इत्यन्त्यस्वरादि लुकि)-मैधाव: (५) वृद्धि स्वरेष्वादेञ्जिति तद्धिते ७/४/१
त्यय :- अणू, अञ् , एय्, इकण,
नञ् , स्नञ् - टिन् माला प्रत्ययान्त नामाने *सुत्रथ0:- वृद्धः स्वरेषु अ.दे: गिति तद्धिते ।
स्त्रीदिंगे की प्रत्यय थायछ. मेमो :- उपगोः ★n:- बिते णिति च तद्धो परे प्रकृतेराद्य स्व.
अपत्य = औषगवः, औपगव २ स्त्रीला ङी = रस्य वृद्धिः स्यात् । औपगवः ।
औपगवी (पही अण् प्रत्ययान्त नाम छ माटे प्रवृत्यर्थ :- जित् (का-इत् डाय), णित् सा सूत्रथी की साये। सने अस्य यांलुकू था (ण = इत् ाय) तति प्रत्यये। बनेसागता।
પૂર્વના નો લેપ થયો) હેય તે ન મના આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે
मेधाविनः अपत्य = मेधाविन् + अणू = मैधावः बम :- उपगु + अण् = औषगु + अ (उनी
नेोऽपदस्य तद्धिते ७/४/६१ सूत्रथा इन् न तो५ वृधि औ थरी)=(औपगवः भाटे या सूत्र ५) ।
थयो मने वृद्धिस्वरेषु ७/४/१सूत्रथीयाधस्वनी भविशेष :- 0 ब् निशान :- दक्ष + जि वृद्धि) मैधाव + ङी = मैवाव् + ई = मैधावी थयु = दाक्षि - क्षनेपुत्र (अनी यि आ)
अनुवृति:- गौरादिभ्यो मुख्यान डी २/४/१५ था की 0 तचितम यु ? चिकीर्ष + णकः = चिकीवकः- मी त प्रत्यय
卐 विशेष :- 0244 Se| * છે માટે વૃધ્ધિ ન થાય
(अ) :- उसम्याश्त्यं = उत्स + अ = औत्सी [२०]
| = असगोत्रनी पुनी (उत्सादेः अ६/१/४)
(एयचू ) शिलायास्तुल्या = शिला + एयच् = शिलेय + (५) अस्वयम्भूवाऽव् ७/४/७०
ङी = शिलेयी शिलायाएयच्च ७/1/113) ★ सुत्रथ0 :- अ - स्वयम्भुवः अव्
(नञ् ) स्त्रीषु भा = स्त्री + नञ् = सौणू + ङी = * वृत्ति:- स्वयम्भूबविणस्या पदस्य तद्धिते परेऽव् | सौणी (प्रागवत:...स्न १/१/२५) स्यात् । औपगवः।
(इकण्) प्रस्थेन कृता = प्रस्थ + इकण् = प्रास्थिक + अस्वयम्भुव इति किम् ? - स्वायम्भुवः ।
ङी = प्रास्थिकी 'वृत्त्यर्थ :- 'स्वयम्भू" शहने छीन
(स्न) = पुसू + स्न! = पोस्नी = पु३१नी छोरी अपद मां सा उ ने। तापत ५२ छता अव् | (प्राग्वत्...स्न ७/१/२५) थायम उपगारपत्य = उपग + अण, -
[प२२] (सूत्र ४ थी वृधि) = औपगु + अ,(मासूत्र थी अव ) औपगव+अ-औपगवः= ६५शुना पुत्र
(७) अणि ७/४/५२ 0 अस्वयम्भू म युं ?
*वृत्ति:- अनन्तस्याण्यन्त्यस्वरादेलुगू न स्यात् । सौत्वनः स्वयम्भुवः अपत्यम् = स्वायम्भुव:
卐वृत्यर्थ :- अन् सन्तवाणानामने (धातोरिवर्णा...२/१/५० थी ऊ न। उ थयो)| अण् प्रत्यय लागत। सत्य स्वराहिना ताप ★ अनुवृति :- अकटु-पाण्डवाः अवणस्यैये७/४/६८
थत नथी. थी उ वणस्य
सुत्वनः अपत्यम् = सुत्वन् + अ = सौत्वनः = (२) नोऽपदम्य तद्धिते ७/४/11 था तद्धिते
यानो पुत्र (अन् सा५न थये।.) 卐विशेष :- 0 २५°ट छे.
★ मनुवृत:- (1) अनाऽट्ये ये ७/४/५१ था अनः [५२१]
(२०) भूल क् च इवणस्य ७/४/४ था लुक्
(२) न एकस्वरस्य ७/४/४५ थान (6) अणकोयकनम्नटिताम २/४/२०
०० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ★ सूत्रथ० :- अण् अञ् एय् इकण नञ् स्नञ् टिताम्
* अन्य सार :- माश-पूर्वाध ५. 333

Page #110

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા विशेष:- 0 अभद्यु?
- बाहु + इ - बाहविः - वि. कर्मणो शक्तं = कर्मन् + उ = काभुकम् = भानुभूति:- आइ11/1/3था इ! ४२५ मारे (योग कम को १४४,८५ था उकञ् ,
वि५ :-0 अ६२राशने वन अवमण, मनाऽत्ये ७/४/५५ या अन् ५)
શેષ સ્વરને દુર ફ. તે અથ'માં એ કારાન્ત બાઇક [43]
સુત્રને આ સુથી તા. ભ થાય છે. (८) अतइञ् १/११
0 बाहु गण :-* बाहु, उपवाकु, निवाकु. बटाकु, चटाकु, ★ वृत्त :-- अदन्तात्याटयन्तादत्य इ स्यात् ।।
उपविन्दु, चाटाकु, कला, कृकला, चूडा, बलाका, जङ्घा,
छाला, भगला, लाहा. भुक्का, धुक्का, भुषिका, सुमित्रा, अकारा वृद्ध: ।अवर्ण वर्णस्य” इल्लुकि.द.क्षि:
दुर्मित्रा, वृत्यर्थ :- ५.४५-त अ नामने
नांध :- कलादि होने यथासम्भार एयण प्रत्यय अपत्य मा प्रत्यय ५१७. - इभा
साणे - तेना 14 अदान दीमानुप: ।/1/१७५ अण २ माटे.(अगपत्य ७४/१८
થાય તેને અપવાદ આ સૂત્ર છે. थी अ ने सा५ दक्षस्य अन्त्यम् = दक्ष + इ!
0 सूत्रमा ५. मानिने माटे छे तन व साविः, = दाक्ष +इ दाक्ष +३= दाक्षिः ६क्षना पुत्र
सांवशिः, औदार वल्मीकि आरुणिः मेरे सिप थायछ, *मनु :- ङसेऽपत्ये 8/1/२८
() गोत्रे - iss, तु विधान माटे भगोत्रमा विश५ :-0 अणु अत्यन। १५॥६३५पय यश. सूत्रछे.
सप :- 3: अमः सम्भोऽआऽमितौजसः 0 अत: म४यु ?
स्लुक च ६११ भूस्, सम्भ्यस् , अम्भसू , अमि. किलालपा + अणू - कैलालप: .. आ १२.छे मारे लीजस् न स ५ मा इ. व . तथा अन्त्य इ! न खाणे.
५.यो. भूयम् नु भौ.यः [२२६] 0 दाशरथाय उभ थयु ?
[4347 तस्य ईदम् 1/3/150 विक्ष शयनु म मथ' मां अप प्रत्यय १४ दाशरथः सन् १ अपत्य अथ। (१०) व्यास बस्ट सुधातृ-निपाद-विम्ब-चण्डाला जो तो "दाशरथी" ? थाय.
वनस्य चाक् १/१/3८ । क्षत्रियः समन्यु?
सूत्र :- व्यास--वरुटू-सुधातृ-निपाद-बिम्ब क्षत्रस्व अपत्यम् --- क्षत्र + इस: - भत्रियः ।
चण्डालात् अन्तस्य च अक् (सत्राद् इय. 5/1/03 सूत्रया 'इय सामान)
* वृत:- एमाऽपत्ये इ स्यात्, व्यासादेरन्तस्य पर४]
अक् च । ( वाहादिभ्यो गोत्रे ६/1/3२
यर्थ :- व्यास, वरुट , जुवात, निपाद
बिम्ब, चण्डाल शहाने अपत्ययमा इञ् ★ :- स्वारत सन्तानस्य स्कपदेश हेतुर्य
થાય છે ૬ થતાં તે શબ્દોના અન્ય સ્વરનો ऋपरपिबा आयलवस्तदपत्य गोत्रम् । बायादिभ्या गाये
अक् थाय. इ. स्यात् । बाविः
★ मनुस :- अत इञ् १/1/31 था इयू चिदिजिक - भूयसामपत्य - भौषिः, आम्भिः । त्यर्थ :- पाताना अपत्य सतान
५ :- 0 सुचना :- [ सूत्रनु ની ઓળખ માટે જે હેતુરૂપ કપ કે અરે. ઉદાહરણ સૂત્ર: ૧૧ માં આપેલું છે. से पy३ ले गय३५ 1 उपाय.10 सघात, पास मा प्रत्यय विधान अण ना वाहादि चाह को२ शहेनशानाथ मां
० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० इञ् प्रा.२३५ ५५. भो :- काही गोत्रापत्यम् । * बाहु गर :- 'मृ५त् माडिया - सुपार

Page #111

સમાસ પ્રકરણ
५५ अपवाछ.
આ શબ્દોને અનન્તર અપત્ય (પહેલું સંતાન) [५२५]
अर्थमा अञ् थायछ. म :(११) य्वः पदान्तात् गैदौत् ७/४/५
0 पुनभुवः अनन्तरापत्यम् = पुनभू+अञ्=पौनर्भव:
___ = पुनमूना प्रथम पुत्र. --- *सुत्र५५0 :- रवः पदान्तात् प्राग ऐत् औत्
| 0 पुत्रस्य अनन्तरापत्यम्-पुत्र+अञ्-पौत्रः = पोत्र. * ति:- णिति तद्धिते १२ यो यो पदान्तो ताम्या | 0 दहितः अनन्तरापत्यम = दहित + अ = दाहिंत्रः प्रागैदोतौ स्याताम् । यकाराद्विरले पेतस्य कारस्कारागमः |
ता. चैयासकिः
ननान्दुः अनन्तरापत्यम् = ननान्ड % अननान्द्रः प्रत्यर्थ :-- बित् , णित् तद्धत प्रत्यय
= नहने। पुत्र. साच्या हाय त्या३ र ५त य् गन 0 पौत्र - (स्त्रियाम) = पौत्री (अणबये...टिताम् તેની પહેલા અનુક્રમે છે અને જો આગમ | ર૪/૧૦ થી ) थाय. ( मा इ १९ - उ १ मां
卐विशेष :- 0 अनन्तर भ यु ? વૃદ્ધિની પ્રાપ્તિ હોય ત્યારે સુવર્ણ ૩ વર્ણના
0 वृद्धापत्य मां अञ् यते। नथी. गर्गादे...य १/१/४२ સ્થાનમાં થયેલ શું અને માં)
થી ગૂ થશે - य १२ श्वेषित मेवा व सरने। ऐ मागम
આ સૂત્ર ઉત્તરસુત્રોની અનુવૃત્તિ માટે છે કેમકે भ:- व्यासस्य अपत्यम् = व्यास + इञ् = (सूत्रः ६ था कू मागम) = व्यास + क + इञ्।
यअओ...पर्ण /१/१२९ मा अनोखम सोप यायछे. = (२॥ सूत्रथी) सैयासकिः = व्यासना पुत्र.
[ १८] ★ अनुवृति :- (१) वृद्धिः स्वरे वादेणिति तद्धिते
(13) बिदादे वुद्धो१/१/४1* ७/४/१ था णिति तद्भिते
* सुत्रथ0 :- बिद - आदेः वृद्ध प्रविशेष:-0 वृद्धिनी लाते (नित्यः
*वृति:- वृद्धोऽपत्ये बिदादेर ।
.बहत्वे चास्त्रियामस्य लुप् । त्वात ) सत्र ऐत् - औत् यापछे ६.त. सुअश्व अणू
卐त्यय :- बिद कोरेश होने = सौवश्वः सही सुना सौ नी प्राप्तिता
त्य अर्थमा अरू प्रत्यय थायले. 0 वः म युं ? सुपाः अपत्य =सुपण +एयण (मात्मुङ्...६/१/७० या नुत:- पुनभू पुत्रदुहितृ ननान्दुः अनन्तरे अध्। एयण् ) = सौपर्णेयः २मडी व नथा.
| १/१/१ था अञ् 0 अन्य हाहरण:
卐 विशेष :-0 वृद्धापत्य भयु? नैयायिकः = न्याय अधिते (न्यायादे....१/२/11७ था विदस्यापत्यमनन्तरं = वैदिः (बाह्यादिभ्यः ५/१/३२ या इकण ) न्याय + इकण - या सूत्रान् +ऐ+याय | इथयो) + इक = नैयायिकः
0 बिदादि गए :- बिद, उव', कश्यप, कुशिक, भरद्वाज, सौवश्वः = स्वस्य अपत्य = स्वश्व + अण् = सू + | उपमन्यु, किलात, कीलात, कीद, विश्वानर, ऋष्टिपेण, औ + वश्व + अ = सौ + वश्व् + अ + सौवश्वः | ऋतभाग ह्यश्व, प्रियक, पियक, अपस्तम्भ, कुवाचर, [५२७]
कूवाचर, शरद्वत् , शुनक, धेनु, धेनुशब्द, अश्व, शङ्ख,
गोपवन, शिग्रु, विन्दु, ताजम, अश्वावतान, श्यामाक, (१२) पुनभू-पुत्र-दुहितृ-ननान्दुरनन्तरेऽञ् १/१/३e
श्यामाकम् , श्यापण'. हरित, किन्दास, वस्यस्क, अर्क'लुश, ★ सूत्रथ0:-पुनभू" पुत्र दुहित ननादुः अनन्तरे अञ् | वध्योग, विष्णुवृद्ध, प्रतिबोध, रथीतर, रथन्तर. गविष्ठिर. ★ात:- एभ्याऽनन्तरेऽपत्येऽञ् स्यात् । पौनभवः।। ................. पौत्रः । दोहित्रः । ननान्द्रः। पौत्री ।
* बिदादेः - मध्यमवृति मां बने मवछ ॐ वृत्यर्थ :- पुनर्भू, दुहित, पुत्र. ननान्ह | विदादेः ४ाना अन्यामा बिदादेः छ

Page #112

८६
गविटिल, निषाद, शबर, मटर, सदाकु, पृदाकु
| शेषवृति :- (४) यञञोश्यापर्णान्त-गोपवनादे: ९/१/१२६ बिदादि शुभां भावेला गोपवन थी साप સુધીના નામ સિવાય બહુગાત્રા અ`માં લાગેલા यस् અને અબૂ પ્રત્યયવાળા નામેાને લાગેલા પ્રત્યયને! સ્ત્રીલિંગ સિવાયના અપત્ય અર્થમાં લાપ થાયછે. (उहादर भाटे सूत्र : १४)
[२७]
[42]
(१४) पौत्रादि वृद्धम् ६/१/२
★ वृत्ति :- परम प्रकृतेय' तू पौत्राद्यत्यं तद्धं स्यात् । विदस्य वृद्धमात्य वैदः । और्वः ।
=
वृत्यर्थ :- परम अतिथी नो વૃદ્ધ પુરૂષ તેના જે પૌત્ર વગેરે અપત્ય (સંતાન) તેની નૃદ્ધ સંજ્ઞા સમજવી જેમકે :वैदः विदस्य वृद्धमपत्यं (बिदा वृद्ध ६/१/४१ थी अञ् ) = [चैदः वैदौ विदः ५.व. भां अजू ने थायछे यत्रो...दे: ६/१/१२६ थी तेथी वृ नथाविद रहेथे] 0 और्य : :- उर्वस्य वृद्धमपत्यम् उर्वी + अन् विशेष :- 0 पौत्रादि वृद्धम्
बिंद + अ = वैदः બિદને પૌત્ર सोय
-
અનન્તર અપત્ય અર્થમાં ફા પ્રત્યય થાયછે गार्गिः, वात्सिः (अत इ / ६ /१/४१ )
[430]
(१५) गर्गादिर्य' ६/१/४२
गस्य वृद्धापत्यम् ગના પુત્ર.
-

જે કે
* सूत्रपृथ० :- गर्ग - आदेः * वृति :- कैद्धो । गाय :
5 થ :- षष्ठयन्त वा गर्ग वगेरे શબ્દોને વૃદ્ધ અપત્ય અર્થ નાં” ટકા થાયછે
गर्ग + य = गार्ग्यः =
?
* अनुवृतिः - विदादे वृध्ये ६ / २ / ४१ थी वृध्ये विशेष :- 0 आनी सामान्य विवक्षा भङसोऽपत्ये ६/१/२८ थी 37 121
0 गर्गादि गणु: गर्ग, वत्स, वाज, अजा संकृतिः, व्याघ्रपाद्, विदभृत्, पितृवधू, प्रार्चन योग, पुलस्ति रेभ. शङ्ख, शद, धूम, अवट, नभस, चमस, धनञ्जय तृक्ष,
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા
विश्वावसु, जरमाण, कुरकन, अनडुह, लोहित, संशित, वक्र, चक्षु, बरड, मण्डु, मङ्क्षु, मड्खु, शस्थ, शङ्कु, लतु, लिगु, गूहल, जिगीषु, मनु, तन्तु मनुतन्तु, मनायी, सूनु, सुव, कच्छक, ऋक्ष, रुक्ष, रूक्ष, तरुक्ष तलुक्ष, तण्डिन् तण्ड कपि कत, शकल, कण्व, वामरथ. गोकक्ष, कुण्डिनी, यज्ञवल्क, पर्ण वल्क, अभयजात विरोहित, वैषगण, रहोगण, शण्डिल मुद्गर, मुद्गल युसर मुसल पराशर, जत्कर्ण, मन्द्रित, अश्मरथ, शर्कराक्ष, प्रतिमाष स्थूरं, स्थूरा, अरराका, पिङ्ग, रिङ्गल, कृष्ण, गोलुन्द, उलूक, तितिम्भ, भिष, भिषज, भण्डित. भडित, दल्भ, चिकित, देवहू. इन्द्रहू, यज्ञहू, एकलू, पिपल्लु, पबलू, बृहलू, पप्क्लू, बृहदग्नि, जमदग्नि, सुलामिन, कूटीगु, उक्थ, कुटील, चणक, चुलक, कर्कट, अग्न् सुवर्ण, मुलामि
[432]
(११) व्यञ्जनात्तद्धितस्य २/४/८८ ★ सूपथ० :- व्यञ्जनात् तद्धितस्य वृत्ति:- व्यञ्जनः परस्य तद्वितस्य चकारस्य ङ्यां लुक् स्यात् । गार्गी ।
'कुडा देवयन्यः " ६/१/४७ वृद्ध | कौञ्जायन्यः । "स्त्रीबहुवान” ६/१/४८ । वृद्धो । कौआननी । कौआयनाः । “श्यादेः” ६/१/४९ वृद्धो आयनञ् । आश्वायनः । "नडादिभ्यः आसनम् ६/२/५३ | वृद्ध । नाडायणः । ક નૃત્ય :- વ્યંજનથી પર રહેલા તદ્વૈતના યના પ્રત્યય પર છતાં લાપ થાયછે. गाग्य + ङी = गागू + ङी (आ सूत्रीय साय) गाणी = ગાગી
★ अनुप्रात :- अस्य इयांलुक् २/४/८६ थी ङयांलुक विशेष :- 0 व्यञ्जनात् उभ यु' ?
0 कारिकेवि कारिकेय + ङी ही स्वरपछी य छे. માટે લાપ ન થયા,
-
0 तद्धितस्य प्रेम ? वैश्वी
थ) ङी)
वैश्यस्य भार्या वैश्य (धवाद्योगा... २/४/२७ तद्धित नथी.
:
શૈષવૃત્તિ (4) कुञ्जदेञयन्यः ६/१/४७ ષયન્ત એવા યુગ્ન વગેરે શબ્દોને વૃદ્ઘાપત્ય અર્થમાં आयन्य (आय) प्रत्यय थाय छे. कुञ्जस्य वृद्वापत्यम् = कुञ्ज + जायन्य= कौब्जायन्नः ननो वृध्यायत्य [२२८] (६) स्त्री बहुष्वायनञ् १/१ / ४८ षष्ठयन्त सेवा कुञ्ज

Page #113

સમાસ પ્રકરણ વગેરે શબ્દોને બહુસંખ્યા વાળા વૃધ્ધાપત્ય અર્થમાં | (ઉદાહરણ માટે જુએ સૂત્ર: ૧૯-ર૦) માનન્ પ્રત્યય થાય. – સ્ત્રી વૃધ્ધાપત્ય એક કે બહુ | અનુવૃતિ :- નાયિઃ માયનળ ૬/૧/૫ થી બને અર્થમાં મનનું પ્રત્યય થાય છે.
आयन ફુગા વૃદ્ધા સ્ત્રી = સુજ્ઞ + 3 ચમ્ = ક્રૌ જ્ઞા
ક વિશેષ :- 0 યુવા – અપત્યની વ્યાખ્યા પની(ગાતેયાન્ત...૨/૪/૫૪થી કી) , મુઝફ્સ ગ્રુધારવાની
માટે જુએ સૂત્ર: ૧૯ (૬/૧/૩) જુઓ. = == + માનદ્ = શૌજ્ઞાન : (બ.વ) [૨૯]
0 કૃ નિ ૬/૧/૩ • સૂત્રથી મૂનિ પ્રાપ્ત થશે. (૭) આ ચારે: ૬/૧૮૯ મધ વગેરે શબ્દને વૃદ્ધાપત્ય
જુઓ સૂત્ર: ૨૦ અર્થમાં બાવન પ્રત્યય થા છે. જેમકે
0 કૃધ્ધ એમ કહેવાથી મકૃષ્પ માં આ સૂત્ર ન લાગતા અશ્વ વૃધાવાન્ = પ્રાધાનઃ
“પ્રધાન વા” ૬/૧/૧૧ થી માનિ પ્રત્યય લાગે (૮) નરઃિ શાયનળ ૬૧ ૧૩ નવું વગેરે શબ્દને
43 औदुम्बरिस्तस्यपत्यम् औदुम्बरः पक्षे औदुम्बराणिः વૃદ્ધાપત્ય અર્થમાં વનસ્ પ્રત્યા થાય. નર વૃધા મનરેન્માન તાન [૩૧]
[૩૪] L[૫૩]
(१८) वश्यं ज्यायोभ्रात्रो जीवति प्रपौत्राद्यस्त्री युवा
૬/૧/૩ (૧૭) ગાયનn: ૩/૩૩
સુત્રપૃથo - વસા શાસ્ત્રઃ નીતિ પત્રસુત્રપૃથn :- અસ: સત્ર - પ્રાથના: વૃતિ :- અગત્તે સત્તાવેઢે માસના વાયa: ggT
आदि - अस्त्री युवा
* વૃત્તિ :- પિત્રાહિઃ વહેંતુર્વર:. વરશે, આતરિ अप् स्यात् । अमुध्यापत्यम् - आमुष्यावण:
च जीवति प्रपौत्राद्यपत्य स्त्रीवज युवा स्यात् । ક વૃત્યર્ષ :- વાર્ (પ્રત્યયાત) ઉત્તાર |
. समानसप्तमपुरुषे च वयः स्थानाधिके जीवति जीवद वा। પદ હોય તો તેમજ બાવન પ્રત્યય પર છતાં !
જ કૃત્યર્થ :- પોતાના જન્મના હેતુભૂત જણ ની ષષ્ઠી વિભક્તિને લેપ થતો નથી. | પિતા પ્રપિતા વગેરે જે હોય તે વંશ્ય તે વંશ્ય अमुष्यापत्यम् = अमुष्य + आय रण + अमुष्यायणः | તેમજ મોટોભાઈ જીવતો હોય તો સ્ત્રીસિવાયના (નવિષ્યઃ શાયનાન્ ૬/૧/પ૩. કારત્ અ નારિ | પ્રપૌત્રાદિ અપત્યની યુવા સંજ્ઞા સમજવી. ગણનો છે.)
(યુવા - આચન[ પ્રત્યય થશે. જુઓ સત્ર: ૨૦) * અનુર:-(૧) : : ૩ ૦ થી ઘr:
ક વિશેષ :- 0 1 વંશ :- વંશમાં થયેલ (૨) ગન રુન્ ૩/૨/૬ થી રુન્
– પિતા વગેરે. પ્રપૌત્ર-પરમપ્રકૃત્તિ (આઘપુરૂષ) થી વિશેષ :- 0 માયના વિઘાનથી ઉત્તર-| ચેથ વંશજ પને સંભવ નથી પણ પ્રત્યય જ સંભવ છે.* 2 wા માત્ર મોટેભાઈ (એકજ માતાપિતાનું સંતાન
પણ વયમાં મેટા).
0 નીતિ વિશેષણ એ.વ માં ઉણામ: કિ.વ. માં (૧૮) નિમઃ ૬/૧/૫
એ વચન ભેદ શા માટે ? * * સુત્રપૃથo :- યમ્ સ્ત્રઃ
- પૃથગૂ નિમિત્ત તત્વનાધોતન માટે - અન્યથા અને * વૃતિ :- 9 થી ગિગૌ તસ્ ટૂ-વચ્ચે મા - ઝવતા એવો અર્થ થાય. તળું થાત્ |
0 થાયર્ કેમ કર્યું ? કવૃત્યર્થ :- વૃદ્ધાપત્ય અર્થમાં જે ચગ્ન નિયમ્ નાનભાઈ : એમ સૂચવાય ન પ્રત્યય તેને યુવા સંજ્ઞાવાળા અપત્ય 0 વતિ કેમ કહ્યું ? (સંતાન) અર્થમાં સાચનપ્રત્યય થાય. | મૃત્યુ પામે છતે : થાય.
૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ 'માયનો વિનાત.. મધ્યમવૃત્તિ અવચૂરિભા ,પૃ ૨૭૭ * વચન ભેદ કેમ? હેમપ્રકાશ-પુર્વાધ – પૃ. ૩૪૨
[૩૩]

Page #114

पथ.
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા 0 २त्री 4' यु ?
थायछे. सन्यथा उपगारपत्य वृश्यम् औपगवः मां स्त्रीभ गार्गी याय
अण् थयो. अने औपगवः युवापत्यम् नु औपगवि 0 प्रपौत्रादि भयु?
यु ५५ आयनण् प्रत्यय न खाया. पौत्र मां गाय: थाय.
[43] -शषति:-(8) सपिण्डे बयः स्थानधिके जीवद्वा
(२१) शिवादेरणू ६/१/१० ૬/૧૪ જેની જેની પેઢીને સાનમાં પુરુષ સમાન હોય ते सपिण्ड डेवाय. भ२ भने स्थानना हट धु| * सूत्रपृ20 :- शिव-आदेः अणू મહત્વવાળ સપિણ્ડ જીવતે છતે સ્ત્રી સિવાયના પ્રપી. ★ :- इसोऽपवादः । आऽधिकारादपत्ये इत्यनुત્રાદિ અપત્યની યુવા સંજ્ઞા વિકલ્પ થાય.
क्त नीम् । शैवः । प्रोष्ठः । गायिणः पक्षे गाग्य':
[२२]
. "पिवृष्ण्यन्धक कुरुभयः” ६/१/६१ । अण।
वासिष्ठः । वासुदेवः । श्वाफल्कः । नाकुल: [434]
卐 वृत्त्यर्थ :- [सूचना :- अत इञ् (२०) वृधाशुनि ६/१ 30
सूत्रना २५५१०६ ३ मा सूत्र ७. गोत्रापत्य, + सूत्रपृथ० :- वृद्धात् युनि
अनन्तरापत्य, वृध्धापत्य, युवापत्य नामवि * वृति :- यून्यपत्त्येऽथे यः प्रत्ययः स आद्यावृद्ध
અટકી જાય છે. હવે જે પ્રત્ય કહેવાય છે તે प्रत्ययान्तात् स्यात् । गर्गस्य वृद्धापत्य गाग्य स्तस्य युवाप.
सामान्य अपत्य अथ मांछे] शिव पोरेशाथी त्यं गाायणः । दाक्षायणः ।
अण प्रत्यय यायचे. प्रत्यथ :- युवा पत्य पथ भा] 0 शिवस्यापत्यम् = शिव + अ = शैवः = शेष में प्रत्यय ते प्रत्यय पायवृ५ थी थना। | 0 प्रोष्ठस्यापत्यम् = प्रोष्ठ + अ = प्रौष्ठः = ४ प्रत्यय बने छोय तने थायम : गर्गस्य
भविष: 0 शिवादि गर :- शिव, प्रोष्ठ वृद्धापत्यम् गग+यञ् (गर्गादेयञ् ६/१/५४)=गार्ग्यः
प्रोष्टि, वण, जम्ब, जम्भ, ककुभ, कुथार, अनभिग्लान, मडी गाय : 4 आध६५ ७. तेथी यु॥५
ककुत्स्थ, कोहड, कहूय, रोध, पिलधर, वतण्ड, तृण, कर्ण, त्य मां (यभित्रः ६/१/५४ थी आयनण् प्रत्यय
क्षीरदा, जलहर. परिषक, शिलन्द, गोफिल, गोहिल, कपिलक, थ) गाग्य + आयनणू = गाग्र्यायणः ।
जटिलक, बधिरक, भञ्जिरक, वृष्णिक, खार, खञ्जाल, रेख, म श :.. दक्षस्य वृध्धापत्यम् = (अत- इञ्
लेख, अलेखन, वर्तन, ऋक्ष, वर्तनक्ष, विकट, पिटाक, ६/2/31 थी इञ् सागतi) दक्ष + इञ् = दाक्षिः तृक्षाक, नभाक, उर्णनाम, सुपिश, षिष्टकर्णक, मसुरकर्ण, थयु तन आयनण लागत दाक्षि + आयन =
गहेरक, गडेरक, वस्क, लह्य. द्रुह्य, अवस्थण, भलन्द, दाक्षायणः २. (अवर्णेवर्णस्य ७/४/१८ था पूर्व
भलन्दन, विरूप, विरूपाक्ष, भूरि, सन्धि, भूमि, मुनि, कुञ्चा इसा५)
कोकिला, इला, सपत्नी, जरत्कारु, उत्केया, काय्या, सुरोहिका ★ अनुवृति:- ङसोऽपत्ये ६/१/२८ था अपत्ये ।
पीठीनासा, महित्री, आयश्वेता, ऋषिषेण, गङ्गा, पाण्डु, 卐विशेष :- 0 1 सूत्र आद्यात् १/१/२८
विपाशू , तक्षन् સૂત્રને અપવાદ છે.
- शेषवृत्ति :- (१०) ऋषिवृष्ण्यन्धक कुरूभ्यः 0 युवापत्य सभा प्रत्यय ४२वाभाटे प्रथमवधापत्य १/१/11 ऋषि, वृष्णि भने कुरु वशना वाय: शहोने
અર્થમાં પ્રત્યય કરવો પડી યુવાપત્ય અર્થમાં सपत्य सभा अण् थायछे. (कुरुभ्यः सदुपयनया લગાડવો – જેથી વૃદ્ધાપત્ય ને પ્રત્યય લોપાય |
दरक तिवाया नाम ५५ समावायछ) वसिष्ठायापत्यम् नदी - यारे आद्यात् सत्र भृग तिन = वसिष्ट + अणू = वासिष्ठः मेरीत वासुदेवः, પ્રત્યય લગાડવાનું કહે છે.
श्वापरूका नाकुलः
[२33] 0 आद्य शहना अथा । आर.नगू प्रत्यय लए
[43]

Page #115

સમાસ પ્રકરણ (२२) भृग्वङ्गिरस् कुत्स वसिष्ठतिमाऽत्रे ६/१/१२८ | अनुवृत्ति :- (१) शिवादेरण १/१/३• थी अण्ण *सुत्रपृथ0:- भृगु अङ्गिरस कुत्स वसिष्ठ गोतम अत्रेः । (२) दुसोरपत्ये १/१/२८ थी अपत्य ★नि:- एभ्यः षड्भ्यो बत्वेऽथे गोत्रार्थ प्रत्यास्या.
5 विशेष :- 0 सङ्ख्या सम भ ज्यु ? ऽस्त्रिया लुप् स्यात् । भृगवः । वसिष्ठा लियस्तु वासिष्ठयः ।
- विरुद्ध माता इति विमाता तस्यापत्यम् = वैमात्रेयः 卐 वृत्यर्थ :- भृगु, अङ्गिरस, कुत्स, वसिष्ठ
| (शुभ्र दिभ्य 1/1/७३ थी एय) गोतम भने अत्रि नामानासायात्रा
10 मतृ स ननी अयमा सभा...* પ્રત્યયને સ્ત્રીલિંગ અપતિશય લેપથાય છે
सम्बन्विता...७/४/१२१ या धान्यमातृ नही. 0 भृगाः अपत्यानि :- भृगवः (२.१. मां ॥ सूत्रथा प्रत्यय सा५ यायचे. तेथी) भृगु
[4367 + अण् (ऋषिवृष्ण...६/१/९१ थी) 24 सूत्रथा
(२४) वृदियस्य स्वरेष्वादिः १//८ सो५ यता भृगु म.. डायने। भृगु + अण् = * सुत्रथ० :- वृद्धिः यस्य स्वरेषु-आदिः भागवः थाय.
*वृत्ति:- यस्य शब्दस्यादिस्वरा वृद्धि संज्ञः स्यात् , ० वसिष्ठस्य अपत्यम् - वासिष्ठः ५५.५. भास दुसशकः स्यात् । सो५ यतां वसिष्ठाः थशे.
त्यदादिः ६/१/७ त्यदादयो दु-संज्ञाः स्युः । “संज्ञा स्त्रीसिंगे नभ?
दुर्वा” ६/१/६ । देवदतीया: । देवदत्ताः कोय...२/४/२० थी डी) वासिष्ठ |
वृत्यर्थ :- न पाहिस्वर +डी-वासिष्ठी तेनु म.. वसिष्ठयः (नदी भ) वृद्धि संशावाणे होय ते नम दु' सश * अनुवृत्ति:- बहुम्वस्त्रियाम् ६/३/१२४
अनुवृति :- संज्ञा दुर्वा ६/१/६ था संज्ञा दुः शेष :-0 गोत्राय क भ यु ? - भाग धाश्छात्रा: सही छात्र - विद्याथा) अथ छ भविशेष :- 0 २९५ :તેથી પ્રત્યય લેપ થયેલ નથી
| शाला मां पू' आछे तथा वृद्धि सजावाणावर ययो [43८]
(वृद्धिारे दौत् ) तथा शालीयः यु.
10 वृद्धि भयुं ? (२3) सङ्ख्या सम्भद्रान्मातुम तुर्च ६/१/६६
दत्ता इमे = दत्ता: भाभि अ १२ ते वृद्धि ★सुत्रथ0 :- सङ्ख्या सम् भद्राद् मातुः मातु२ च
संशः नया. * ति:- सल्यार्थात् सम् - भद्र भ्यां च परस्य 0 यस्य :- सूत्रमा यस्य ६।२। संज्ञा निहश छे. मातरण , मातृ शब्दस्य मातुरादेशश्च । पाण्मानुरः। 0 २१२५ :- ०५नी अपेक्षा नी म छे. साम्मातुरः । भद्रामातुरः।
शेषवृत्ति:- (११) त्यदादिः ६/१/७ त्यदादि वृत्यर्थ :- संन्याशाय श६ भने
श६ (त्यद् , तद्, यद् , उदस् , इदम् , एतद् , एक, सम् तथा भद्र शपछी माता मतृ शहने।
द्वि, युष्मद् , अस्मद् , भवतु, किम् ) दुसरा याय छे. (अपत्य अर्थमा) अण् थाय तथा मातृ शाह
तद् इयम् = तादायनि
[२३४] नु मातुर थाय.
(१२) संज्ञादुई 8/1/१नाम याताना मथ' प्रमाणे 0 षड्मातुरः इति षण्मातुरः (तृतीय...१/3/१ थी
વ્યવહારમાં ચાલતું ન હોય – નિર્ધક હોય તેની ટુ इन। ण) पणमातृणाम् अपत्य इति पाण्मातुरः = |
संज्ञा विपे ४२वी. बाम :(षण + मातृ + अण्) = ७ ताना पुत्र.
देवदत्तस्य इमे = देवदत्तीयाः पक्षे देवदत्ताः सड़ी देवत्त 0 सङ्गतामाता इति सम्माता तस्यापत्यम् साम्मातुरः | नाम हेवनी साधनो अथ नया गाना = માતાનો પુત્ર
अनश
० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० . ० भद्रामातुरः = मा माताने पुत्र.
* मातृ :- मृरवृत्ति मा. २, पृ. १३.

Page #116

અભિનવ વઘુપ્રક્રિયા नाम भाटे दु संग यई मने दोरीयः ६/१/३२ या 'ति' :- युवतेरपत्यम्-युवति+एयणू-यौवतेयः इय साम्यो. ५.१. भां अस् पाया. [२५] | मनुवृति:- द्वितेश्च एयण वा १/१/६९ या एयण [५४०]
भविशेष :- 0 आ सूत्र - द्विस्वरादनद्याः (२५) अदोन दी मानुनी राना /2/९७ ६/11७1 ने अदान दी मानुषीनाम्नः1/1/१७ ना
अछे. ★ सूतथा :- अदेशः नदी मानुषी नाम्न: * :- दुसज्ञवर्जान्नदीन नो मानुषीनाम्नचा पत्ये
-पत्ति :- (23) अदु पाण्डवाः उ-वर्णस्य अग् स्यात् । यामुनः । वदत्तः ।
एये ७/४/६८ धननो एय प्रत्यय वायो हेय त 卐 वृत्यर्थ:-दुश नहीशथी | અને વાયુ શબ્દ સિવાયના ૩ વર્ણાન્ત શબ્દના તથા માનુ રીચી ના મને અપાય અથ" માં
सन्सनी ५ यायचे. म कामण्डलु + एय = कामअण् थाय छे.
ण्डलेपः
[२३] नही:- यमुनायाः अस्त्यम् = पनुन अग्न्या मुनः
(१४) द्विस्वरादनद्याः १/१/७१ डी, आए , ति भने मानुपी:- देवदत्तायाः असत्य-देशस्त्ता + अग
ऊइ. मानो प्र५ रन मते हाय सेवा नही देवदत्तः = पुत्र. ( मां अवगेव
વાચી નામો સિવાયના બે સારવાળા નામને અપત્ય र्णच ७/४/६८ थी आ ना५ )
अर्थमा एपण प्रत्यय याय. दत्त याः अपत्यम् दातेयः
नदीवाची :- सिप्रायाः आत्यम् = सिप्र + अण्रोपः * मनुति :- शिवादेरण /1/10 था अण
[२७] विशेष:-0 मा सूत्र झ्यापत्यू 8/1/७.
[ ४ ] था यता एयण प्रत्ययना सवार छे. ० अदाः भ यु ?
(२७) इतोऽनित्रः ६/१/७२ चन्द्रभागाथाः अपत्यम् = चन्द्रभ गेयः
*सूत्रथ०:- इतः अन् - इञः ख्याप्त्यूइ. 1/1/७० थी एयण प्रसय था. * वृत्त :- इञ्बजे दन्ताद् द्विस्वरादेयण स्यात् । 0 नदी मानुषी भ यु ?
अपत्ये । नाभेयः । शौभनेयः = सामना नही - भानु। अन्नमा - “शुभ्रादिभ्यः" ६/१/७३ । एयण् । शौभ्रेयः गाङ्गोयः આવી શકે છે.
वृत्यर्थः - इञ् प्रत्यय १ मे [५४१]
વર વાળા ટુ કારાન્ત શબ્દને અપત્ય અર્થમાં
एयण थाय. नाभेः अपत्यम् = नाभि + एय! 3 (२९) ड्रयाप्त्यूङः ६ १/७० नाभेयः = नलिन पुत्र (२१२२-३४॥रा. * सूत्र५५०:- डी आप् ती ऊङ. * वृति:- एभ्यश्चतुभ्य: अपर येऽर्षे एयण् स्यात् ।। अनुवृति:- दितेश्चयण वा L या एय सौपर्णेयः, नैंशलेयः, यौवतेयः ।।
- कद्रुपाण्डव वर्णस्य एये लुगू वाव्या-कामण्डलेयः ।। विशेष :-0 इत सेभ भ ४थु ? द्वि स्वरनद्यर्थातु नैयण - रोपः।
दाक्षिः - दक्ष राह अारान्त छे. प्रत्यर्थ:- की आप , ति, ऊड. मा0 अनि भ यु ? ચાર પ્રત્યવાળા શબ્દોને અપત્ય અર્થમાં दाशायणः -- दाक्षि मे २५२ छे ५५ इ सन्तानामछे. एयण प्रत्यय लागेछ,
0 द्विस्वरात् म ४९यु ? 'डी' सुपाः अपत्यम् = सुसर्गी + एयणः = | मारीच - मरीचेरपत्य - २५ २१२ छ, = सौपणे यः
-शपात:- (१५) शुभ्रादिभ्यः १/१/७३ शुभ 'आप' :- त्रिशलायाः अपत्यम-त्रिशला + एयण वगेरे शान सपत्य अथ मां एयण प्रत्यय सारे.. त्रौशलेयः
शुभ्रस्यापत्यम् = शुभ्र+एयण = शौभ्रे यः

Page #117

१.1
તદ્ધિત પ્રકરણ गङ्गायाः अपत्यम् = गङ्गा + एयम् = गाङ्गोथः । नो इन् थाय:- * 1 कुलटायाः अपत्यम्-कुलटा+एयण = गाना पुत्र.
[२३८] = कोलटिनेयः पक्षे इन् । थाय त्यारे कौलटेयः सटा
ને પુત્ર [५४3]
[२४१]
१८) चटकाद् गैरः स्त्रियां तु लुप् //७e चटक (२८) कल्याण्यादेरिन् चान्नस्य ६/१/७७ શબ્દને અપત્ય અર્થમાં ઘર પ્રત્યય થાય અને સ્ત્રી *सुत्रथ0 :- कल्याणी-अ देः इन् च अन्तस्य
अ५५मा गैर साभान सोप थ/ बय. जटकायाः अप. * ld:- एभ्योऽपत्ये एयण स्यात । अन्नस्येचेन । त्यम् = चटका + गैर = चाटकरः = यसीना पत्र काल्याणिनेयः ।
0 चटका: अपत्यम् स्त्री = चटका - प्रत्यय बासीन
५. . क्वचिदुभयपदवृद्धिः सौभागिनेयः । पारौणेयः ।।
[४४२] "कुलटाया वा” ६/१/७८ अन्तस्येन् वा । कौलटिनेयः
[४४] कौलटेयः । “चटकाद् गैरः स्त्रियां तु लुप्' ६/१/७९ (२८) क्षुद्राभ्यः एरण वा १/१/८० चाटकरः । चटका।
* वृत्ति :- अङ्गहीना व्यभिचारिण्यो वा स्त्रियः शुद्रामृत्यथ :- कल्याणी को शहीने
स्ताभ्य ऐग्ण वा स्यात् । काणेरः, काणेयः । दासेरः, અપત્ય અર્થમાં જ થાય છે. અન્ય સ્થાને
दासेयः । नटेरः, नाटेयः ।। इन् थायछ.
- "गोधाया दुष्टे णारश्च” ६/१/८१ । गौधारः, गौधोरः कल्याण्याः अपत्यम् = कल्याणिन् + एयणू = कल्या
अदुष्टे तु गौधेयः । “भ्रातुय” ६/१/८८ भ्रातृव्यः । णिनेयः = स्याएन। पुत्र.
卐वृत्यर्थ :- मगहीन अथवा व्यलि ★ अनुवृत्ति:- दितेश्च एयण १/१/१८ या एयण् | याणि स्त्रीद वाय. ते एरण प्रत्यय
फ्र विशेष:- 0 जुन्याप्त्युङ १/१/७० था। 0 कागायाः अपत्यम् = काण + एरणू = काणेरः एयण नी प्राप्ति ती ५५ भन्नो इन् ४२वा मा वि (ड्याप्त्यूइ. १/१/७० था एयण ) = સૂત્ર બનાવ્યું.
काणेयः = आएन। पुत्र. 0 कल्याणी ग :- सुभगा, दुभगा, बन्धकी, जरती, | 0 2400 नट्याः अपत्यम् = नाटेरः पक्षे नाटेयः बलीवर्दा, ज्येष्ठा, कनिष्ठा, मध्यमा, परस्त्री, अनुदृष्टि,
___ - नटीन। पुत्र अनुसृष्टि
| 0 दासेः पक्षे दासेयः - हसीना पुत्र . शेषवृत्ति :- (१६) हृद भा सिन्धाः ७/४/२५] + मनुवृति:- चटकाद् गैरः स्त्रीयां तु लुप् ७/१/७t ञ्णिति प्रत्ययो सागता हृद. भग भने सिन्धु सत्त२५६
था स्त्रीयां હેતે છતે સમાસના પૂર્વ અને ઉત્તર બને પદના આદિ
卐 विशेष :-0 सूत्रमा १.१. भुस्यु ते स्वनी वृद्धि यायछे. - सुभगायाः अपत्यम् = सुभगा | झटार्थ शहोना अहस भारे ७. या काणा, नटी, + एयण (सूत्र: २८ था) = सौभागिन् + एय (सुनु
दासी, कद'ना, व्यभिचारिणी वगेरे. *2 सो मन भनु भा) = सौभागितेयः %3D सुभगाना पुत्रा :- मगलिन तथा मेन मनियत सनिश्चित
[२] | Y३षो छ त - घl पुषोना सेवनाना पायवाणी (१७) अनुशतिकादीनाम् ७/४/२७ णिति तद्धित |
| અસતી સ્ત્રી પ્રત્યય લાગ્યા હોય ત્યારે અનાજ વગેરે શબ્દના પૂર્વ
. . ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० . २त्त पन्त पानी वृद्धि यापछे परस्त्री + एयण] - 1 धनि भाषा. मा. २-१. १९५-सिबभना (सूत्र: २८ था) मा श» अनुशतिक ना छे. तथालापान्तमा-मा सूत्रमा वि एयण थयुतमसम्यु पन्नती व यdi पारसौणेयः 40. [२४०] | अनुवित्तछे. एयण तो सारी मात्र इन् विपे याय. (१८) कुलटाया वा १/१/७८ कुलटा ने अपत्य | 2 *क्षुदाथ परिग्रहाथ म्- त्ति -न्यास युटत प्रत सूत्र मयमा एयण प्रत्यय लागे भने विस्थे. अन्त्य १२ १/१/८०

Page #118

१०२
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા 0. मात्र याप्त्यूड. १/१/७० था एयण भने। पितृस्वसुः अपत्यम् = पैतृष्वसेयः वि४८५ अदोनदी'...६/१/६७ था अण् ना म५५।६ ३ छ. | पैतृष्वतीयः = माना ही।.
। शेषवृत्ति :- (२०) गोवाया दुष्टे णारश्च★ अनुवृति :- ईयः स्वसुश्च ६/१/८८ या स्वस ૬/૧,૮૧ જેવા શબ્દને દુટ અપત્ય અર્થમાં બાર અને
विशेष :- 0 सूत्रमा २६ मे.व. मां एरण प्रत्यय थाय छे. गोधायाः दुष्टापत्यम् = गोधा+
અને પ્રત્યય દિવ માં મુએ છે તે યથાસંખ્યામને णार = गौधारः पक्षे गोधा + ए = गौधेरः = ।
मानव भारछे मातृ शहने डेयण भने पितृ शाने धनु पच्यु.
[४]
કુંવત્ પ્રત્યય લાગે તે અર્થ ન થાય (२१) भ्रातुव्य: 8/१/८८ भ्रातृ शहने अपत्य अय
0 स्वसू मां पूना प्य तेमातृ पितृ स्वसुः २/३/१८ मां व्य प्र.५ थाय छे. भ्रातुरपत्रम् = भ्रातृ + व्य | था थयो = भ्रातृव्य. = लत्रीने.
६२४४॥
0 मातृ पितृ शहना ऋ४२१. निशथी- (अलुपी वा [५४५]
૨/૩/૧૯ લાગીને) વિકલ્પ છું અને ન થાય. (30) ईयः स्वसुश्च ६/१/८८
शेषति :- (०२) श्वशुराद्यः 8/1/1 श्वशुर * सूत्रथ०:- ईयः स्वसुः च
शहने अपत्य पम य प्रत्यय थायछे. श्वशुरस्यापत्यम् * वृति:- भ्रातुः स्वसुश्च ईयः। भ्र.त्रीयः, स्वस्रीयः = श्वशुर + य = श्वशुय: % ससराना पुत्र [२४५] 卐वृत्यर्थ:- भ्रातृ सने स्वसृ शहने
[५४७] અપત્ય અર્થમાં હૃદ્ય પ્રત્યય થાય છે.
__(3) जातौ सज्ञः ६/२/८२ भ्रातुः अपत्यम् = भ्रातृ + ई =भ्रात्रीय:भत्रीले
|★ in :- गज्ञोऽपत्ये यः स्यात् । जातौं गम्यमानायाम् वसुः अपत्यम् = स्वसृ + ईय = स्वस्त्रीय नाणुन]
'त्यर्थ :- राजन् शहथी तिसू ★ मनुति :- (१) चटकाद् णैरः स्त्रीयां तु लुप् 1 અપત્ય અર્થમાં ૨ પ્રત્યય થાય છે. (ઉદા, જુઓ F/1/७५ था स्त्रीयाम्
सूत्र: 33) (२) भ्रातुव्य': 8/1/८८ था भ्रातु:
*मनुवृति:- श्वशुगद्यः 1/1/61 या य 卐 विश५ :- 0 २५४
विश५ :-0 जाति भ यु ? [५४५]
राजानोऽन्यः - राजन् न.भ. कश्चितस्यापत्यं राजन् (31) मा पित्रादेडे यणी णौ ६/2/40 (ङसोऽपत्ये ६/१/२८ था अण) = राज्न: (अणि
૭૪, ૫ર થી અન્ય સ્વરાદિને લેપ ન થાય) અહીં * सूत्रथ0:- मातृ पितृ आदेः डेयण - इयणा
જાતિ ગમ્યમાન નથી માટે ય ન લાગ્યો. અન્યથા *कृति :- मातृ पितृ पूर्वावसुरेतौ स्याताम् ।
राजन्यः यात. मातृष्यसेवः, मातृस्वस्त्रीय: । पैवसेयः, पैतृस्वतीयः । - "श्वशुराद्यः” ६/१/९१ श्वशुय': ।
[५५८7 卐 वृत्त्यर्थ - मातृ पितृ ५५ मा छे.
(33) अनेोऽट्ये ये ७/४/५१ તેવા ગ્રંg શબ્દને અપત્ય અર્થમાં તેનુ અને
*सूत्र20 :- अनः अ-ट्ये ये ईयण प्रत्यय थायछे.
| वृति:- अन्नन्तस्य ट्य वजे' यादी तद्धिते परेऽन्त्य () मारस्वसुः अपत्यम् = मातृस्वम + डेयण = स्वरादेलुगू न स्यात् । राजन्यः - क्षत्रियजातिश्चेत् । म तृष्वसेयः (डित्यन्त्य २/१/१४ थी ऋसो५)
. "क्षत्रादियः' ६/१/१३ । क्षत्रियः । “मनोर्याणी षश्चा(५४८५ मातृस्वस + ईयण् = मातृष्वस्रीयः = | न्तः” ६/१/९४ । मनुष्याः , मानुषाः । “माणवः कुत्सा. માસીનો દીકરો
-1-10-alथाम" ६१/९५ । मनोरपत्य मुढ माणव: ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ०
' वृत्यर्थ :- ट्य १० य १२ ' અપવાદ :- મધમવૃધ્ધિ અવસૂરિ ભા. ૨, પૃ. ૨૭૫ [ પ્રત્યયે લાગતા હોય ત્યારે અન અસ્ત વાળા

Page #119

તદ્ધિત પ્રકરણ नामना मन्त्यस्य (अन् ) स५ थते। | मेरी कुलीनः = सन। पुत्र. नथी राजन् + य = राजन्यः (जातौ राज्ञः थी य)
卐 विशेष :- 0 मासूत्र-अतइञ् 1/1/31 ★ अनुवृत्ति:- (1) भूलुक् च इवर्णस्य ७/४/४1| मने अदोरायनि प्रायः १/१/११३ पन्ने सूत्रनु माघ था लुक
સૂત્ર છે (२) न एकस्वरस्य ७/४/४४ थान
0 હવે પછીના સૂત્રમાં સમસિમાં પ્રતિષેધ હેવાથી 卐 विशेष :- 0 अट्य भ ४यु ? * कुलान्न अने ४५॥ कुल २६ पन्ने प्रण रेस छे. राज्ञः भावः = राजन् + ट्यण (पतिराजः ७/1/६० था -शेषवृत्त :- (२६) गैयकत्रावसमासे वा ६/१/८७ ट्वणू) = राज्यम्
સમાસમાં ન હોય એવો શબ્દ જેને અન્ત હાય 0 छत्रिषु साधु = छत्रि + पण = छन्त्रयः ! તેવા શબ્દને આવા કે ળ શબ્દને અપત્ય અર્થમાં .शेषवृत्ति :- (23) क्षत्रादियः 8/1/3ति य - एयक प्र५ वि थाय छे. कुलस्यापत्यम् સુચક અપત્ય અર્થમાં ક્ષત્રને ય પ્રત્યય લાગે છે कुल + य = कुल्पः, कुल + एयकम = कोलेयकः पक्षे क्षत्रस्यापत्यम् = क्षत्र+इय = क्षत्रियः = क्षत्रिय [२४] | कुलीनः समासमा आढ' कुलीनः । याय. [२४८] (२४) मनोर्याणौ पश्चान्तः ६/१/०४ गति सूय: (२७) दुष्कुलादेयण वा १/१/८८ दुष्कुल ने अ५५५त्य अयमा मनु ने य अने अण् प्रत्यय यायचे. त्य ममा एटण १ि८ यापछे दुष्कुलस्यापत्यम् = तेभर मनु शम्ने भन्ते षु भेरायछ मनोः अपत्यानि दौष्कुलेपः पक्षे (इन) दुष्कुलीनः २ पुगना पुत्र = मनु + य = मनुष्यः = वि८२ मनु + अण् = |
[२५०] मानुषः = भास.
[२४७] | (२८) महाकूल द्वाःत्रीनौ ६/१/ee महाकुल शहने (२५) माणवः कुत्सायाम् ६/१/८५ नि मनु | अपत्य Ai अञ् भने ईनञ् प्रत्ययो विपे याय શબ્દને અપત્ય અર્થમાં મળ થાય છે અને મન ના ન | छे. महाकुलस्यापत्यम् = महाकुल + अ - माहाकुल: नो ण यायछे. मनारपत्यम् मूढम् = मनु + अण वि८ मह कुल + इनञ् - माहाकुलीनः गन्ने नखाने माणवः (अस्वयम्भु ..७/४/७० था उ ने। अव् थयोछे) सारे 'ईन्' मह कुठीन: - मोटा पुगने पुत्र. [२५१]
|२४८ (२८) कूर्वादेभ्यः१/1/१०० करु मेरे होने . [५४८]
त्य माध्य' प्रत्यय यायछे. (३४) कुलादीनः ६/१/८६
कुराः अपत्यानि - कुरु + घ्य - कौरव्याः -रा. * सुत्रपृथ0 :- कुलात् इनः
शङ्कोः अपत्यानि -शङक+व्य-शाच्या:- ital. *वृत्ति :- कुलान्तात् केवल च्च कुलादपत्ये ईनः ।
[५५०] बहुकुलीनः, कुलीनः ।
(34) राष्ट्रक्षत्रियात्सरूपाद्राजापत्ये दिरञ् १/१/११४ - शैयकाव समासे वा ६/१/९७ । कुल्यः, कोलेयकः, कुलीनः । समासे तु आदयकुलीनः । “दुष्कुलादेय वा
★सुत्रथ0:- राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजा अपत्ये ६/१/९८ दौष्कुलेय. दुष्कुलीनः । “महाकुलाद्वाऽमीनऔ”
द्रिः अञ् ६/१/९९ माहाकुल: । माहकूलीनः । महकलीन:।★ त:- राष्ट्रेक्षत्रिय सरूपाच्छन्दाद्राष्ट्रोर्था जाथे' "कुर्वादेश्यः ” ६/१/१०० कौर-या: । शाङ्क याः।
क्षत्रियार्थाचापत्येऽ स्यात् , स च द्रि संज्ञः । विदेहानां 卐वृत्यर्थ :- कुल ने पते वायतेने
| (राष्ट्रस्य) राजा वैदेहः । विदेहस्य (राज्ञः) अपत्य 4थयण कुल शन्न पत्य सभा वैदेहः । ईषद् परिसमाप्तम् कुलम् = बहुकुलम् (नाम्नः प्राग ।
प्रत्यय :-२१"याचा क्षत्रिय ...७/3/१२ थी बहु प्रत्यय)
વાચી અને ક્ષત્રિયવાચી એજ રાષ્ટ્રવાચી હોય बहुकुलस्यापत्यम् = बहकुलीनः = मनोत्रमा समान ३५२ाणा २०६सायी शतने
રજ્ઞા અથમાં અને ક્ષત્રિયવાચી શબ્દને અ૫. 'ट्य सेवा क्यनया सानु धनु १५ असायरी भाटेटूयण | त्य मन अञ् प्रत्यय लागे. मने ते "द्रि"

Page #120

૧૦૪
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા સંશક થાય છે.
सरूपेभ्यो यथासङ्ख्य राजाऽपत्ययोः अण ट्रिः स्यात् । पौरवः : “ના” :- વિહાનાં (Tષ્ટ્ર) ના = વિદેદ + | મા નાવસ્યા લ = વૈસેક = વિદેહે દેશના રાજ
વૃત્યર્થે :- પુરુ, મધ, ઋઢિા, (વિથ (ાજ્ઞ:) પચમ = વિવેદ + અ = વૈદે | શબ્દોને તથા બે સ્વરવાળા નામોને રાષ્ટ્ર = વિદેહ રાજાને પુત્ર,
અને ક્ષત્રિય વાચી એવા સરૂપ શબ્દોને અનુ(અહી વિવેદ રાષ્ટ્રવાચી અને ક્ષત્રિયવાચી ક્રમ રાજા અને અપત્ય અર્થ મા f સંજ્ઞક | બને છે)
પ્રત્યય થાય છે. ક વિશેષ :- 0 રાષ્ટ્ર ત્રિર્ કેમ કહ્યું ?
પુરુ :- પુર: કાપત્યમ્ = પુરુ + બજૂ = રવ: पञ्चालस्य ब्राहाणस्य राजा = पञ्चाल + अणू (तस्येदम्
(ભાગ ૭ ૪, ૭૦ થી )=પુરના સંતાન ૬/૧/૧૦ થી ) = પ્રજ્ઞાચક –અહીં રાષ્ટ્ર-ક્ષત્રિયાત
દ્ધિ વ૨ - શફાનાં નાગપત્ય વા=અજ્ઞ + અબૂ =
બાફ: = અંગ દેશના રાજા કે સંતાન 0 17 કેમ કહ્યું ?
* અનુવૃતિ :- રાષ્ટ્ર ક્ષત્રિયાસવાદ્રારાગાયે ટ્રિ આ પ્રશ્ન માટે જુઓ સૂત્ર: ૩૬
રન્ ૬/૧/૧૧૪ L[૧૫]
F વિશષ. 0 દુઢિયાન ૬/૧/૧૨૪ સૂત્ર (૩૬) દુષત્રથમ ૬/૧/૧૨૪
થી બવ મા સર્વત્ર 2 પ્રત્યયને લેપ સમજવો.
0 sqત્યે ૬/૧/૨૮ થી સન્ ની પ્રાપ્તિ છતાં ‘‘દ્રિ” * સૂત્રપૃથo :- ૨૬૬ ૨ – બ્રિામ્
સંજ્ઞક કરવા માટે આ સૂત્ર છે. * વૃત્તિ:- ટ્રેઃ (ga) મસ્ત્રિ ક્રા
o g૬ શબ્દ બે સ્વર વાળા છે છતાં પૃથ– ગ્રહણ કર્યું विदेहानां राजानोऽपत्यानि वा विदेहाः, त्रियस्तु वैदेह्यः ।
છે કેમકે તે રાષ્ટ્રવાચી નથી પણ ક્ષત્રિયવાચી છે. सरूपादिति किम् ? सौराष्ट्रका राजा । एवं दाशरथिः ।
0 પ્રત્યયથી સિદ્ધ છતાં આ સૂત્રમાં મળ કેમ ? ક વૃયર્થ - જે નામને અને “”િ
સાજને અન્યત્ર ૬/૩/૧૭૨ થી સંશાવળો પ્રત્યય હોય તેના બહુવચનમાં લેપ થાય છે - ૫ગ સ્ત્રીલિંગને વજીને – | થતા આ પ્રત્યયના બાલનને માટે છે. 0 વિવેદ્દાનાં નવનિ = વિવેદ. (ક્ષત્રિયાત
[૫૫૩] ૬/૧/૪૪ થી દિ સશક છે)
(૩૮)દુ-નાટ્રિ-કુતિ-રાગડના ખ્યઃ ૬/૧/૧૮ 0 સ્ત્રીલિંગે – વિદેશ્ય (જ્ઞ) = વિહત
* સૂત્રપૃથ0 – , ન-આવિ, - ૬, શાસ્ત્ર, + અર્ = ઢૌદ્ય
મઝા.ત ઃ 0 સદા કેમ ? (સૂત્રઃ ૩૫ નો પ્રશ્ન)
ક વૃત્ત :- સુ સંગે, નારદ: રાત્રીसुराष्ट्राणाम् राजा = सुराष्ट्र + अकञ् = सौराष्ट्रका | sऽजादाभ्यां च दिव्य': स्यात् आम्बष्ठयो राजाऽपत्यं वा ।
ના સૌરાષ્ટ્રના રાજા(રા-ક્ષત્રિય સરૂપન થી)] gવં વ7: I શૌઃ માવસ્થ: શ્રીરાઃ | માનવા એ જ રીતે રાસાયઃ
“ ” ૬/૬/૧૨૧ Tipકૃષ: “રાદ્રિ 11 અનુવૃતિ- અગા: પ્રાર-માટે: | યે પુ૬/૧/૨૦ | રા: યવન: | ૬/૧/૧૨૩ થી ટો:
ક વૃત્યર્થ :- દુ સંગાવાવા જંકારાદિ વિશેષ :- 0 બવ. કેમ કહ્યું ?
રૂ કારા ત કુક શાસ્ત્ર અને ઉપનાર આ નામોથી पञ्चालस्यापत्यम् = पञ्चाल + अ = पाञ्चाल:
રાષ્ટ્રવાચી અને ક્ષત્રિયવાચી એવા અનુક્રમે
રાજ અને અપત્ય અર્થમાં કિ સંજ્ઞક શ્વ [૫૭]
પ્રત્યય થાય છે. (૩૭)પુર માધમિક-ઉદૂર રાવળ૬/૧/૧૧૬
दु:- आम्बष्ठानां राजाऽपत्य वा = आम्बष्ठ+ ज्य * વૃત્તિ :- પૂર્વાહિયે દિરે રાષ્ટ્ર ક્ષત્રિાઃ |-કાશ્વgાઃ (કૃદ્ધિા ...મારિ ૬/૧/૮ થી ટુ

Page #121

તહિત પ્રકરણ
=
સંજ્ઞા) બ.વ, માં અન્વષ્ઠઃ થશે.(પ્રત્યય લેાપાય) ૬ :- નિધાનાં રાનાડયોવા = નિષધ + અ = શૈવધ્યું: નિષધના રાજા કે ક્ષત્રિય પુત્ર. એ-જ-રી-તે 0 હ્રતુ. હૌચ=કુના પુત્રો TM કારા :- અવન્તી નું અવન્ય, अजाद नुं आजाद्यः
* અનુવૃત્તિ :- રાષ્ટ્ર ક્ષત્રિશસામ્રાજ્ઞાવલ્યે ટ્રિ રજૂ ૬/૧/૧૧૪
મૈં વિશેષ :- 0 વદુ સ્ત્રિયામ્ ૬/૧/૧૨૪ સૂત્રથી અહીં પણુ બવ માં = પ્રત્યયને લેપ થશે. શેષવૃત્તિ : :- (૩૦) વાળ્યાય ૬/૧/૧૧૯ | વાટ્ટુ રાને રાષ્ટ્ર ને ક્ષત્રીયવાચી હાય તે। અનુક્રમે રાજા અને અપત્ય અથ માં ય થાય વાસ્તુનાં રાષ્ટ્રથ राजा क्षत्रियस्यापत्यम् वा पाण्डु + ड्यण् = पाण्डव्यः [૨૫૩]
(૩૧) રાજવિમ્યા દ્રવ્ ૬/૧ ૧૨૦ ૪ વગેરે નામને લાગેલ દ્રિ સનક પ્રત્યય લેાપાય છે.
0 यवनानां क्षत्रियस्यापत्यम् = ચન 0 રાજાનાં રાષ્ટ્રયાના = રાહ્ર (પ્રત્યય લેાપાય) અપત્ય અધિકાર સમાપ્ત
(૩૯) પિતૃ માતુન્ય પુરું પ્રતિ ૬/૨/૬૨
* સુત્રપૃથ ઃ- पितृ-मातुः व्य-डुलं भ्रातरि * વૃત્તિ :- आभ्यां यथासङ्ख्य भ्रातरि व्यस्था - તામ્ । વિસ્તૃક્ત: | માતુ: |
5 નૃત્ય :- (શ્ચયન્ત એવા) પિતૃ માતૃ શબ્દને પ્રાતુ ઉત્તરપદ હાતે અને વ્ય અને
અને
કુજી (૩) પ્રત્યય અનુક્રમે લાગે છે
કાકા
પિતુ: શ્રાતા = પિતૃ + 4 = पितृव्यः માતુ: સ્ત્રતા = માતૃ + હુ = માન+૩૭=માતુ:
–
મામા
મૈં વિશેષ :- 0 દુલ્હ પ્રત્યયમાં મુકેલે હૈં કાર અન્ય સ્વર ના લેાપને માટે છે
[444]
(૪૦) પિન્રર્જીમદ્ ૬/૨/૬૩
* સૂત્રપૃથ :- વિત્રા: ડામહર્
વ્રુતિ ઃ- વિતૃમાતૃમ્યાં માતાવિત્રીર્ઝામ યાત્

पितामहः । पितामही । मातामहः । मातमही
ા નૃત્યથ :- (૧૪ચન્ત) પિતૃ અને માતૃ શબ્દથી પર માતૃ અથવા વિત્તુ શબ્દ આવે તા કામદૂર (આમદ) પ્રત્યય લાગેછે. જેમકે :0 વિતુ: કવિતા વિત + મર્ટ્ = પિતૃ + ગામદ fપનામઃ = દાદા
===
0 fવતુ માતા = પિતૃ + દામટ્ + ટી (ગણો) ..રિતામ્ ૨/૪/૨૦ થી ૧) =વિતામઢી = દાદી ૬) મત્તુઃ વિતા = માતૃ + મહર્ = માતામનું 0 માતુઃ મામા માતૃ + ડામર + ઙી – માતામઢી વિતૃમાનુષ્ય છુ. પ્રાતરિ ૬/૨/૬૩ થી
* અનુવૃતિ :વિતૃમાતુ:
૧*૫
=
5 વિશેષ :- 0 વિશ્વ માં દ્વિ વચન મુકયુ તે વિતામાત્રાવા ૩/૧/૧૨૨ થી રોષ સમાસથી માઆપ' અર્થમાં સમાસ કર્યોછે, માટે વિ. છે.
0 સૂત્રમાં ૩ કાર છે તે અન્ય સ્વરના લેપ માટેછે. અને ટ કાર છે તે ફી પ્રત્યય કરવા માટે છે.
[૫૫૬] ~: રક્તાક પ્રત્યય — (૪૧) નાટ્ટો વતે ૬/૨/૧
* સુત્રપુથ :- રાશાત્ : તે
* વૃતિ :- येन कुसुम्भादिना वस्त्रादि रज्यते स रागस्तस्माद्दान्ताद् रक्तमित्यर्थे ऽणू स्यात् कुसुम्भेन रक्त कौसुम्भ वस्त्रम् ।
“જાક્ષારાવનાવિભૂ” ૬/૨/૨ ક્ષિદ્દઃ, શનિ
-
પટઃ ।
5 નૃત્યથ જે કસુ બે વગેરે પદાર્થો વડે વસ્ત્ર વગેરે ફ્ંગાય તેને ૫ (રગ)કહેવાય છે. તે ટા પ્રત્યયાન્ત હાય - એટલે કે તૃતીયા. ન્ત નામથી રંગાયુ એવા અર્થમાં હોય – તેા તેને શુ પ્રત્યય લાગેછે. જેમકે :- कुसुम्भेन रक्तम् સુક્ષ્મ + ળૂ - જૌનુમન્ વસ્ત્રમ્ – કસુંબા વડે રંગેલ કપડુ,
મૈં વિશેષ :– 0 રાંગવુ સફેદ રંગવું વર્ણાન્તર કરવું.

0 સિદ્ધહેમની મૂળ વૃત્તિમાં ગણ્ નથી કહ્યું પણ યથા વિહિત પ્રત્યયે હ્યા છે. – યથાવિહિત એટલે જે શબ્દેને

Page #122

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા ઉત્સગરૂપ કે અપવાદરૂપ જે જે પ્રત્યે કહ્યા છે. તે [ સિદ્ધહેમ વ્યા. માં રજુ થયેલ છે. ०५धा प्रत्ययो ते-ते होने का श - प्रागजितादण् | 0 प्रागजितादण सूत्र भु" अत्रे अण मेरे प्रत्यये।
नरवा. तन। मन्य 8 e :10 सूत्र:-वाऽऽद्यात् 8/1/11 अधिकार सूत्र छ |न :- स्त्रीणां समूहः = स्त्री + नञ् = स्ौणम् = भु सा तमाम प्रत्यय ६२ यायचे. तेपी ने स्त्रीमानो समुह (प्रागुवत् स्त्री/१/२५ था नबू)
प्रत्यय न बगाडीस तो कुसुम्न रक्तम् सर्बु भात्र ज्य :- वनस्पतीनां समूहः = वनसती+व्य = वानस्पत्यम् पाय कुसुम्भरक्तम् । समास पर यश = वन२५तीन समूद 0 राग:-राग शया प्रसि वासुमा वगेरे। (अनिदभ्यण...पदाभ्यः १/१/१५ या ज्य ગ્રહણ થાય, પણ ‘કાળા રંગે રંગેલુ’ કે ‘પીળા રંગે
-शषवृति:- (33) भिक्षादेः १/२/१० भिक्षा वगेरे गेलु' वगेरे न ए यार.
१४. नाभाने स मयमा यथाविलित अणादि .शेषवृत्ति:- (३२) लक्षारोचनादिकण ४/२/२ प्रत्यये यायले. भिक्षाणां समूहः = भिक्षा + अण = तृतीयान्त सवा लाक्षा अने रोचना शुम्हे या "ते | भक्षम् = दिक्षानी समृद्ध गार्मिणीनां समूहः =गार्भिणी गेयु सेवा अय मां इकण यसागेछ
+ अण = गार्भिणम् = गनिमानी समूह २५१] 0 लाक्षया रक्तम् = लाक्षा + इकण् = लाक्ष + इकण (३४) गोत्रोक्षादिभ्योऽक १/२/१२ गोत्र प्रत्ययान्त (अबगे'वर्णस्य था आ ३५) = लाक्षिकम् = सापथानाम, उक्षन , वत्स, उष्ट्र, वृद्ध, अज, उरभ्र, मनुष्य, राज, રંગેલું
राजन्य सने राजपुत्र से नाभान सभूल भय मां अकजू 0 रेचिन पा रक्तम् = रोचना + इकण् = रोचनिकम् | प्रत्यय थायछे उपगोः अपत्त्यम् = औपगवः = सिंदुःया २५
0 गोत्र:- औगवानां समहः औपगव+अक-औपगवकम [५५७]
0 उशन् :- उक्षणां समूह = उक्षन् + अकञ्=औक्षकम् -: साभूल साक्षर :
= महानु राणु
[२५७] (34) केदाराण्ण्याकौ १/२/१3 केदार था सभूख (४२) षष्ठयाः साहे ६/२/८
सय मां ण्य भने अका प्रत्ययो यायचे. केदाराणाम * :- षष्ठयन्तात्समुहे यथाविहितमणादयः स्युः।।
समूहः = केदार + ण्य = कदाय': पक्षे केदार+अका चाषमः ।
| = क दारकम् = ध्यागनी समुखः [२५८] - "भिक्षादेः' ६/२/१० । भैक्ष, गार्मिणम् । “गोत्रो | (38) कवचिहस्त्य चिताच्चेकण् १/२/१४ कवचिन् क्षादिभ्योऽक” ६/२/१२ 1 औगवकम् , औक्षकम् । | हस्तिन् भने अचित् अथवा नाभनेतया केदार नामने "केदारापाको” ६/२/१३ । केदाय', केदारकम् । | समुह मयमा इकण प्रत्यय यायछे. "क्वचिहस्तस्यचिताच्चेकण" ६/२/१४ । कावचिकम् , 0 काचिनां समूहः = कवचिन् + इकण = कावचिकम हास्तिकम् , आपूपिकम् , केदारेकम् । ब्राह्मण-माणव- | (नोऽपदस्य ७/४/११ या इन् ।५)= क्यवाणानो समुह वाऽवाद्यः” ६/२/१६ । ब्राह्मण्यम् । “गणिकायाण्यः"
| हस्तिनां समूहः = हस्तिन् + इकण = हास्तिकम् = ६/२/१७ । गाणिक्यम् । “केशाद्वा"६/२/१८ । केश्य, हाथीमाना समुह कैशिकम । “वाऽश्वादीयः” ६/२/१९ । अश्वीयम्, 10 मस्थित :- अपूपानां समूहः = अपूप + इकण = आश्वम्। “पर्धाद् हु" ६/२/२० पशूनां समूहः -पावमा
| आपूपिकम् = पूछायाना समुख 卐वृत्यर्थ :- ७५१ ५०४यन्तनाभन | 0 केदारणां समूहः = केदार + इकण् = कैदारिकम् = સમૂહ” અર્થમાં યથાવિહત વગેરે પ્રત્ય
ક્યારાઓને સમુહ
[२५] ये। थाय छे. नेम :- चाषाणां समूहः चाष +
(39) ब्राह्मण-माणव वाऽवाद्यः १/२/18 ब्राह्मण, माणव अगचापम् = यास ना५क्षा माना समूह | मन वाडव नामान समयमा 'य' प्रत्यय याय
विशेष :- 0 समू हाथ क प्रत्यय :- ब्राह्मणानां समूहः=ब्राह्मण+य-ब्राह्मण्यम्-श्राह्मणाना समुह સૂત્ર. ૬/૨/૯ થી ૬/૨/૨૯ સુધી એમ ૨૧ સૂત્રોમાં
[२१०]

Page #123

તહિત પ્રણ
(३८) गणिकायाण्यः ९/२/१७ शिदने समुद અથમાં પ્ય પ્રત્યય થાયછે.
गणिका + ण्य गाणिक्यम्
[-19]
गणिकानां समूहः ગણિકાઓને સમુહ (32) केशाद्वा ६२/१८ केश शहने समुद्र अर्थभां प्रत्ययसागे केशानां समूहः केश + ण्य Be Free (afa... 8/2/18 2/18) केश + इक – कैशिकम् [१२] (४०) वाऽश्वदीपः ९/२/१८ अश्व रामने समृद्ध अर्थभां ईय प्रत्ययथापछे अश्वानां समूहः अश्व + ईय अश्रीयम् पक्षे अश्व + अण् आश्वम्- धेडयो समुद्र (ष्ठाः समुद्दे श्री अग् ) [-13] ( ४१ ) प णू * ६/२/२० पशू शहने समू
-
अर्थमा ड्वण् प्रत्यय लागेछे. पशूनां समूहः इणू पार्श्वम् - इस ऽप्राणि... २/४/७३ ऊड्) -पशु
पशू + समु (पशू + (उतो.
छे पशु
पंयमी
54.9.7:
[446]
(४३) गो-रथ-वातान् त्रल-कलूलप् ६/२/२४
★ सुत्रपृथ० :- गो-रथ-वात तू बल-कट्यल - उलम् ★ वृति :- एम्यस्त्रिभ्य एते त्रयः समुहेऽथे' स्युः । लिखुत्ययान्तानां स्त्रीत्वम् - गोत्रा । रथका । वातूळ: वृत्यर्थ :- गो, रथ मने बात शक् थी पर समूह अर्थ मां बल, कट्यल, अने उलू પ્રત્યય થાયછે.
પ્રત્યયમાં હૈં કાર સ્ત્રીલિંગ કરવા માટેછે
=
0 गो :- गवां समूहः गे। + ऋलू ગાયાનુ ટાળુ
-
*

गोत्रा
0 रथ :- रथानां समूहः = रथ+कट्लू - रथकट्या સ્થાના સમુહ
0 वात:- वातानां समूहः बात +उ- वातुलः વાયુઓના સમૂહ
5 विशेष :- ल हर स्त्रीलिंगमाटे आत्
१०७
२/४/१८ सूत्र लागीने गोत्र नुं गोत्रा वगेरे थाय न्यारे उलू માં लू २ इत् नथी भाटे वातुलः स्त्रीलिंग न थयु. 0 * भलिगानुशाशन स्त्रीलिंग अधिकार, लिन्मिन्यनिण्य स्त्र्युक्ता थी लित् प्रत्ययान्त नाम स्त्रीलिंग અધિકાર માટે છે.
६
[44]
(४४) पाशादेव ल्य: ६/२/२५
★ सुत्रपृथ० :- पाश, आदेः च ल्य: ★ वृति:
पाशादेः गवादिभ्यश्च ल्यः स्यात् । पाश्या । 5 વૃત્ત્વ - पाश वगेरे शहाने तथा ( च रथी) गी - रथ લાગેછે.
ने वात ने ल्य प्रत्यय
पाश :- पाशानां समूहः - पाश + ल्य अने लू और थी स्त्रीलिंगे पाश्या-शंसान।
पाश्य
समूह
* अनुवृत्ति :- गो-रथ-वात-त्रकटूयलूलम् ६/१/२४ थी गो-रथ-वात
विशेष :- 0 पाशादि गणु :- पाश, तृण, खल. धूम, वात, गो, अङ्गार, पोटगल, पिटक, पिटाक, शकट, हल, नल, वन,
० भिक्षादि ९/२/१० गशुपायी अङ्गार अने हल शह आवेछे ते शब्होंने त्यां अणू प्रत्यय यात तेने महले આ સૂત્ર નિષેધ કરીને હ્ય પ્રત્યય કહેછે.
0 नांध :- गो ना उधारण भाटे सूत्र : ४५ भुयो रथ + व्य - रथ्या, वात + ल्य - वात्या
वोण
[490] (४५) व्यक्ये १ / २ /२५
★ सूत्रपृथ० :- य अक्ये
★ वृत्ति :- ओदौतोः क्यवजे यादी प्रत्येऽवावौ स्याताम । गव्या
"श्वादिभ्योऽज्ज्” ६/२/२६ शौवम । “खलादिभ्यो लिन् ६ / २ / २७ । खलिनी, ऊकिनी । ग्रामजनबन्धुगज सहायात्तल” ६/२/२८ | ग्रामता
O
O
शेषवृत्ति सूत्र : ४१ प णू या सूत्रमा प्रक्रिया તથા હૈમપ્રકાશ બન્નેમાં વર્લખ્યુ છે. જ્યારે સિધ્ધહેમ वृत्ति कोरेगां पर्वा पद्भ्युत्ति छे, हेम
|
' વૃત્ય :- બે કે લૌ થી પસિવાય ના ચ કારાદિ પ્રત્યય આવે તેા બે ના પૂ ने औ न आबू थाय भई :- गवां समूहः गे + ल्य (पाशादेश्व ६/२/२५ थी ल्य) - गव् + य गव्या
सच्युछे. કારા. નામ નથી

Page #124

१०८
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા ★ सनुभूति:- ओदौतोऽवा १/२/२४
* अति:-विकारथे' तद्धितेऽश्मनोऽन्त्य स्वरादेा लुक।
आश्मनः, आश्मः । 卐 विशेष:-0 रनु न म ध्यु ?
"त्रपु-जताः षोडन्तश्च'६/२/३६त्रापुष, जातुषम् । उपायते = उप + ऊ + य + ते मी च मे (म..
"पयो-द्रोय': ६/२/३५ । पयस्य, द्रव्यम्। “एकस्वरात्" निभावना) क्यछे (क्यः शिति 3/४७.) भाटे ऊनी
६/२/४८ । मथट् । भृन्मयम् । 'गाः पुरीधे” ६/२/५० । अबू न ये.
गोमयम् । “अपो यञ्चा"। ६/२/५६ | आप्यं अम्मयम्। - शेषवृत्ति :- (४२) श्वादिभ्यः अञ् १/२२६
प्रत्यर्थ :-१ि७२ अर्थातद्धित શ્વાન વગેરે શબ્દને સમૂહ અર્થમાં પ્રત્યય લાગે છે | નો પ્રત્યય લાગે છે ત્યારે અમન ના અન્ય शुनां समूहः = श्वन् + अञ् = शौवम् = जुन माने।
સ્વાદનો લેપ વિકલ્પ થાય છે. જેમકે :समूह (नोऽपदस्य तद्धिते ७४/31 या अन् सोप, यवः |
अदमनः विकारः=अश्मन् + अञ् (विकारे ६/२/30 पदान्तात्...७/४/५ या व् पूर्व' श+ औ+व् = शोवम् | था अञ) = आश्मनः, अन् दायतआश्मः ययु )
= स्तम (४३) खलादिभ्यो लिन् १/-/२७ खल ३ श होने
★ अनुति :- उक्ष्णः लुक् ७/४/५६ था लुक् सभूल भय'मा लिन (इन् ) असय सागे ल स्त्रीत भारे छे. खलानां समूहः = खल + लिन् = खलिन -
विशेष: 0 विहार मेभम ४? (स्त्रीत्वमा डी) = खलिन + की = खरिनी - सुपी-आश्मनो मन्त्रः - सही विक्षर अय नथा. એને સમુહ
(मे-1-री-a)
षष्ठयान्त्यस्य ७/४/1.६ परिभाषायासानुसयसन्स ऊकानां समूहः = ऊकिनी
ने (अन् ने) ययु. (४४) ग्राम जन बन्धु गज सहायात् तलू ६.२/२८
0816२६५ :ग्राम, जन, बन्धु, गज, सहाय २०६५ ५२सभुखमय मां भस्मनः विकारः = भस्मन् + अण् = भास्मनः तलू प्रत्यय लागे ग्रामाणां समूहः = ग्राम + तल-ग्रामत कलेः विकारः = कलि + एयण =कालेयः + आत् (२त्रीमिय)-ग्रामता-गाना समुक [२९७]
नशेषवृत्ति:-(४५) पुजतोःषोऽन्तश्च /२/33 [५५१]
त्रपु मने जतु शहाने वि२ सय मां अणु प्रत्यय लागे સામુહિક અધિકાર સમાપ્ત તથા શબ્દને અને ૬ ઉમેરાય છે. 0ोशल:
0 पुणः विकारः = त्रपु + = अण् = त्रापुषम्हे २४ (४६) विकारे ६/२/30
0 जतुनः विकारः % जतु + + अण् = जातुषम् - ★वृत्ति :- षष्ठयन्ता द्विकारे ऽणादयः स्युः ।। ને વિકાર.
卐वृत्यर्थ :- ५०४यन्त नभने "विकार" | (४६) पयो-द्रोय': १/२/3५ पयपू भने दुस-या मर्थमा (पिडित) अण् कोरे प्रत्यय लागेछ. वि२ अ भा 'य' याय. [Bal. - तुम। सूत्रः ४७ wi]
0 पयस्य विकारः = पपस् + य = पयस्यम् धना विसर * नुकृति :- षष्ठयाः समहे १/२/४ थी षष्ठयाः | 0 द्रोः विकारः = द्रु + य = द्रव + य = द्रव्यम् =
ઝાડને વિકાર. 卐 विशेष :- 0 वि.२ = यनु अवश्या
(४७) एक स्वरात् १/२/४८ लक्ष्य भने माछाहन न्तर (श्री सरया) मेटस वि.
અર્થ સિવાયના એક સ્વર વાળા શબ્દોને વિકાર અને 0 [सूचना:-] अणादय - अणू, एयण, अञ् , नञ्
અવયવ અર્થમાં નિત્ય નય થાય વગેરે પ્રત્યોના ઉદાહરણ સત્ર: ૪૭ માં આપેલ છે.
मृदः विकारः = मृद् + मयट् = मृन्मयम् = भाटीना [५५२]
वि२ (द् नान् प्रत्यये च 1/3/२ था) [२७०] (४७) वाऽश्मनो विकरे ७/४/१३
(४८) गोः पुरीषे १/२/५0 गो श६या पुरीष ३५ * सूत्रथ०:- वा अश्मनः विकारे | ( ३५) वि.२ अब मां मयट् प्रत्यय लागे.

Page #125

તષ્ઠિત પ્રકરણ
गोः पुरीषेः (४८) अपो यत्र वा ६/२/५६ અથમાં યન્ વિકલ્પે લાગે છે
-
गो + मयट् = गोमयम् = छाय्
[२७१] अपू शुम्हने विहार
आण्यम् पक्षे अ
0 अपां विकारः अप् + यञ् + मयट् ( एकस्वरात् १ / २ / ४८ थी मयट् ) = अम्मयम् પાણીને વિદ્યાર
[२७२]
[493]
(४८) योग दोहादीनञ् हिंयङगुश्चास्य ६ २/५५
★ सुत्रपृथ० :- ह्योगो दोहात् ईनञ् हियङगुः च स्य ★ वृति :- द्योगोदे हशब्दाद्विकारे ईनञ् स्यात् नाग्नि, प्रकृतेर्हियडगुरादेशश्च स्यात् । हैयङ्गवम्
नवनीत
घृतं बा ।
--
-
નૃત્ય गोदाह शब्दथी विर અ માં – જો વિશેષ નામ હાયતા ईनञ्य् | प्रत्यय आगे भने ह्यगे। दोहन । हियङगुमा देश थाय छे. o गदाहस्य विकारः = ह्यगोदे ह = ईन - हियङगु + ईन - हैयङ्गवीन असे डोવાયેલ ગાયના દુધનુ ઘી અથવા માખણ, (उ ने अबू अस्वयम्भुवोऽवू ७ / ४ /७० थी )
* अनुवृत्ति :- (1) नाम्नि कः १ / २ / ५४ थी नाम्नि (२) विकारे: १ / २ /३०
विशेष :- 0 नाम्नी
?
गोदाह तक्रम् - ह्यगोदाह + अणू (विकारे ६/२/३० थी अणू) गोहम् (सडी प्यास नाम नथी) ગઇકાલે દોહેલ ગાયના દુધને વિદ્યાર - छास वगेरे
[498]
(४८) प्राण्यौषधिवृक्षेभ्योऽवयवे च ९/२/३१ ★ सूत्रपृथ० :- प्राणि औषधि वृक्षेभ्यः अत्रयवे च ★ वृति :- एभ्यो विकारेऽवयवे चाणादयः स्युः । कापत सविथ मास वा । दौव', बैत्र- काण्ड, भस्म वा । वृत्यर्थ :- (षष्ठयन्त) प्राणि - सौ. ધિ અને વૃક્ષ વાચી નામને વિકાર અને અવयत्र अर्थ मां (यथाविहित) अण वगेरे प्रत्ययो थाय छे.
करात + अणू
० प्राणि :- कपोतस्य विकारः कापोतम् - १५तरनुं भांस, कपोतस्य अवयव कापोतम् - युतरनो साथण,

૧૦
० औषधि :- दुर्वायाः विकार अवयव वा दुर्वा + अणू-दौर्वम्-हुर्वाना ३५ भाग है लभ 0 वृक्ष :- बिल्वायाः विकारः अवयवः वा बिल्वा + अण् - वैल्वम् - मिलानी बाडी लस्म ★ अनुवृति:- (1) विकारे १/२/३०
विशेष :- 0 आणि :- येतनावत औषधि :- इण पाहतां संत यावे ते वृक्ष :- इ भने म वगेरे. 0 प्राणि
ચેતનાવંત ગ્રહણ કરતાં ઔષધિ અને વૃક્ષ આવીજ જાય છતાં જે પૃથગ્ ગ્રહણુ કર્યુ” તે પ્રાપ્તિમાં ત્રસ જીવેના સમાવેશ જ જાણવા. 0 प्राण्यौषधि मधु ? पाटलिपुत्रस्य अवयवः पाटलिपुत्र + अक (रे:पान्त्यात् ६/३/४२ थी अकञ् ) - पाटलिपुत्रकः
[494]
(५०) अभक्ष्याच्छादने वा मयट् ९/२/४६ ★ सुत्रपृथ० :- अभक्ष्य आच्छादने वा मयटू ★ वृत्ति :- भक्ष्याच्छादन वर्जं यथाह विकारावयव - यो वा । भस्ममयं भस्मनम् ।
निषेध
मौद्गः सूपः कार्पासः पटः ।
1
-
-
"लुब्बहुल पुष्पमूले" ६/२/५७ | मल्लिका पुष्पम् । विदारी मूलम् । “फले” ६/२/५८ । आमलकं फलम् । इति वैकारिकाः ।
|
तदत्रास्ति (१) तेषां निवास: (२) तस्माद् दुरभवं (४) तेन निवृत (४) चेत्यर्थ-चतुष्टये इणादयो मतुश्च यथाह देशे नाम्नि च वक्तव्या: । औदुम्बरं ( १ ) शैव (२) वैदिशपुर ( ३ ) कौशाम्बी पुरी (४) उदुम्बरावती मधुमाना “नडकुमुदवेतसमहिषाड्डित्” ६/२/७४ | मतुः । नड्वान् कुमुद्रान् । "नडाशादाद् इवल: ६/२/७५ नड्वलम् शाद्वलम् । इति चातुरर्थिकाः ।
फ वृत्यर्थ :- भक्ष्य (पावु ) आच्छादन (मोढवु ) मे मे अर्थ सिवाय (मन्य अर्थ વાળા) થા યેાગ્ય શબ્દાથી અવયવ અને विडार अर्थभां मयट् प्रत्यय लागे
0 भस्मनः विकार: त्रि
-
भस्मन् + मयट् - भस्ममयम्
भस्मन् + अणू (विकारे ६ / २ / ३० ) - भास्मनम्
રાખના વિકાર.
0 अभक्ष्याच्छादने मधुं ?
-

Page #126

110
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા भक्ष्य :- मुद्गस्य विकारः लक्ष्य छ मा अणू = | निवृत - (अनेनु) से। स न शनु नाम हाय मुद्ग + अण् = मौद्गः सूपः = भगनी . तो यथाविलित प्रत्यय याय. आच्छादन :- कपसानाम विकारः = कपस + अणू | 0 कुशाम्बेन निवृक्ता = कुश.म्म + ई = कौशाम्बी%3D = कार्यासः पटः = Bासनु 8५।
કુશાખ રાજાએ સ્થાપેલી
[२७] * मनुकृति :- (१) विकारे ९/२/३.
(५५) नद्यामतुः १/२/७२ निवास, अदुरभव, तदत्रास्ति, (२) प्रापौषधि वृक्षेभ्यः अवयवे च ६/२/३१था अवयवे | तेननिवृत्त स या२ सय मां ने नही ३६ नाम २.५
ते मतु प्रत्यय लागे. विशेष :- 0 यथाहम् :- वि२ अथवा
0 उदुम्बराणां निवासः = उदुम्बर + मनु - उदुम्बरामत અવયવ બેમાંથી જે પ્રતિ હેાય તેમાં પ્રત્યય લાગ્યા
+ की = उदुम्बरामती - भरावती नही । ५० भक्ष्य है आपछादन पाविसमवयव तरी જે વાક્ય હોય તે આ સૂત્ર તે શબ્દને ન લાગે.
(माऽवर्णान्तो...२/१/८४ थाव) - उदुम्बरावती [२७८)
(५६) मध्वादेः ६/२/७३ मधु पोरे शहने ने शिनु - शेषवृत्ति :- (40) लुप बहुलं पुष्पमूले ६/२/५७ |
नाम हाय तो निवास, अदुरंभत्र, तदत्रास्ति, तेननिवृत्त से पुष्प अथवा मूल ३॥ विटा ४ २०१५ हे.यते। तेर
यार भयमा मतु (मत् ) प्रत्यय लागे. मयमा बहुलम् सोप थाय छे.
मधुनः निवासः = म + मत् = मधुमान् (प्रभास) 0 मल्लिकायाः विकार: अवयवा वा = मल्लिका + अण
|-देशनु नाम छ.
[.se] (प्राणीषधि...:/२/31 थी अण) = मल्लिका पुष्पम्=
| (५७) नड कुमुद तरा म इपाद् द्वित् १/२/७४ मोगरानुस - 0 विदायाः विकारः अवयवो वा =
नड, कुमुद, वेतस-महिष मा यार शहेने निवास, अद्भव विदारी + अणु = विदारी मूलम् = विहारीनु भूग।
तदत्रास्ति, तेननिचे मे २२ सभा ने देश नाम (प्रत्यय सोपा सूत्रथा यया)
[२७] हात ड इत वाणे। मनु (मनु) प्रत्यय लागे (५१। फले ६०/५८ फल ३५ वि२ सवयव डाय,
0 नडा: सन्ति यत्र = नड + मतु -नड्वान् -हेरानु તે પ્રત્યય ને નિત્ય લેપ થાય છે
નામ (૬ કાર થી પૂર્ણ સ્વરને લેપ થયો) [૨૮૦] आमलकम्य विकारः अवयवो वा = आमलक + अ =
| (५८) नड शादाद्वलम् १/२.७५ नड भने शाद शण्होने आमलकम् = आमलकम् फलम् - ( सूत्र प्रत्यय
निवास, अदूरभव, तन्त्र स्नि मने तननिवृते से यार લેપ
[२७४] | समाहेशपाया नाम है तो ड इन् ३.५ ते। વિકારક અધિકા૨ સમાપ્ત
वल (वलड्) प्रत्यय लागे. -: निवासादिसर्थ मनतना सुयप्रत्यये। :- नडा : सन्ति यत्र = नड + बल = नड्वलम् (५२) तदनास्ति ६/२७० प्रथमान्तनाने ते मसी | शादाः सन्ति यत्र = शादा + वल = शावलम् છે'' એવા સપ્તમીના રસમાં યથાવિહિત પ્રત્યયે થાય છે
[41] જે દેશનું નામ રૂદ્ધ હોય તે –
[५५५] 0 उदुम्बराः अस्मिन् देशे सन्ति = उदुम्बर + अणू - औदुम्बग्म नगरम् - ओम नगर. [२७५]
(५१) देवता १/२/१०१ (43) निवासादुरभर इति देशे नाग्नि /२/६८★ति :- देवता प्रमात् पाटणादय' ग्युः “निवास' अने अदूरभव म हे श ४ नानु जिनो देवता अस्येति जैन । નામ રદ હોય તો યથાવિહિત પ્રત્યય લાગે
फवृत्त्यर्थ :- देवता माण। प्रत्य0 देश :- शिबिनां निवास = शिवि + अणू = | यान्त नाभने ५०ी पथमा अण् पोरे प्रत्यये। शैबम् - शिनु नाम
थाय छे. 0 विदिशायाः अदूरभवम् = विदिशा + अण् - वैदिश जिनः दोवता अस्य = जिन + अ = जनः - नगरम् = वैशि ॥२.
જિન જેના દેવતા છે તે – તે ન (५४) तेन नि ते च ६/२.७१ तृतीयान्त नामया * नुकृति :- सऽस्य पै.र्णम सी ६/२/४ ८ 2ी साऽस्य

Page #127

111
[२८]
-
તદ્ધિત પ્રકરણ
विशेष :-0 सा - प्रयभान्त भारे अने| भ्यन्त सेवा शुल ने ख होने संस रेसु लक्ष्य अस्य:- पसीने भाटे छे.
અર્થમાં “” પ્રત્યય થાય છે. 0 २६ :
0 शुले संस्कृत मांसम - ल + य - शुल्यम् - अग्निः देवताऽस्य = अग्नि + एयणू = आग्नेय - લેઢાના શુળ પર સરકારેલું માંસ અગ્નિ જેને દેવ છે તે.
0 उखायां संस्कृत मंसम् - उख + य - उख्यम् -- [५५७]
થાળીમાં સંસ્કારેલું માંસ (५२) तद्वत्त्यवीते ९/२/११७
(११) क्षीरादेय ६/२/१४२ सप्तयन्त सेवा क्षीर
शम्ने संस्कृत भश्य सेवा समां एयण प्रत्यय मागे ★ सुत्रथ० :- तद् वेक्ति अधीते
क्षीरे संस्कृत यवागूः - क्षीर + एयण + ङी (स्त्री*वृत्ति:- द्वितीयान्ताव त्यधीते वेत्यथयारणादयः स्युः ।
सिंग भाटे "डी") - रेयी यवागूः -दुधमां सरसरती वैयाकरणः ।
રાબ . "न्यायादेरिकण्' ६/२/११८ नैयायिकः ।
[२८४]
[५५८] 卐त्यर्थ :- द्वितीयान्त नाभने 'वेत्ति' Mणुछ अथ 'अधीते' मछ. अर्थमा अणू
(५४) तत्र कृत लब्बक्रीत सम्भूते ६/3/८४ વગેરે પ્રત્યયે થાય છે.
* वृत्ति :- सप्तम्यन्तादेपथेवणादयः एयणादयश्च 0 व्याकरणम् वेत्ति अधिते वा = व्याकरण + अणू
प्रत्ययाः स्युः । स्रौनः ।। = नैयाकरणः = वीया २०ी.
[दिश्यः, मूधन्यः ।] "मध्याद्दिनगेया मोऽन्तश्च"
६/३/१२६ । माध्यन्दिनः, माध्यमः, मध्यमीयः। "वर्गा卐विशेष :- 0 व्याकरण नु वैयाकरण थयु।
तात्" ६/३/१२८ । ईयः । कवर्गीयः । “अशब्दवर्गाते खः पदान्तात् प्रागदात् ७/४/५ या वनी पछी ए|
दीनयेया:” भरत वर्गीण:, भरतवाय':, भरतवर्गीयः। शब्दे ને આગમ થયે.
तु क वर्गीयः । a शेषवृत्ति :- (५४) न्याय देरिकण ६/२/११८ ।
प्रकृत्यथ :- तत्र कृत (त्या २९), द्वितीयान्त मेवा न्याय वगेरे शहोने वेत्ति भने अधीते
| लब्ध (भेगवे), क्रीत (मरी), सम्भूत અર્થમાં રૂનું પ્રત્યય લાગે છે.
(थयेट) सामथमा सातभ्यन्त नाभने अण 0 न्याय वेत्ति अधीते वा = न्याय + इक" = नैयायिकः | कोरे एयण पोरं प्रत्या . = नैयायिक
[२८२]
अण- सुध्ने कृतः = स्त्रुध्न + अम् - सौनः - [५५८]
वन नामप्रदेशमा राय -1-1-] __(43) संस्कृते भो ६/२/१४०
| सध्नेलब्धः, खुध्ने क्रीत', स्तुने सम्भूतः * त्त :- सप्तम्यन्तादस्मिन्नर्थ ऽणादयः स्युः । ।
भविशेष:-0 अ एयण परेन। मनुभ्राष्टाः अपूपाः
| વૃત્તિ સવિશેષણથી અહીં અવનુ છે. . "शूलाखाद्यः” ६/२/१४१ शूल्यम् , उख्यम् मांसम् ।
0 तत्र:- सप्तभ्यन्त ना अ नेभाटले. "क्षीरादेयण ६/२/१४२ क्षरेयी, यवागू ।
0 अन्य आह२६:प्रत्यय :-सप्तम्यन्त नाम संस्कृत भक्ष्य
एयण :- सुन + एपण - सोध्नेय (સંસ્કારને ખાવું) અર્થમાં કળ વગેરે પ્રત્ય
ज्य :- बहिः क्रीत: - बहिर +ज्य (बहिषष्टिक...च थाय छे. भ्राष्ट्रो सस्कृताः अप्रपाः - भ्राष्ट्र+
अMia
/1/18 था ज्य - बाह्यः मने इकण प्रत्यय सागेत। = भ्राष्ट्राः अपूपाः = मोम साता पूजा
बाहिकः थाय. विशेष :- 0 भक्ष भ यु?
शेषत:-दिश्यः, मूध'न्य: मासूत्र:५८* । फलके संस्कृता माला - ही मद५ अ नयी ५२५
०००००००००००००० સુશોભન અર્થ છે.
* सूत्र: ५८ दिगादि देहाशाद्यः /३/१२४ मा सूत्र सलग शेषति :- (१०) शूलोखाद्यः ६/२/१४१ सप्त. खोवात मी सूत्र: ५४ मा म भुत्युते विया२य छे.

Page #128

[૧૮૬]] થી તત્ર (લખ્યત).
૧૧૨
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા (૬૨) મારિન ગા રડત ૬૩/૧૨૬ સપ્તઃ |
(૫૬) સાતે ૬/૩૯૮ મદ શબથી મઢ અર્થમાં વિના, ઈ અને હું પ્રત્યય
ક વૃત્તિ – કલકત્તાન્નાતે યથાવિદિતમા થાય છે. અને મ9 શબ્દને અને ન આગમ થાય છે.
| एयणादयश्च स्युः । मथुरायां जातो माथुरः - अण 0 મમ: -- (૧) દ 1 + ઢિગૂ – મટિના
ક વૃર્થ :- સભ્યન્ત નામને સાત vસે (૨) મદન + | – માદાનઃ વસે (૩) % +
(ઉત્પન) અર્થ માં યથાવિહિત ન વગેરે અને - મga: – મેન
[૨૮૫]
ચળું વગેરે પ્રત્યય થાય છે. (૬૩) વારતા ૬૩૧૨૮ જે સામને છેડે ત્ર' શબ્દ
મયુરાચાં જ્ઞાતા = મથુર + 1 = માથુ = મથુરામાં છે એવા સપ્તમ્યઃ નામને મંત્ર અર્થમાં કુંa પ્રત્યય લાગે | થયેલ. 0 5 ' મવ: – વ + ડું - ૪ વય:- ક વગને -
* અનુવૃતિ :- તત્ર કૃત વ શ્રીત સમૂતે ૬/૩/૯૪ (૬૪) -ૌ વાડદ ૬૩૧૨૯ શબ્દ એવો અર્થ ન નીકળતું હોય ત્યારે સપ્તમ્યન્ત એવા નામને અને
1 વિશેષ :- 0 તત્ર એમ કેમ કહ્યું ? વ' શબ્દ હોયતો મ7 અર્થમાં કુંત, પ્રત્યય લાગે
0 રૌત્રાગાત અહીં પંચમી છે માટે છે સૂત્ર ન લાગે 0 મત વ* મવ: – (૧) માત વ ર્સ્ટન-મારત વર્ણન:
0 નાત એમ કેમ કહ્યું ? વશે (૨) મરતવ + ૬ – માતાર્થ: વક્ષે
માને તે = આસને બેસે છે. વાત નથી. (૩) મતવ + 4 – મતવ : - ભરત ગોત્રના
| 0 અન્ય ઉદાહરણ :વગન થયેલ
[૨૮૭]
| 0 રાષ્ટ્રગાત: = રાષ્ટ્ર + ય = રાષ્ટ્રિય = રાષ્ટ્રિય [૭૦]
To નાંગાતા = નવી+ષ્યમ્ = નાય: = નદીમાં થયેલ (૫૫) કૂતરાજે ૬૩ ૯૫
L[૧૭] *વૃતિ - મમિને સતપૂનાચવા વિદ્વિતમારા
(૫૭) મે ૬/૩/૧૨૩ एयणादयश्च स्युः । मथुराणं कुशलो माथुरः ।
* વૃતિ :- સભ્યતાશ્મિન યથાવિતિમા વૃ૦થે - યુરાણ અર્થમાં યથાયોગ્ય થાયશ્ચ યુ| મવથ ટુ હતા તે, નતુ નમ, નામથી જળ વગેરે અને થનું વગેરે પ્રત્યયો जात इत्यनेन गतार्थत्वात् । यथा सूध्ने भवः स्रौन इति. લાગે છે.
सुध्ने सन् वर्तमान इत्यर्थः।। 0 મથુરાચાં કુશાસ્ત્ર: = મથુરા + અ = માથુ: = 5 વ્યર્થ – સપ્તમ્યઃ નામને “મા” મથુરામાં વિદ્યા વડે કુશળ
અર્થ માં યથાવિહિત ૩ળુ વગેરે વગેરે * અનુવૃત્તિ:- તત્ર કૃત ૨પ ઋતિ સમૂતે ૬/૩/૪
• મવતિ શબ્દ અહીં સતા કે થી તત્ર (સમ્યક્ત)
વિદ્યમાનતા અર્થમાં ગ્રહણ કરાય છે. જન્મ
કે ઉપન થવું અર્થ માં નહીં જ વિશેષ - 0 ઝriા, સ્થાથિ
સ્મા = સ્વપ્ન =દન + બળું = અજન સવિશેષણ થી અનુવતે છે.
દેશમાં વિદ્યમાન. 0 યથાવિદિત એમ વૃત્તિમાં લખ્યું કારણકે આ અધિકાર
અનુવૃતિ:- તત્ર કૃત શ્રાધ *ીત સમૂતે ૬/૩/૪ રિક્ષાચ્યા ૬, ૩/૧૪૮ સુધી લઈ જવાને છે કે 10 ઉદાહરણ :
| થી તત્ર (તસ્વ7) 0 : - નાં ફાસ્ત્રઃ = નવી + ળ = નારા
ક વિશેષ:- 0 સ્પષ્ટ = નદી તરવામાં કુશળ.
પ૭૩] [ ૭૧]
(૫૮) વિવિદ્યાશાચઃ ૬/૩/૧ર૪
I૪ સુત્રપૃથ0 :- દ્વિ-માઃિ દેઢ સંસાત્ ઃ કથાવિતિ :- મધ્યમવૃત્તિ અવસૂરિ ભા. ૨ પૃ. ૩૩૭ | વૃતિ :- મ / દ્વિરઃ મૂત્રઃ
૦
૦
૦
૦
૦
૦
૦
૦
૦
૦
૦
૦
૦
૦
૦
૦
1
9
9
*

Page #129

તતિ પ્રકરણ
=
H નૃત્ય :- ‘મત્ર' અર્થમાં (સપ્તમ્યન્ત એવા વિગેરે શબ્દાને અને રેટ્ઠ ના અવયવવાચી શખ્ખાતે ’ પ્રત્યય થાયછે, દિશા :- વિશ મવઃ = વિશ + ચ = વિચઃ = દિશામાં થયેલા. દેહાંશ :- મૂનિ મત્રઃ = मूर्धन् + य = मूर्धन्यः = માથામાં થયેલા
* અનુવ્રુત્તિ :- તંત્ર‰તરુષષ્ઠીત સમૂતે ૬/૩/૯૪ થી તંત્ર વિશેષ :- 0 અર્થે વગેરે પ્રત્યયેના
અપ
વાદ રૂપે આ સૂત્ર બનાવેલ છે.
0 મૂન્ માં જે અન્ લેાપ ન થયે તે અનેત્યેયે ૭/૪/૫૧ સુત્ર થી છે.
૦ વિવિ ગણુ :- વિશ, વર્તે, પૂર્વી, નળ, જૂથ, વશ ત્રાચ્યા, મિત્ર, ધાચ્યમિત્ર, મેધા, ન્યાય, અર્, વચન, ર૪પૂ, ટી. દલ, કલા, સાક્ષિન આવિ, અન્ત, મુજ, ધન, મેવ, યશ, અનુવા, ઘેરા, જા, વેશ, આજારા,
अपू
[૫૭૪ ]
(૫૯) તતબતે તત: પ્રમતિ
* સુત્રપૃથ :- સત ગળતે ૬/૩/૧૪૯ (સત: પ્રમતિ ૬/૩/૧૫૭)
* વૃત્તિ:- સત શ્રૃતિવશ્ર્વમ્યાન્તાત્ મ તેડથે ગળાસ્થ્યઃ શુ । માથુરઃ પામ્ય: ૧
तत इति पञ्चम्यन्तात् प्रभवति प्रथम प्रकाशमानेऽथे ' अणादयः स्युः । हैमवती गङ्गा ।
" વૃત્ય :- આતે (આવેલુ) અથ'માં પંચમ્યન્ત નામથી બળુ વગે૨ે પ્રત્યયા થાયછે. 0 મથુરાયા: ગાવત: = મધુડા કે અન્ = માથુઃ Tઃ = મથુરામાંથી આવેલા મુસાફર
4 વિશેષ :- 0 તત શબ્દ પચમ્યન્ત અધિટાર માટે છે. આ અધિકાર વાઢેમ થટ્ર ૬/૩/૧૫ માં સૂત્ર સુધી (સિદ્ધહેમમાં) ચાલેછે.
0 ઉદાહરણ :
રોષવૃતિ :– (૪૫) પ્રમત ૬/૩/૧પ૭ ૫'ચમ્ય ના નામથી પ્રમન્નતિ = પહેલ વહેલું નીકળેલુ એવા

અથ'માં अणू વગેરે પ્રત્યય લાગે છે.
0 હિમવત: પ્રમતિ = હિમવત્ + અણુ = હૈમવતી 11 (સ્ત્રીલિંગે ફી લાગ્યા છે ગળ્યુ .દિતામ્ ૨/૪/૨૦ થી ટી) હિમાલયમાંથી ઉદ્ભવેત્ર ગંગા. [૫૭૫]
[૨૮]
(૬૦) તયેવમ્ ૬/૩/૧૬૦
=
૧૧૩
* સુત્રપૃથ :- તત્ત્વ મ
* વૃત્તિ :– પષ્ટયન્તાશ્મિનથે`ડળાવ્ય: ફ્યુ: હું આ મ્ ર નૃત્ય :- યન્ત નામને ‘તેનુ આ’ અમાં અર્ વગેરે પ્રત્યયા થાય છે.
૦ પેઃ મ્ = ઋષિ + ાળુ = ઞષમ્ (જ્જ ની વૃદ્ધિ આર્) ઋષિનું આ.
=
IF વિશેષ :- 0 ચ = ષષ્ઠયન્ત ને માટે છે. આ અધિકાર સિદ્ધહેમમાં ‘‘વન્દેવ્રુધ્ધિાનિ:” ૬/૩/૧૮+ સૂત્ર સુધી ચાલેછે.
0 ઉદાહરણ :
તિ:
देयम् મ્ = દ્વિતિ + ય = વહે: મ્ = દ્ધિ + થળ = યમ્ [409] (૬૧) તે ૬/૩/૧૯૨
* વૃત્તિા :- તૃતીયાન્તાત્ તેડથે' પ્રાય: હ્યુઃ । सिद्धसेनीयः स्तवः
“તેન પ્રેતે” ૬/૨/૧૮૨ | શ્રાદ્રાવ શાસ્ત્રમ્ | વસાતે” ૬/૨/૨૨૨ / વાળિનીય મ્યાનમ્ |
નૃત્ય :- તૃતીયાન્ત નામથી તે “તેણે કરેલું” અથ માં અનૂ વગેરે પ્રત્યયેા થાય છે.
=
મૈં વિશેષ :– 0 સ્પષ્ટ
‘ય' શામ્યઃ આત: = શે + ય (મેઃ સ્વરે ય: ૬/૧/૨૭ થી ય, ચ્ચે ૧/૨/૨૫ થી એ ના મ) = ચ: ગાય પાસેથી આવેલે.
|
શૈષવૃત્તિ :– (૬૬) તેન પ્રોક્તે ૬/૩/૧૮૧ તૃતીયાન્ત નામથી ‘તેણે કરેલું' અથ'માં મળ વગેરે પ્રત્યયે લાગે. માદુનાં પ્રેત શાસ્ત્રમ્ – મારુ + અન્ ત્રાપ્રવાહવ શાસ્ત્રમ્–ભદ્રબાહુએ કરેલ શાસ્ત્ર [૨૮૯]
તસ્ય :- મધ્યમવૃત્તિ અવસૂરિ ભા. ૨, પૃ. ૩૪૯
सिद्धसेनेन कृतः स्तवः = सिद्धसेन + ईय = सिध्वनीयः સ્તવઃ સિદ્ધસેને કરેલ સ્તુતિ.
* અનુવૃતિ :- દેન છેતે ૬/૩/૧૮૧ થી તેન

Page #130

117
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા (१७) उपजाते 1/3/१८१ विना शेतसि पहले प्रत्ययो सारे शरदि उप्ताः यवाः - शरद + अ = था। गाय ते 64ज्ञात वाय. तृतीयान्त शारदाः यवाः - २२६३तुम वावा . [२ ] नामयी उपज्ञात भयमा अणू वगैरे प्रत्यय या 0 डसोपत्ये १/१/८ थी सत्य कोरेसने पाणिनिना उपज्ञात व्याकरणम् - पाणिनि+ईय-पाणिनीयम् | संस्कृते भक्ष्य १२/१४० मन्ता थीमन्य = પાણિનિએ રચેલું વ્યાકરણ [૯] | (છઠ્ઠા અધ્યાયના પાદ-૧ અને પાદ-૨ સિવાયના [५७७]
सेवा प्राग जितीय (६/४/२ पूर्वना) अथ मां (१२) साधुपुष्यत्पच्यमाने ९/3/११७
જે – જે પ્રત્યનું વિધાન છે તે શેષાર્થક
समा * ★ सुत्रथा :- साधु पुष्यत् पच्यमाने * वृत्ति :- सप्तम्यन्तात्कालार्था देष्वणादयः स्युः ।।
(६८) नद्यादेरेयण 5/3/२ प्रालितिय शेष अय भां शिशिरे साधु - शैशिर शैलम् । वसन्ते पुष्प्यन्ति वास
नदी पोरेने एयण प्रत्यय सारे. न्त्यो लताः । शरदि पच्यन्ते शारदाः शालयः ।
0 नद्या कृतादि - नदी+एयण-नादेयः नही पडे रेसु - "उप्ते” ६/३ ११८ । शरदि उप्ताः शारदाः यवाः।।
0 वने भव - वन+एयण =वनेय-बनभां ययेसा २८२] कृितादयः सप्तदशार्थाः शेष संज्ञाः । दिड्-मात्रमेतत् ] |
(७०) राष्ट्रादीयः ६/3/3 प्रागनितिय शेष सभा "नद्यादेरेयण' ६/३/२ शेषेऽथे । नद्या कृतादिन देयः । राष्ट्र शहन 'ईय' प्रत्यय लागे छे. राष्ट्रे कुशल: - वानेयः । "राष्ट्रादियः" ६/३/३ 'शेष' इत्यधिकारादनुव. | राष्ट्र + ईय - राष्ट्रीयः - राष्ट्रमा सण. [२९3] तनीयम । 'दूरादेत्य.” ६/३/४ । दूरेत्यः । "उत्तरा- |
(७१) दुरादेत्य 8/3/४ दूर शहने शेष अभां एत्य दाहञ्' ६/३/५ औतराहः । “पारावागदीनः" ६/३/६
| प्रत्यय सा छे. दूरेभवः - दूर + एत्थ - दुरेत्यः - । पारावारीणः । “व्यस्तव्यत्पस्तात्" ६/३/७ । पारीणः ।
- २ ययेा .
[२४४] अवारीण: । अवारपारीणः । अलङ्गामीत्यर्थेऽप्येवम् - (७२) उत्तरादाहम् '3/५ उत्तर शहने शेष सभा पारंमलङ्गामी-पारीण इत्यादि । “शुनागपागुदक्प्रतीचा यः”
आहञ् प्रत्यय लागे उत्तरे भवः = उत्तर + आहजू = ६/३/८ । दिव्य प्राच्यमपाच्थमुदीच्य प्रतीच्यम् ।
औक्तराहः - उत्तरमा थये.
[२९५] "ग्रामादीन च” ६/३/९ । ग्रामीणः, ग्राम्यः ।
(७) पारावारादीनः ६/3/६ पारावार शहने शेष 卐 वृत्यर्थ - सतभ्यन्त मनवाया मयमा इन प्रत्यय लागेछ पारावारे जातः - पारावार नाभने साधु, पुष्यत् , पच्यमान मे १५
+ ईन - पारावारीगः - सभुभाभा . [२८६] અર્થ માં સT વગેરે પ્રત્યય લાગે છે
(७४) व्यस्त व्यत्यस्तात् 8/3/७पारावार शहने व्यस्त0 शिशिरे साधुः = शिशिर + अण् = शैशिरम्
मेटने जुदा हरे। पार, अवार २ तथा व्यत्यस्त तैलम् = शिशि२ मा सा३ ते
सेवा अवारपार शने शेष सभा ईन प्रत्यय सागे. ।। वसन्ते पुष्यन्ति लताः = वसन्त + अण(स्त्री- पारेजातः भवा वा - समुद्रमा यया पार + ईन = लिये डीसी ) = वासन्ती सन १.१.भांश पारीण: मशत अवारे भवः - अवारीणःसने अवार वासन्त्यो लताः = सततुभांपु यतीत पारे भवः -अवार पारीणः सभत्र ३५॥ यरी.[२८७] 0 शरदि पच्यन्ते = शरद + अण् = शारदाः शालयः (७५) पारावार व्यस्त-व्यत्यस्तं च ७/१/101 = १२४मां पाता यामा.
द्वितीयान्त वा पारावार, पार, अवार सने अवार-पार ★ मनुवृत्ति:- (१) कालाद् देये ऋणे 1/3/113
शम्होने नारा (गामिन् - * अलङ्गामिन्) भयभी
. . . . . . . . . . . . था कालाद्
. . . .
* 1 शेषे :- हमारा पूर्वाध' ५.३४. (२) तत्र कृत लब्धक्रीत सम्भूते ९/3/४४ था तत्र
* 2 अलङ्गामिन् :-माश पूर्वाध-पृ. ३४.i 卐विशेष :-0 स्पष्ट
अलङ्गामिन् अयमांसपेस छ. सासूत्रनी सि. - शेषवृत्ति :- (१८) उप्ते ६/3/११८ वायी | हेभ व्या. नावृत्तिमा गामिन् 24 न्योछे अलङ्गामिन् સપ્તમ્યઃ નામને સતવાવેલું અર્થમાં મમ્ વગેરે ! નહીં તે વાત નેંધપાત્ર છે.

Page #131

તન્દ્રિત પ્રકરણ
'ईन्' प्रत्यय लागे छे. पारं (गामी) अलङ्गामी
र
+ ईन्
સમુદ્ર પાર જનારે
[ २८८ ]
(७९) शुप्रागपागुदप्रतीचेोयः ९/३/८ अव्यव अव्यय३५ दिव् प्राय्, अपाच्, उदच् अने प्रत्यच् શબ્દને શેષ અર્થમાં ‘ય' પ્રત્યય લાગે છે, दिवि भवम् दिव् +अ दिव्यम् - आहारामां थयेलु अति प्राच्यांभवम् प्राच्यम् - પૂર્ણાંમાં થયેલુ ( अपाव्यम् - क्षमां थयेलु 0 उदीच्यांभवम् उत्तरभां थयेलु 0 प्रतीच्यांभवम्
- पारीणः
-
+ईनञ् थयेते.
પશ્ચિમમાં થયેલુ [Ree] (७७) ग्रामादीनञ् च १/३/८ शेष अर्थ मां ग्राम शहने ईन ने प्रत्यय लगे ग्रमे भवः = ग्राम = ग्रमीण पक्षे ग्राम + यः ग्राम्यः ગામમાં [300]
-
[406]
(१३) कत्र्यादेचैकञ् ९/३/१०
★ सुत्रपृथ० : कत्रि आदेः च एवकञ् ★ वृति:- कयादिभ्यो ग्रामाच्चशेपे एयकञ् । काकः । ग्रामेयकः ।
-
दाक्षिणापथात्पुरसस्त्यण्" ६/३/१३ दाक्षिणात्यः । पाश्चात्यः । पौरस्त्यः ।
वृत्यर्थ :- कत्रि वगैरे शब्दाने अने ग्राम शहने शेष अर्थ मा एक प्रत्यय थाय छे. || कत्र्यां भवः = कत्रि + ए = कात्रेयकः નિદનીય ત્રણ હોય તે સ્થળ, ● ग्रामे भवः = ग्राम + एयक = ग्रामेयकः ગામમાં થયેલ.
* अनुवृत्ति :- (१) शेषे ६/३/२ (२) ग्रामादिनञ् च ६/३/७ थी ग्राम

=
विशेष :- 0 कत् त्रिः ३ / २ /133 सुत्रधा कुत्सित मने किमर्थमां का थयो छे () त्रिगष्य :- कनि, पुष्कर, पुष्कल, उम्पि, उम्भि, औम्भि, कुम्भी, कुण्डिना, नगर, महिष्मती, वमवती चर्मण्वती
शेषवृति : - ( ७८) दक्षिणा पश्चात्पुरसस्त्यणू / ३ / १३ दक्षिणा, पञ्चात् ने पुरपू शन्होने शेष मां त्यणू प्रत्यय लागे. दक्षिणस्यां जातः भवः वसति वा = दक्षिणा + ण् = दाक्षिणात्यः = क्षिणुभां श्रयेो वसना । (मे-२ री ते पाश्चात्य=पश्यिग्भां थयेओ.
पौरस्त्य: = पूर्वभां थये.
૧૧૫
[3०१]
[400]
(१४) क्वेहामात्रमस्त्यच् ६/३/१९
सुत्रपृथ० :- का इह अमात्र तसः त्यच् ★ वृत्ति :- क्व इह अमा इत्येतेभ्यः त्र तस् इत्येतत्प्रत्ययान्तेभ्यश्च त्यच् स्यात् । क्वत्यः इहत्त्यः, अमात्यः, कुत्रत्यः, यतस्त्यः |
वृत्त्यर्थ :- क्व (यां), इह सहीं अमा (साथै) से नामी पछी तथा त्र અને तस् अत्ययान्त नाभो पछी शेष अर्थ मां त्यच्
પ્રત્યય લાગે છે.
0 क्त्र भवः = क् + त्यच् = क्वत्यः = यां थयेो: सारीते 0 इहत्यः = અહી' થયેલા साथै थयेसेो, 0 कुत्रत्यः इयां थयेले। 0 यतस्त्यः = "यां थयेले.
अमात्यः =
★ अनुवृति :- शेत्रे ६/३/१
त्यचू અને
विशेष :- 0 चार मे त्यण् ना सामन्य ग्रह टागदा भाटे थे. () यतः भां तस् प्रत्यय, किमयादि. ७/२/८८ थी थयो छे. 0 कुत्र भांत्र प्रत्यय का कुत्रात्रेह ७/२/७३ थी निपातन. [420]
(१५) सायं चिरं प्राह प्रगेऽव्ययात ६/३/८८ ★ सूत्रपृथ० :- साथ चिरं प्राह प्रो अव्ययात् * वृति :- सायन्तनम, चिरन्तनम् ।
"भवतोरिकणसौ" ६/३/३० । क्वचिदिकस्तो लुक । भावत्कम् । भवदीयम् । " पर जन राज्ञेोऽकीयः " ६/३/३१ परकीयः, राजकीयः । " दोरीयः " ६/३/३२ देवदत्तीय: । तदीयः । पाणिनीयम् ईयेऽन्यान्तः, अन्यदीयम् । "वा युष्मदस्मदोऽजन युष्माकास्माकौ चास्यैकत्वे तु तवकममकम्" ६/३/६७ | श्रौष्माकः । यौमाकी स्त्री । यौष्माकीणः । यौष्माकीणा । युष्मदीयः । आस्माकः, अस्मदीयः । तावकम्, मामकम् तावकीनम् मामकीनम् । आस्माकीनः, त्वदीयम् मदीयम् ।
5 वृत्यर्थ :- अणवा श्री सायम् (सां) चिरम् (सांगाठाणे), प्राह्णे (पूर्व भाग), प्रगे (विस उभ्या पूर्वे ) शब्छ। भने अनाथी અવ્યયરૂપ નામાને શેષ અર્થાંમાં તનટ્ પ્રત્યય थाय छे) साय भवम् = सायम् + तनट् = सायं तनम्

Page #132

અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા = साल ये 0 चिरम् + तनट् = चिर तनम् | युष्मद् + ईय - युष्मदीयः थाय. = Gi4नु
मे-11-री-ते अस्मद् नु (1) अञ् चुलिंग-आस्माकः
व (२) इनत्र - आस्माकीनः वि४५५ (3) ईय* मनुवृत्ति :- (1 शेषे ६/३/१
अस्मदीयः सभा। मेन मारे। (२) वर्षाकालेभ्यः 1/3/10 था कालेभ्यः
0 मे क्यानभां:- तव ईदम्::4 विशेष :-0 सही म् सन्तवाणानिया- I (1) अ :- तव + अ - तावकम् (२)+ इन :તન કરાયા છે
तावकीनम् (3) + ईथ :- त्वदीयम् - तारे। 0 આ સૂત્ર રુ પ્રત્યયને નિષેધ કરે છે.
0 मम इदम् :0g :
(1) अ :- मामकम् , (२) ईन - मामकीनम दिवा भवम् - दिवा + तनट-दिवातनम् हिवसे यये । (३) ईय :- मदी रम् - मारे। .शेषवृत्ति:-(७५) भवतारिकणीयसौ8/3/30
नाव :- ईय प्रत्यय लागे त्यारे मासूत्रन लागे तथा उ र अनुसन्धवाणा भवतु शहने शेष सभां इकण
तवक वगेरे माहेश। नयाय.
[30] सने इयस् प्रत्य सा छे 0 भवतः इदम् - भवत् +
[५८27 इकण - भावत्कम (ऋवों ...७/४/७1 था इकण नाइ (68) अमेन्तिाऽवोऽधसः ६/3/७४ सो५) वि४८ भवत् + ईयस् - भवदीयम् = सानु * सुत्रथ0 :- अमः अन्त - अवसू अधसू
[3०२] *वृति:- अन्त-अवस्-अधसू शब्देभ्योऽम: स्यात् (८०) परजनराज्ञोऽकीयः ६/3/39 पर, जन, राजन् 卐 वृत्त्यर्थ - अन्त (231), अवस् (नीय), શબ્દને શેષ અર્થમાં મીય પ્રત્યય લાગે (ગ-૫ વત
अधसू (नाथ), शहाने शे५ मथ मां अम भाव माटे छे)
प्रत्यय लागेछ. (Bal. सूत्रः ६७ मांसी ) परस्य अयम् - पर + अकीय = परकीयः % ५.२४॥
अनुवृति:- शेषे ६//1 राज्ञः अयम् = राजन् + अकीय = राजकीयः = २१लने।
[303]
ક વિશેષ – 0 સૂત્રમાં મ કારનો પ્રયોગ (८१) दोरीयः ६/33दु संज्ञा पाणा (संज्ञा दुर्वा
सत्य स्वशहिनासपने मारेछ. प्रायोऽव्ययस्य ७/४/१५ 8/1/8) नामने शेष मयमा ईय प्रत्यय सागे छे.
સૂત્રથી લેપ
[५८२] देवदत्तस्य अयम् = देवदत्त + ईय = देवदत्तीयः तस्य अयम् = तद् + ईय = तदीयः = तेनु मा
(१७) प्रायोऽव्ययस्य ७/४/१५ मे०४-री-ते पाणिनीयम् = पा९नानु ा, अन्यदियम् |★ सूत्रथ० :- प्रायः अव्यवस्य = मन्यनुमा
13०४] *वृत्ति :- तद्धिते परेऽ पदस्याऽव्ययस्यान्त्यस्वरादेः (८२) वा युष्मदरमदेोऽञीनी युष्माकारमाको चास्यैः | प्रायो लुकू । अन्तमः । अवमः । अधमः कत्वे तु तवकममकम् /3/६७ युष्मद् भने अस्मद् शम्ने | - "पश्चादाद्यन्ताग्रादिमः” ६/३/७५ । पश्चिमः । “मध्या. शेष पथमा अ , ईनञ् विपे थाय छे. सने युस्मत | नमः" ६/३/७६ । मध्यमः । “अध्यात्माऽऽदिभ्य इकण" नु युस्माक तथा अस्मत् नु अस्माक थशे. तेमन सेव. |६/३/७८ । आध्यात्मिकम् । आधिदैविकम् । मां तव नु तवक मने मम नु ममक यशे.
प्रत्यर्थ :- तद्धितना प्रत्यय साम्य। 0 अजू :- युवयोः अयम् = युष्मद् + अञ् = હોય ત્યારે અપદમાં રહેલા અવ્યયને અન્ય युष्माक + अञ् = यौष्माकः स्त्रीलिंगे की साणे = |स्वसिहित प्राय: सा५ थाय छे. यौष्माकी स्त्री = भारीतभाशयोनी स्त्री
0 अन्तस्य अयम् = अन्त + अम् - अन्त् + अम 0 ईनञ् = युष्मद् + ईन - यौग्माकीणः, स्त्री |- अन्तम. - मन्त। यौष्माकीणा
0 अवः भव - अवस + अम् - अव् + अम् - 0 विध्ये दोरीय:/3/3२ थी इय :
अवम-नायथयेसा. 0 अधसू-अम् -अधमानीय

Page #133

[3०८]
તદ્ધિત પ્રકરણ
11७ * अनुभूति:- (1) उक्षण: लुक ७/४/५६ था लुक क्वचिद्वाभनै शिकः. नेशः । “चिरपरुत्-परारेस्त्नः" (२) नोऽपदस्य तद्धिते ७/४/६१ था अपदस्थ तद्धिते । ६/३/८५ । चिरत्न, चिन्तनम् इत्यादि । “पुरानः
६/३/८६ । पुराण, पुरात्नम् । “पुर्वाह्नांऽपराक्तन" विशेष:- 0 प्रायः तु अक्षण प्रयोगभनु ।
६/३/८७ वा । सप्तम्पा अलुप् - पुर्वाह्नोतनेः । पौर्वास२९ माटे छे. प्रायः ४ाथी आरातीयः म आरात् | ના અન્ય સ્વરાદિનો લોપ ન થ.
हिकः । “भ सन्ध्यादेरण' ६/३/८९ । अश्विनः ।
ग्रीष्मः । सान्ध्यः शेषत:- (८3) पश्चादाद्यन्ताग्रादिमः ६/3/७५
+ वृत्यर्थ :- वर्षा २:४६ने मन विशेष पश्चाद् आदि, अन्त मने अग्र नामाने शेष अभा
३५ वायी शहने (शेष अर्थमi) इकण् इम प्रत्यय लागेछ.
પ્રત્યય થાય છે, (0 पश्चाद् भवः = पश्चाद् + इम = पश्च् + इम 10 वर्षायां भवः = वर्षा + इकण् = वार्षिक: (प्रायोऽव्ययस्य थी आत् सा५) = पश्चिमः [30]]= वर्षातुभां थयेटी. (८४) मध्यान्मः ६/3/७१ मध्य शम्या शेष समां,
0 मासे भवः = मास + इकण् = मासिकः 'म' प्रत्यय याय - मध्ये जातः मध+म-मध्यमः [3०७] | - महिनामा यसो. (८५) अध्यात्मादिभ्यः इकण 8/3/७८ अध्यात्म वगेरे शहोने शेष भय मां इकण प्रत्यय थाय.
★ अनुवृति:- (१) शेषे ६/3/2
(२) अध्यात्मादिभ्यः इकण १/3/७८ था इकण 0 अध्यात्म भवम् = अध्यात्म+इकण-आध्यात्मिकम् 0 अधि दैवम भवम् = अधिदव+इकण् =आधिदैविकम्
વિશેષ :- 0 આ સૂત્ર ત્રણ પ્રત્યાયના
अपवा३पे छे. भतु सन्ध्यादेरण १/३/८८ या अण यात. [५८3]
0 काल श मलिना कोरेनीसपेक्षाय विशेषवायाछ (१८) समान पूर्व लोकोत्तर पदात ६/3/७८ 0 સૂત્રમાં બ.વ. મુક્વાથી જે કઈ કાલવૃત્તિ અંગે *सुत्रथ0:- समान पूर्व लोक-उत्तर पदात्
પ્રત્યે હોય તેની પ્રાપ્તિ માટે છે જેમકે :★ति :- समान पूर्व'पदेभ्यो लेाकोत्तरपदेभ्यश्चे कण् निशायां जयी साभ्यास: - निशा+इकण -शिकः थयु स्यात् । सामान ग्रामिकः । पारलौकिकः । :
.शेषत:- (८६) निशा प्रदोषात् ६/3/03 卐वृत्यथ:-समान (स ) पूरी पहभा નિશા અને પ્રાણ શબ્દને શેષ અર્થમાં વિક૯પે રૂ થાય. હેાયત અને શ્રેષ્ઠ ઉત્તરપદમાં હોય ત્યારે તે 0 निशायां भवः - निशा+इकण = नैशिकः -विट्ये नाभन (शेष पर्थमां) इकण प्रत्यय लागे. निशा + अण् - (भतुसन्ध्यादे-६/3/८८) - नैशः = समानग्राम भवः = समानग्राम + ईकणू : सामान | शनिमा यया. ग्रामिकः = स२५ मिमां येता.
0 प्रदोषे भव: - प्रदोष + इकण - प्रादोषिक: विदये 0 परले के भवः = परलोक + इकण = पारलौकिकः प्रादोषः - प्रोष भणमा यये. [30] = પરલોકમાં થયેલ
(८७) चिरपरुत्परारेस्त्न: 5/3/८५ सिवायी चिर, ★ मनुति :- (१) शेषे १/3/1
परुत् , परारिश होने "न" प्रत्यय विस्ये याय. (२) अध्यात्मादिभ्य: इकण 8/3/७८ था इकण 0 चिरं भवम् - चिर + न - चिरत्नम् विट्ये (सायभविशेष :- 0 अनुशतिकादीनाम...७/४/२७
चिर...:/३/८८ था तनट) - चिर + तनम् - था मां वृद्धि यता पारलौकिकः सन्यु.
चिरन्तम् - सामान
[१०] (८८) पुरानः 5/3/८९ वायी पुरा शने "न" [५८४]
विक्ष्ये याय 0 पुरा भवम् - पुरा + न - पुराणम् __(१८ वर्षा-कालेभ्यः ६/3'८० विट्ये (पुर्वाह्नां...5/3/८७ था तनट्) - पुरा + तनट् ★वृत्ति :- वर्षा शब्दात्कालविशेषाच्चेकण स्यात् ।। - पुरातनम् - सुनु वार्षिकः । मासिकः ।
। (८) पूर्वाह्नांऽपराह्ना-तनट् १/3/८७ सवायी पुर्वाह्न भने
[१]

Page #134

૧૧૮
अराह शहने "तनट्” प्रत्यय विहस्ये थाय छे
-
0 पूर्वाह्न भवम् पुर्वा + तनद - (१) ने सप्तमी ना सोय न थाय (कालात्तन३ / २ / २४ थी सोय न थाय) at galan: (2) - gaig aa:
(3)
वर्षाकालेभ्यः १/३/८० थी इकणू = पौर्वाह्निकः = पूर्व मां थयेव.
[324] (८०) भर्तु सन्ध्याऽऽदेरण ६/३/८८ हालपाथी, नक्षत्र વાચી, ઋતુવાચી તથા सन्ध्या वगेरे श»होने अणू प्रत्यय थाय छे. अश्विन्यां भव = अश्विनी + अण् आश्विनः અશ્વિની નક્ષત્રમાં થયેલ.
=
0 ग्रीष्मे भवः -- ग्रैष्मः सन्ध्यायां भवः - सान्धः [33]
[464]
( ७० ) हेमन्ताद्वा तो लुक व ६/३/८१
★ सुत्रपृथ० :- हेमन्तात् वातः एक च ★ वृति :- अस्माद्वाण्, तद्योगे त एकु वा । हम मन्त, हैमन्तिकम्
-
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા
સૂત્ર બનાવેલ છે. शेषवृत्ति :(८१) प्रावृषः एण्यः ६/३/८२ प्रावृष शब्हने शेष अर्थ भी एण्ष प्रत्यय लागे छे. () प्रावृषि भवः प्रावृष + एण्य प्रावृषेण्यः - वर्षाऋतुमां घयेते. [328]
-

-: શેષાધિકાર
यूसु :
[ अण् ण ४२वानु ने सूत्र: १ (९/२/१३) प्रागू जितादणू भां नासु तेनी अवधि पूर्ण थाय छे ] (८२) तेन जित - जयद् दीव्यन् खनत्सु ६/४/२ જિતેલુ, જિંતતુ, ક્રીડાકરતુ, ખાતું એ ચાર અર્થામાં તૃતીયાન્ત નામથી इकण् प्रत्यय थाय छे. अक्षैर्जितः
अक्ष + इकणू - आक्षिक: પાસાં વડે [१५] अर्थ मा तृती
6. प्रावृष एण्षः " ६।३३९२ शेषे । प्रावृषेण जाते विकः प्रावृषिकः
इति, पुर्णः शेषाधिकारः अणोऽनविधिः पूर्णः । जितादिषु यथायोगमिकणादयो वक्तव्याः | अक्ष र्जितः आक्षिकः । दना सस्कृत संसृष्टं वा-दाधिकम । उडुपेन तरति औधिक: । कहलिना चरतिहास्तिकः । वेतनेन जीवति–वैतनिकः । ऋथिकः । मीनान् हन्ति मैनिकः परदारान् गच्छति पारदारिकः । सुस्नात पृच्छति सौस्नातिकः । प्रभूतं ब्रूते प्राभूतिकः । सेनां समबैत सैनिकः । धर्म चति धार्मिकः । आधर्मिकः । अपुपाः पण्यमस्य आपूपिक: । नृत शिलमस्य नार्तिकः । असिः प्रहरणमस्य आसिकः । नास्तिकास्तिदयो निकायाः । મનું મૃત્યુ
+ इकण् = :- ઋતુવાચી હેમન્ત શબ્દને પ અર્થમાં “લ” વિકલ્પ થાયછે. તેના ચોગ માં ૢ ના વિકલ્પ લોપ થાય છે. 0 हेमन्ते भवम् = हेमन्त + अण् = हेमन्तम् विये त् य = हैमनम् विरे इक = हैमन्तिकम् હેમન્તતુમાં થયેલ.
=
★ अनुरो:- भसन्धादे
६/३/८७ श्री अर् विशेष :- 0 वर्षाकालेम्य: ६/३/८० थी इक नी नित्य प्राप्ति ती. तेने विये २ आ
पितेलु
(23) संस्कृते ६/४/3 तेथे
स्टारे
दाधिकम् = ह्रीं
યાન્ત નામને ફળ પ્રત્યય લાગે છે. संस्कृतम् = दधि + इक વડે સ સ્ટારેલ, [328] (६४) संसृष्टे ६/४/५ तृतीयान्त नामने संसर्ग वाणा अथभां इक थाय छे दध्ना संसृष्टम् - दधि + इकण् = दाधिकम् - डी वडे संसृष्ट [१७] (८५) तरति ६/४/९ तृतीयान्त नामयी तरिति अर्थभां प्रलय मागे न तरति उडुप + इकण् = (८९) नौदिस्वरादिकः ९६/४/६० औपिक: = भाषा वडे तरनाये
तृतीयान्त नौ शह [३१८] તથા બે સ્વરવાળા શબ્દને તર્પા અમાં પ્રત્યય थाय छे. नांवा तरति = नौ + इक = नाविकः = નાવથી તરનાર [320] (८७) चरति ६/४/११ तृतीयान्त नामथी "चरति" व्यर्थ भां इकण् प्रत्यय थाय 0 हस्तिना चरति - हस्तिन् हास्तिकः दावावडे नारे। [30] (८८) वेतनादेः जीपति ६/४/१५ तृतीयान्त वेतन વગેરે શબ્દોને ભૌતિ અથ ́માં જળ પ્રત્યય લાગે. वेतनेन जीवति - वेतन + इकम् - वैतनिकः - पगार વડે જીવતા [3२१]
(८) व्यस्तात् च क्रयविक्रयादिकः ९/४/१६ तृती. यान्त क्रय विक्रय, क्रयविक्रय शम्होने जीवति अर्थभां इक प्रत्यय थायछे.
) क्रयेण जीवति = क + इक = ऋषिकः - परीहीने જીવનારા
[3२२]

-
=

Page #135

તદ્ધિત પ્રકરણ
116 (१००) पक्षि-मत्स्य मृगार्थात धनति ६/४/१हिती. प्रत्यय लागे. यान्त मेवा पक्षी, मत्स्य, मृग अयवाणा होने घ्नति | 0 नास्ति परलोकादि इति मति यस्य सः = नास्ति+इकण (लोछे) मय मां इकण प्रत्यय सा छे. मीनान् हन्ति%3D | = नास्तिक: - नास्ति मीन + इकण = मैनिकः =
माना । [33] 10 अस्ति परलोकादि इति मति यस्य सः = (101) परदारादिभ्यः गच्छति 3/४/3८ बितीयान्त] अस्ति + इकण = आस्तिकः ।
[33] मेवा परदार (५२२त्री) वगेरे शहोने गच्छति (गमन
[१८] g) अ भा इकण प्रत्यय लागे.
(७१) भावादिमः १/४/२१ 0 परदारान् गच्छति = परदारा + इकण = पारदारिकः = વ્યભિચારી
[२४]]*सुरथ०:- भावात् इमः (१०3) सुस्नातादिभ्यः पृच्छति १/४/४२ हितायान्ता* :- भाव प्रत्ययान्तान्निवृत्त इमः स्यात् । सुस्नात पोरे शहोने पृच्छति मयमा इकण प्रत्यय
सेकिम फलम् । याय. सुस्नात पृच्छति = सुस्नात + इकण = सोस्नातिकः
प्रत्यर्थ :- (तृतीयान्त) लावाया = "सारी शत नाया" ये पुछनारे। [२५]
શબ્દને “તેના વડે નિષ્પન્નઅર્થ માં રૂમ (१०3) प्रभूतादिभ्यःब्रुवति १/४.४३ दितीय-त मेवा
| प्रत्यय थाय छे. प्रमूत कोरे म्हाने ब्रुवति i इकण प्रत्यय लागे | सेकेन निवृत्तम फलम् - सेक + इम - सेकिमम () प्रमूत बने = प्रभूत + इकण - प्राभूतिकः = 4g* मनुवृत्ति:- (१) निवृत्ते ऽक्षातादेः १/४/२० ॥ मोसनारे।
[२६] निवृत (१०४) सेनायाः वा ६/४/४८ हितायात सेवा सेना | (२) तेन जिंत जयद् दीव्यत् १/४/२ थी तेन शहने समवेत अयमा विस्ये "ण्य" लागे.
卐 विशेष :-0 २पष्ट सेनां समवेतः - सेना + ण्य = सैन्यः विपे सेना +
[५८७] इकण - मैनिकः = सेना साथे सायेसो [२७]
(७२) द्वारादेः ७/४/१ (१०५) धर्माधर्माच्चरति १/४/४८ हतीयान्त धर्म अधर्म शम्या चरति अयमा इकण प्रत्यय थाय
★ सूत्रथ0 :- द्वार - आदेः ० धर्म चरति - धर्म + इकण = धार्मिकः - भनxवृत्ति:- द्वारादि सम्बन्धिभ्यां यकार-वकाराभ्यां प्रागैमाय२५ ४२नारे।
[३२८]
दौतौ स्याताम् । द्वारे नियुक्तो-दौवारिक: (१०६) तदस्य पण्यम् १/४,५४ क्या योग्य पाय |
| निकटे वसतिं -कटिकः । समाने तीथे वसतिવાચી પ્રથમાન્ત નામને 10મ્ અર્થમાં રુ પ્રત્યય
सतीथ्य': । पन्थान यातिं पथिंकः । पान्थः । अह्वा सागे छे. 0 अपूपाः पण्यम् - अपूपा + इकणू =
निवृत्तमाह्निकम् आपुपिकः = पूसानो क्यनार
[३२]
卐कृत्यथ :- द्वार वगैरे सन्धि य (१०७) शिल्पम् ६/४/५७ शिवाय प्रथमान्तनामा मन व ना पूर' ऐ, औ राय ( अ ને “તે જેનું શિ૯૫” એવા અર્થમાં ફળ પ્રત્યય થાય
| અને નિશાની વાળા પ્રત્યય લાગ્યા હોય તો) नृत शिल्पम् यस्य - नृत + इकण् = नार्तिकः =
0 द्वारे नियुक्तौ - द्वार + इकण् (तत्र नियुक्ते नायनारे।
[330] |
१/४/७४ थी इकण्) - द + औ + वार + इक (१०८) प्रहरणम् १/४/१२ प्रहरण या प्रथमान्त
| दौवारिकः - १२थान. નામને “તેનું પ્રહરણ અર્થમાં રૂ પ્રત્યય થાય છે. | |★ मनुति :- (1) यवः पदान्तात् प्रागैदोत् ६/४/५ असिः प्रहरणम् - असि + इकण आसिकः = नु (२) वृद्धिः स्वरेण्यादेः णिति तद्धिते ७/४/1 તલવાર જ હથિયાર છે તે
[૩૩]] 卐 विशेष :- 0 द्वार पोरे द्वार, स्वर, स्वर, (१०८) नास्तिकास्तिक दाष्टकम् 5/४/१९ नास्ति आस्तास्वस्ति, व्यल्कस. स्वदुमृद, श्वस्, श्वन्, स्फयकृत स्व, भने दिष्ट शहोम "तनु "मेवा भयमा 'इकण'
स्वाध्याय, स्वग्राम

Page #136

૧૨૦
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા
0 ગ્રાડ ૭/૪૬૫ થી અન્ય સ્વરાદિ લેપ | કૂિ( અહીં જ 1111 . ૬ ૪૧ ૩૦ થી ૪ પ્રત્યય 0 ઉદાહરણ :
લાગે) ઘરમપિ તે પ્રથ= હર + ળ = 1 0 મૂત્રૌ: કેમ કહ્યું ? સૌ + 4 + + + મ = સૌર: -થઃ (માઇ | ટેટુન જીતમ્ 0 અહા' મૂલ્ય નથી. ૬, ૩/૧૯૮ થી 4 )
[૫૮૯] - શષવૃતિ :- (૧૧૦) નિટgિણતિ /૪/૭૭
(૭૪) માન ૬/૩/૧૬૯ નિકટ વગેરે સપ્તમ્મન્ત શબ્દને ઘefત અર્થમાં | ક વૃતિ :- મરઘથમાસ્તા #Tr: ઘુઃા પ્રત્યય લાગે નિટે વસતિ નિરંટ + રૂ निकट वसात निकट इकण
=*ટવ: |
काटकः द्रोणो मानमस्य - द्रोणिको राशिः। = પાડે શી
[૩૩૩]
ક વૃત્યર્થ :- માન (મા૫) વાચી પ્રથ(૧૧૧) સä ૬/૪/૭૮ સમાનાર્થી શબ્દને વત
માન્ડ નામને ષષ્ઠી (એનું મા૫) અથમાં ફુદળ અર્થમાં ૬ લાગે છે. અને સમાન થાય છે.
વગેરે પ્રત્યા થાય છે. તીર્થ = ગુરૂ અથ લેવો. સમાન તાણે વત = સાર્થોના નમવ = સોળ + ળ = જિ: શિઃ + = નર્ત = સહાપ્તાથી
૩૩]] = આ ઢગલાનું માપ દ્રોણ છે. (૧૧) પથ સૂત્ ૬/૪/૮૮ દ્વિતીયાન એવા વય | અનવૃતિ:- : મણ મૃત-બ્રાંડરામુ ૬/૪/૧૬૮ શબ્દને યાતિ અર્થમાં રૂદ્ર પ્રત્યય લાગે.
થી ત: દૂરથાન યાતિ = Hથ + ફ = વથિ: = મુસાફરી
F વિશેષ :- 0 માન (માપ) વાચી શબ્દ (નાવ@ ૭૪/૬૧ થી ટ્રેન લે૫) [૩૩૫]
| કોઢ (સમય) ને અર્થમાં લેવાનું નથી. (૧૧૩) નિત્ય : પ્રસ્થ ૬/૪/૮૯દ્વતીયાન પથિન
[ ૯ ] શબ્દને નિત્યં યાતિ અર્થમાં છ થાય છે. અને થિન
(૭૫) ધિંત્યાકા: ૬/૪/૧૭૩ ને વન્ય આદેશ થાય છે 0 Qથાન યાતિ = Hથન્ + ૬ = q + = પરથ:
* સુત્રપૃથo :- fવંફાતિ – માર: = રસ્તે નિત્ય જનાર.
૩૩૬]
| * વૃતિ :- ને નિવારતે ! તેં વાત માનમેષi
વિ રતિઃ | gવું ત્રિરાય : (૧૧૪) નિવૃ તે ૬/૪/૧૦૫ ટાલવાચી તૃતીયાના નામ થી નિત્ત (થનારૂ ) અર્થમા રુ પ્રત્યય થાય છે. |
ET ‘વજ્ઞા ” વા ૬/૪/૧ ૭૯ ! પશ્ચત , રાત્, માં નિર્દૂતમ્ = પ્રઢ + + = ભાવિમ્ = દિવસથી!
દિવસથી | પ, ટ્રા વા વડા
- વિંશતિ વગેરે શબ્દ નિપાત થનારૂ
કરાયા છે. જેનું માન એવા અર્થમાં) [૫૮૮)
જો માનg = વિંશતઃ = જે સંખ્યા છે (૭૩) મૂળે શીરે ૬/૪/૧પ૦
-દશ માનવાળી છે- બેદશ=વીસ. * વૃત્ત :- મૂલ્યાર્થીકાતાઋતેડઘે ફ્રાયઃ યુ. | જૂિરીન = દ્ર નું વિ થઈ શક્તિ પ્રત્યય લાગે
તેથી વિંશતિ થયું. અ-જ-રી-તે ત્રિરાન વગેરે ક વૃત્યર્થ :- તૃતીયાત એવા મૂલ્ય-] થાય છે ત્રિશત્ = ત્રિશત્ = ત્રીશ વાચી શબ્દને ખરીદેલું (ાત) એવા અર્થમાં | * અનુવૃત્તિ - માનદ્ ૬/૪/૧૬૯ રૂT વગેરે પ્રત્ય લાગે
પર વિશેષ :- 0 વિંશતિ ગણ :- વિંશતિઃ 0 કથન શતમ = પ્રસ્થ + રૂT = wifથ% = |
áિરાત , રવાપાત, ઘarશ, gટ, સંતતિ, અરતિ, પ્રસ્થ વડે ખરીદેલુ
નવતિ, રાતમ્ , સહત્રમ્, ક્ષમ ક વિશેષ :- 0 વૃત્તિમાં સંખ્યા વિશેષ [ 0 વિસતિ થી રાત સુધીના શબ્દોમાં પ્રધાન શત્ છે અનવગમથી દિ વ. -- બ.વ. થતું નથી. છતાં પ્રમાણ | ટ્રરાત = દશ, તેથી બેવાર દશ = વીજા, ત્રણવાર દશ= વિશેષ હોય તે ત્યાં થઈ શકે જેમકે ઢાખ્યાં શ્રી = ! ત્રીશ એ રીતે ઓળખ આપી છે.
[૩૩૭]

Page #137

દિત પ્રકર
शेषवृत्ति :- (११५) पञ्चदशद्वगे वा ६/४/१७५ ૐ અને ટૂરા શબ્દને વ`તુ માપ અથ'માં ઋતુ પ્રત્યય વિકલ્પે લાગે (* પક્ષે જ પ્રત્યય વગે)
| पञ्चमानं यस्य वर्गस्य = पञ्च + अत् = पञ्चत् पञ्च + क = पञ्चक: = -पांय नो समूह -0-री-ते दशत् पक्षे दशकः वर्ग = ६- दश ने [332]
[469]
(७९) तमह ति ६/४/१७७
★ सूत्र पृथ० :- तम् अहं ति
|| વૃત્તિ :- द्वितीयान्तादहत्यथे इकणादयः स्युः । विषमहति वैषिकः
नित्य छेदमहति-छेदिकः । विरागस्य विरङ्गादेशेकिः । दण्डादेय : ६/४/१७८ । दण्डमहतिं दण्ड्यः । अ": "त्रिंशविंशतेड' को संज्ञायामाह दथे ६/४/१२९ गीतादयश्चत्वार आहे 'दर्थां त्रिंशता श्रीतः त्रिंशकः । "विशतेस्तेडिति” ७/४/६७ ते लुक | विंशकः पटः । प्रवृत्त्यर्थ :- द्वितीयान्त नामने अहति અમાં રૂળુ વગેરે પ્રત્યા લાગે છે. । विषमहति विष + इ = વિષને ચાગ્ય.
वैषिकः
દ્વિતીયાન્ત નિર્દેશ કરેછે
હજારને
-
1=1
विशेष :- 0
उघड :
सहस्त्र महति = सहस्त्र + अणू = साहस्त्रः योग्य (सहस्त्रशत... ६/४/१३६ थी अणू ) – શૈષવૃત્તિ (११९) छेदादे नित्यम् ९/४/१८२ द्वितीयान्त छेद वगेरेने नित्यमति अर्थ भां इकण् प्रत्यम पाय छे. नित्य छेदमहत छेद + इकण् - छदिकः - नित्य छेहने योग्य. [33]
( ११७) विरागाद्विरङ्गश्च ६/४/१८३ द्वितीयान्त विराग हने नित्यमहति अथ मां इकण् वगेरे प्रत्ययो थायछे भने विराग नु विरङ्ग भने छे
:
10 विराग + इकण् - विरङ्ग + इकण् वैरङ्गिकः વિરાગને નિત્ય ચાગ્ય
[४०]
( ११८) दण्डादेर्य : ६/४/१७८ द्वितीयान्त दण्ड वगेरे अर्हति अथ मांय प्रत्यय लागे. दण्डमर्हति दण्ड
०० ० ० ० ०
पक्ष क
तम्
ગૃહવૃત્તિ

9 O
५. १०३
० •
+ य - दण्ड्यः દંડને યોગ્ય. अर्थ' महर्ति - अर्थ + य-अर्थ: धनने योग्य [३४१] (११८) त्रिंशद्विशेोऽसंज्ञायामाह दर्थे ६/१/१२८ अर्हत् थ सुचीमा (तमति ६/४/११७ सुधीमां) જે પ્રત્યયેા કહેવાયા છે તે પ્રત્યયેા ના સ્થાને અસંજ્ઞા होय तो त्रिंशत् भने विंशति शम्हने डक् प्रत्यय थाय छे. 0 त्रिंशता क्रितम् त्रिंशत् + डक् त्रिशम् श्रीश वडे जरीहेतु, त्रिंशतमहति - त्रिशकः योग्य.
1
-
ત્રીશને
[३४२]
(१२० ) विंशस्तेर्डिति ७/४/६७ निशानी वाणी प्रत्यय लाग्यो होय तो सपना विशति शहने। “ति” सोपाय . ० विंशत्या: क्रितः विंशति + डकू (उपरोक्त सूत्र: ११५ थी डक् त्रिंशकः पटः વીશ રૂપીયા વડે ખરે દેક પટ
[3x8]
[462]

-
૧ર૧
-
(७७) सङ्ख्याडतेश्वाऽशत् तिष्टें कः १/४/१३० ★ सुत्रपृथ० :- सङ्ख्या-डतेः च अशत् ति ष्टेः कः इते त्रिंशद्वि शक्तिभ्यां चाह 'दये कः स्यात् । द्वित्रिंश ★ वृत्ति :- शदन्त-त्यन्त-ष्टयन्त-वर्ज' सङ्ख्यायाः विंशतिकं, कतिकं, यावत्कम् । डतेः पृथगू ग्रहणं स्वन्तप्राप्त. निषेध परिहाराय । अशत्तिष्टेरिति किम् ? चात्वारिंशत्कम् । षाष्टिकम् |
6 सहस्त्र या मानद ६/४/१६६ । आह द साहस्त्रः । शमानः ।
वृत्यर्थ :- भेने छेडे शत्, ति अथवा ષ્ટિ આવેલ હેાય તેના સિવાયના સ ંખ્યાવાચી नाभ, डति प्रत्ययान्त नाम, त्रिंशत् मने विंशति नाभने अर्थ मां कः प्रत्यय लागेछे. () द्वाभ्याम् क्रितम् - द्वि + क द्विकम् - मे वडे भरी हेतु
त्रिंशत्कम् -
० त्रिंशता क्रितम् - त्रिंशत् + क ત્રીશ વડે ખરીદેલું
० विंशत्या कितम् - विंशति + क - विंशतिकम् - વીશ વડે ખરીદેલું
कतिकम् -
0 कतिभिः क्रितम् - कति + क डेंटला वडे
हेतु જેટલા વડે ખરીદેલું
० यावत्क
० इति नुं पृथग् य
भ यु ?
‘તિ’ અન્ત્યના નિષેધ કરેલા હાથી તિ ગ્રહુણ કયુ"

Page #138

૧૨૨
અભિનવ લઘુમWિ 0 अशत्ततिष्टे मधु?
था ही प्रत्यय अने त हारना न २. (२) ऋरलल चत्वारिंशत्कम , षाष्टिकम (इकण् प्रत्ययात नान २/3/k& था र नौ ल यता लोहिनी भने (३) मान થયો છે પણ આ સૂત્રથી ૪ ન લાગે. १/४/६९ था इकण प्रत्यय (४) जातिश्च . स्वरे / ★ अनुवृति :- त्रिंशद् विशतेः डकः अस ज्ञायाम्।
/11 थावत् भाव तथा डी मने पाञ्चले हितिकात आ अहदथे ६/४/१२८ था त्रिंशद्विशतेः अहं दर्थ
न्यू
0 प्लुप्भ यु ? * पञ्चगर्ग : विशेष :-0मासूत्र इकण ना अपवा छ
पञ्चभिः गार्गीभिः क्रीत: (मूल्यैः क्रीतः १/४/१५.या 1 थावत्कम्: - यत्ततदेतदो...७/1/1४९ था अतुः
इकण , अनाम्य.../1/१४१ था सुधा५) । ऽत्यतु सङ्खा . 1/1/16 या सध्या संशा
(१) गर्ग स्थापत्यं वृद्ध स्त्री गर्गादेयञ् १/१/४२ थी या । .शेषवृत्ति:-(१२१)सहस्त्रशतमानादण१४.१६ | प्रत्यय (2) गग' + यत्र . योडायन २/४/६७था की सहस्त्र भने शतमान शम्होने अहंद ०६ मा अण् थाय] = (3) गा + यञ् + ङी, व्यञ्जनात् ..२/४/८८ छ. सहस्त्रेण क्रीतः - सहस्त्र + अण - साहस्त्रः -
य सा५ = (४) गार्गी, गार्या अपत्यानि मां यभित्र 4MR 43 मरा६३ 0 शतमानेन क्रीतः - शातमानः | 5/1/५४ था आरनण = (५) गागी + आयनण = સેના માપથી ખરીદેલ
[३४४] | | गाायणी ययु. [43]
वे पवभिः गाभिः अथवा गाायणिभिः | (७८) आम्न्यद्विः प्लुप् १/४/१४१
क्रीतः रामे तो इकण् प्रत्यय लागी सोप था | * सुत्रपृथ० :- अ - नाम्नि अ - द्विः प्लुप्
तेसाप पित् छे मारे क्यइ-मानि...३/२/५. थावत * वृत्त :- द्विगुसमासादाह दथे जातस्य प्रत्ययस्य | यता की निवृत्त यार त योऽश्यापर्ण ६/१/१२६ सकृदेव पित् लुप न तु द्विः, प्रत्ययान्त चेत् कस्यचिद | यञ् प्रथ निवत्त यञ् सापाना आयनण निवृत्त या नाम न स्यात् । द्वाभ्यां कंसाभ्यां क्रीतो द्विक सः ।
सन पञ्चग सि थशे. 卐वृत्यथ :- शुसासवान नामने
[५८४] अह'द् अर्थमा (तमह ति १/४/१७७ सुधामi) (७६) वहनि रथ युग प्रासङ्गात् ७/१/२ થયેલા પ્રત્યયને જો કોઇનું નામ હોય તો)
* :-- एभ्या द्वितीयान्तेभ्यो वहत्यर्थे यः स्यात् । १ मत (प्लुप्) ५ थाय छ त प्र थं वहति - रथ्यः । निशानी वाणे। सभा. ये मत (स ."धुरा शेयण” ७/१/३ । धुर्यः । धौरयः । “वाવખત લોપ થયા પછી ફરી) લોપ ન થાય.
माद्यादेहीनः” ७/१/४ वामधुरीणः, सब धुरीण: । “हल. द्वाभ्यां कसाभ्यां क्रीतः = विसः = येस
सीरादिकण" ७/१/६ हालिकः, सैरिकः । “शकटादण" 43 पशशु (कंस भा५)
७/१/७ शाकट: । हृद्यधापद्यादयः साधवा । नौ विषेण -: अह'द् - सविडार समारत :
तार्य-वध्ये” ७१।१२ नान्या नदी । विष्यः शत्रुः । अनुवृति:-(१) द्विगो: ईनः ६/४/१४० या द्विगाः "न्यायार्थादनपेते” ११३ । यः "न्यायादनपेत(२) त्रिंशद्विशतेड'कः असंज्ञायामाह'दथे १/४/१२८ था। अहदथे
अकृत्यर्थ :- द्वितीयान्त मेवा रथ, युग
| मने प्रासङ्ग शहर वहति अर्थमा य प्रत्यय विशेष :- 0 अनाम्नि भन्यु ?
दागे. पञ्चलाहिन्यः परिमाणमस्य = पाञ्चलाहितिकम = पांय
0 रथं वहति-रथ+य रथ्यः= २थ बनना२. લેહિતીઓ જેનું પરિણામ છે - અહી કેદનું નામ છે માટે નિયમ ન લાગે.
* पञ्चभिः गार्गीभिः क्रीतः मध्यमवृत्ति मा. २, ५. ३८६ * साधनि:(१) रोहित शह-इगौत.. नश्च /४/380 ००००००००००००००००
★ अनुति :- तमह ति 8/४/१७७ या हितायात * पाञ्चलाहितिकम् - मध्यभत्ति सत्यूरिसा. २,५.३८५ ॐ विशेष :- 0 २५४

Page #139

તદ્ધિત પ્રકરણ
૧૨૩ Ex શેષવૃત્તિ – (૧૨) જુલાઇ ૭/૧/૩ દ્વિતી !! “ થી ૭/૨/૧૮ ! સાવ :, યાન ધર શબ્દને વાતિ અર્થમાં 4 અને pm પ્રત્યય | વાઘઢ: (grFરn:, વરિષ:) “સ“નનroથેની” હ? થાય. ) ધુરં વતિ = પુર + ૬ = ધુર્ય: પક્ષે ધુર +
| ૬/૧૧ | સધી | aas7:, સાર્વજનીનઃ | gધ્યારેયUY સ્થળું = ધીરેય: – ધું સારૂ વહન કરનાર [૩૫]
| - Tયમ , મતિધયમ ! ''ગતિશે:” ૭/૬/૨૪ (૧૩) વામાવીનઃ ૭/૧/૪ વાન વગેરે શબ્દો જેની | માતરમ્ | આદિમાં હોય એવા દ્વિતીયાન્ત ધુર શબ્દને વહતિ અર્થમાં
ક વયર્થ :-- સપ્તમ્મત નામને સાધુ ન થાય છે. વામ ધુર વદતિ = વામ ધુર + ન વામ |
અર્થ માં ૨ પ્રત્યય થાય છે. 0 વતમાાં સાધુ = રિખ: = ડાબી તરફની દુરાને વહન કરનાર એજ–રીતે સમાં + જ = : = સભ્ય સર્વ ધુર વતિ = સધુરિજ. તમામ ધુરાને વહન કરનાર
વિરોષ :- 0 સાધુ શબ્દ પ્રવીણુ–ગ્ય [૩૪૬]
- ઉપકારક અર્થમાં છે. (૧૨૪) રક્રિયા ૭/૧/૬ દ્વિતીયાન્ત ટ્રસ્ટ અને !
5 શેષવૃત્ત - (૧૯) પર્વષ્ય જો ૭/૧/૧૮ ર શબ્દને વતિ અર્થમાં શુ પ્રત્યય થાય છે.
સભ્યન્ત વત્ શબ્દને સાધુ અર્થમાં 9 અને ન 0 × વેતિ -- હૃઢ + રૂT = ટિ: = હાને
પ્રત્યય થાય છે. વહન કરનાર,
0 gg*દ્ધિ સાધુઃ = qત + = વાવ પક્ષે પya 0 સી વતિ = સર + ૩ = સૈરિ: = હળને
+ ળ = guઢ: = પરિસદમાં સભ્ય. વહન કરનાર
કેટલાંક માં , ૨ ઇચ્છે છે તો ઘારિ , (૧૬) શટર ૭ ૧/૩ દિતીવાત ફાટ શબ્દને
વરિષ: થશે વહત માં ૩ પ્રત્યય થાય ફાફટ વતિ = ફાટ
[૩૫]
(૧૩૦) સગવાઇન ૭/૧૧૯ સપ્તમ્મન્ત સર્વ + અ = રાકટ: = ગાડાને વહન કરનાર [૩૪૮]
ગને શબ્દને સાધુ અર્થમાં , ફન પ્રત્યય લાગે. (૧૨૬) દા–q-zજ્ય-રા-વ-qય-વચહ્યું
સર્વરને મધ: – સર્વગન + ઇ - સર્વગm: પક્ષે સર્વ પેનુગા- નાપત્ય-કન્ય-ધર્ઘ૫ ૭/૧/૧૧ આ બધા
ગન + પુનરી - સાર્વનિનઃ સવજનમાં સાધુ ૩પ૩] શબ્દોને જુદા જુદા અર્થમાં ૪ પ્રત્યકાન્ત નિપાતન
(૧૩૧) Tra-વત્તિ-સ્વપતેઃ પ્રથા ૭૫૧/૧૬ કરાયા છે. જી :- દુરાગ્ય પ્રિયમ = ૮ + ૫ = :
gfથન, પ્રતિથિ, વસતિ, વાતિ શબ્દોને થઈ પ્રત્યય = હૃદયને પ્રિય એવું ઔષધ જુઓ [૩૪]
લાગે gfથ સાધુ – ઘથિન્ + – પાથેયમ્ – (૧૨૭) નૌ વિષે તાર્ચે વચ્ચે ૭/૧/૧૨ તૃતીયાન્ત
રસ્તામાં સારું ભાતું. ન શબ્દને તા અર્થમાં અને વિજ્ઞ શબ્દને વર્ષ અર્થમાં
0 ગતિથી સાધુ – અતિથિ + થ - ગતિશે " પ્રત્યય થાય છે.
- 0 નવા તા ન = ન + ૧ નાડ્યું ન: = નાવ
અતિથિ માટે સારું
[૩૫]
(૧૩૨) ખ્યાતિ ૧ર૪ અતિથિ શબ્દને “તેને આ વડે તરી શકાય તેવી નદી.
માટે” અર્થમાં n પ્રત્યય થાય છે. 0 વિવે વધ્ય : = વિજ્ઞ + ૧ = વિવાદ – વિજથી |
0 ગતિ: મ - અતિથિ + 0 - પ્રતિzy - મારવા લાયક શત્રુ
[૩૦]
અતિથિ માટે આ (૧૨૮) ચારાર્થોનપતે ૭/૧/૧૩ પંચમ્યન્ત ન્યાય
૩િ૫૫] અને 1થ શબ્દને મર્યાદા યુક્ત અર્થમાં “ર” પ્રત્યય
[૧૯] લાગે. 0 વાગાયનેતિ = ચાર + ૨ = ન્યાશ્ચમ =
(૮૧) તને ફિક્તિ શારૂપ ન્યાય યુક્ત – (એજ રીતે) ત્ર્યમ્ = અર્થ યુક્ત
* વૃત્તિ :- ચતુરતાદ્વિતે યઃ ચાત્ વસીયા !
પ્રાઇઝ : ટ્રાન્ !
- ક વૃજ્યર્થ - ચતુર્થ્યના નામને રિંત (૮૦) તત્ર સાધી ૭/૧/૧૫
અર્થમાં ય પ્રત્યય થાય. 0 વત્તાય: દ્વૈિત: – * વૃત્તિ :- સભ્યતાધી : સમ્પર | | ચH+ રૈય - ઘર્ભય – પુત્ર કે શીષ્ય માટે હિતરૂપ
[૩પ૧]
[૧૯૫]

Page #140

૧૨૪
મૈં વિશેષ :- 0 તસ્મૈ-ચતુર્થીત નિર્દેશ છે 0 દત = ઉપકારક અથમાં છે એ શેષવૃત્તિ (૧૩૩) પ્રાથક, રથ, વરુ, તિરુ, ચવ, વૃષ, યજ્ઞ, માષાચઃ ૭/૧/૭૪ ચતુર્થ્યન્ત એવા પ્રાણીના આંગ સૂચક શબ્દો તથા રથ, વરુ, તિરુ, ચવ, વૃષ, જ્ઞ અને માત્ર શબ્દોને હિત અથ માં ‘થ' પ્રત્યય થાય. ન્તાહિમ્ = + + ય = સ દાંત માટે | 0 વિશ્વજ્ઞનાય દ્વિતઃ [૩પ૬]| માટે હિતકર
ઉપકારક,
---
[૫૯૭ ]
(૮૨) માત્તરપાડડરુમ્યામીનઃ ૭/૧/૪૦ * સુત્રપૃથ :- માય ઉત્તરપુર બાસ્થામ્ફન * વૃત્તિ ઃ- મોોત્તર પવેમ્ય આમનશ્ચ રિતે ફ્રેનઃ ચાત્ । मातृभोगणः । “નમ્બ્રામ્સને સ્થાત્ । આમર્નીનઃ ।
૭/૪/૪૮ ન્યારે ટુરૂ ન
નૃત્ય :- ચતુથ્યત એવુમેન ઉત્તરપદમાં ડાય તેવુ નામ તથા બ્રમન્ શબ્દને દિત અ માં “ના” પ્રત્યય થાય છે. ० मातृभोगाय हितः = માતૃમેળ + ર્જુન = માતૃમીન: = માતૃભાગ માટે હિતકારી.
શૈષવૃતિ :— :- (૧૩૪) જૂનૢ પ્રત્યય લાગ્યા હેાય ત્યારે શબ્દના અન્ શને લેપ ન થાય.
0 આમને દિત: = આમન્ + ન = આત્મા માટે હિતકર
- અનુવૃતિ :- સી દિતે ૭/૧/૩૫
મૈં વિશેષ :- 0 સ્પષ્ટ [466]
|
|
ગામને ૭/૪/૪૮ | ર્ અને આમન્ [૩૫૭]
आत्मनीनः

(૮૩ પન્નુ સવિશ્વાન્નયનાધમ ધા ૭/૧/૪૧ * સૂત્રપૃથ :- વજ્ર " વિશ્વાદ્ ગનાત્ મધારયે * વૃતિ :- पञ्चादिपूर्वाज्जनान्तात्कर्मधारयाद् हितेऽथे કુન: સ્વાત્ ।વશ્ર્વગનીનઃ | સ`ગનીન: વિશ્વનનીન: ।
‘{ોવા” ૭/૨/૪૩ | સ`:, સર્વીય | અવ સ્થાવિવૃતાથે પુ ‘“પ્રાપ્યતઃ સ્ત્રીનુ સામ્નગ્નગ્૬//ર | કોળ, પી નમ્ ।
નૃત્ય :- ૧૫, સર્વ કે વિશ્વપૂર્વકના | ત્ત શબ્દથી જો તે કર્મધારય સમાસ વાળા
અભિનવલઘુપ્રક્રિયા
(અને ચતુર્થાંત) હોય તેા હિત અર્થમાં ન
થાય છે.
0 पञ्चजनाय हितः = વજ્જનન + ઈન = qq નન્દનઃ = ૫'ચન માટે હિતકર 0 નર્વનનાય: દિત્ત: માટે હિતકર
सर्वजनीनः
સજન
विश्वजनीनः - સમજન
* અનુશ્રુતિઃ- (૧) તૌ દિતે ૭/૧/૩૫ (૨) મોોત્તર ઘટાડઽસ્મથ્થામીન: ૭/૧/૪૦ થી ન: વિશેષ :- 0 ક્રમ ધાન્ય કેમ કહ્યું ?
0 पञ्चानां जनानांहितः - पञ्चजनीयः -डी पञ्चजन श६ તત્પુરૂષ સમાસમાં છે તેથી આ સૂત્ર ન લાગે પણ તળે દિતે ૭/૧/૩૫ થી 7 થાય.
વા૭/૧/૪૩ અથ*માંળ પ્રત્યય
શૈષવા :– (૧૩૫) સર્વા ચતુર્થાંન્ત એવા સવ" શબ્દને હિત વિકલ્પે થાય. સ ગૈ હિત: = ^ + ૫ – સા': વિકલ્પે (તૌ હિતે ૭/૧/૩૫ થી ય) = સ્વ + ય = સર્વીયઃ સર્વ માટે હિતકર [૩૫૮] (૧૩૬) પ્રાત: સ્ત્રી પુત્તાત્ નગ્નસ્ ૬/૧/૨૫ (અત્યાદિ ઉકત અથ"માં) તસ્યાĚ" દિવાયાંવત્ ૭/૧/૫૧
=
સૂત્રમાં તુલના અંમાં વત્ પ્રત્યયનું વિધાન છે. તે વત્ પ્રત્યય પૂર્વે` જેજે અર્થાં બતાવેલ છે તે-તે અર્થાને नञ् પુરૂષ શબ્દને नञ्
સૂચવવા સ્ત્રી શબ્દને
અને
પ્રત્યય લાગે છે.
0 સ્ત્રીથાઃ અવમ્, સ્ત્રીળાં સમૂ:, સ્ત્રીનુ મત્રઃ કોઇપણ અથમાં સ્ત્રી + નગ્ન = હૌ:
0 પુ સઃ અવયમ્ વગેરે . પુ સ્+નજૂ – વૌ સ્લમ [૩૫] [૫૯]
(૮૪) વે યા ૬/૧/૨૬
* વૃતિ :- સ્વ વિષયે શ્વેતો વા | જૈન, સ્ત્રીત્વમ્ पौस्नं, पुंस्म ।
નૃત્ય :- ત્ય પ્રત્યયના વિષયમાં નઝૂ અને ન પ્રત્યયેા સ્ત્રી અને પુત્ત શબ્દને વિકલ્પે લાગે છે.
0 સ્ત્રીચાં માત્રઃ સ્ત્રી + લગ્ = ૌઃ પક્ષે સ્ત્રી +ત્ત્વ-સ્ત્રોત્રમ (મ વે ચ તત્ ૭/૧/૫૫ થી સ્ત્ર પ્રત્યય) = સ્ત્રી પણું

Page #141

તષ્ઠિત પ્રકરણ
० पुसः भावः पौरन पक्षे पुंस्त्वम् =५३५पशु * अनुवृति :- (प्राग्वतः) स्त्री पुंसात् नन् स्नञ् ६/१/२५
विशेष :- 0 पुस्त्वम् (1) पुम्स् २६ (२) पदस्य २/२/८८ थी स् सपथनां पुम ( 3 ) पुमोऽ शिट्य १/३/७ थी पुम् नाम् नोर ने अनुस्वार थता पुर (४) पछी स्व प्रत्यय होवाथी चटतेसद्वितिये १/३/७ थी र नो सु थतां पुंस्त्वम् यु. [५००]
(८५) भावे व तलू ७/१/५५
★ वृत्ति :- षष्ठयन्ताद्भावेऽभिधेये व-तलौ स्याताम् । शब्द प्रवृत्तिनिमित्त भाव: । गोत्वं गोता ।
5 वृत्यर्थ :- षष्ठयन्त नामने भाव सीडचे अर्थ सूर्यवया व 1 नेत 2 प्रत्यय થાયછે. ભાવ:- વસ્તુના જે ગુણને નિમિતે શબ્દ પ્રવૃતિ થાય તે ગુણ માત્ર કહેવાય દા.ત ગાયપણાના ભાવની માહિતી વિના ગાયને ન આળખી શકાય. 0 गोः भावः =
गो + त्व = गोवम पक्ष गो. + स्त्रीलिंगे गोता (आत् २/४/१८ थी आ
तलू 1= = गाय पशु
★ मनुवृत्ति :- तस्य (षष्ठयन्त) ७/१/५४
विशेष :- 01त्व :- भावे आत्वात्वादिः समूहजः मे वयन थी नपुंसलिंग थशे. 1 2 तल :- स्त्री भाटे छे 2
[५०१]
(८६) नत्र तत्पुरुषादबुदादेः ७/१/५७
★ सूत्रपृथ० :- न तत्पुरुषात् अ बुध-आदेः * वृति :- अबुधादिवदस्म त्वतलावेव स्याताम् । अशुक्लत्वं', अशुक्लता । अबुधादेरिति किम् ? आबु आचतुर्थम् ।
"पृथ्वादेरिमन्वा" ७/१/५८ । भवे । “पृथु-मृदु
०००
०
• 1 :- मलिंगानुशासन - नपुंरुसिंग र
८
* 2 स्त्रीलिङ्गार्थे लकारा हि अनुघटारि लघुत्रति (स) पू. या क्षमू

૧૫
- भृश- कृश-हद-परिवृढस्य ऋतारः " ७/४/३९ । इमनि णीछे यस्तु च परेषु एषाम् ऋतो रः स्यात् ।
5 वृत्त्यर्थ :- अवुध वगेरे शहाने છેડીને ન તત્પુરૂષવાળા શબ્દોને મવ અभां त्व, तल प्रत्ययों में थाय छे.
0
अशुक्लस्य भावः अशुक्ल + त्व = अशुक्ल्त्वम् અશ્વેત પણ’ पक्ष अशुक्ल + ना = अशुक्लता अबुध વગેરે કેમ કહ્યું ?
=
0
0 अबुधस्य भावः = अबुध + ट्यणू = आबुध्यम् =अमुपभु सही व-तल न थता यण् था (वणे देवा च वा ७/१/५८ थी ट्यणु )
0 अचतुरस्य भावः = अचतुर + ट्यण्=आचतुर्य म् = अन्यतुरंता (पति राजान्त... च ७/१/६० थी ट्यण् * )
★ अनुवृति :- भात ७/१/५५
विशेष :-0 बुधादि गए :- बुध, चतुर, संगत, लक्षण, वड, कत, रस, लस, यथा, यथातथ यथापुर, ईश्वर, क्षेत्रज्ञ, संवादिन्, सवेशिन्, संभाषिन्, बहुभाषिन् शीघातिन् समस्थ, विषमस्थ, पुरस्थ, परमस्थ, मध्यस्थ, मध्यमस्थ दुष्पुरुष, कापुरुष, विशाला नय् म्यु ?
प्राजापत्यम् = प्रजापतेः भावः अडी नञ् तत्पु. सभास નથી માટે ઘરૂ પ્રત્યય લાગ્યા.
शेषवृत्ति :- (१३) पृथ्वादेरिमन्या ७ / १ / ५८ पृथु, भृदु, मृश, कृश, दृढ वगेरे शब्होने लाव अर्थ भां इन् प्रत्ययसागे (उ. वे पछीना सूत्रमांछे)
[30]
我
(१३८) पृथु.-मृदु-भृश - कृश - हौढ - परिवृढस्य ऋतो रः ७/४/३८ पृथु-मृदु वगेरे शन्होने इमन् णि, इष्ठ, મુ પ્રત્યયા લાગે ત્યારે તે શબ્દોના ના સ્ થાયછે. 0 मृदाः भावः = मृदु + इमन् = म्रदिमा = अभणता. 0 भृशस्य भावः = भृश + इमन्न् = भ्रशिमा - धणापासु [389]
[५०२]
(८७) त्र्यन्त्यस्वरादे: ७/४/४३
★ सुत्रपृथ :- तु अन्त्य - स्वरादेः
★ वृति :- तुरन्त्यस्वरादेश्व मनि व्यदौ च लुक् स्यात् । प्रतिमा ।
० ०० ० ० ०
०
० ० ० O ० ०
*ट्रयणू :- मा प्रत्यपनी सूचना भुओ मृद्धद्दवृत्ति ला. २.५.११४
०

Page #142

અબિનવવધુમતિ प्रवृत्यर्थ :- तृ प्रत्ययन तथा अन्त्य नु वृति:- (१) युवादेरण् ७/१/१७ था अण् स्वसहिना णि, इमन् , इष्ठ, इयसु प्रत्यय साम्या | (२) पति गजान्न गुणाङ्गराजादिभ्य कर्मणि च ७/१/६० होय त्यासा५ यायले. नेम :- पृथोः भावः | यी कर्मणि (3) भावे त्व तलू ७/१/५५ (१) पृथु + इमन् (पृथ्वादेरिमन्वा ७/१/५८ थी
卐विशेष :-0 य्व ११म ? इमन्) - (२) प्रथु + इमन् (पृथु-मृदु...ऋतोर
घटत्वम - घटो: भाव: - मटी इ-उ-ऋ नया ७/४/४ थी)=(3) प्र + इमन् (20 सूत्रथा
0 लघु म भ यु ? मात्य स्रना ) = प्रथिमा (प्रथिमन् नुं પ્રથમા એ વ.) વિકપે 4 કે ટૂ લાગે તેનું
पाण्डुत्वम् – पाण्डाः भाव: मी आभासधु अक्षर नया ३५ - दुस। सूत्र : ८८
[५०४] ★ अनुकृति :- (१) प्रिय स्थिर वर्ष इन्दम् ७/४/३८ (८८) प्रिय-स्थिर-स्फिरोरु-गुरु-बहुल-तृप्र-दीधया इमन्
वृद्ध-वृन्दारकस्येमनि च प्रा-स्था-रफा-वर-गर-बह(२) विन् मरोर्णीष्ठेयसौ लुप् ७/४/३२ या णीष्ठेयसो
त्रा-द्राध-वर्ष-वृन्दम् ७/४/30 卐 विशेष :-0 २५ष्ट
* सुत्रथ०.:- प्रिय स्थिर 2 स्फिर 3 उरु 4गुरु 0 SERRN :
बहुल तृप्रदीध' वृद्ध वृन्दारक-स्य 10 "इमनि" च कत' हमन = कर+मन = करिमा = पिल
प्रास्था 2 स्फा वर 4 गर बह 6 पर द्राघ8 वर्ष
वृन्दम् 10 [903]
* वृत्ति :- प्रियादिनां दशानां यथासम्भवमिमनि णीष्ठे__(८८) वृवर्णाल्लध्वादेः ७१/९८
यस्सु च प्रादयो दशादेशा भवन्ति । प्रियस्य भावःप्रेमा:, * सूत्र५५0 :- रश्-वर्णात् लध्वादेः
प्रियत्वम, प्रियता । स्थेमा, स्थिरत्वम् , स्थिरता, । एवं * पृति :- लधुरादिः पूर्व समीपो येषाम् इ-उ-ऋ स्फेमा, वरिमा, गरिमा, बंहिमा, त्रपिमा, प्राधिमा, वर्षिमा वर्णानां तदन्तेभ्यो भावे कर्मणि चाण स्यात् । पार्थिवम् ।। वृन्दिमा इत्यादावधि त्रीणि रूपाणि । त्वतल रुपे चाधिकारादनुवत'नीये । पृथुत्वम् । पृथुता । 卐वृत्यर्थ :- प्रिय कोरे शशाने म्रदिमा । माद वम् ।
यथासार इम, णि, इष्ठ, इयसु प्रत्यया प्रत्यय :- बेनीमामा लधु मक्षा प्रिय नो प्रा. स्थिर न रथा कोरे છે તેવા રૂ-s- ૐ વર્ણાન્ત શબ્દોને ભાવ(સૂત્રપૃથકકરણ મુજબના) દશ આદેશ થાય છે અને કર્મ અને સૂચક ગળું પ્રત્યય થાય છે) 0 प्रियस्य भावः = (१) प्रिय + इमन् = प्रा + 0 पृथाः भावः कर्मवा पृथु + अणु = पार्थ वम् = इमन् = प्रिय५३ (भावेत्वतल माथी ) पृथुपा (मही पृना ऋ नौ र वृद्धि... | (२) प्रिय + २ = प्रियत्वम् , (3) प्रिय + तल = तद्धिते ७.४/१ थी ५७. मने उ । अव -
प्रियता थशे.
1-1-1- (अस्वयम्भूवोऽव् ७/४/७० थीथयो)
(२) स्थिर + इमन् = स्थेमा = स्थिप __ या सूत्रमा retu भुरा मामा (3) स्फिर + इमन्' - स्फेमा = ५४ લઘુ અક્ષર છે. ૨ અને ૩ વર્ણાત શબ્દ છે. | | (४) उरु + इमन् % वरिमा - सपा
पटे अण प्रत्यय थये। .. १जी त्व भने तल (५) गुरु + इमन - गरिमा - गौरव ना अधिकार पण साथी (भावे त्व तल्
६) प्र + इमन् - त्रपिमा-भेपछीनागभी ७/१/५५) पृथु + त्व + पृथुत्वम् तथा पृथु + तल (७) दीध-द्राधिमा - दीपा %3D पृथुता ३५ थशे.
(८) वृद्ध - वर्षिमा - वृद्धप 0 मृदोः भावः कर्मवा = मृदु + इमन् =(1)म्रदिमा, I (6) बहुल - बहिमा - Ageप (२) मृदु+अण्-मादवम, (3) मृदु + त्व = मृदुत्वम् , | (१०) वृन्दारक - वृन्दिमा - सुंदरता (४) मृदु + तल् = मृदुना = भगता थशे. | मानवे ३पाने त्व-तल्लाll geg३१॥ यशे

Page #143

था इमन्
તદ્ધિત પ્રકરણ
१२७ भ3 :- गरिमा, गुरुता, गुरुत्वम् कोरे.
卐 वृत्यर्थ :- स्थूल, दुर, युव, ह्रस्व, * नुवृति:- विन्मतेर्णीष्ठेयसौ लुप् ७/४/२२ था | क्षिप, क्षुद्र श ने णि, इष्ठ इयस् प्रत्यय णीष्ठेयसौ
લાગ્યા હોય ત્યારે શબ્દોના નામિ સ્વરને IF વિશેષ :- લઘુ પ્રક્રિયામાં ત્રણત્રણ રૂપે
ગુણ થાય છે અને અતસ્થા જેની આદિમાં
છે તે આખા અંશ (ભાગ) ને લેપ થાય છે साव्या प्रेमा. प्रिवत्वम् प्रियता सही इमन् प्रत्यय साधे। पर णि, इष्ठ, इयसु प्रत्ययनी नांध - नया.
0 स्थूलः भारः (१) स्थूल इमन् - (२) स्थू + इमन्
(मन्तस्था ल ना मा सुत्रथी सा५) (3) स्थो 0 प्रिय + इष्ठ = प्रा + इष्ठ = प्रेष्ठः (गुणाङ्गाद ..
|+ इमन् - (म ७/3/४ थी इष्ठ इयसु प्रत्यय) तारीत प्रा + इयपू
सुनथा शुष्प) - (४) स्थ+
इमन् - (५) स्थदिम- प्रथभाग१. स्थविमा - . = प्रेयस् नु अयमों मे.व. प्रेयान् मेरीत णिज बहुलम्
સ્થલપણું વિકલ્પ ३/४/४२ था णिच् - प्रा+णि:-प्रापयति प्रिय रे
0 स्थूल + इष्ठ -- स्थविष्ठ - वधु [५०५]
0 स्थूल + ईरसू - स्थनीयान् - 'जुम। (८०) भूलूक्चेवर्णस्य ७/४/४१
ग - - - सूत्र20 :- भ. लुक् च इवर्णस्य
दूर + ईमन्’ – दे + इमन् दविमा - २५ ★वृति:- बहोरी यसाविम्नि च भः स्यल्लुकचानयोरि.
0 हृस्व+ईमन् हसू +इमन्'-हृसिमा - हस्१५ वर्णस्य | भूयान् , भूमा
0 क्षिप+ईम :-क्षे+ईमन् = क्षेपिमा - शीपा 卐 वृत्यर्थ :- बहु शहने ईयसू - इमन्
0 क्षुद्र-ईमन्-क्षेादनईम = क्षादिमा - क्षुद्रपा प्रत्यय साणे त्यारे भूमाहेश थायछ पने ईयसू ★ अनुति :- [1) प्रिय स्थिर . वृन्दम् ७/४/36 તથા રૂમનું ના ફુ વર્ણનો લેપ થાય છે. () बहाः भावः = बहु + इयस् - भू + यसू [२] विन्मतेी ठेक्सी लुप् ७/४/३२ या णीष्ठेयसौ (આ સૂત્રથી રૂપ અને મૂ આદેશ)-પ્રથમ
卐 वि३५ :- 0 * 4 प्रतिया, भप्राय स.१. भूयान वि४८ बहु + इमन् = भू + मन् | नया धुवृत्ति मापात२ .नेमा स्थुल, दूर, युवन। श = प्रथमा म.१. भूमा
भां इम- प्रत्यय सगाई। छ स्थविमा, दविमा नया ★ अनुवृति :- बहाणीष्ठे भूय ७/४/४० था बहाभूयू | ३५ध्याछ. १२ धुत्ति, मध्यमवृत्ति, मृत्ति ,
હૈમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકા, હમબૃહત પ્રક્રિયામાં રારિ 卐 विशेष :-0 नांप :- मनुवृत्ति त मी | णि-इमन्-इष्ठ ईयस् नी यालेछ, पण पूर्व सुत्रमाणि
था। इमन् थाय छे. स्थुल-युवन-दूर मां इमन यता इष्ठ नी वात तथा सही इमन् ईयर सेवाना रहे।
| नयी ५६५ मारना न (णि, इष्ठ, ईयस्) छे. 0 बहु नु भू थयु ते उ स'भ' ३३ न ।
| मध्यमवृत्ति सक्यूरिस्पष्ट नावेछ । (भा. २,५.५२४) समाj - नही तो अस्वयम्भुवोऽव् ७/४/७० थी ऊ
"हस्वादि शब्भ्य एव परतः ईमन् भवति न तु नो अव्य शे.
स्थुल युवन दुर शव्देभ्यः" । [969]
[५०७]
(२) वर्णदृढादिभ्यष्ट्यण च वा ७/१/५८ स्थूल-दूर-युव-हस्व-क्षिप-क्षुद्रस्याऽन्तस्थादे गुणश्च
*सुत्रथ०:- वर्ण दृढ-आदिभ्यः ट्यण च वा नामिनः ७/४/४२
* वृत्ति :- वर्ण विशेषेभ्यो दृढादिभ्यश्च भावे ट्यण ★ सूत्रथ०:- स्थूल दूर-युव-हस्व-क्षिप्र-क्षुद्रस्य
इमन् च वा । शौक्ल्यम शुक्लिमा । दाढय, द्रढिमा । अन्तस्थ-आदे: गुणः च नामिनः * वृत :- एषां षण्णामिम्नि ण्यादौ चान्तस्थादे |* स्थुल, दूर, युक्न विवाद:- सभाधानमा वी. ज्ञान वयवस्य लुगू, नामिनश्च गुणः । स्थविमा, दविमा, हसिमा ! स्थवी२ 64 प्यारीत greles क्षेपिमा क्षोदिमा ।
| स्थुलादि ने इमन् प्रत्यय लागे नही,

Page #144

૧૨૮
અભિનવલઘુપ્રક્રિયા 卐वृत्यर्थ :- विशेष पाया है। (भाये भी पिछार मनुषते थे.) २ दृढ गरे श ने मामा ट्यण् सने इमन् | अनुवृत्ति :- भावे त्व तल ७/१/५५ प्रत्यय विस्ये थाय छ. 0 शुक्लस्य भावः शुक्ल + ट्यण = (१) शौक्ल्यम् = सनी ४ि४५ शुक्ल
विशेष :- 0 ७५२। दृष्टान्तमा त्व, तल + इमन् = (२) शुक्लिमा ५२, (3) शुक्लता पक्षे साथ
मपिता २०५७ सेवा. मौढूयम् पक्षे मूढता पक्षे मूढत्वम्
0 राय :- राजन , कवि, ब्राह्मण, दण्ड, माणव, (४) शुक्लत्वम् () दृढस्य भावः = दृढ + ट्यण् = दादर्थम पक्षे |
दण्डमाणव, वाडच, चेर, धूत', आराधय, विराधय, उपरा.
धर, अपिराधय अनृश स् . कुशल, चपल, निपुण, पिशुन, दृढ + इमन् = दृढिमा = द्र४५
चौक्ष, स्पस्थ, विश्वन, विफल, विशस्य, पुरोहित, ग्रामिक, ★ अनुत :- पृथ्वादेरिमन् वा ७/१/५८ था इमन्
खण्डिक, दण्डिक, कर्मिक, चर्मिक, वर्मिक, शिलिक, सुतक, 卐वि५ :- 0 दृढादि गय :- दृढ, वृढ, अजनिक, अञ्जनिक, उ अलिक, छत्रिक, सुचक, सुहित, परिबृढ, कृश, भृश, चुक्र, शुक्र, अम्र, ताम्र, अम्ल लवण | वाल, मन्द, हेड प्रमाणु राजादि माति गणछ. शीत, उष्ण, तृष्णा, जड, बधिर, मूक, मूख, पण्डित, 10 आति गरने भाटे छे. तेनाया औचिती मधुर, वियात, बिलात, विमनस् , विशारद, विमति, सम्मति, यथाकामा, सामग्री, शैली, परिख्याति, आनुपूर्वी ५९ राजादि समनस्
गएमा मा छ 0 સુત્રમાં બ.વ આકૃતિ ગણુને માટે છે. તેના વડે
[५०८] स्थेयम् = स्थिरता मेरे सिप थायछे.
(८४) अह तस्तोन्त च ७/१/११ [५०८] (3) पति राजान्त गुणाङ्ग सजादिभ्यः कर्मणि च |* सूत्रथ० :- अह'तः तः न्त् च ७/१/१०
* वृत्त:- अस्मात् ट्वणू, तस्य न्तादेशः आहन्त्यम् ।
- “सहाथाद्वा” ७/१/६२ । ट्यण । साहाय्यं । ★ ति:- पत्यन्तेभ्यो, राजान्तेभ्यो, गुण: (अङ्ग)
वृत्यर्थ :- अर्हतू शहने (माय प्रवृत्ति निमित्त येषां तेभ्यो, राजादिभ्यश्च, भावे कर्मणि च
| मन म अनसूय) दयण् प्रत्यय (१९८५) ट् ण् स्यात् । अधिपतेर्भावः कर्मवाआधिपत्यम् ; आधिराज्य
થાય છે. અને અન્ય 7 ને રજૂ આદેશ થાય છે मोढय राज्य काव्य सौभाग्य । भावे कर्मणि च इत्यनु
| 0 अहतः भायः = अहत + ट्रयण = आर्हन्त्यम वत नीयम् ।
| = मईतपणाने माय.
वित्व तल्-अह त्वम् म त्यथ:- नाभने सन्ते पति
| पक्षे अहता राजन् श६ छ, तने, शुशवाय शहने भने राजन् ५३ शहाने मार भ प भां★ मनुति:- (१) भावे त्व तलु ७/१/५५ "ट्यण' प्रत्यय थाय छे.
(२) पति राजान्त गुणाङ्ग राजादिभ्यः कमणि च ७/१/३. 0 पत्यन्त :- अधिपतेः भावः कर्म वा =
था कमणि अधिपति + ट्यणू = आधिपत्यम् = प५ि५ (3) वर्णदृढादिभ्यः ट्यणू च वा ७/१/५६ था ट्यण वा પણું અથવા અધપતિની ક્રિયા
卐 विशेष :- स्पष्ट 0 राजन्त :- अधिराज्ञः भावः कर्मवा = अधिराजन ___ + ट्यण-आधिराज्यम् = 241400 है . शेषवृत्त :- (१८) सहायाद्वा ७/१/६२ सहाय 0 गुणवान्या:- मढस्य भावः = मढ + टयण= | शहन लव-समय भाट्य वि५ यायछे. मौढ्यम् = भूप
0 सहायस्य भावः = सहा + ट्यण = साहाय्यम् विस्ये ० राजन २ :- राज्ञः भावः = राजन् + ट्यण | योपान्त्या . ७/१/७२ (सुत्र८५) था अक = सहाय+ = राज्यम = पार
अकञ् = साहायकम् - सहायपर
[१२] ० कवेः भवः = कवि + ट्रयण् = काव्यम् = व्य
[920]

Page #145

- તન્દ્રિત પ્રકરણ
ર
शन्होने लाव भने
(९४) योपान्त्याद्गुरूपेोत्तमाद सुप्रख्यादकज् ७/१/७२ ★ सूत्रपृथ० :- य उपान्त्याद् गुरुपोत्तमाद् अ-सुप्रख्याद् अकञ्
★ वृति :- ज्यादीनामन्त्यमुत्तमं तत्समीपमुपात्तम, तद् गुर्यस्य तस्माद् योपान्त्या सुप्रख्यवर्जादकञ् स्यात् । साहा कं । रामणीयक । “चौरादे:” ७/१/७३ । अक । चौरिका, चौरकं चौर्यम् । “सखि - वणिग् दूताद्य : ” ७ / २ / ६३ । सख्यम् । वणि वविजयम् वाणिज्यम् । दूत्य दौत्य । " स्तेना न्न लुक् च” ७/१/६४ स्तेन शब्दाद् भावे कर्मणि यप्रत्ययः स्यात् तद्योगे नकारस्य लुक् । स्तेय, स्तैन्यं । “कपि ज्ञातेरेयण” ७/१/६५ । कापेयम् । "प्राणि जाति बयोऽर्थादञ् " ७/१/६६ | आश्व | कौमारं । “युवादेरण्” ७/१/६७ | यौवनं । स्थाविरं । "पुरुषहृदणदसमासे" ७/१/७७ । अणू । पौरुषम् |
अन् प्रत्यय लागे 0 चोरस्य भावः कर्म वा = चोर + अकथ् = चौरक સ્ત્રીલિંગે चौरिका, नपुंसह सिंगे चौरकम पक्षे चोर + टूयण् = चौर्यम् (रति राजान्न ७/१/१० थी ट्यण् ) तेभ (स्वत) चोरता, चरत्वम् [383] (१४१) सखि वणिग् दूताद्यः ७ /१/६३ सखि, वणिग् दूत शन्होने लाव भने भय' प्रत्यय लागे 0 सख्युः भवः = सखि + य = सख्यम् – समियालु 0 वणिजः भावः वणिज + य = वणिज्यम् पक्षे वणिज + ट्र्यण् (पतिरा जान्नू च ७ /१/९० थी टूपण ) = वाणिज्यम् વાણિજ્ય [३९४] (१४२) स्तेनान्न लुकू च ७/१/६४ स्तेन शथी ભાવ અને કમ અથમાં વ’ પ્રત્યય થાયછે. અને તેન ना न न सोप थाय छे.
=
;
स्तेयम् - योरपा
0 स्तेनस्य भावः - स्तेन + य पक्षे टूयण् - सम्
|
પુ નૃત્ય :- उत्तम :- त्रा डे तेथी वधु अक्षरराणा शहना अन्त्यने व्यामां उत्तम वाय
[१५] (१४३) कपिज्ञ तेंरेयण ७ / १ / १५ कपि भने ज्ञाति શબ્દોથી ભાવ અને દમ` અર્થાંમાં ચી પ્રત્યય લાગે. कपि + एयण् - कापेयम् - [ ६६ ] (१४४) प्राणि जाति वयेोऽर्थाद् अञ् ७ /१/६९ आणि વાચી શબ્દોને તથા વય સુચક શબ્દોને શ્રદ્ પ્રત્યય
कपेः भावः -
थाय छे.
- अवस्य भावः - अव + अ - आश्वम् 0 कुमारस्य भावः कुमार + अञ् - कौमारम् [३९७] (१४५) युत्र. देण् ७ /१/१७ युवादि शाहने लावने કમ' અર્થાંમાં 41 પ્રત્યય થાય છે.
0 यूनः भावः - यूत्रन् + अण् - यौवनम् - यौवन ० स्थविरस्य भावः स्थविर + अण् - स्थाविरम् સ્થવિરપણું [३९८] (१४९) पुरुष हृदयाद समासे ७ /१/७० सभासां न હાય એવા પુરુષ અને હ્દય શબ્દોને ભાવ અને મ અથ'માં અા થાય છે 0 पुरुषस्य भावः -
0 उपोत्तम :- उत्तम नी न होय ते उपोत्तम 0 गुरुत्तम् :- उपेोत्तम भां गु३ अक्षर यावेले હાય તે જીવાત્તમ કહેવાય. (આ સૂત્રમાં લેવુ) ત્રણ કે તેથી વધુ અક્ષર વાળા જે શબ્દ ના ઉપન્થમાં ‘ૐ છે તથા તે ‘” ગુરૂ અક્ષ છે તેવા सुप्रख्य सिवायना - शब्हाने ( भाग - शुभ अर्थ मां) अकञ् प्रत्यय थाय छे. 0 सहायस्य भावः कर्म वा = सहाय + अकञ् = साहायकम् = सायपशु
-
) रमणीयस्य भावः कर्म वा = रमणीय + अकञ् = रामणीर कम રમણીયપણું
★ अनुवृति :- (1) भावे त्व तत् ७/२/पच ( २ ) पति राजान्त गुणाङ्ग राजादिभ्यः कर्मणि च ७/१/१० थी कर्मणि
0 क्षत्रियम्
विशेष :- 0 गुरुपोत्तम प्रेम ? 'य' पूर्वे' हस्व छे. 0 कलम- या मे अक्षरने शब्द छे
0 सुप्रख्यात् कन डेम यु ? अकश् न वागे.
सुप्रख्त्वम
शेषवृत्ति :- ४०) चौरादेः ७/१/७३ चोर वगेरे

-
पुरुष + अण् - पौरुषम् [१८] [५११]
(६) हृदयस्य हल्लास लेखाण्ये ३/२/८४
★ सूत्रपृथ० :- हृदयस्य हुन्-लास लेख अण ये ★ वृति :- लास लेख अणू य इत्येतेषु परेषु हृदयस्य हत् स्यात् । हार्दम् । समासे तु परमहृदयत्वम् । शकटादयो यथाह क्षेत्रे वाच्याः । इक्षुशाकट

Page #146

મુળ
110
અભિનવલઘુપ્રક્રિયા शाकशाकिनम् । व हेयम् । मौदगीनम् । यव्य, यवक्य, धान्यनु तर * षष्टिक्यम् | "पाल्वादेः कुणः पाके" ७/१/८७ । “कर्णा- षष्ठीकस्य क्षेत्रम - षष्ठीक + य - षष्ठीक्यम् -साही देमूले जाहः” ७/१/८८ । “पक्षाक्ति:" ७/१/८९ । योभानु तर
[363] मूले । “हिमादेलुः सहे” ७/१/९० । "बल वातादूलः” | (१५१) पील्यादेः कुणः पाके ७/१/८७ पीलु कोरे ७/१/९१ "शीतोष्ण तृप्रादालुर सहे" ७/१/९२ । । શબ્દને “તેને પા” અર્થમાં ન પ્રત્યય થાય છે. तृप्र दुःरवम् ।
0 पीलुना पाकः - पीलु + कुण - पीलुकुणः .. पासुने। 卐 वृत्यर्थ :- हृदय श६ पछी लास
[3७४] लेख २७६ तथा अण् : य् प्रत्यय मावे तो (१५२) कर्णादमूले जाहः ७/१/८८ कर्ण वगेरे शने हृदय ने पहले हृदु ५६ पापरयु हृदयस्य भावः | 'तेनाभूत सभा 'जाह' प्रत्यय थाय छे. = हृदय + अण् = हृद + अणू = हाद'म पुरुष | 0 कर्णस्य मूलम् - कर्ण + जाह - कर्णजाहम् - हनु . समासे ७१/७० थी अण) ५३ हृदयत्वम्
[७६]] -हृयपा
(१५) पक्षात्तिः ७१/८८ पक्ष २०:ने 'तना भुण' 0 समास लोय :- परम च तद् हृदयं च = અર્થમાં તિ પ્રત્યય થાય છે परमहृदय भधारय समास छ तनुं परमहृदयत्वम् | ० पक्षस्य मूलम् - पक्ष + ति - पक्षतिः - पांमनु थाय पण हृदय न हृद् न थाय.
મૂળ
[3७६]
(१५४) हिम.देलुः सहे ७.१८० हिम शझने सहन 'विशेष :- 0 लिखू घातुने घञ् प्रत्यय वागता |
કરનારો અર્થમાં ૩ પ્રત્યય થાય છે, लेख २१ अनेछे ते नसतां सही अणू प्रत्ययवाणी
० हिमस्य सहः हिम + एलु - हिमेलु - हिमनेसन लेख (सपनार) श सेवा नाम :
કરનાર
[3७७] 0 हृदय लिखति-हृदय+लेख-हल्लेखः - हयनेमनार
(१५५) बल पाता दलः ७८ बल मन वात शहने 0 GIR२९ :- हृदयाय हितम्-हृदय+य-हृद्यम् - सुंदर सहन ४२नारे। अथ मां ऊल प्रत्यय थाय छे. ० बलस्य
शेषत :- (१४७) शाकट शाकिनी क्षेत्रे सहः - बल + ऊल - बटुल: - पणने सोनार [3७८] ૭ ૧૭૮ ૧ઠયન્ત નામને ક્ષેત્ર અર્થમાં ફાવટ અને | (१५६) शीतोष्ण तृपादालूरवहे २ शीत, उष्ण श किन प्रत्यय खाणे छ. 0 इक्षा: क्षेत्रम् - इक्षु+शाकट | मन तृप शहन सहमान थमा आलु प्रत्यय थायछे - इक्षुशाकटम् - सानु तर
तृपस्य असहः - तृप + आलुः - तृपालुः - दु:मने 0 शाकस्य क्षेत्रम् - शाक+ शाकिन - शाकशाकिनम् - | ન સહન કરે તે
[3८८ શાકનું ખેતર
[३७०
[9717 (१४८) व्रीहि शालेरेयण ७/१/८०५०४यन्त व्रीहि तथा (८७) सर्वादेः १५ पङ्ग कर्म पत्र पात्र शराव व्याप्नोति शालि शमन क्षेत्र मयमा एयण प्रत्यय याय छे.
७८४ 0 बीहः क्षेत्रम् - ब्रीहि + एयण - बैहेयम् - यानु
★ सूत्रथ0:- सर्व-आदेः पथि-अङ्ग-कर्म-पत्र-पात्र ખેતર
[3७१]
-शराव-व्याप्नोति (१४०) धानेभ्यः ईनन्। ७/१७८ ५४५न्त धान्याचा
* वृति :- सर्व शब्द पूर्व भ्य एभ्यः षड्भ्यो द्वितीयाશભદેને ક્ષેત્ર અર્થમાં ન પ્રત્યય થાય
न्तेभ्यः व्यापलातीत्यर्थ ईनः स्यात् । सर्वपथिनो रथः । () मुद्गस्य क्षेत्रम - मुद्ग + ईन - मौद्गीनम् -
सर्वाङ्गीण शम् । सर्वकर्मीणोना सर्वपत्रीणायन्ता । सर्वपात्रीण મગનું ખેતર
[3७२]
सर्व शरावीण घृतम् । (१५०) यव यवक षष्टिकाद् यः७/१/८१ यव, यवक
IM अलङ्गामिन्यध्वनोऽमन्ताद्य नी वाच्यौ। अध्वन्यः, पष्टिक २०६न क्षय मय मा 'य' प्रत्यय याय४.
००००००००००००००० 0 ययस्य क्षेत्रम - य+य-यन्यम् - रानु तर * यवकाः यय टुल्या धानभेदाः याश्रय महाशव्य सगे0 कस्य क्षेत्रम् - यवक + य - अवश्यम् - १ मेवा १८, Ale : १८

Page #147

તદ્ધિત પ્રકરણ
૧૩૧ अध्धनीनः । समांसमीन साप्तपदीन दय साधवः । क्वचि-७१/१०६ अषडक्ष, आशितङगु, अल कम', अल पुरुष स्वार्थ ईनः । अषडक्षी गो मन्त्र: । आशितङ्गवीनम् अरण्यम्। शु होने स्वार्थमा 'इन्' प्रत्यय थाय छे. अलङ्कमीणोड उम्पुरुषीगे। ना ।
0 अविद्यमानानि षडक्षीणि अस्मिन् अषडक्ष+ईन-अषड卐वृत्यर्थ:-सर्व शपुर पथ (भाग) क्षीगः मन्त्र:=मेरी माणसे ताता हाय तेवो भन् अङ्ग, कर्म (भ), पत्र (पान), पात्र मन0 अशिता गावोऽस्मिन् = आशित गवीनम् अरण्यम् = शराव (शहर)। मेरा द्वितीयान्त शहेन | Ti योने पापामा पाव्यु छ तेवु पन व्याप्नोति मांया छ पर्थमा ईन प्रत्यय थाय | 0 अल कमणे =अल की णः म भार समय 0 सब पथं व्याप्नोति रथः = सर्वपथ + ईन = | अल पुरुषाय =अल पुरुषीण -१५ भाट समयः [3८२] सब पीनः रथः पापा भागभाव्याचा साथ
[23] 0 सर्वाङ्ग व्याप्नोति शम् = सर्वागीण शम् =
(ce अविकस्त्रियां वाञ्चः આખા શરીરે વ્યાપેલી શાંતિ
७/१/१०७ () सर्व कम व्याप्नोति ना = सर्व कर्माणः ना =
| हाल:- अञ्चत्य-तात्स्वाथे ईनो वा स्यात् , न
चेत् स दिशि स्त्रियं वर्तते । प्राचीन प्राक्र । प्राचीना બધા કાર્યોમાં પહોંચી વળતો નર 0 सब पत्र व्याप्नोति यन्ता = सर्वपत्रीणः यन्ता =
प्राची शाखा । अदिक्. स्त्रियामिति किम् ? प्राची दिक
मृत्यथ:- अञ्च ने मन्त वा બધા વાહનોને ચલાવનાર
નામને સ્વાર્થમાં ફ્રેંનવિકલ્પ થાય છે. પણ ક્વનામ सर्व शराब व्याप्नोति = सर्वशरावीण धृतम् = 240PAL શકોરામાં ફેલાયેલ ઘી
નારિજાતિની દિશાનું સૂચક ન હોવું જોઈએ. सर्वपात्र व्याप्नोति-सर्वपात्रिणः-पापापात्रमाव्या प्र+अञ्च-प्राकू-सानु (पाय)
10 प्र+अञ्च ईन-प्राचीनम्= पसानु ★ मनुवृति :- यथामुख - संमुखादीनः तदश्यते | (अचोऽन याम् ४/२/४६ थी ञ् । दो५ अस्मिन् ७/1/८६ था ईन - अस्मिन्
0 अदिक् स्त्रियाम् डेभ यु ? म विशेष :- 0 हितायान्त अय' सूत्रनी 0 प्राचीना शाखा = पसानी ॥ मही પદ રચનામાં અમ પ્રત્યયથી લીધા છે
शाखा १४ स्त्री सिंछे ५९५ हिशावाची नथी शेषवृत्ति :- (१५७) अध्वान येनौ ७/१/१०3 मारे 20 सूत्रसी 'इन' थयो. द्वितीयान्त अध्वन् ने अलङ्-गामी २५ मा य मने प्राची दिक् - पून हिश! - यही प्राची शाई ईन प्रत्यया थाय छे. अध्वान अलड्-गामी = अध्वन्त्य
દિશાવાચી શ્રી લિમ છે માટે આ સુત્રને अध्वन्यः पक्षे अध्धन्+ईन = अध्वनीनः= 3 सुधा । प्रत्यय ताभ्यो नही. (प्राच्+डी = प्राची) - રસ્તા પર જનારો
[3८०] | दिक्शब्दात् सप्तम्याः ७/१/१०६ था धा प्रत्यय (१५८) समांसमीनाद्यश्वीनाद्यप्रातीनागवीन साप्तपदीनम् | aroll, लुबञ्चेः ७/२/१२३ थी सा५ श्य। छे) ७/१/१०५ समांसमीन, अद्यश्वीन, अद्ययतीन् , आगवीन, * मनुति:- अषडक्षाशितडवलं कर्माल पुरुषादानः साप्तपदीन, मा शव निपातन गया. समां । ७/1/108 या ईन । समां गर्भ धारयति-समांसमीना गौः १. गधार
विशेष :-0 अञ्च धातु त्रए मथ मां કરતી ગાય,
પ્રયોજાય છે. દિશા, દેશ કાળ. 0 अद्यश्वीना गौ-मास समां पीयानारी गाय
0 वा भूस्वाथी वाऽऽद्यात् 1/1/1११ था अधिकार 0 अद्यप्रातीनः लाभ:मा सवारे थनारे। सान.
ચાલું હતું છતાં અહીં ફરીથી વા નું ગ્રહણ કર્યું તે 0 आगवीनः कम कृत छीनी सावत्री गाय पाछी
વિકલ્પને અટકાવવા માટે છે. * આપે ત્યાં સુધી કામ કરનાર નોકર
[ 0 साप्तपदीन सख्यम् सात पा सुधा साथे याबीन
१४] પ્રાપ્ત થતી મૈત્રી
११ । ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० (१५८' अषडक्षा शितङ्-गु = अल कर्माल पुरुषादीनः । * वा ग्रहण पूर्वत्र नित्याथम् – पत्ति मा. २ ५ १२२
[3८१]

Page #148

૧૩૨
અનિવવઘુપ્રક્રિયા (ce) तस्यतुल्ये कः संज्ञा प्रतिकृत्याः ७/१/१०८ नम:
सम्+कट - सङकटः -- सा , प्र+कट-प्रकट:- मुसु ★ति :- षष्ठयन्तातुल्येऽर्थेऽनयोग भ्ययोः कः स्यात् ।।
[3८८] अश्वकः । ''शाखादेय':" ७/१/११४ । शाख्या, मुख्यः ।
19247 "कुशाग्रादीयः" ७/१/११६ । कुशाग्रीया मतिः । “काक- | (१००) सदस्य सात तारकादिभ्य इतः ७/१/23८ तालीयादयः" ७/१/११७ । तुल्ये साधवः । विप्रभृतिभ्यः शाल शङ्कटादयः । विशाल । विशङ्कटम् ।
* सूत्रथ०:- तद् अस्य सात तारकादिभ्यः इतः 卐वृत्त्यर्थ : षष्ठयन्त नोभनल्य
म
त -: एभ्यः सजाताथेभ्यः षष्ठयर्थेभ्यः इतः मां से प्रतिनिहाय त - क
| स्यात् । तारकाः सञ्ज ता अस्य तारकित नभः । पुष्पितः तरुः । प्रत्यय याय 2.0 अश्वस्य तुल्यः = अश्व +क
卐वृत्यर्थ :- (प्रथमान्त) तारक परे = अश्वकः = सज्ञापायी ७.
नामान ५४थे (ते अनुययु" ममi)
इत प्रत्यय लागे. फ्र विश५:-0 तस्य = ५४यन्तसम0 तारकाः साता यस्य - तारक+इत तारकित 0 तुल्य सेभ भ यु ?
नभः = तारया माश इन्द्र देवः म प्रभारी नाम छ. ५९५ साश्य नया I0 पुष्पाणि सातानि यस्य = पुष्प+इत - पुष्पितः 0 संज्ञाप्रतिकृत्याः ४ ४यु ?
भावशेष:-0 तारक := तारका, पुष्प; गोस्तुल्यो गवयः
कर्णक, ऋजीप, मूत्र, पुरीष, निष्क्रमण, उच्चार, विचार, 0 ઉદાહરણ
प्रचार, आराल, कुइमल, कुसुम, मुकुल, वकुल, स्तबक, अश्वस्य तुल्यम् रुपम् = अश्व+क-अश्वकम् रुपम् = घाना
पिल्लव, किशल ग, वेश, वेग, निद्रा, तन्द्रा, श्रध्धा, बुभुक्षा, આકારની મૂતી
पिपासा, अम्र, श्वन, रोग, अङ्गारक, अङ्गार, पर्णक, द्रोह, शषष्ट्रात:- (१९०) शाखादेयः ७/१४ | सुख, दुख, उत्कठा, भर, तरङ्ग, व्याधि, व्रण, कण्डुक, शाखा वगेरे शहोने तुल्य भय'मा 'य' प्रत्यय लागे.
काटक, मञ्जरी, के रक, अङ्कुर, हस्तक, पुलक, रोमाञ्च, 0 शाखायाः तुल्यः = शाखा+य-शाख्यः - शासाना हष', उत्कर', पर्व, कल्लेल, शृङ्गार, अन्धकार, कन्दल, 0 मुखस्यतुल्यः - मुख+य - मुख्यः - प्रधान [363]
शैवल, कुतूहल, कुबलय, कलङ्क, कज्जल, कदम, सीमन्त, (१६१) कुशाग्रादीयः ७/१/११६ कुशाग्र शहन 'तुल्य | राग, क्षुध, तृष, कर गर, द्रोह, शास्र, पण्डा, मुकुर, सभा ईय प्रत्यय सा.. कुशाग्रस्य तुल्यः - कुशाग्र | मुद्रा. गध्ध' फल, तिलक, चन्द्रक। ईय = कुशाग्रीया मतिः = तीक्ष्य मुद्धि [3८४] | 0 मक्यन मति गहने माटे छे. (१६२) काकतालीयादयः ७/१/११७ काकतालीय खलति
[9797 बिल्वीय वगेरे शम्। नितिन राया छे. [३८५] (163)* वे विस्तृते शाल शङ्कटौ७/१/१२3 वि शम्ने
(१०) प्रमाणान्मात्रट् ७/१/१८० विस्तुत मयमा शाल सन शङ्कट प्रत्यय लागेछ. *सुत्रथ0 :- प्रमाणाट् मात्रट् 0 विशाल - विशाल: - विशाण
* ति:- षष्ट्यर्थे । आयामः प्रमाणम् । जानु 0 वि+शङ्कट विशङ्कटः - विस्तृत [30] | प्रमाणमस्थ जानुमात्र जलम । तावन्मात्री भूः । (१६४) * कटः ७/१/१२४ वि शहने विस्तृत मयमा 卐त्यर्थ :- ५०हीम माना कट प्रत्यय लागे.वि+कट - विकट: - विस्तारवाण प्रभासूय (प्रथमान्त नभन) "मात्रट"
[3८७]
| प्रत्यय थाय छे. (१६५) • सप्रोन्नेः सकीण प्रकाशाधिके समीपे | 0 जानुनी प्रमाणमस्य-जानु+मात्रट्-जानुमात्रम् जलम् ७१/१२५ सम, प्र उत् मन नि मनु मे सी10००००००००००००००
समधि मन सभी५ मथ'मां कट प्रत्यय लागे* विप्रभृतिभ्यः...म रा पूर्वाध' पृ. ४३९

Page #149

તદ્ધિત પ્રકરણ धुले सुधानुपाए (पाथीन अनुभा५) / न स्यात् । हास्तिनम् , हस्तिमात्रम् , हस्तिदन, हस्तिद्वयसम् 0 तावत् प्रमाणमस्याः भूः = तावन् + मात्रट् = | "इदकिमोऽतुरियू किय् चाऽस्य" ७/१/१४८ । ताबन्मात्रीभूः१ भाननीती२०ीसपाटीनुमा माने । इद मानमस्य-मान् , कियान् पटः । 'यत्तदेतदो तेस्ता प्रमाणमा सपाट भील (मात्री स्त्री डावादिः” ७/1/1४६ । अतुः । यावान् , तावान् લિંગ ટુ પ્રત્યય)
त्यर्थ:-संयुतपक्ष२५छी पावला ★ अनुवृति:- तदस्य सञ्जात तारका दिन इत ७/1/1131 ईन प्रत्ययान्त नाभने अण् प्रत्यय साध्य होय था तदस्य इतः
त्या३ गत्यर (इन् ) नासा न थाय. 卐 विशेष :-0 प्रत्ययमा ट् ॥२ २त्री
) हस्ति प्रमाणम यस्य = हस्तिन्+अण् = લિગે હી પ્રત્યય કરવા માટે છે.
| (1) हास्त्तिनम , ५३ (२) हस्तिमात्रम् पक्षे () हस्ति
दध्न ५६ (४) हस्ति द्वयसम्= हाथी प्रमाणु [१७]
24 Gagणमा हस्सिन् २०६ने (हस्ति पुरुषाद्वाऽण् (१०२) वाध्र्व दनद द्वयम् ७/१/१४२ ७/१/१४१ थी) अण साये। छ. त्यारे इन ना
सूत्रथ०:- वा ऊर्ध्व दध्नट् - द्वयसट् ' લોપની જે પ્રાપ્ત હતી તેના આ સૂત્ર નિષેધ ★ वृति:-अधूर्व यत्रमाण तदर्थात् प्रथम-तात् पष्ठ पथ" बा एतौ स्याताम् । जानुदन्न, जानु यस जानुमात्र जलम् ।
३पामा ५४त सूत्रोथी दध्नद् क "हस्तिपुरुषाद्वाण ७/1/1४८ । प्रमाणे । द्वयसद भने मात्रट दायात निःशनमात्र ] + वृत्यर्थ:- "मेनु प्रभा"
* सारे। :- (1) अणि ७/४/५२ (२) भूलुक એ અર્થમાં પ્રથમાન્ત નામને (ષઠી) અર્થ માં !
७/४/४१ था लक (3) न एकस्वरात् ७/४/४० था न दध्न मने द्वयसट् प्रत्यये। ४ि६५ थाय छे.
विशेष :-0 स योग मन्यु ? 0 जानु:प्रमाणमस्त्यः-जानु+दनट्% (1) जानुदनम
मेघाविना उत्प = मेघाविन् अमेधाव: मही संयुक्त वि४८५ जान+यसट् = (२) जानुद्वयसम् ५३
વ્યંજન નથી માટે યુન ને લેપ થયો. (प्रमाणन्मात्रद ७/१/४० था) जानु+मात्रट् = (3)
0 नाडादर तध्धिले ७/४६१ या वोपनी प्राप्ति सती. जानुमात्रम् = धुसुधान पी *मनुवृति:- तदस्य सञ्जात तारकादिभ्य इत:
-शषवृत्त :- (१९७) इद किमोऽतुरियूकिय
| चाडस्य ७/१/1४८ मान भूय इदम अने किम शाहने ७/१/१३८ था तदस्य...इतः
‘તેનું માપ” એવા ષ'ઠથમાં મનુ પ્રત્યય લાગે તયા भविष:-0 वा ना असा 'मात्रट्' | इदम् नो इय अने किम ना किय माहेश याय. પ્રત્યય પણ લાગે.
0 इद मानमरूप-इदम्+अतु-इय+अत् = (प्रथमा मे 4) 0ऊर्ध्व गभभ यु ?
इयान् = सारसा सापट रज्जुमात्री भूमिः सही ऊर्ध्व प्रभा नया तथा प्रमाणा- |
प्रमाणा- | 0 किम् मानम् अस्य-किम्+अतु=कियान् सोलो पट मात्रट था मात्रट् साथी की साम्यो
[360 शषवृत्ति :- (१६६) हस्तिपुरुपाद्वाण ७/१/१४१ | | (१९८) यत्तदेतदेोडावादिः ७/१/१४८ यत् , तत् एतद् प्रथमान्त हस्ति भने पुरुष शम्या ५४य-त सेवा प्रमाण | शहने 'मेय' (भा५) सभा (१४यथे) डावतु प्रत्यय अयमा अणू विक्ष्ये याय . -
बागेछ. 0 पुरुष प्रमाणमस्थ-पुरुष+अण् -पौरुषम् -माथे पाणी 0 यमानस्य यत् + डावतु = यावत् तेनु प्रयमा से..
[3८८] यावान् = टी सी [१८]
0 तमानमस्य-तद्+डावतु-तावान् तेसो गया (१०3) संयोगादिनः ७/४/43
10 एतद्मानमस्य एतद् डावतु एतावान् = आ पला ★ सुत्रथ0 :- स थोगात् - इनः
[३१] * कृति:- सयोगात्वरस्येनः अणि अन्त्यस्वरादे ग |
[५१८]

Page #150

१३४
અભિનવલઘુપ્રક્રિયા (१०४) यत्तत्किम सङ्ख्याया डतिर्वा ७/१/१५० | यमःना पांय सय छ तेव। यम
चत्वारोऽवयवा अस्याः = चतुर+तयट् = चतुष्टय - * सुत्रथ0 :- यत् तत् किम: सङ्ख्यायाः डतिः वा
| चतुष्टयी गतिः या२ सय छ तेवी गति. *ति :- सङ्ख्यारुपमान वाचिभ्यः एभ्यः त्रिभ्यः । सङ्घयेये डति र्वा स्यात् । यति, यावन्तः तति, तावन्तः । सतुति :- (१) यत्तत्किमः सडख्याया डतिर्वा कति, कियन्तः ।
७/१/१५० थी सडख्यायाः (२) तदस्य सात इत: मवृत्यर्थ -: संध्या३५ मानवायी ७/१/१३८ था तदस्य भने प्रथमान्त मेरा यन् , तत् किम् शहान
卐विशेष:-० २५८ જે સંખેય જણાતુ હેય થશે તિ પ્રત્યય વિકલ્પ થાય છે.
शपति :- (१९८) द्वित्रिभ्यामयडूवा ७/१/१५२
અવયવ સૂચક પ્રથમાંન્ત એવા દૂિ અને ત્રિ શબ્દો તેને 0 या सङ्या मानम् एषाम् इति-यदु डति-यति ५क्ष
અવયવ એવા ઉઠવર્ષમાં મયદ્ર પ્રત્યય વિટ૯પે થાય છે (इदम् किमः...अस्य ७/1/१४८ थी) यावन्तः =
0 द्वौ अवयवौ यस्य=द्वि + अयट् = द्वयम् पक्षे तयटू Pi-० सा सङ्खया मानम् एषाम् = त+डति %
| (अवयवात्तपद् था) = द्वितयम = तति पक्षे (अतु) = तावन्तः =
ना ये अवयव छेते
० त्रयः अवयवाः यस्य - त्रि + अयट् - त्रयम् पक्ष 0 का सङ्ख्यामानम् एषाम् कति पक्ष कियन्तः = કેટલાં
| त्रि+तयट् त्रियम्-ना १९५ सय छ । [२] ★अनुत्ति :-मानादाश येलुस प् ७/1/1४32ी मानात्
[५२१]
(१०६) अधिक तत्सङ्ख्यमस्मिन् शत सहस्त्रे शति भविश५:- 0 यति, तति, कति शोभा
शद् दशान्तायाः डः ७/१/१५४ पक्षे यावन्तः वगेरेमा डत्यतु सङ्घयावत् १/1/36 या
* सुत्रथ० :- अधिक तत् संख्यम् अस्मिन शत. सङ्ख्या संशा थाय छे.
| सहस्त्रे शति शद् दश-अन्तायाः ड: 0 यति तति कति शो म.प. भो। थाय छ. ५५
* वृत्त:- शतिशद् -दशान्त सख्या वाचकात् शतादि डत्यतुसङ्ख्यावत् १/४/५४ थी प्रत्यय सोपाता यति वगैरे
सख्य वसावधिकमनयोः शत सहस्रयोरित्यथे डः स्यात । । २हेशे.
विशतिर्योजनान्यधिकान्यस्मिन्न इति विश योजनशत, 0 यावन्तः यद्+अतु थी यावत् च्या पा.
योजन सहस्त्र वा । एवं त्रिंशन योजना नि अधिकान्यस्मिन् ऋदुदितः १/४/७० थी त् पूवे नमागम यता यावन्त
शते सहस्त्रे वा - त्रिंश योजनशतम योजन सहस्त्र वा। अन .व. यावन्तः यशे.
एवं द्वादश योजन शतम् , योजन सहस्त्र वा। [१२]
युत्यर्थ :- शति. शद्, दश मन्ते छ (१०५. अवयवात्तयट्र ७/११५१
ते। साथी (प्रथमान्त) नाभने शत * सूत्रथ0:- अवयवात् तयट्
વગેરે સંખ્યા જેમાં અધિક છે એવા (સપ્તમીના) * वृति -: अवयववृत्तः प्रथमान्तात् सङ्ख्यार्थादवयविनि | म मा सागर मेव। मथ होय त्यारे अथे तयट् स्यात् । पञ्च अवयवा अस्य-पञ्चतयो यमः।। ड प्रत्यय थायले. चतुष्टयी गतिः
0 विंशतिः योजनानि अधिका यस्मिन् शते सहस्त्रे वा - "द्वित्रिभ्यामयड़ वा” ७/१/१२२ । अवयवे ऽथे। |- विशयोजन शतं -योजन सहस्त्रवा - १२० द्वय , द्वितयम् । त्रय, त्रितयम् ।
| થેજન – ૧૦૧૦ જન वृत्यर्थ: ५५५ मथ मा प्रथमत0 मे री त्रिंशत्+ड-त्रिंशम् - त्रिंश योजन सेवा सन्यावाची नामने "तेन। मय" शत-योजन सहस्त्र वा-१3० येन-१०3०योजन એવા ષષ્ઠર્થમાં તયમ્ પ્રત્યય થાય છે. 04 ४ 0 द्वादश योजन शतसहस्र वा 0 पञ्च अवयवाः यस्य पञ्च+तयटू-पञ्च - तयः | द्वादश+ड - द्वादशम् - यु छ.

Page #151

તન્દ્રિત પ્રકરણુ
* અનુવૃતિ:- (૧) યતિમઃ સજ્જા પતિ ર્વા ૭/૩/૧૫૦ થી સાચા (૨) સ્ત્રી સંજ્ઞાતતઃ ૭/૧/૧૩૮
तदस्य
વિશેષ :
આ નિયમ સ ંજ્ઞાવાચક ન મને લાગે સ ધ્યેય સૂચક નામને નહીં'. 0 ધરાવØકિત્ત” ૭૫૬૭ થી વાત ના તિ તે બ્રેપ થયે. છે.
–
લી..સર્વમ્ કેમ ?
વાહ! ધિયા રશ્મિન અન રાતે-અહી નિરાતિ: એ જી તુ વિશેષગુ છે તે સ ંધ્યેય સૂચક નથી, J. ધિામ કેમ શું ?
शिवः ऊना अस्मिन शते = जन આધુ ગ્રહણ કરવાથી મૂત્ર ન લાગે.
() 51 સલમ કેમ કહું ?
ધવા નિયત - અહી કીરા થી અધિષ્ટ રંતુ માટે સૂત્ર ન લગે.
[૨] Tr_7_૭/૧/૧૫૫
(૧૦૭)
कुल:- महरूमा पूर्वते येन तस्मिन्नर्थे सङख्या वाचा डट् स्यात् | नया पूरणः- द्वादशः ।
થાયે મમ્ ૯/૬૬ | પૂણે । જિંરાનિયમ: ધા:। કાલમ, મલ્લનઃ 'વાવે મજ્જાવે” ૭ ૬૮ । મટ્ ટિમ થ્રિલઃ ।
.
संख्यादेख डट् - ન નૃત્ય મુખ્ય! જેના વડે પૂરાય (પૂણ થાય) તે કુંડળ. સ`ખ્યાપૂર્ણ અ માં સંખ્યાવાડી નામ (f) ૐ પ્રત્યેલ લાગેછે. દાદાનાં સો: વા+ -7 = ટ્રાજ્ઞઃ ધ :- યમઃ सखाया डति र्वा ૯/૧/૧૫૦ થી રચાયા

--
થી પુરૂ પ્રત્યય થાય) (૧૭૧)
વિમાસા માસ-સ્ત્ર ચલાતૂ૭/૧/૧૫૭
मास. अर्ध मास
રાત વગેરે સ ંખ્યાવાચી શબ્દોને તથા સંત્રસ રાખ્યુંને મ પ્રત્યય થાય છે 0 રાક્ષસ્ત્ર પુન: = રાત + સમર્ = રાતન; = સેમે 0 સહસ્ત્રસ્ય પુન:-સા+તમદ્ = સાતમઃ = [૩૪] (૧૭) પટવાયેલ:થાડું:૭ ૧૧૫૮ જેમની આદિમાં સંખ્યાવાચી શબ્દ નથી એવા દિ વગેરે નામોને तमद् પ્રત્યય થાય. ૦ પૃષ્ઠ: પુન: ષ્ટિતમત્ર =ષ્ટિતમઃજો સંખ્યાવાચી શબ્દ આદિમાં હોય તેા दिसप्ततः ૐર્ ત્રયી લાગે મેતેરમા [૩૫]
=
सामा
-
–
–
[923]
(૧૮) નાં મટુ ૭:૧/૧પ૯
૧૩૫
[૩૩]
* બ્રા :- નયા સવાયા: પુરો નમ્ સ્વામ્ પદ્મમ: । સાટેનુ : = વાદરા: ।
મન નૃત્ય :- કાન્તિ નામને સખ્યા પુર્ણ અર્થમાં મ થાય છે. આદિમાં સંખ્યા વાચી ના ત હાય તેા)
षोडशः
0 पञ्चानां सवानां पुरण: - पञ्च + मद्र -- અપમ પાંચ સંખ્યાને પૂરી કરનાર જો સખ્યાવાચી હોય તે ૬: લાગે (ધિ દશાઃ ૩ઃ ૭૧/૧૫૫ થી ૩) અનુગ્રાંતે :- (૧) વટાવે અસફાવે૭/૧/૫૮ થી અસદ્ વે
*
. Àધ – 0 સો પ્રણ કેમ કર્યુ ? ० एकादशानांष्ट्रिकाणां पूरणः घट = ૧૧ ઉડ્ડિા વડે પૂર્ણ થતે ઘડે કા: એક માપછે) – અહી
થો શબ્દ સ ંખ્યા પૂરણને સૂચવતો નથી માટે ન લાગે Y : R :- (૧૯૦}વિવેગમર્ ૭/૨/૧૫૬ સંખ્યાવાચી ચિંાતિ વગેરે શબ્દને સંખ્યાપૂણુ અ સૂચવવા સમદ્ પ્રત્યય વિકલ્પે લાગે. વિત્ત+ક્ષમટ્ટુ =ચિંતિતમ પક્ષે સંસથાપુરો | (યમ તિવિત્ તેિ ૭/૨/૫૦)
ટાણે પૂર:
(૨) સમ્રુધ્ધા પુર′′જુલૢ ૭/૧/૧૫૭ થી સથાપુરને - ષિ :- 0 7 અન્ત કેમ થ્રુ ? 0 વિશ:- અહીં ત્ અન્ત શબ્દ નથી માટે ટ્ [ લાગે [૪]

(૧૦૯) પિત્તિયર્ વાન પુત્ર પુત્ર ૭/૧ ૧૬૦ * સુત્રપ્રસ્થ પિત્ તિથટ વધુ શળ-પુત્ર-સાત * વૃત્તિ ઃ- તિથલ્યાર્ સ ચ વિસ્
“તેનાથX” ૭/૨/૨૬૧ ઘુળે ! પત્તિષ: । £ક વૃદ્ધ :- દુ, જળ, પુત્ર, તંદું રાખ્તાને રતિચટ્ (થિ) પ્રત્યય થાય છે તે પ કહેવાય છે. 0 વજૂન પુરઃ = દુનિયī-દુતિયઃ મહુને પૂરક અનુવૃતિ:-સ પુરો કરૢ ૭/૧/૧૫૫વચ્ચે યાપુર વિશેષ :- 0વિત્ કરવાથી હું વત્ ભાવ થશે

Page #152

અભિનવલઘુપ્રક્રિયા गणस्य पूरण: = गण+तिथट् = गणतिथः = गणना पू२४ | ७/१/११२ षट्, कति भने कतिपय सम्हान सा सङ्घस्य पुरण: सध+तिथट : सधतिथः = सधना ५२ । २५ अथे' थट प्रत्यय लागेछ.
-शषप्रति:- (१७3) अतोरिथट ७/१/१४१ अत् | 0 षण्णां पूरणः = षष् + थट् = षष्ठः = छनी पुर। प्रत्यय सन्तहोय सेवा नामने सच्यापु२५। २५ मां 10 कतिनांपुरण: = कति + थट्ट %D कतिथ: - मनापुर इथट् प्रत्यय साणे ते पित् स
जो ४ाय छे.
पायो 10 कतिपयानां पुरणः - कतिपय + थटू - कतिपयथः -- 0 इयतांपुरणः = इयत्+इथट् - इयतिथः माटली या કેટલાને પુક
[3 ] ને પૂરક
(१७५) चतुरः ७/१/१६३ सयापुर अमां चतुर [५२५]
શબ્દને થર્ પ્રત્યય લાગે.
0 चतुणांपुरण:- चतुर+थट् -चतुर्थ': - योथा [3] (११०) क्यडू-मानि पित तद्धिते 3/२/५०
(१७६) ये यौ च लुकू ७/१/१६४ चतुर शहने * वृत्त :- एषु त्रिपन्ड्- पन्तः स्त्री पु वत्स्यात् ।
સ ખ્યા પૂરણ અર્થમાં છે અને કુંત પ્રત્યય થાય છે. व्हवीनां सङ्ख्यापुरणी-बहु थी । यावतिथी
ते चतुर ने च सोपाय छ ."षट्कति-कतिपयात् थट्" ७/१/१६२ । पुरणे ।।।
0 चतुणांपूरण: - चतुर + ईय - तुरीयः विप षष्ठः, कतिथः, कतिपयथ । 'चतुरः” ७/१/१६३ ।।
चतुर + य - तुर्य': - योथी
[stel थट चतुर्थ: । "ये यो च क् च ७/१/१६४ । चतुरः।
(१७७) द्वोन्तीय ७/१/१९५ द्वि शहने सच्यापूरण तु': । तुरीयः।" द्वोस्तीय: ७/१/१६५ । द्वितीयः ।
અર્થમાં વ પ્રત્યય લાગે છે. "त्रेस्तृच" ७/१/१६६ त्रि शब्दात् तीयः स्यात् , त्रि
10 द्वयोः पूरण : - द्वितीय-द्वितीय: - मीने ४००] शब्दस्य तृ इत्यादेशश्च । तृतीर: ।
(१७८) तृच ७:१/१९६ त्रिशने या पुरय वृत्यर्थ -: क्यड्. प्रत्यय पूनिशाना
અથમાં fણ પ્રશ્ય થાય છે. અને ત્રિ ને ઝૂ આદેશ વાળો પ્રત્યય, કે તદ્ધિત પ્રત્યય લાગ્યો હોય
यायछ.0 त्रयाणां पुरणः - त्रि+तीय-तृतीयः[४०१] અથવા માનિન શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય ત્યારે
[५२५] ऊडू. प्रत्यय सिवायना विशेष्यनेमाचे स्त्री.
(१११/ पुर्वमनेन सादेश्चेन ७/१/१६७ લિંગી થયેલ નામ ! વન થાય છે.
|★ सुत्र :- पुर्वम् अनेन सादेः च इन् 0 बहीनां सङ्ख्यापुरणी = बहु + तिथट् (पित्तिथट् .. सङ्घात् ७/१/११० थी तिथट्र)-बहुतिथी
★gla :- द्वितीन्तात् सपूर्वात् केवलाच्च पूर्व शब्दाट् ॥२ थी स्त्रीलिये डी प्रत्यय थये।)
शतीयाथै इन् स्यात् । कृतपूर्वमनेन कृत पुर्वी कटम् , पीत
पूवी पय । या सूत्र पुवत् लार थाय छे. (बहु)
प्रवृत्त्यर्थ : द्वितीयान्त पूर्व शससी 0 यावतां पुरण न्यावत्+इथट्-यावतिथी (इथट्-पित् |
| હેય કે તેની પૂર્વે બીજો કોઇ શબ્દ હોય સરાક છે તેથી પૃવત્ થી
તો પુર્વ શબ્દને તૃતીયા અર્થમાં સુન્ન થાય છે. ★ मनुति :- परतःस्त्रीपु वत्स्व्ये कार्थे ऽनूङ् 3/२/४४ | 0 कृत पूर्व अनेन - कृतपूर्व+इन् - कृतपूर्वि न्या स्त्रीपुवत्-अनू
(प्रथ५ .५)-कृतपूवी कटम् - मेरी पहेली 卐 विशेष: 0 R२५१
સાદી કરી क्यड़. = श्येनी इव आचरति = श्येतायते = धामी न्यु | 0 पीत पूर्व अनेन-पीतपूर्वी पयःमेय् पदाची साय२५ ४२नार (पुवत् यवाथा श्येत शहर २यो भविशेष:- सिम व्या४२९नी वृत्ति सन्यथा सूत्र २/४/१ था इपेनी य जत
મુજબ ક્રિયા વિશેષણરૂપ એવો દ્વિતીયાન્ત પૂર્વ શબ્દ मानिन-दश नीयां मन्य ते अयम् अस्याः = दशनीय- होय तो नियम लागे छ. मानी=सा भास यानी स्त्रीने शनीय भाने छ. | अनेन मेहता ५६ छ । (धुवत यवाथी दशनीय थयु)
08. पुर्वम् अनेन -पूर्व+इन्-पूवी-आना पडे पहेला शेषवृत्ति :- (१७४) षट्कति -- कतिपयात् थट्
[५२७]

Page #153

તદ્ધિત પ્રકરણ (११२) इष्टादेः ७/१/१९८
मतु मथाय गरिनु नि३५९ * वृत्ति :- एभ्यः प्रथमान्तेभ्यस्तृतीयाथे कतरि इन् | (११४) तदस्यऽस्त्यस्मिन्निति मतः ७/२/१ स्यात् । इष्टो यज्ञोऽनेन-इष्टीयज्ञे । अधीतस्तोऽनेन- ★ सुत्रथ0 :- तद् अस्य अस्ति अस्मिन् इति मतुः अधीती तके ।
* वृत्ति :- प्रथमान्तात्षष्ठयथे वा मतुः स्यात् । 卐 वृत्यर्थ :- प्रथमान्त इष्ट वगैरे ॥ ।। प्रथमान्त चेदस्तीत्युच्यते । गावोऽस्य सन्ति-गोमान् । ને તૃતીયા એવા કર્તા અર્થમાં રૂન પ્રત્યય 卐वृत्यर्थ:- प्रथमान्त नामथी पड़ी थाय .
सप्तमी अर्थमा मतु (मत्) प्रत्यय थाय छे. 0 इष्टःयज्ञोऽनेन इष्ट+इन् इष्टिन = प्रभास.. જે પ્રથમાન્ત વર્તમાનમાં હોયતો (ભૂતકાળ કે = इष्टीयज्ञे-यज्ञमां यन रेना।
सनियमांन थाय) ० गावः अस्य सन्ति 0 अधीतः तोऽनेन-अधीत + इन् = अधीती तके =गो+मत्= (५०ही अर्थमा मतु प्रत्यय) =गोमन् તર્ક માં ભણનારે
प्रथमा से.. गोमान्' * अनुवृत्ति :- पुर्वमनेनसादेश्चेन् ७/1/1१७ था। (ऋदुदितः १/४/so था न मागम, पदस्य २/1/ce अनेनइन्
थी त् हा५, निदीघ: था पूर्ण अने। आ) 卐 विशेष :- 0 इटादिगण:- इ'ट, पुत, 卐 विशेष :-0 ५०ी-ते मेनुछे: सप्तमी उपपादित, उपसादित, उपासित, निगदित. परिगदित, निकटित, ते माया मय' याय. संकलित, परिकलित, संरक्षित, परिरक्षित अनित, अगणित, 10 इति से प्रभारी सूत्रमा राहाछेतेनाथासभा अवकीर्ण, अवमुक्त. आयुक्त, गृहित, अधीत, आग्नात, षष्ठी मने सप्तमी 8५२iत मी01 ५५ म विव. श्रुत, आसेवित अवधारित, अवकल्पित, कृत, निराकृत, क्षित अयमा मतु थाय छे. ते 'मतु' मथ वाणा उपकृत, अनुयुक्त, अनुगणित, गणित, परिगणित, अनुपठित, मील ५२ प्रत्ययो थायछे-माक्षिा नाय भुगमछे. निपठित, पठित, व्याकुलित, उद्गृहित, कथित, निकथित, | * "भूमनिन्दा प्रशसासु, नित्ययोगेऽतिशायने निषादित
संसगे'ऽस्ति विवक्षायां, प्राया मत्वादयोमता: 0 व्याप्येक्तेन २/२/६८ सूत्री यज्ञ भने तक भां
0 भूमिः -
घाघारी गाय छ - गोमान् સપ્તમી થયું છે. [५२८]
10 निन्दा - शोकी अश्वःश पाण्घोडानानिहाछे
0 प्रश सा:--- रुपन्तीक-या= ३५१णा न्या (११२) तेन वित्त चञ्चुचणौ ७/१/१७५
10 निन्ययोग भी.- क्षीरिणः वृक्षाः कण्टकिनः हुधाणा *gin :- तृतीयान्तात् ख्यातेऽथे एतौ स्याताम् । वृक्ष in 4 विद्याचञ्चुः । केशचणः ।
0 अलिशान = साधारथी वधारः - बलवान् मल्ल: प्रवृत्यर्थ:- तृतीयान्त मेरा ख्याति 0 संसा' -- २'धः - दण्डिन् - वाले सन्यासी प्रसि५ अर्थ मां नाभने चचु भने चण्/ 0 अस्ति याती:-व्याघ्रवान्' पर्वतः- वाधवाने पत પ્રત્યય થાય છે
[9301 0 विद्यया वित्तः-विद्या+चञ्चु-विद्याचचुः विघा (११५) मावन्तोपान्त्या पञ्चमवर्गान्मतोर्मो वः વડે પ્રસિદ્ધ 0 कौशेन वित्तः - केश+चग-केशचणः = है। 43
* सुत्रथ० :-म-अ-वर्णान्त उपान्त्य अ-पञ्चम् वर्गात् પ્રસિદ્ધ
मता: मः वः ॥ विशेष :-0 वित्तः- ज्ञात-वित्ति-विण्यात * वृति -: मावर्गों प्रत्येकमन्तोपान्त्यौ यस्य तस्मात् , ४ प्रसिय अयभा से. *
पञ्चमबज वर्गान्ताच मतो ो वः स्यात् । किमत्रास्तीति किंवान। [५२८
वृक्षवान' गिरिः . . ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० . . ० ० ० ० ० ० ० . ० . ० ० ० ० ० ० *मत्वादध-मृत्ति - ना. २ ३५
* वित्त:-शातादि मध्यम वृत्ति सवयूरि.२-५४२५

Page #154

અબિનવઘણુપ્રક્રિયા t ત્ય -: જે નામને અન્ત કે ઉપાસ્તે (११७) राजन्वान् सुराज्ञि २/१/९८ કાર અથવા જ વહેય તે નામને લાગેલા
★ति :- सुराजकेऽथे - राजन्वान् । તમા જે નામને અને વને પાંચમા અક્ષર
I-मज्ञायां चमारत्यादयश्च साधवः । 'नावादेरिकः” (डू. जू , ण, न, म,) नहाय तवा नामथी
७/२/३ नाविकः । मत्वन्त च रुपं सर्वत्राधिकारादन्नु दागा मतु प्रत्यराम व थाय ७. 0 किनुअत्र अति-के+म-किंव(
वर्तनीयम्-नीमान् । “शिखादिभ्य इन्” ७/२/४ शिखी, सूत्रथी
माली, “ग्रीह्यादिभ्यस्तो” ७/२/५ । व्रीहिकः, व्रीही । म् न। वू य)-कि उन्-(प्रथमा मे..)कि वान् 0 वृक्ष: अस्मिन् अतिवृक्षामनवृक्षम प्रथमा
प्रवृत्त्यर्थ :- सारा गणेश म.व. वृक्षवान् गिरेः-वृक्षसणे ५'त
सेवा अर्थमा राजनमान्ने म राजनवान् ।
વાપ प्रविश५:- 0 अन्य दो । . 0 शोभन राजा यस्य देशस्य सः-राजन्वान् =सा। Gपात्य म:- शमी+नन्-शमीवान् = शभाना वृक्षवाणा |श पाणी देश Gपाय अव:- अहर-मान-अहर्वान् सूर्य ५५ यम :- मरुत्+नन् -महत्वान्=पवनवाणी
卐विशेष:- 0 सारे। सन्न मनाय
त्यां गजन्वान् प्रयोग न याय. [9327
0 सुराज्ञी म यु? ____(११६) नेम्र्धादिभ्यः २/१/ed
गजवन् देशः - सारे। साल भय नथा. * सुत्रथ० :- न उमि'-आदिभ्यः
शपत्त - (१८०) चर्मणवत्यष्ठीवञ्चक्रीवत्कक्षी* वृत्त :- एभ्यो मता मा वा न स्यात् । ऊर्मि'मान्
वट्ठमण्यत् २/1/et चर्मणूवती, अष्ठीवत् , चक्रीवत् , . उदन्वान् जलधारे
कशी पत्, रुमवत् मा पाये शहोम मनो विशेष जवृत्त्यर्थ : ऊर्मि कोरेशाने साल
નામ રૂપ નિપાતન કરા જેમકે - मतु न। म नाव न थाय.
चर्मण्यती = (21) नही नाम [४०3] ह.त. ऊमि मान = अभी वाणी (तदस्था...मतुः
(१८१) नावादेरिकः ७/२/३ नौ पोरे शहोने मनु ७/२/१ था मतु)
मयमा इक प्रत्यय याय - नौःअस्य अस्मिन वाऽस्ति *मनुभूति:-मावर्गा-तोपान्त्या पञ्चमवर्गान्मतोर्मो वः = नौ -नाविकः (मतु अधिकार याले छे तया) २/1/८४ था मतो ो वः
वि४६ नौमान् = that
[४०४] 卐विशेष:-0 ऊर्मि', दल्मि, भूमि, तिमि,
(१८२) शिखादिभ्य इन् ७/२/४ शिखा कोरे रा होने
मतु म मा इन् प्रत्यय लागे छ. शिखाऽस्यास्ति = कृमि, यव, कृञ्चा, द्राक्षा. ध्रांक्षा, वासा, हरित् , गरुत् ,
शिखा+इन्:शिखिन् (प्रथमा मे.व.) शिखी पशिखावान ध्वजित् , ककुद् , ज्योतिस् , महिष, गो, कान्ति, शिबि
= सीवाणे हरि, चारु, इक्षु, बन्धु, मधु, बिन्दु, इन्दु.. वसु, अंशु,
[४०५] श्रु, हनु, सानु, भानु -----
(१८3) व्रीह्यादिभ्यः तौ ७/२/५ व्रीहि वगेरे सम्हाने 0 સૂત્રમાં બવ. આકૃતિ ગણને માટે છે.
मतु पथ मां इक ने इन् प्रत्ययो थाय.
0 व्रीहिः अस्य अस्ति - व्रीहि+इक - व्रीहिकः ५ वृति :- (१७५) उदन्वानब्धौच २/2/2७
| व्रीहि+इन् - व्रोही पक्षे त्राहिमान्'-योभावा [४०६] જળના કોઈ આધાર અર્થમાં વિશેષનામ હોય તે उदकमान नेमले उदन्वान शद वापर
[33] 0 उदन्वान् = समुद्र
[४०] (११८) अतोऽनेकस्वरात् ७/२/६ [932]
सूत्रथ०:- अतः अनेकस्यरात्

Page #155

તદ્ધિત પ્રકરણ
13k ★ त:-अदन्तादनेकस्वरादिकेनौ स्याताम। धनिकः धनी।। 0 तुन्द+इल= तुन्दिलःण पक्षे तुन्दिक: तुन्दी [४०७]
. इलेनाण्णशनरादयो यथायोगमत्वथे वाच्या तुन्दिलः।। (१८५) फल वाँच्चेनः ७/२/१३ फल, बहमने शङ्ग फलिनः । शूङ्गिणः । ज्योत्सनी, प्राज्ञः श्राधः, ले:मशः, | शहने इन प्रत्यय याय छे. पामनः, मधुरम् मरुत्तः ।
0 फल + इन = फलिनः = वान पक्षे फलवान 卐वृत्यर्थ -: अ आशन्त थे। मने | 0 शृङ्ग+इन्शुङ्गिण = शा गावाणी पक्षे शृङ्गवान् [४०८] स्वरवागानाभन (भत्वथ'४) इक, इन् प्रत्यये। (१८६) ज्योत्सनादिभ्योऽण ७/२/३४ ज्योत्सना वगेरे थाय
શબ્દને પ્રત્યય થાય છે 0 धनम् अस्य अस्ति = धन+इक = धनिकः ५ 0 ज्योत्सना + अण् = ज्योत्सनी = ज्योत्स्नावामा घन+इन-धनी बनवाण। ५ धनवान
[४०] *मनुवृत्ति :- तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुः ७/२/12ी (१८७) प्रज्ञाश्रयाऽर्चा-वृत्तोर्णः ७/२/33 प्रज्ञा, श्रध्धा मतुः
અન્ન અને વૃત્તિ શબ્દને | પ્રત્યય થાય છે. (२) नावादेरिकः ७/२/1 था इक:
0 प्रज्ञा + ण = प्राज्ञः = भुद्धिवाणी ० श्रध्धा+ण = (२) शिखादिभ्य इन् ७/२/४ था इन्
श्राध्धाः = श्रावण
[४१०]
(१८८) ले.मपिच्छादेः शेलम् ७/२/२८ लाम वगेरे 卐विश५ 0 - अतः ४५ ४यु ?
અને વિછ વગેરે શબ્દોને અનુક્રમે ૪ અને પ્રત્યય 0 खट्वावान् पाटावा आ सन्त नाम छे मारे
थाय छे. ले.म + श = लोमशः = भवानी लोमवान સુત્ર ન લાગે. 0 अने। २१२ भ ए
0 पिच्छ+इल=पिच्छिल: पी छावाना पिच्छवान् ४११] ?
(१८८) नोऽङ्गादेः ७/२/२८ अङ्ग वगेरे शहोने न खवान् = ख - वाणी मे १ २१२ छ
प्रत्यय लागे छे. ० पाम + न =पामनः ॥२४वावाणे 0 * 1 अ भिधान अनी उनी अनुवृनिया तया, इक मने इन् न यता हाय ते नाम।
| पक्षे पामवान् (1) राप्यत्रान् (२) कृल्यवान् (3) कारकवान् (४) कुम्भ
| (१८०) मध्यादिभ्यो र ७/२/२६ मधु वगैरे शहोने क.रवान् (4) ईश्वरवानू (१) लग्यवान् (७) हव्यवान्
र प्रत्यय यार छ. ० मधु+र = मधुरम्-मधु२ [४१3] (८) हारकवान् (६) धान्यमापवान् वगेरे यार सूत्र (१८१) मरुत्पर्वणस्तः७/२/१५ मरुत् भने पर्वन् शहने लागे प म :
त प्रत्यय थाय छ (1) कार्यिकः, कार्यो' (२) हार्थिकः, हायी (3) गृहिक:
0 मरुत्+त-मरुत्तः = वायुवाणा (पक्षे) मरुत्वान् [४१४] गृही (४) दात्रिकः, दात्री (५) पात्रिका, पात्री (ोगिकः
[93४] भागी (७) तरिकः तरी (८) विजयिकः, विजयी (८)
(११८) न स्तं मत्वथे १/१/२३ संयमिकः, संयमी, (५) स्थानिकः, स्थानी ।
* सुत्रथ :- न स्-तम् मतु-अर्थे 0 जाति शाथी ४यां इक इन् थाय पण अयु:(1) तण्डुलिका, तण्डुली (२) का टिकः, कपटी
★ति :- सान्त तान्त च नाम मत्वर्थे परे पद
न स्यात् । मरुत्वानू । शेषवृत्ति :- इलू-इन-अणू-श-न-र-त ण मा . "बलवान्त-दन्त-ललाटादूलः” ७/२/९९ बबूलः । प्रत्ययो मतु सयमा यया योय याय छ * 2
"प्राण्यङ्गादातो ल:" ७/२/२० चडालः | "सिध्मादि (१८४) ब्रीह्यर्थ तुन्दादेरिलच ७/२.८ व्रीहि मय
क्षुद्रजन्तु-पर्णादकफेनात् लेलो ७/२/२२ प्रज्ञाल:, प्रशिलः। भने तुन्द वगेरे शहोने इल, इक, इन् प्रत्ययो थायछे.
| "वाचआलाटो” ७/२/२८ । क्षेपे । वाचालः। वाचाटः। ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ० ०
"ग्मिन्” ७/२/२५ । वाचः, वाग्मी । “लक्ष्म्या अनः * 1 अभिधानस्य बत्ति का २५. 138
७/२/३२ लक्ष्मण: 'कच्छ्वा डुरः" ७/२/३९ कच्छुरः । * 2 इल-इन्...वगेरे प्रत्ययाना राबणाने साधारे भूण "दन्तादुन्नतात्" ७/२/४० । उन्नता दन्ता अस्य सन्तिसूत्रानु २५२१. हभप्राश पूर्वाध-पृ. ४५१-४५२ | दन्तुरः ।

Page #156

१४०
અભિનવષણુપ્રક્રિયા "कृपाहृदयादाल: ७/२/४२ कृपालु: ।
डुर प्रत्यय याय छ प्रवृत्त्यर्थ :- सू अथात मन्तवा0 कच्छू डु२-कच्छुर: ५२० वा
[४२२] नाभने मतु २ मा प्रत्यय लाये हाय (00) दन्तादुन्नतात् ७/२४० या in' अथवा તે નામની પદ સંજ્ઞા ન થાય.
दन्त शहने मत्व हुर प्रत्यय थाय छ, 0 मरुत्वान् - बडी त् ॥२सन्त श६ तेथी। 0 दन्त+डुर - दन्तुरः मोटर iraim [४२७] ५. स न थाय (घुटस्तृतीयः २/१/७६ थी (२०१) कृपाहृदयादालुः ७/२/४२ कृपा भने हृदय तू ना द् नी प्रावती ५: समावेशहने मत्व आलु प्रत्यय पिये था. न थये।)
0 कृपा+आलु - कृगलुः - पाणु पक्षे कृपावान [४२४] * मनुकृति:- तदन्तं पदम् 1/1/२. थापद संज्ञा
[ 34] ' विशेष :- 04न्य ६२९५
(१२०) अभादिभ्यः ७/२/४६ यशस्+विन् %D यशस्वी = शवागी - पसंतान सूत्रथ०:- अभ्र-आदिभ्यः થતા સ્ ને ૨ ન થયે
*वृति :- एभ्यो मत्वथे अःस्यात् । अभ्र-नभः । -शेषकृति:- (१८२) बल-वात-दन्त-ललाटादुलः | अशसा मंत्रः । ७/२/१८ बल, वात, दन्त, ललाट शुम्हेने मत्वर्थ ऊल 卐वृत्त्यर्थ :- अभ्र को३ शहाने प्रत्यय साणे ० बल+ऊल-बलूल: =णवान ४१५] त्वथ अ प्रत्यय थ.५ छ. ० अभ्र.दि सन्ति (१५) प्राण्यङ्गादातालः ७/२/२० प्राणीना भगवाया यस्य नभे - अभ्र+अ - अभ्रम् -- माश,
आ रात नभने भत्वथे 'ल' प्रलय याय 10 अशसू+अ - अशसः मैत्रः-मसावाणी भीत्र () च्डा+ल: चूडाल: = प्यारीबाग [४१६] | अनुवृति:- (१) हीनात् स्वाङ्गाद् अः ७/२/४५या (१८४) सिध्मादि क्षुद्रजन्तुरूग्भ्यः ७/-२१ सिध्म | अः (२) तदस्यास्त्यस्मिनिति मतुः ७/२/१ था मतुः વગેરે શબ્દ તથા ક્ષદ્રજનું અને રેગવાચી શબ્દને
भविशेष :- 0 अनादि गणः-- अभ्र, अश मत्वथे 'ल' प्रत्यय थाय.
उरसू , तुन्द, चतुर. पलित, जटा, घाटा, कदम, काम 0 सिध्म+ल-सिध्मल:= यामीन। गवाणे।
बल, घटा, अम्ल, लवण ---- 0 युका+लम्यूकाल: = नु वाणे! (क्षुका-तु) 0 मूर्छा+ल-मूल: = भूमी (२)पणे [४१७] |
[939] (१८५) प्रज्ञापर्णादकफेनात् ले लौ ७/२/२२ प्रज्ञा, (११) असू-तपे-मागा-मेघा-स्रजो विन्' ७/२/४७ पर्ण उदक, फेन शहोने मत्वर्थ' ल भने इल प्रत्यया xiत -: असन्तात्ताः प्रभृतिभ्यश्च विन् स्यात् । याय ० प्रज्ञा+ल = प्रज्ञाल: पक्ष
वर्चस्वी । तपस्वी । मायावी (त्रीह्यादित्वात् मायिकःमायी । प्रज्ञा + इल = प्रशिल: + सुध्धिवाणे ४१८] | सखी । मेघावी (१८६) वाच आलाटौ ७/२/२४ fit Arel - "मेघारथाद्नवैर: ७/२/४९ । मेघिरः । रथिरः, हत्य तो वाच ने आल भने आट प्रत्ययो थाय. | रथिकः 0 वाच+आल-वाचाल: पक्षे वाचू + आट = वाचाट: । 9वृत्यर्थ:- अस् भन्ने छ तेव। शहीने = 4g मोल-मोख ४२ना।
[४१८] | तथा तपस् माया. मेघा भने स्रज शोने (१८७) ग्मिन्' ७/२/२५ वाच् ने मत्वमा मत्वर्थे विन्' प्रत्यय थाय.. ग्मिन् प्रत्यय याय छे वाच्+ग्मिन् = वाग्मी = पता | • असू -वर्चसू+विन्- वर्च खी
[४२०] | | (वर्चस्विन् न प्रथमा से.१.) - वाणे। (१८८) लक्ष्म्या अनः ७/२/३२ लक्ष्मी शहने भरप. | | 0 तपस्+विन्- तपस्त्री-तपस्वी ० खजू+विन-सूग्वी २ अन प्रत्यय थाय छे.
માળાવાળે 0 लक्ष्मी+अन= लक्ष्मणः = समाचार [४२१] | (स्रज भा ज ना ग - चजःक-गम् २/१/८६ थी (१८८) कच्छूबा डुरः ७/२/3: कच्छू शहने भत्व | थये। छ.)

Page #157

૧૪૧
તસ્થિત પ્રકરણ 0 माया+विन् = मायावी = मायावी (वि४८५ - 1 (२०५) ऊ विनवल वसू चान्तः ७/२/५१ जू ४२रान्त नीह्यादिभ्यः तो ७/२/५ थी इक सने इन्' प्रत्यये। | ऊर्ज' शबने विन् नया वल प्रत्यय लागे तभन ऊर्जून साजीन-माया+इक-मायिकः माया+इन मायी थशे. ऊज मे ३५ थाय छे. 0 मेवा+ विन् = मेघावी = भुद्धिाजी (वि४८५] 0 ऊर्ज+विन-ऊ'स्वी ५ो ऊज+वल-ऊजस्वल: पक्षे માટે શેત્રુત જુઓ)
ऊज+मतुऊन = सवाणा + अनुवृते :- तदस्यास्त्पस्मिनिति मतुः७/२/12ी मतुः
[93८] वि५ :- 0 ज्योत्सनादिभ्योऽ७/२/३४
(१२३) सदेरिन ७/२/48 मां तार नु ते अण् लागी तपस् + *सुत्रपथ :- सदइन् अणु-तापसः यशे सने विदरे तरखी थशे
* ति:- सांदेरदन्तात्कम धारयादिन् स्यात् । सर्वधनी 0 બધા શબ્દમાં મત પ્રત્યય સમજી લેવો જેમકે:
वृत्त्यर्थ :-गेनी साहिभां सर्व श६ स-बी विथे स्रग्वान् थाय
હોય એવા જ કારાન્ત શબ્દોને મવથે કર્મEAषति :- (२०२) मेघारथान्नवेरः ७/२/४१ धारय समासमा इनू प्रत्यय थाय. मेघा अने रथ शम्दोमां मत्वथे इर प्रत्यय विस्ये याय. सर्वधन इन सर्वधनिन् सर्वधनी धांधनाणे। मेघा+इर - मेघरः पक्षे मेघावी = सुधिशामा
|* अनुवृत्ति :- (1) तदस्यास्त्यस्मिनिति मतुः ७/२/1 0 रथ+इर-रथिर: पक्षे इक =रथिकः २थवा [४२५]
थी मतु 193७
(२) एकादेः कम धारयात् ७/२/५८ या कम धारयात् (१२२) आमगादीर्य श्च ७/२/४८ 4 सूत्रथ० :- आमयाद् दीघ': च
卐षि :-0 * सर्वादि शम्या "सर्व छ *१० -: अस्माद्विन् प्रत्यय: स्यात् , दीर्घश्चास्य ।
આદિમાં જેને તે અર્થ લેવે પણ સર્વાઢિ ગણ
|नव. आमयावी । B स्वान्मिन्नीशे” ७/२/४९ । दीर्घxचा स्वामी ।
[93८] "गीः” ७/२/५० । गेमी । "ऊर्जा विनवलावस्चान्तः” | (१२४) व.तातीपार पिशाचाल क्वान्तः ७/२/११ ७.२/५१ । ऊन स्वी, ऊजस्वलः । ऊर्वान् ।
* सूत्रथा :- वात अतीसार पिशाचात् कः च अन्त: 卐 यर्थ :- आमय शहर भरपथे'
*कृति :- स्त्रिभ्य इन् कोऽन्त च । वातकी विन प्रत्यय थायछ भने आमय । सत्यस्वर
- प्राचुर्य प्राधान्यादिषु यथाह मयड्वाच्यः अपूपमय पर्व। ही थाय छे. ० आमय+विन् = आमयाविन् =
"प्रकारे जातीयर" ७/२/७५ । महा जातीयः । “भूत थभा स.१.) आमयावी गवाणी (वि
पूर्वेप्चरटू" ७/२/७८ । पूर्व भूतो भूतपूर्वः । भूतपूर्वा । आमयवान्
आढया, आढयचरी । “निन्द्य पाशप्" ७/३/४ । ★ अनुकृति :- (१) तदस्यास्त्यस्मिनिति मतुः ७/२/1
छान्दसपाशः । “प्रकृष्टे तम” ७/३/५ अयमेषां प्रकृष्टः या मतु (२) अस्तपोमायामेघास्त्रजेविन् ७/२/४७था विन्
शुक्लः शुक्ल तमः । म १५ 0 - २५०८
प्रवृत्यर्थ:-वात, अतिसार, पिशाच हे। शेषवृत्ति :- (२०3) स्वान्मिन्नीशे ७/२/४४/ ने मत्यर्थ 'इन्' प्रत्यय सा छ भने त्रणेने स्त्र शहने ईश (स्वामी) अथातो त्यता मत्व | मन्ते क् मेराय छ (तथी इन-किन् प्रत्यय मिन् प्रत्यय याय भने अन्य अ ही याय, न थरी) स्व+मिन् स्वामिन् स्वामी-२ववाणा [४२६] | | 0 वात+किन्न्यातकी वायुत्तियाणे। (२०४) गोः ७/२/५0 गो ने भनथे. मिन् | १ रीते पिशाचकी-याणे प्रत्यय सामे
। ................ 0 गो+मिन्-गामी पक्षे गामान्य पान [४२७] / * सर्वादि:- मध्यम वृत्ति सक्यूरि मा. २ ५. ४४४

Page #158

ती ते
१४२
અભિનવ લધુત્રક્રિયા ★ मनुति :- (1) तदस्यास्त्यस्मिनिति मतुः ७/2/1/यतुर छे. इयमनयाः प्रकृष्टा पट्वी%24 भन्नेमा धा मतु (२) सर्वादेरिन् ७/२/५८ थी इन
24 वधु यतु२ छ. तो पटु+तरप् = पटुतरा
(2 भांथीय स्त्री पषु यतु२७.) विशेष :-0 २५५८
0 स्रोध्नेभ्यः माथुराः आढयतराः । शपवार:- (२०६) प्रकृते मयट्७/३१ प्रयू आढय+तरप+आढयतर (२allad आ)-आढयतरा पणे या प्रधान५२) ४३लु अटले प्रकृत, प्रकृत अभा] - सुन २ai मथुराना साधु सन छे. નામને મ પ્રત્યય થાય
* मनुवृति:- प्रकृष्टे त्मप ७/3/५ यी प्रकृष्टे 0 प्रचूराः प्रधानाः वा अपूपा अस्मिन् : अपूप + मयट् = अपूरमयम् ५१'मा । पूसा भावाना हाय
卐 विशेष :- 0 तमा प्रत्ययन २५
0 સૂત્રમાં ત૬૫ ને ૬ કાર પુંવત ભાવ માટે છે તેવું પર્વ
0 द्वयोविभजो (२०७) प्रकारे जातीयर ७२/७५ प्रयभान्त नामने
यु ? ५.७५ (तना प्रा२ समi) जातीय२ प्रत्ययाय.
गवांकृष्णा सम्मन्न क्षीरत्मा-गायोमानापागायस-पन्न
हुधवाणा छ-विभाग नयी भाटे तमप) 0 महा प्रकार: अस्प= महा + जातीय२ = महाजातीयः = મોટા પ્રકારવાળો
[४३०]
- शेषवृत्ति :- (२१) क्वचित् ७७७ यया (२०८) भूतपूर्व चरटू ७/२/७८ भू- मेवा
|लक्ष्य ध्यारे, साथे' 'तर५' प्रत्य लागे. ० अभिन्नम अय मां स्वायसूयो "प्चर?'' प्रत्यय आगे
एव-अभिन्न+तर अभिन्नतर+क (यावादिभ्यः कः ७/3/१५ 0 पुर्वभूतः इति भूतपुर्वः पातु.
था क) - अभिन्नत कम्-मे ६६५ [४४] भनपूर्वा आढथा आढयचरी - पहेला पैसावाला
५४१]
7 (१२९) किन्त्यादोऽव्ययादसत्त्वे तयारन्तस्याम् ७/3/4 (२०५) निन्द्यपाशप ७/३४ निदान सूयन होय तो★ सूत्रथ:- 0 कि त्यादि ए अव्ययात् असत्त्वे तयोः नामने पाशप् प्रत्यय लागे छ.
अन्तस्य-आम् ) निन्धः छान्दसः = छान्दस + पाशपू = छान्दसपाशः
*वृति :- किमः त्याद्यन्ताद् अव्ययाच्च परयोस्तमप्त નિન્ય છાન્દસ-વેદાભ્યાસી
[४३२]
रपोरन्तस्याम् स्यात् , न चे सत्वे द्रव्ये वते ते । किन्तमाम (२१०) प्रकृष्टे तमप् ७/3/५ नामने 2 अयमा
किन्तराम् अयमेषां प्रकृष्ट पचति पचतितमाम् । अयमनयोः स्वाय' सून्य तमप् प्रत्यय सागे . प्रकृष्टः शुक्ल: =
प्रकृष्ट पचति-पचतितरम् । गुर्वाहोतराम् र । अतितराम् र शुवल+तम-शुक्लतमः = भून घेणे ४३३] भुङ्क्ते । असन्वे किंम ? किन्तर दारु
卐वृत्यर्थ :- किम्श, त्यादि विमति [५४०]
(ति तसू , अन्ति पो३) पाणा जियपal, (१२५) द्वयोविभज्ये च तरप् ७/38
ए रान्त नान. मध्ययनसाल तरपू, तमपू ★ सुत्रथ० :- द्वयोः विभज्ये च तरपू
પ્રત્યયને અને તે મા ઉમેરાય છે જે તે સર્વ ★वृति :- द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टे, विभज्य च तरप् स्यात् ।। पायी व्यायी न होयते।इयं पट्वी, इय पट्वी, इयमनयाः प्रकृष्टा पट्वी-पटुतरा । |0किम्+तम किन्तम + आम - किन्तमाम - विशेष सोध्नेभ्यो माथुरा आढयत्तरा
पधारे शु? - "क्वचित्” ७/३/७ । स्वार्थे' यथालक्ष्य तरप् ।| 0 किम्+तरपू-किन्तर+आम-किन्तराम-धारे शु? अभिन्नतरकम् ।
0 अयमेषां प्रकृष्ट पचति-पचतितम+आम्-पचति प्रवृत्यर्थ -: या प्रकृष्ट मां ने | तमाम्-240 in Enम राधे ७. है। बताया है।य त्यां तया येनी तुलनामे0 अयमन । प्रकृष्ट पचति-पचतितराम्-मासेमी में प्रकृष्ट मल रियो । त। तरप् | 3 वधु-
साधे छे. પ્રત્યય લાગે છે.
० पुर्वाहणे+तरप्-पुर्वाहणेतराम् 0 इय पदवी-झ्य पट्वी-यतु२ छे-मा ५/- पुर्वाह्नणे+तम५-पुर्वाहणेतमाम्-पूर्वाभां

Page #159

તદ્ધિત પ્રકરણ
१४३ मव्यय:-अति+तरपू = अतितराम , अति + तमपू= |* मनुवृत्ति :- (1) प्रकृष्टे तमप्७/3/५ था तमप् अतितमाम् मूड्को -विशे५- घाणु माय छे. (२) द्वयोभिज्ये च तरप ७/3/ था तरपू 0 असत्वे मथु?
विश५ -0 गुण अहम यु ? किन्तर दारु- सा ? सत्यवायी छ।
। दन्तौष्ठस्य दन्ताः निग्धतरा: द्रव्यवायी शम् छ. માટે આમ ન લાગ્યો.
0 अङ्ग ५ यु ? मनुवृid:- (1) प्रकुष्टे तमप् ७/3/५ था तमप्
शुक्लतमम् रुपम आधु वेत३५गुष्णु मे प्रवृत्ति हेतु नया (२) योविभज्ये च तरप् ७/3/९ था तर
0 ईयसू मां ऊहार उदित यो भाटे के भो विशेष :-01ए भरना अहयथा ए पटीयसी (अधातुद देत: २/४/२ या ङी) ११२1-1 नाममा भने सवारीमा ५९५ आम् शषवृति:- (१२) प्रशस्यस्य श्रः ७/४/3४ शि, यह थाय .
इच्ठ, ईयसू प्रत्यक्षाच्या हेयता प्रशस्यनाथमाहेश या५ [५४१]
0 प्रकृष्टः प्रशस्य:-श्र+इष्ठ-श्रेष्ठ श्रेष्ठ
0 प्रशस्य+ईयमु-श्र + ई = श्रेयस् = (प्र.से.) (१२५) गुणागावोठेयसू ७/3/2
श्रेयान में मां लघु २:। - प्रशस्य [४४] ★ सूत्रथ0 :- गुण ङ्गात् वा इष्ठ इयम्
(२१३) वृद्धस्य च ज्यः ७/४/३५ णि - इष्ट - ईयसू * त्त:- गुणप्रवृत्ति हे तुकात्तमप्तरपोर्विषये यथासङ्ख्य
| प्रत्यय लाया हाय त्यारे प्रशस्य भने वृध्ध ने मतो वा स्याताम् । अपमेवां प्रकृष्टः पटुः, पटियान् ,
બદલે “a” આદેશ થાય છે पटुतरः । “प्रशम्यस्य श्र” ७/४/३४ । णीष्ठेयस्सु ।
0 वृध+इष्ठ-31+इठ ज्येष्ठः सोया वृक्ष प्रकृष्टः प्रशस्य:-श्रेष्ठः, श्रधान् । वृध-प्रायोज्य:।
0 प्रशस्य+इयतु-ज्य ईयतु-प+आयसू (ईवस नाई ने ज्यष्ठः । “ज्यायान्" ७/४/३६ । अयमीयसा साधुः ।
ज्य पछी आ थाय) = ज्याव्यान् = मां घुसारे। 'अल-यूना: कन्वा ७/४/३२ | कनिष्टः, अलिष्ठः, - स, प्रशस्य
[४ ] कनीयान् , अल्पीयान् । कनिष्ठ; यविष्ठः, कनीयान्, (११४) ज्याय न ७/४/४ ईयस प्रत्यय साध्या हाय यवीगन् । 'बाढाऽन्तिकोः साध-दो” ७/४/३७ । सारे प्रशस्य भने वृध नूपयां मईयसू प्रत्ययना ग्यादिषु । प्रकृष्टा बादः-साधिष्ठः, सावी यान् । प्रष्टे-ई ना आ या जमावान में मां
भा४३७) ऽन्तिका - नेदिष्ठ, नदीपान् प्रिय स्थरत्यादिना प्रियादिना । (२१५) अल्प-यनेः कन्या ७/४/33 णि-इष्ठ-ईयसू प्राधादेशे । प्रकृष्टः प्रिय:-श्रेष्ठः, प्रेयान् । स्थेष्ठः, स्थपान्प्र त्यय साया हेय त्यारे अल-युवन् ना कन् माश "बहाणी प्ठे भ्य” ७/४/७० | भूयिष्ठः । ईथसौ -व साय. "भूकचे वर्णस्य' ७/४/४१ । भूयान् । स्थुलदूरेत्यादीना अल्य+इष्ठ अहिष्ठः पक्षे कनिष्ठः अल्प + ईयस् = स्थलादीनामन्त स्थादिलेपे नामिना गुणे च-स्थविष्ठः, ! अल्पीयान पक्षे कनीयान - ० युवन+इष्ठ -यविष्ठः पक्ष स्थवीयान् । दवीष्ठः, दवी वान् । "विन्नतोणी प्ठेयसौ लुप्” | कनिष्ठः ७४३२ । प्रकृष्टः स्वग्वी, स्रजिष्ठः एवं त्वचिष्ठः । 0 युवन+इयसू वीयान ५ कनीयान् [४३७]
卐वृत्यर्थ :- [शु - प्रत्ति-हेतु - (२१६) बाढाऽन्तिकयोः साध-नेदौ ७/४/३७ णि, इष्ठ । प्रकृति निमित्तनातु-गुणाङ्ग] शुष्प ईयसु प्रत्यय साया हाय रे बाढ ना साध भने पाथी नाभने तमप , तर विषयमा अनुभे| अन्तिक । नेद माहेश थाय छे. इष्ठ भने ईयसू प्रत्यय वि४८५ थाय छ 0 प्रकृष्टःबाद: बाढ+इष्ठ-साधिष्ठः-सोभा वधारे '- अयमेषां प्रकृष्टः पटुः पटु+इष्ठ = पटिष्ठः ५क्षे| 0 बाढ+ईयस्-साधी स्-साधीयान-भा मा मधु छे. पटु.म = याममा शियार छे. 0 प्रकृष्ट;अन्तिकः-अन्तिक+इष्ठ-नेदिष्टः- सौभां न
अयमनयोः प्रकृष्टः पटुः-पटु + ईयसू = पटीयसू 0 अन्तिक+ईयसू - नेदीयसू - नेदीयान् - मां वधु (प्र.से) पटीयान् पक्ष पटुतरः = मासे मन
[४३८] આ વધુ હોશિયાર છે.
०. प्रिय स्थिर...वृन्दम् ७/४/30 (तधित सूत्रः

Page #160

१४४
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા ८५) प्रकृष्टः प्रियः-प्रा+इष्ठ-प्रेष्ठ:- सौथी प्रिय સમજવું અને તેને અન્ય દીર્ધ સ્વર વિકલ્પ હસ્ય प्रा + ईयस् = प्रेयान् = मा धुप्रिय
था५ . (बूबा वगेरे श त्त२५मां हाय तो पण 0 स्थिर नुं स्था + इष्ठ = स्थेष्ठः = सोया धुरियर तमुक्त भने
विस्व याय) स्था + ईयस = स्थेयान् = से मां वधु २ि५२ ०. तर:- पचन्तीतरा-वत् याय तापचतरा वियपचन्ती (२१७) बहाणीष्ठे भूयः ७/४/४० णि-इष्ठ प्रत्यय तराम थाय त्यारे पचन्तितराम् । લાગતા વંદુ ને બદલે મા આદેશ થાય છે
[५४४] 0 बहु + इष्ठ = भूयिष्ठः = १धारे ४४०। (१२८) आमवादेरीषद समाप्ते कल्पप देश्यप् देशीयर ०० (तधित सूत्र.) भूलुक्चेवर्णस्य ७/४/४१ था
७/3/11 • बहु ईयस-भू+ईयस्-भू+यस्-भूयान्-१४ारे .. *सुत्रथ० :- अ तमप् - आदेः इषद्-असमाप्ते ०० (तक्षित सूत्रः८) स्थूल-दूर नामिना ७/४/४२ | का५ देश्यपू देशीयर स्थूल + इष्ठ - स्थविष्ठ , स्थूल+ईयस-स्थवीयान् *वृति:- तमवाद्यन्तवर्जात त्याद्यन्तादु नाम्नश्च किञ्चिदु दूर + इष्ठ - दविष्ठः, दूर+ईयस - देवीयान् .. नेऽमी त्रयः स्युः । पचति कल्यं, पचति देश्य, पचति (१८) विन्माणी प्ठेयसौ लपु ७/४ ३२ णि-इठ | देशीयम् । पटुकल्या, पटुदेश्या, पटुदेशीया । ईथस् प्रत्यय साहाय त्यारे विन् भने मतु प्रत्यय |."नाम्नः प्राग्बहुओं" ७/३/१२ । किञ्चिदूने । वहुपटुः। ને લેપ થાય છે.
पटु कल्प: । कुत्सितालाज्ञातादिषु यथाह कबादयो वाच्याः । 0 प्रकृष्टः स्रग्बी - स्त्रज् + विन + इठ - स्रजिष्ठः | अश्वकः । अनुकम्पायां पुत्रक एहकि । “एकादाकिन् -- त्तम भाणावाले (विन २ साप ययो छ.) चाऽसहाये" ७/३/२७ एकाकी, एककः 0 प्रकृष्ट त्वग्वान - वच् + मतु + इ°ठ - त्वचिठः 卐वृत्यर्थ :- तरपू तमपू पोरे प्रत्यये। – સૌથી સારી ચામડીવાળા
४४.] | છોડીને ત્યાઘા ક્રિયાપદથી અને નામથી – [५४3]
"था मधु" "इषदसमाप्ते" अर्थ मां कल्पप् (१५८) त्यादेश्च प्रशस्ते रुप५ ७./१० देश्यप् मन देशीयर प्रत्ययो थाय . सूत्रथ० :- त्यादेः च प्रशस्ते रुपए
० इपद समाप्त पचति - ★ति :- त्याद्यन्ताद् नाम्नश्च प्रशस्ते रुपपू स्यात् | (१) पचति + कल्पप् - पचति कल्यम् पचतिरुपम् । वैयाकरणः रुपः ।
(२) पचति + देश्यपू - पचति देश्यम् - तरबादिषु क्वचिद् हस्व पु वद्भावौ वा वक्तव्यौ - | (3) पचति देशीयर - पचति देशीयम्- यार्ड पचन्तितरां पचतरां, पचन्तीतराम्
| साधुसंधे . 卐 वृत्त्यर्थ :-त्यादि प्रत्ययान्त जिया५हे। | 0 इषदसमाप्ता पटुः-पटु+कल्प- (१) पटुकल्पा५क्ष भने सामने प्रशस्त समां रुपप (रुप) प्रत्यय | (२) देश्य!-पदुदेश्या (३) देशीयर-पटुदेश्या-थाडी थाय छे.
ઓછી હોંશિયાર 0 प्रशस्त पचति-पचति+रुप - पचतिरुपम् - अनुवृत्ति:- त्यादेश्च प्रशस्ते रुप ७/३/१० था साईराधे छे. 0 प्रशस्त वैयाकरणः-चैयाकरण+रुपप-याकरण - | त्यादः रुप रुपः साव्या२९५
विशेष:-0 या या५६नु ३५ नपु. भविशेष :-0 रुपए प्रत्यय या तैयार यये | य.व. मा शे. त्या वाणु ३५ नपुलिंग मे.मां आवे छे नामनु ष वृत्ति:- (२२०) नाम्नः प्रागबहुर्वा ७/3/१२ રૂપ પ્રાયઃ પુલ્લિ ગમાં અને કવચિત નપુંલિગે થાય છે | થોડું અધુરું અર્થમાં નામને નામ પૂર્વે વઘુ પ્રત્યય
शेषवृत्ति :- (२१९) ऋदुदित्तरतमरुपकल्पब्रुव १४८ याय छे. चेलट् गोत्र मत हते वा हस्त्रश्च 3/२/१3 ऋ भने उ | 0 इषद समाप्तः पटुः-बहुपटुः पक्षे पटुकल्पः - iशियार निशानी-1 प्रत्यय बाणेसाहायानामने तर, तम, ।
[४४३] स्प मन कल्प प्रत्ययो माया होय तो ते नाम पुत् | (२२) कुत्सिताल्पाज्ञाते ७/3/33 सित, ८५, अज्ञात

Page #161

१४५
તદ્ધિત પ્રકરણ मेवा विशेषशावागा नाम, पि . स०५यने का पुर्वोऽक् स्यात् । अन्यथा नाम्नोऽन्त्य स्वराद: पुर्वोऽक् । વગેરે પ્રત્યો યથાયોગ્ય થાય છે.
त्वयका । मरका । सकारादि वजनात्-युष्मकासु, अस्मकासु, 0 कुत्सितः अधः = अश्वकः = निपातको युवकयोः आक्कया: युवकाभ्याम् , आवकाभ्याम् । (प्रागू नित्वात् ७/3/२८ था का प्रत्य) [४४४] + वृत्यर्थ :- स राह, ओ १२, (२२२) अनुकम्पा तशमनीत्येाः ७'3/36 मतुपाभराडी सन्यस्यातिवितिलागी કે તલુકા ની ત જણાતી હોય તે નામ-ક્રિયાપદ - ૫ હોય ત્યારે સ્વાદ્યન્ત એવાજ ગુcHદ્ર અને અમદ્ અવ્યયને # વગેરે પ્રત્યયે યથાવિહિત થાય છે. | ના અન્ય સ્વરની પૂર્વે જ થાય છે. 0 अनुकमनीयः पुत्रः-पुत्रका ४२ आवे तेव। पुत्र
१ तथा पुन 0 त्वया स्वय+अक+आ = स्वयका = तास व
त्या 0 एहि+अकएहकि-तु याव (त्यादि सर्वादः ७/3/२५0 मया-मय+अक + आ = मयका = भा२। पर यी अक् प्रत्यय सत्यस्वर
पू छे . [४४५] |टा प्रत्यय छ) (२२3) एकादाकिन् चा सहाये ७/३/२७ मसहाय स रा नयी भयवाणा एक शाहने आकिन् अनेक प्रत्यय सागछ.0 यष्मद+अक-सु-युष्मकासु (युष्मदस्मदो २/1/था 0 एकः एव एक + आकिन् = एकाकिन् = एकाकी दुना ओ) पक्षे एक+क-एककः = मेरी-सी [४४१]
0 अस्मद्+अक सु-अस्मकासु = समारामां [५४५]
0 ओजनिधी (130) त्यादि सस्विरेष्वयात्पूlsक 9/3/२९ युष्मद्+अ+पाप युवकाभ्यामतमा। ये ★ सुत्र20 :- त्यादि सदिः स्वरेषु अन्त्यात् पूर्वः
अस्मदू+अकाम-आकाभ्याम्- समा। ये
(यही भ्याम् प्रत्यय पू अनआ-अत आ अकु घात -: त्याद्य-तात सर्वादेश्चान्त्य स्वरात्पऽक | स्यादा...ये ४४/१ था थया ७.) स्यात् । कुत्सितादिषु । पचतकि, सर्वके
मनुवृति:- त्यादि सर्वाद स्वरेषु अन्त्यात् पुर्वोऽक् प्रवृत्त्यर्थ :- त्यादि सन्ताया - 10/3/२८ या पुर्वोऽक પદે તથા સર્વાહિશબ્દોના છેવા સ્વરની પૂર્વે (प्रागनित्य ७/3/५८ पूरे) अक् प्रत्यय थाय छे.
卐विशेष :- 0 युष्मदस्मद् भ यु ?
10 सर्वकेण-वनअक - स+अक+एण 0 कुत्सितः अल्पम् अज्ञातं वा पचति-पचति+अक = पचत्+अ+इ-पचतकि = d i d
[५४७] અાત રીતે રાંધે છે.
(13२) अव्ययस्य को द् च ७/3/32 से शत सर्वे +अक्-स+अ+ए = सर्वके = | * सूत्रथ :- 0 अव्ययस्य कः द् च બધા નિંદનીય–અ૫–કે અજાણ્યો.
|* वृति:- अव्ययस्यान्त्यस्वरात्पुर्वोऽक, तद्योगे को अनुवृत्ति:- प्राग् नित्यात् कप् ७/३/२८ थीद् च । कुत्सिताशुच्चौरुच्चकैः । धिक धकिन् । प्रागनित्य
- 'वैकाद् द्वयोनि धायेंडतरः” ७/३/४२ । एकतरः,
एकको वा भवतोः कठः पटुः 卐 विशेष :- 0 प्राग नित्यया यता कपू ने।
प्रवृत्यर्थ -:मययनासत्यस्वरनी અપવાદ છે
1 પૂર્વે આવા પ્રત્યય થાય છે. અને અવ્યયના 0 अन्य १२ पूर्व'। अक् प्रलय याय छे.
अन्त्य का द् थाय छे. [ ४ ]
| 0 कुत्सितादि अर्थ :- उच्चसू+अक - उच्चकः (131) युष्मदस्मदोऽसोभादि स्यादो। ७3/30 |-निनीय-या अज्ञात यु * वृत्ति:- सकरादि ओकारादि भकारादि वर्जित यदि | धि: + अक - ध + अक + इकू - धकिद् - स्थादि तदा तत्स्याद्यन्तये रेव युष्मदस्मोरन्त्य स्वराद:
राय-था-सात धि२ (काद)

Page #162

१४६
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા ★ अनुवृति :- त्यादि सर्वादे: स्वरेष्वान्त्यात्पूर्वाऽक | यार शव घशानी १२ये सेतु निर्धारण ७२/२४ थी पुर्वोऽक्
કરવું હોય અને પ્રશ્ન અર્થ જણાતો હતો 卐विशेष :- 0 0 सूत्र प्रागनित्य अभा
डतम, डतर वि८ये थाय छे. लागे छे.
0 यतमा यतरो वा भवतां कठादिः ततमः ततरः वा
यातु । तमारा घामाथी :-यतु२ परेने शिषवृत्ति :- (२२४) काद् द्वयोनि धार्य डतरः।
लाय त गया. तत् + डतम् = ततमः. ૭ ૩પર બેમાંથી એકનું નિર્ધારણ કરવાનું હોય ત્યારે
तत्+डतर-ततरः से शत यतमः, यतरः एक शहने डतर प्रत्यय याय छे.
0 किम् + डतम् = कतमः किम् + डतर = कतरः 0 एकतरः एककः वा भवतोः कठः पटुः = तभार, मे
0 अन्य + डतम् = अन्यतमः, अन्य+डतर अन्यतरः માંથી એક કઠ છે-એક ચતુર છે.
= ઘણામાંથી અન્ય 0 एकतर:- एक + डतर पक्षे एक + अक = एककः
0 (५४८५ ५ त्यादि सर्बादेः ७/२/२८ थी अक्ः[४४७)
यत् + अ = यका, यः कोरे थाय. [५४८]
★ अनुकृति :- (१) यत्तक्तिमन्यात् ७/3/43 (133) यत्तकिमन्यात् ७/3/43
(२) वैकाद् द्वयोर्निर्धाय' डतरः * सूत्र५५० :- यत् तत् किम् अन्यात्
ॐ विशेष :- 0 प्रश्न किम्ना विशे. ★ala :- द्वयोर्मध्ये एकस्मिन्निय'ऽथे एभ्यश्चतुम्य:
| ષણ રૂપે છે. બાકીના માટે સંભવ નથી. डतरः स्यात् । यत। भवतो: काटेस्तार आगच्छेत् । 卐 वृत्त्यर्थ :-माथी निरिण
शेषवृत्ति :- (२२५) कात् ७/3/५५ पयानी ४२न। म मा यत् , तत् , किम् भने अन्य
વચ્ચે નિર્ધારણ કરવું હોય તો ' શબ્દને રુતમ પ્રત્યય
विदया . . एक + उतम = एकतमः पक्ष न डतर (अतर) प्रत्य५ था५ . 0 यतरः भवतः कठादि, ततरः आगच्छेत् - तमा।।
| एक+क = एककः पक्षे एक; भवतां कठादिः - तमा। બે માં જે કડ-ચતુર વગેરે છે તે આવે.
ઘણમાંથી એક ઠ–ચતુર વગેરે છે. [૪૮] यत् + डतर = यतरः, तत् + डत२ = ततरः
(२२६) प्रायोऽतोयसटू-मात्रद ७/२/१५५ नामने
अन्ते अतु प्रत्यय छ तेने स्वाभां प्राय: द्वयसट् भने (डेव्यत्य घरादेः २/1/11४ सय ९२२५)
मात्रट् प्रत्यय याय छे. ★ अनुति :- वैकाद् द्वयोः निर्धारे डतर:७/०/५२
0 यावत् + द्वयसट् - यावद्दयसम् विदये थावत + 卐विशेष:- 0 २५८
मात्रट - यावन्मात्रम् -
[४४ [५४८]
[9401 (13४) बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा ७/3/५४
(134) तीयाट्रीकण न विद्या चेन ७/२/१५३ * सुत्रथ0 :- बहूनां प्रश्ने इतमः च वा
* सूत्रथ0 :- तीयात् टीकण् न विद्या चेत ★वृत्ति :- यदादिभ्यश्चतुभ्य': बहूनां मध्ये निर्धार्या |वृत्ति :- तीयान्तात अविद्यार्थात स्वार्थे टीकणू थेभ्यः प्रश्ने डतमो डतरश्च वा स्यात् । यतमा यतरो | वा स्यात । द्वीतीयीक, ताती यीकी विद्यातु द्वितीया । वा भवतां कठादिस्ततमस्ततरो वा यातु । एवं कतमः . वर्णाऽव्ययात्स्वरुपे कारः ७/२/१५६ । ककारः । कतरः । अन्यतमः, अन्यतरः पक्षे यको यो वेत्यादि। |"रादेकः ७/२/१५७ । रेफः ।" नामरुप भागाध्यः - "वैकात्” ७/३/४४ । डतम स्तथा । एकतमः | "७/२/१५८ । नामधेयम् । देवात्तल" ७/२/१६२ । एककः एका वा भवतां कठादिः । 'प्रायोऽताई यसट्- | देवता । “भेषजादिभ्यष्ठपण" ७/२/१६४ भैषज्यम् । मात्रट " ७२/१४४ । स्वाथे' यावदेव, यावद्वय सम् , I 'प्रज्ञादिभ्योऽण" ७/२/१६४ । प्राज्ञः, वाणिजः। “वाच यावन्मात्रम।
इकणू" ७/२/१६८ । सन्दि दे । वाचिकम् । “उपाया 卐वृत्यर्थ :- यत् , तत् किम् , अन्य मे स्वश्च” ७/२/१७० उपायादिकण, हवश्वास्य ।

Page #163

૧૭
તદ્ધિત પ્રકરણ ગૌવચિજન્મ ‘વિનયવિમ્ય:” ૭/૨/૨૬૧ | વા | (૨૨૯) નામકમાવઃ ૭/૨/૧૫૮ નામ, ૫, માળ મતિ | વૈયિમ !
શબ્દોને સ્વાર્થસૂચક ય પ્રત્ય થાય છે. તે જ વ્યર્થ – તીય પ્રત્યયાન્ત ના બને છે નામ વ=ના+=નામામઃનામ [૪૫] વિદ્યાનો સંબંધ ન હોય તો સ્વાર્થ માં ટી (૨૩) વત્તત્ત્વ ૭/૨/૧૬૨ ટેવ શબ્દને સ્વાર્થસૂચક પ્રત્યય લાગે.
તત્ પ્રશ્ય લાગે છે ટેવ + તસ્ = દેવતા = દેવ 0 તૂતીક્ટીવ ટ્રેતીચીવમ્ પક્ષેટ્રિીય બીજુ અથવા દેવી
[૪૫૩) 10 તૃતીયાસ્ટી=જ્ઞાતિચ=ત્રીજી ( પ્રત્યય) (૩૧) મેષજ્ઞાસ્થિzળુ ૭/૨/૧૬૪ મેન વગેરે 0 વિદ્યા અર્થમાં તિયા જ રહેશે ટી લાગશે | શબ્દોને સ્વાર્થમાં રાષ્ટ્ર પ્રત્યય વિકલ્પ થાય છે
એવનમ ઇવ = મેષજ્ઞ + રૂ| = મૈષમ્ = પક્ષે સૂત્રમાં ટી મૂડું તેમાં ટુ કાર સ્ત્રીલિગે કી પ્રત્ય- મેષનમ્ = દવા
- [૪૫૪] યની પ્રાપ્તિ મટે છે. અને નૂ કાર આદ્યસ્વરની વૃદ્ધિ (૩૨) પ્રજ્ઞરિગ્રેડm ૭/૨/૧૬પ ઘર વગેરે શબ્દોને માટે છે.
સ્વાથમાં મળ પ્રત્યય લક૯પે થાય છે • પ્રશ+= 0 gબ્ધતી માં ટાણુ કેમ ન થયો ? 1
પ્રાસઃ પક્ષે પ્રશ: = વિદ્વાન • વળતૂઝળુ = વાળન: 0 પાશ્વતૈમવ: = પાશ્વત + ફૂંક (દાઢિપ્ન: ૬//૧૩ | પક્ષે ળિકઃ = વણિક
[૫૫] થા જ) = વાયંતી: - અહીં પ્રત્યય તીજ નથી ! (૩૩) વાન ૭/૨/૧૬૮ વાજૂ શાબ્દને સંદિષ્ટ પણ છે તેથી અનર્થ પ્રત્યય હેવાથી દિવા અને સૂચક " પ્રત્યય નિત્ય થાય છે. પ્રત્યય ન લાગે.
વા[ a = વાર્ + =વાવિજ*=સ દેશ [૫૬] શષવૃતિ - *2 ૨૨૭ વડEાઈ૭/૨/પી (૩૪) પાથર્વ શ્ચ ૭/૨/૧૭૦ ૩જા શબને સ્વાવર્ણવાચક શબ્દ તથા અવ્યયને સ્વરૂપ અથમાં 8ાર | ચંમાં # પ્રત્યય વિક૯પે થાય છે તે સાથે 11 નો પ્રત્યય થાય છે 1 + =ાર:-વનું ૪િ
| આદેશ થાય છે. (૨૨૮) : ૭ ૨/૧૫૭ વર્ણવાચી 1 અબ્દને પ્રાયઃ
0 ૩૧: g==ાવ + ળ = કૌયિામ પક્ષે gy પ્રત્યય થાય છે. ર+ =+=+ કાર [૪૫] |
૩STયઃ = ઉપાય
[૪૫૭]
(૩૫) વિના : ૭/૨/૧૬૯ વિનય વગેરે શબ્દને ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ * 1 વાશ્વતઃ મધ્યમ વૃતિ અવ - ભા ૨ પૃ. ૪૫] સ્વાર્થ માં # પ્રત્યય વિકલ્પ થાય છે.
2 શેષવૃત્તિ- સૂત્રની વૃત્તિ-હેમપ્રકાશ પૂર્વાધ પુ ... | 0 વિનય + ફ = વૈશ્વિમ • પક્ષે વિન: = ૪૭૧ ના આધારે.
વિનય [૧૨] [૫૮]. પૂ મહોપાધ્યાય શ્રી વિનય વિજયજી ગણિવરે રચેલ હમ લઘુપ્રક્રિયાના તદ્ધિત પ્રકરણ
વસ્થ ગુરુદેવ આચાર્ય શ્રી સાગરાનંદસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના ઉદારદિલ શિષ્ય પૂ ઉપાધ્યાય ક્ષમાસાગરજીના સરલ સ્વભાવી શિષ્ય પૂ. મુનિશ્રી લલીતસાગરજીના શિષ્ય પૂ. તપસ્વીરત્ન પંન્યાસશ્રી સુશીલસાગરજી મ. સા. ના શિષ્ય ગ્રેજ્યુએટ પ્રવચનકાર પૂ. મુનિરાજશ્રી સુધર્મસાગરજીના શિષ્ય... મુનિ દીપરત્નસાગર (M.Com. M.Ed.) કરેલ - ગુજરાતી અનુવાદ તથા સસંદર્ભ વિવરણ સમાપ્ત
અભિનવ લઘુપ્રક્યિા (પૂર્વાર્ધ) ભા. ૨ સમાપ્ત
(૧) સ્ત્રી પ્રત્યય (૨) કારક (૩) સમાસ (૪) તધિત લઘુપ્રક્રિયાને સરળ-સ્પષ્ટ-સવિસ્તૃત અનુવાદ છે-સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ શીખવામાં આ અનુવાદ ઉપયોગી થશે
–મુનિદીપરતનસામર

Page #164

1४८
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx४४४४४४४४४४४४४४४४५४४४४४४४४४
છે પરિશિષ્ટ -(૧) અઠારહે સૂત્રકમ
९३४
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx સુત્ર સત્રાંક સિદ્ધહેમ પૂઠાંક સૂત્ર
સૂત્રક સિદ્ધહેમ પૃડાં अक्टु ......ये ५४२/236 ७-४-१५ १.० । अपाय वा
५९3/272 -२-५६ 106 उजादे
३४३ २-४-18 २ अभक्ष्याच्छा-मपट
1-२-४६ १०४ २-४-3 ४ | अभ्रादिभ्यः
७-२-४६ १४० अणाकञ् ... टिताम् ५२२ २.४ २०८ | अमव्ययीभावस्था: ४५७ 3-२-
२ ५३ अणि
७-४-५२९ अमूध मस्तकात् मे ५12/211 3-२-२२८७ अत इन्
५२४ 1-1-3१८४ अमोऽन्तावोऽधसा ५८ 1-3-७४ 18 अनमय दे...२
६४५
७-3-11 १४४ | अह तस्तोतचू ti० ७-१-११ १२८ अतिरक्रमेच ४७९ 3-1 ४५ ६५ | अन्यूनोः कन्या १४२/438 ७-४-33 1४३ अताऽनेक रत्
७-२-६ १७८ अल्पे
3-२-१९१७ अनोरिथट् ६२५/396 ७-1-111 138 अवयवाक्तयट्
७-१-१५1 13४ अदसेोऽकमायनणोः ५33 3-2-31 ६७ अवणे वर्णस्य ४४. ७-४-१८४७ अदिक स्त्रिा वाऽञ्च ६४ ७-1-1०७ 13 अविशेषणे दः ।
२-२-१२२७ अश्याधिके ४३२/973-२-१४५ ४३ अवयव प्रत्र भिः ४.१०/137 3-1-४८६१ अदान दी...नम्न; ५४1 -1-१७ 100 अव्ययस्यके दन ६४८ ७-331 १४५ अव्यञ्जनान्त-लम् ५।४/210 3-२-1८ ८७ अश्वादेः
५३२/230 -1-४५६७ अधानुदितः ३४८ २-1-२ ४ अण्डा ...न ६१3/382 ७-१-१०६ 131 अधिक तत् म...ड: ६२२ ७-१-१५४ १३४ अपाठीतृती ..थे 473/200 3-२-१९८५ अधेः शिस्थास र: ३७६/79२-२-२. १४ असम्सा लात् 34६/69 २-४-५४ १० अध्यात्मादिम्य इकण् ५८3/3081-3-७८ ११७ असत्काण्ड...पुष्पात् ५८68 २-४-५७ १० अधान येगा 1 13/380 ७-1-103 13i असत्वेङसे . ५१४/205 3-२-१. ८६ अन:
४६५ ७-३-८८५८ असहनवि भ्यः 349२-४-3८८ अनञो मूलात् ५६/71 २-४-५८ १० अस्तपोमाया . विन् 1३७ ७-२-४७ १४० अनता लुप्
४५२ -२-६ ५२ अस्यङ्गयांलुक् ૩૧ २-४-८६ ५ अनाम्न्यदिः प्लुप् ५९४१ -४-१४ १२२ अस्यायत्त नाम् 3४४ २-४-१११ २ अनावृध्धे...स्यष्यः 384176 २..४ ७८ १४ अस्वयम्मुवोऽव् ૫ર 1 ७-४-७० ४३ अनुकमा त्योः१४५/445 ७ ३-४ १४५ अस्वस्थ गुणैः ४७५/153 3-१-८७ १४ अनुशतका दीनाम् ५५४/240 ७-४-२७ १०१ अह्नः
४८६ ७-3-११९७१ अनोट्ये ये ५४६ ७-४-५ १०२
आडल्पे
४७/157 3-१-४६ १९ अनादेशे उस ४८४17] 3-२-11. ७०
आङाऽवधी ४०१ २-२-७० अनुस्वरे ४७७ -२ १२५
आत्मनः पूरणे ... ५१४/203 3-२-१४ ८६ अपायेऽवधि दानम् ४०० २-२-२८ २८
आद्यात्
૫૧૯ ૬-૧-૧૯૯૨ अप्रत्यादावसाधुना ४०८,91 २-२-१०।
आन्द्र
५०७ 3-२-3 ८१ * ગુજરાતી અંક સળંગ સૂત્ર ક્રમાંક જણાવે છે અંગ્રેજી આંક વૃત્તિ ક્રમાં જણાવે છે.

Page #165

१४८
इष्टादे.
અકારાદિ સૂત્રકમ સૂત્ર સૂત્રોક સિદ્ધહેમ પૃથ્યાંક સૂત્ર ,
સૂત્રોક સિદ્ધહેમ પૃષ્ઠ आमव्ये
३७१ २-२-२ १७ ऋदित्तरतमश्च ६४४/442 3-२-१३ १४४ आमयाद्दीधश्च ६३८ ७-२-४८ १४१ | ऋन्तित्यदित्
४४७/112 ७-3-1७1 ४५ आविषाद्वा
६४12 २-४६- १२ ऋषिवृr पन्धक कुरु ५.७/233 -1-11५८ आहिताग्न्यादिषु ४३4/102 3-1-143 ४४
एकरसरात्
५९3/270 १-२-४८१०८ इच्चापु से रे 3५४ २-४-1.७ | एकादश पोऽश . इढा ५१२ 3-२-८1८४ इव्पस्वरेदी...
एकादाकिन् चाऽमहाये ४५/446 ७-3-२७ १४५ इच्युद्ध
४२७-३-७४ ५७ एकार्थ' च नेक च ४२८ 3-1-२२ ४० इसोऽपर्थात् ३५४ २-४-३२
| ऐकाथ्ये
४२८३ -२-८ ४१ इनोऽनित्रः
५४३ -1-७१ १०१ 616/39) ७-१-१४८ १33
ओजेऽञ्जन ...ष्ट ५१४/202 इकिमाऽ...म्य
3-२-१२ ८६ इन: कचू
४४१७-3-१७० ४५ | कच्छ्बाडुगः १३४/422 ७-२-१४ १४. १२८७ 1-१६८ 13७ | कट:
11४/337 -1-1२४१३२ कयादेश्चीयकम्
५५ ई: म वरुणेऽग्नेः ५०७/183 3-२-४२ ८२
1-3-१. ११५ ईनघौचाऽशब्दे ५७०/287 1-3 १२६ 112
कपिज्ञातेरेषण 110/366 ७-१-१५ १२४ कवरमणि
3५८/58 ५५८/357 ७-४-४८ १२४
देः ईनेऽश्चात्मनाः
२-४ ४२४ ५४ ईयस्वसुश्व
-1-८४
कण देमू ले जाहः १०२
{१२/375 ७-1-८८ १३. ईयसोः ४४७/117 ७-3-1७७ ५०
४1394 कतरि
२-२-८१ ३४ काय कर्म
३७२ उतमाणित ऊ
२-४-७३ १२
कर्म जातृना च ४७४ 3-1-033 उत्कृष्टेऽनूपेन ३७४२ २-२६ २०
कमणि
३७३ २-२-४. १८ उत्तरादाह ५७८/2951-3 ५ । कमणि कृतः
२-२-८३ ४ उत्पातेन ज्ञाप्ये ३९५ २-२.. २६
कमा भिप्रेयः नाम् ૩૯૧ २-२-२५ २५ उकयोदः पेधिः ४८४/165 3-२-१०४ ७०
कल्याण्यादेरिन् स्य
६-१-७७ १०१ उदधानाचौ व १३२/1022-1-४७ १३८
कवचिह...कण ५५८/259 १-२-१४ १०१ . अज्ञाते ५७७/2901-3-१५१ 11४
काकताली पादय: ११.४/345 ७-१-११७१३२ अमान सामान्यैः ४८ .१-१-१.१ ७४
काकवी वाणे ૪૮૩ ૩-૨-૧૩૭ ૬૭ उपमान सहितः...राः ३६७ २-४-७५ १३
काकाद्यौः क्षेप ४७१/147 3-१-४११२ उमेर यात्रा को ४५२ -1-1.२ ७४
काक्षस्था
४८१ -२-१३४ ९७ आनध्या वस: उ७७ २-२-२१
कारक कृता
४७१/140 3-१-१८६१ ५७८/2911-3-११८ 11४
कालाध्वनो ाप्ती 363 २-२-४२ २२ उपायाद् इस्त्रश्च ६५1/457 ७-२-१७० १४७
कालाधमा णाम् 3७८/80 २-२-२३ २० उष्ट्रमुखादय: ४30 -1-२३ ४२
किंक्षेपे
४८५/1813-१-११० ७६ ऊदायाम् २५८/64 २-४-५1८ कित्याद्य...स्याम् ६४२७-3-
८१ ऊर्जा विन् चान्तः30/428 ७-२-५ १४१
कुञ्जादेयिन्यः ५७२/2288-१-४७८६ ऋक् पू: पथ्योऽत् ४८६/172 ७-3-७६ ७. कुत्सिताल्याज्ञाते १४५/444 ७-3-33 १४४ ऋक् सामग्र्य...वम् ५०८/19 ७-3-८७ ८३ | कुर्वादय: ५५०/253 8-१-१०० १०3 ऋते द्वितीया च ४१८२ -२-११४ ३५ कुलटाया वा ५४४/2418-१-७८ १०१
૪૧૭
उप्ते

Page #166

140
सूत्र
कुलादीन कुशले
कुशामदीपः
कृताद्यौः
कृते
दृश्यस्य वा
कृराहृदयादालुः
केदाराण
केवल ममक 0
के छाड़ा
को कलपुर
क्ताः
कादव्ये
वन पलिता सितान् मानिचित्ते
क्रियाविशेणात्
क्रियाश्रयस्या णम् कियाहेतुः कारकम्
श्रीतात् करणादे: - दुहेष्य... कोप:
चित्
क्वचित्वम्
(तारका] वर्णका स्ये)
बहामास त्य
क्षत्र दियः
क्षी देण
क्षुद्रादिभ्य एरणू वा
खलादिभ्यो लिन्
गड्वादिभ्यः
गणिकाया यः
गतिवन्य... प गतेन वाऽमाप्ते गम्ययपः कर्माधारे
गम्यस्याप्ये
गर्गादिधन
गवाश्वादि

સિદ્ધહેમ પૃઢાંક સૂત્ર
६-१-५१ ૧૦૩ गिरिनदी द्वा १-३-८५ ૧૧૨ गिरिनद्यादिनाम् 14384-1-11 142 गुणङ्गाप्टे
२४ गुरवेश्व गो.
સૂત્રાંક
૫૧૦
૫૧
૯૦
५७७
૪૧૪
३५ /424७-२-४२
८ / 258-२-१३ a/51
२-४-२५
५८ / 262 १२-१८ ૧.૭
४८० / 162-२-१३० ४३५ ३-१-१५१
342/60
२-४-४५
a 55
30
२-४-३७ ७ ૨૬ १-२-५० ૧૩૬ ३७८/81 २-२-४१ २० ४०५ २-२-३० ૩૬ २-५-१ ૧૬ ३५८, 59 २-४-४४ ५ ३८१/84 २-२-२७ ૨૫ ६४१ /431७३-७
૧૪૨
૨૪
3
५८०
२-२-४७
F 3-162 11a
२-.-८८ ३४
૧૪૦
१०६
५४५
२-४-११३
(भूणसूत्र ) १-३-११
€ €
४४
૧૧૫
4x/246 1-1-43 १०३ ५५/2841-२-१४२ १११
६-१-८० १०१
११ / 266 ६-२-२७
૧૦૮
४.६/105३-१-१५६ ૫
४८०
३८१
५८ 261 (-२-१७ १०७ ३-१-४२ FE २-२-१३ ४०३/88 २-२-७४ 3&t २ -२ १२ ६-१-४२
२७ ३०
२१
५३१
दा
५०८ / 1913-१-१४४
(૩
गोः पुरीषे गोत्राक्षादिभ्यो... क्ञ् गोवाया दुष्टे गोरथवातान्त्र सम् गोश्रान्ते...हो
णारच
गोस्तत्पुरुषात् मौका द्वितीया
गौरादिभ्यो ङी
ग्मिन्
ग्रामजन बन्धुतल् ग्रामाग्रान्नियः
ग्रामादीनम् च
इसेrऽपस्ये
उयुक्त कृता
ङयाप्यूइ :
चटकःण्णैरः प्
.
चतुरः
चतुर्थी
चतुर्थी प्रकृष्ण चत्वारिशदादी वा
चरति
चर्मणवत्य... त्
दरे
चायें इन्द्रः सहोतो चिररुप्त... स्नः
चौरादे:
छेदादेर्नित्यम्
जरत्यार्दिभिः
સુત્રાંક

४६८
અશ્વિન ધુપ્રક્રિયા સિદ્ધહેમ પૃથાં
७-३-५०
પર
414/220-3-14 ८८ ૬૪૩ ७-३८ ૧૪૩ ४२६ २-२-१२४ ३८ १०८/427७२-५० ૧૪૧
५६३ 271 ६-२-५०
૧૮
१०६
५५८ / 257 १-२-१२ ४५ 243 ६-१-८1
१०२
१८
૧.૭
६ २-२४ ४३४, 100२-४
४४
४८५
३८०
34.
६३५ /420७२-२५
५१८
४७१
૫૪
७-३-१०५
२-२-33
२-४-१५
1/267 -2-26
१५/223२-३ ७१ ५७८/300६-३-५
६-१-२८
3 १-४८ ६-१-७०
५४४/242६-१७८ 1/398-1-1f3 ३५१/82 २-२-43 ४७१/1413-१-७० 493/197 3-2-43 १८९/३२0१४-११ 133403२-१-५६
५०८
७-३-५८
५०१
३-१-११७ ८५ /310-3-८५ ११/563७-१-७३
१८२/339 ६-४-१८२
४७४/ 1603-१-५५ ४९७ /135७-3-63 ૪૬
७-३-८५
जराया जरस् च
जात महद्... यात्
जातिकाल सुखादेवा ४३५/1013-१-पर
७०
૨૧
४
१४०
૧૦૮
८८
૧૧૫
રે
૧૦૦
૧૦૧
131
૫
११
८५
136
८3
७८
१1७
१२८५
१२०
प८
७६
*

Page #167

કાત્રિમ
सूत्र
जादिकाथ ऽच्चे:
जाते
जातपात जातौ राज्ञः
जात्या ख्यायां वत् जायाया जानिः
त्
जासनाट याम् ज्ञानेच्छा चर्था-न
ज्यायान्
ज्योत्सनाभ्योऽण्
तिथे
वत आगते
तमन्धसम्भूते तत्रसाध
तत्रःदायमिव
तदत्रास्ति
द
तदस्य पयण्म
तदस्य स तातुः
तुः
तदस्या त्य तद्धिता कक...रूपाः तद्धितोऽणादिः तमद्रायुष्य... ि तद्वत्यधीते
तमहति
तरति
तरुतृणधान्य... वे तस्मै हिते
સૂત્રાંક

४५४
५७२
૩૫૯
२-४-५४
૧૪૮
६-१-८२
૪૫
२-२-१२१ ४४८ / 125 ७-३-६४ 34/78 २-२-१४ ४७५ 1529-1-ca ६४३ / 437 ७ ४-३६
६३४ / 409 ७२-३४
५६ / 355 ७-१-२४
५७५
५७०
૫૯ ૬
४११
સિહંગ વાં सूत्र
१६ / 275
४७२
३-२-७०
६ ३-५८
९१६
$3°
१-३-१४८ ११३
१-३-९४ १११
७-१-१५ ૧૨૩
३०-१-२६
५७
१-२-७०
11૦
३-१-७२
ર
दक्षिणापथ...
८६/329-४-१४
११४
दण्ड दे' :
७-१-१३८ १३२ दध्युः स ले ७-२-१ १३७ दन्तादुन्नतात् ४३८/107 ३-२-५४ ४९ दिगादिदेहांशयः ૫૧૭ ६-१-१ કર दिशाले ३८८/86 ६-२-१६ २८ | दुनादिकुर्वि यः ६-२-११७ १२१ दुर्निन्दाच्छो
પર
४०८
२-२.१००
दुष्कुलादेव वा दूरादेत्यः
૧૯૨
७५ | तृतीयेोक्तं चा
૧૧૨
प८७
तस्य तुल्येकः त्योः ६१५
तस्येदम
પ
तादय
तिष्ठदखियः
343 २-२-५४ ४५८ 1323-31 ७-२-१५३
तीयाडीकण चेत् ૬૧
तुवाये तृतीयापष्ठपौ ४२० २-२-११९
तृतीयायाम्
४७४/ 1513-१-८४
५
१०२
૩૭
५१
16
૬ ૪
१४३
तृन्नुदन्ता स्प
तृप्तार्थ पूरणा शा तेन जित...त्सु
तेन निवृत्ते च
तेन प्रोक्ते
तेन विते...ण
पदादिः
रथदादि
૧૩૨
स्यादि सर्वादेः स्वादेव प्र... प २ त्यादौ क्षेपे
स्वरादे
पुजतो पे ऽन्तश्र त्रिंशद्विशते थे'
त्रस्तृच
वे वा
१-४१७७ १२१
१८६/318 ६-४-५ ११८ देवता 402/187 3-2-133 ८२ देवात्तल्
19-7-31 १२३ | देवानां प्रियः ७-१-१०८ १३२ देष्ये ऽनु
६-३-१६० ११३
दोरीयः
२५
युधाम् पागु पः द्वयोर्विमध्ये चतर
द्वारादेः
१४९
३९
द्विगोः समाहारात् १३ द्विगोरम् होट्

ત્રાંક
४७१/138-१-५०
૪૧૬
४७५
११
२-२-८०
૩૫
૬૩
3-9-14 ८६/315 ६-४-२ ૧૧૮
११.
५१६ / 277 ६-२-७१ 4199/289 ६-३ १८१
૧૧૩
१३७
६०५ ५४०/234 -१७
૯૯
३-१--१२० ८० ७-३-२५ ૧૪૫ 19.3-1. ૧૪૪ ૬૫
समपृष्ठ
५०४
૬૪
६४४
४७६ / 154 -२-१२१
१०३
७-१-१७५
४३ ३
૫૫૪
४७८
७-४-४३ ૧૨૫
43/568-2-33 ૧.૮ ४/342 -४-१२५ ૧૨૧ ६२६/401 ७-१-१६ ૧૬ ६०० १-१-२१ ૧૨૪ 40/301 $-3-13 ૧૧૫ १४२/341 ६-४-१७८ ૧૨૧ ૪૯
૧૪૦
१-३-१२४
૧૧૨
३-१-२५
४ ३
f-1-214 १०४ ३-१-४० પ ५५०/250 ६-१-८८ ૧૦૩ ५७८/294 -३-४ ૧૧૪ ५६७ ६-२-१०१ ११० ६५१ / 453 ७-२-११२ ५१४/209३-२-३४ ४५८ / 130३-१-३४ ८1/301-3-३२
१४७
४४७ /113 ७-३ १७२ ६३५ /423७-२-४०
५७४
૬૪
५८८
Yes
५००
૧૫૧
492/299 -3-2
७-३-१
७-४-१
२-४-२२
9-3-22
८७
પ
૧૧૬
૧૧૫
१४२
૧૧૯
७७
७७

Page #168

પર
સૂત્ર
द्वितीया पष्ठद्यावे.
द्वित्रिभ्यां मयवा द्वित्रि स्वरौ ..भ्यः द्वित्र्यष्टानां हो द्वित्वेऽघोsvg... मिः द्विपदाधर्मादन् द्विस्रावनद्याः
विहेतारस्त्र्य वा
स्वीप
टूयन्तरनत्र. ईप्
धनुषा धन्वन् धर्माधर्माच्चरति धर्मादिषु द्वन्द्व भवायोगात्पा...तू
भानेम्य इनञ् धुरेण्
नयाँ मतुः
न नाम्येल...मः
नपुंसकाद्वा नवा शोणादेः
સત્રાંક सिद्धम पृष्ठम
४२१ २-२-११७ ३९ न सप्तमीन्द्रा ६२१/392 ७-१-१५२ १३४ २-३-१७ ८८
नस्तं मत्वर्थे
नाथः
३-२-८२
८५ नाप्रियादी
२-२-३४
૨૧
YE

५१५
પાય
૩૮૧
૪૪૬
482/237 F-1 92 ४१3 / 95
२-२-८७
न कतरि
न किम क्षेपे
नल मुखादि नाम्नि
नखादयः
नञ्
नञत्
नञ व्यया... डः
४८७ /178७-3-123 ४४७ /115 ७-३-१७४
नमोऽर्थात् न तत्पुरुषात् दे
७-१-५७
६.२ नज सुदुः सक्ति व ४४२/110७-3-13
૪૪ર ५९९
७-३-१३१ ६-२-७४ ५६६ / 281 ६-२-७५
नम् सुप... २. नकुमुदेवतस डित् नडशादाद् इवल नहाविभ्यः आफ्नणू न दधिपथ आदिः नद्यादेरेर‍
२ / 231-१-५४ ५०८/192३-१-१४४ ७८/292-3 -२
६६/278६-२-७२
७-२-१४१
700
૩૪
१२६/400७-१-१६५ १३६ ४८४/ 1693-२-१०८
४४८ / 124 ७-३-१५८ 44/328-8-86 11/19831-१५५
i-४-te
११२/३72 ७-१-७८ 44-345-1-3
૪૭૩
३-१-८२
४८७/179 ७-3-७• ३५८ 56 २-४-४० ४७७ /155-१-१२८ ૪૭
४६७
342
३-१-५१
३.२-१.५
५१४/2013 -२-५
७-३-८८
२-४-३१
هی
५१
૧૫
*
१.
13.
૧૨૩
૭૨
८
६५
સૂત્ર
८३
११४
११
नाभे र्नानि
नाम नाम्ने काथ्ये
नाम रूप... यः
नाम्नः प्रथमे हो
श्व
नाम्नः प्राग्... व नाम्नि
नाम्न्युत्तरपदस्य न नारी सखी
नावारिकः
नाशिष्य गे। वत्सहले नासिकादगे कष्ठत् नास्तिक... कम
निकटादिपु वसति नित्य वैरस्य
नित्यं ण पन्थश्च नित्य प्रतिना ये निनद्याः ले
निन्द्यं कुत्सनै द्यः
निन् पाशप्
निपुणेन चाऽर्चायाम्
नोऽपदस्य तद्धिते
नोपसर्गात् हा
ना मड् ८६ नोम्पदिभ्यः
९४
४८
७२
४५ निप्रेभ्यो घ्न. १२५ निदु सुवे ते ४८ नि
४७ निवासादूर भवे म्नि ५१६ / 276 ११. निशाप्रदात्
११. निष्प्रानम्य ५७ नो दे
५८ नौ द्विगदिकः
६ नौ विषेण ये

૪૩
સત્રાંક
३-१-१५५
४५
૩૫
१-१-२३ १३५
४६
४८
४०
१४७
१७
३७४/77 २-२-१० ૧૯ rac/106 3-2-43 ४४२/109७-३-१३४ म् ४२७ ३-१-१८ ६५ 452 ७२-१५८ ३७० २-२-३१ १४५ /413७-३-१२ ४३२/96 -२-१४४ ४८४ / 1683-२-१०७ ३६१/75 २-४-७६ ૧૩ 633404 ७-२-३ 13८ ३-२-१४८ ४३ २-४-३४
૧૪૪
૪૩
७.
४०२ / 98 ३५८ 44/332 --ff
८ ૧૧૯ ૧૨.
८८/333 ६-४-७७ १०८/1903-१-१४१ १८८ 336 ६-४-८५ ૧૨૦ ૪૯ ३१-३७ પ १४ / 215 २३-२० ८७ ३१-१०० ७३
૪૮૦
ર
१४• / 432 ७-३-४ ४०८ / 93 २-२-१०३
અશ્વિન લધુપ્રક્રિયા
સિંહંમ પૃષ્ઠાં
२-२-१५
१४/217 २-३-५१
८७
१२.
१०
૧૧૭
८७
૧૯
४६६
५८
३८२
१२४
૫ ७-१-५८ ૧૩૫ ર २-१-५५ ૧૩૫ ५८६/319 ६-४-१० ६५ /350७-२-१२
૧૧૮
૧૩
५८८/337 ६-४-१०५
९-२-६७
-३-८३
५८५ /309 १४ / 219 २-३-१६ ९3/412७-२-१७
३२
26
७-४-११
२-२-२८

Page #169

માદિ મુત્રમ
સુત્ર
न्यायादेरिकण् न्यायादनपेते
पक्षाति.
पक्षिमत्स्य... ति शत् यगे' वा
पचमी भवः
पञ्चम्यवादाने
पञ्च सर्वे.. ये
पति राजान्त पतियो
च
परयुन':
पथ इकट्
पपतिविषण्
पद्धतेः
पयाद्रोय :
परः शतादिः
परजन राज्ञेोऽकी
परतः स्त्रीषुवत् नूङ परदारादिगच्छ परस्परायोग्य सि परात्मभ्यां ङोः
:
पर्यवाद...म् पायां सजे
पश्रवण दोष्य णौ
पशु व्यञ्जनानाम्
पश्चादाद्यन्ता मः
पश्यद्वागदि ण्डे
पाक कर्म ता
पाणि गृहितीति पाडण् पात्यादस्याहस्त्यादेः पात्रे समिते यः पानस्य भागकरणे
च
पाराव र पाग शरादीन
पारेमध्ये... वा

ૉક
सिद्धम पृष्ठ
५६८ / 282 ६-२-११८१ 424/351 19-1-13
1:3
६१२/376७-१-८७ ૧૩૦ ५८६ / 323 ६४-३१ ११८ ५४१ /338 ६-४-१७५ १२१ ru/143 3-1-06 १२ ४००, 87 २-२-६७ २८ ७-१-४१
૫૯
૬ ૦૯
३५८/66
२-४-४८
3५८ / 61 ५८८/335 ६-४-८८
354 -1-11 ५४53 २-४-३३
૪૩૭
3/269 ६-२-३५ ४७२/148 3-1-७५ ५८१ / 33 ६-३-३१ ३-२-४८ ५८६ / 324 ६-४-३८ ૫૧૪ ३-२-१ ५१४ 2043-१७ ३-१-३२
४५७
४०२
२-२-७१ २८ ५८ / 564 ९-२-२० १०७ ६/352७-१-१८ ૧૩
७-१-१०
२-४-५३
૧૨૦
१२४ पुत्रे
१२८ पु वा
૯
८
१२३ ७
점기
पाशादेव हवः पितामात्राया
पितृमातुरि पित्तियट धात्
प्रित्रोर्डामहरू
पील्वादेः पाके पुस्कर्मधारये
१०८
१२
पुच्छात्
पुनभू पुत्र... ज्
पुमनडु...
पुरुमगंध कालिङ्गणू पुरुषहृदया समासे
पुरुषा ग्रुप... वम्
पुरा
११
पुरान
४५ पूजा प्रत् ૧૧ - पृष च ८५ पूर्वकालौक लम् ८६ पूर्वमनेन न ५ पुर्णाना
पुहूणा नद
पृथग् नाना
च
पृथुमृह...
५०८
३-१-१३२ ८२परिमा ५८3/306 ६-३–७५ ११७ प्रपोदरादयः
५१४/208 ३-२-३२
पौनादिदम्
प्रकारे जातीय
३५८/67 २-४-५५ १० ३५८/65
४
कृते मद
२४-५२ ५४ / 253 -१-११५ ૪૯- ७-३-१४८
१०५
प्रकृष्टे तमप्
૫૦
८८
प्रजाया अस् ४७२/ 150३१-८१ १५ प्रशादिभ्योऽणू १५ / 221-3-16 प्रज्ञा पर्णोद्... लौ ५७८/398 ७-१-१०१११४ पशा श्रद्धा...र्णः ५७८ / 296 ६३-६ ૧૧૪ ४१. ३-१-३०. ५६
प्रतिपरोऽनेो वात् प्रथमे त प्राकृ

સત્રાંક
ܘ ܪ4
५०५ / 183
૧૫૫
૬૨૫
५५६
૧૫૩
સિદ્ધહેમ પૃષ્ઠાં
६-२-२५
३-१-१२२
८१
६-२-१२ १०५
७-१-१६० १३५
६-२-१३ १०५
૧૩૦
७१
११२/374 ७-१-८७ ૪૯૭ 3-2-419
५०७ /1843-२-४० १४/209२-३१
1
E
८
६-१-२४ ८५
४५ १०४
૧૨૯
ક્
५८ 57 २.४-४१
५२८
४४७ /114 ७-३-१७3 ५५३ 1-1-11 ६११/369७ ७०
૧
४८७
७-३-१२०
.
૧૧૭
४८३/164 - १३५ 44/311 -1-18 Y29/180 9-3-92 ર ૬૧ ४८८
७२
२-४ १०
११
३-१-८७
७३
१३९
६.७ ७-१-११७ ४७८ / 1583-१-५२
६९
૧૧૭
१८५ /312 १-३-८७ ४१७ २-२-१13 34 ९०२ / 361 ७-४-3k ૧રપ ६०२/360 ७-१-५८ ૧૨૫ ૫૧૬ ३-२-१५५ ८८ 430 ६-१-२ ५९ ६४०/130७-२-७५ ૧૪૨ ९४०/429-3-1 ૧૪૨ $80/433 9-3-4
४४३
७-३-१३७ ४८
૧૪૭
१४०
૧૩૯
५८
પર
1/455 ७-१६५
६०५ /418 ७-२-२२ ९७४ 410 ७-२-३३
४९४
४५
७-३-८७
३-१-१४८

Page #170

૧૫૪
સૂત્ર
प्रभवति प्रभूतादिति प्रभृत्यन्यार्थ दिकू 0
प्रमाणान्माद
प्रम णीमङ्ख्याड्डः
प्रशस्यस्य श्र
प्रष्ठे। ग्रगे
प्रावृष एण्यः
प्रियः
प्रिय स्थिरन्दम् फल चर्हाच्चेनः
फले
बलवात दन्त ल:
वातावूल बहुवस्त्रियाम् बहुना प्रश्ने वा चष्ठेभूय बाढान्तिकं...दौ बाह्वन्त नाम्नि
चाह्मादिभ्यो गोत्रे बिदादे वृद्ध ब्रह्म हस्ति... राः
ब्राह्मण माणयः
भातुरूप स्वरम्
સૂત્રાંક સિદ્ધહેમ પૃષ્ઠાં
५७५ / 288-3-१५७ ११३ ५८६ / 326 ६-४-४३ ११७ २-२ ७५ 30 ७-१-१४० १३२
४०४
૧૭
४७
૧૪૪

४४१/108७३.१२८
१४३ / 435७४-३४ ५१४/2162-33. ५८६ / 331 ६-४-१२ ४3५/1033-1-१५४
८७
१७
૬૦૫
प्रहरणम्
प्रहरणात् प्रागूजितादणू
૯૨
419/225 1 13 ५४८ / 359 11-२५
प्राग्वत्... स्नञ्
૧૪
१२७ ૧૨૯
प्राणिजाति.. दञ् प्राणि तुर्याङ्गणाम् प्राण्यङ्ग रम द्यः प्राण्यङ्गादाताल:
19/367 9-1-1 ५०८/189 ३-२-१३७ ८२ ८७ 356 ७-१-३७ ૧૨૪ ६३५/416 ७.२-२० १४० ૫૬૫ ६-२-३१ ૧૦૯
प्राण्यौषधि वृ. च प्रारभ्व परिनैः
४७०
३-१-४७ १०
मत्स्यस्य यः
प्रायेोऽतो द्वय... ऋट् ६५० 419 ७-२-१५५ १४९ मध्याद्दिनण्णेयाश्च प्रायेोऽस्पयरूप ૫૮૩ ७.४-१५ 115 42/314 8-3-4? ११८ ४३५/1043-1-14७ ४५
७-४-३८ ૧૧
१३४/408७-२-१३ १३५ ५६६/274 ६-२-५८ ૧૧૦ 34/415 ७-२-१७ १४• $1/378-1-61 १३०
પપર
६५०
1-1-१-४ १०४ ७-३-५४ ૧૪૬ १४३ 440 ७-४-४० ૧૪૪ ૧૪૩
१४३ / 439 ७-४-३७ 3/74 २-४-७४ १-१ ३२
પરપ
પ
१-१-४१
४८६/173 ७-3-3 44/260-18 11/1963-1-११२
૧૩ ૯૪
૫
सूत्र
७०
१.
૧૬
मतृ सन्ध्यादेरण भरणीसो
भवे
भाजगोण नाग ०
भावादिमः
भाषे व
भिक्षादेः
भूतपुर्वे
ट्र
भूयः स भू... च
भूक वर्णस्य
भृगू बनि रस्कु. भेषजादिपष्टूपण
भोगोत्तर न भ्रातुव्य:
भ्रातुष्पुत्र यः
भ्रातृपुत्राः स्वसृभिः
मध्यान्मः
मध्यादिभ्यो रः मध्वादेः
मनोरीच वा मनोर्याणी पश्चान्तः मन्थौदः सतुवा मन्दाला च मेधायाः मन्यस्या नावा... ने मयूर ग्ध सकेन्यादयः मरुत्पर्वणस्तः
महाकुलाद्वा
माणवः कुत्सायाम् मातरपितर वा
मालाचा द्वा
मातृ पितृः स्वसुः मातृपित्रादे णौ
मानम्
मायणीन्तो...व ८४ | मासवर्णभ्रानुपूर्वम्

સત્રાંક
८५/313-3-८५ ૧૧૭ १८१/302-3-3.
५७3
343/ 52
५८७
૬૬
५३८
1
५५८ / 256
६४० / 431
५२५ / 226 - 1
અશ્વિન લધુપ્રક્રિયા
સિદ્ધહેમ પૃષ્ઠાં
५८८
f-3-1-3 ૧૧૨
२४-३०
૬
६-४-२१
196
૧રપ
1**
૧૪૨
1/454 ७-२-१९४
३२
७- 1--५५
६-२-१०
७-२-७८
७-१-४०
८७
५०५
4/244 १-१-८८ १४ / 218 २-३-१४ ३-१-१२१ ૨૧ 341/19 २-४-८७ ५७. 285 १.५ ८3/307 ६०४/413 ७-२-२६
-३-७६
૩૯૮ **
૯૪
७-४-४१
૧૨૭
१-१-१२८ ૯૯
૧૪૭
૧૨૪
૧૦૨
669 62Z /hth
५४७
૫૯૦
૬૩૧
૫૧૧
१४७/ 247 -१-५४ ४८४/167 ३-२-१०६ ४४५
७-३-१८
२-२-६४
२-४-११
५
૧૧૩
૧૧૭
૧૩૨
११.
૧
202
७०
४८
२७
३-१-११६ ૬૭ ९३४/414 ७-२-१५ ५५० / 252 १-१-८८ ૧૩
13%
4x/248 f-1-64 203
૫૬
३-२-४७
८१
૩૬૪
२-४-१३
11
२४ / 214 २-३-१८
८७
६-१-५० १०२ ९-४-१९७ १२० २-१-५४ १३७ ३-१-६१ ८४

Page #171

અકારાદિ સૂત્રક્રમ
સૂત્ર
સુત્રાંક
સિદ્ધહેમ પૃષ્ઠાટ
સૂત્ર
સૂત્રાંક સિદ્ધહેમ પૃષ્ઠ
८७
०००
मूल्यो: क्रिते
५८९१ -४-१५० १२० | लक्षणेना...मुख्ये ४५८ 3-1 33 ५५ मेधारथा न्न वेरः30/425 ७-२-४११:1 लक्ष्भ्या अनः 4 34/421 ७-२-३२ १४०
लध्वक्षगस कम् याओऽश्या...देः ५२८/227 १-१२६४१
५१० -१-1803 लाक्षा रोनना दिका ५५७ 255 -२-
२ १०६ यभित्रः ५३४ -१-५४५७
लुम् बहुल पुष्प मूले ५६६ 2731-२-५७ ૧૧૦ यजो डायन् च वा १५/73 २-४-६७ १२
लेम पिच्छादेः जेलम १३४411 ७-२-२८ यतः प्रतिनि...ना
१३९ ४०३ २-.-
७ ४ यत्तत् किंमः... १२० --१५, १४
वश्य जाग...वा ५३५१-१-3 यत्तत् किमन्धात्१ ४५ -3-3 १४१ क्यसिदन्त दतृ ४४५/122 ७-3-१५१ ५१ यत्तदेतदे। डावादिः ६४/391७11४९ १३
वयस्थनन्त्ये
3५२ २-४-१ ४५५ यथाऽथा
वरुणेन्द्र . न्त:
3१-४१ यद्भावो भाव . म् .४ २-२-१०१ २
वर्गा-तात्
५७०/286 8-3-१२८ ११२ यो दैस्त...ख्या 3८४२-२-४६
वर्णदृढा दिभ्यः...वा १०८ ७-१-५८ १:७ यवयवक ..यः 81/313 ७.१-८१ १.
वाव्ययात् कारः१५१/450 ७--१५६ १४७ अवयवनारण्य त्वे ६५ -४-१५
वर्षक्षर...जे ५१४,213 3-२-२६ ८ ७ यावदियत्वे
४५६ ३-१-
१ ५५ वर्षा कालेभ्यः ५८५१-3-८० ११७
११1368 ७ १-१७ युवादेरण्
वहतिरथयुग...त् ५९५ ७-1-२ ૧રર युस्मदस्मदो ..देः १४७ ७ 3-30
वागनी १४५
४४८/118 ७-३-१४५५० १८ यूनास्तिः
२-४-७७
वाग्रान्त.. गत् 13
४४५,123 ७-3-1५४ येयो च लुक् च १२६/393 ७ १-१९४ 138 वाच आलाटी
१७५/419 -२-२४ १४० गयकमाव...वा ५५./249 १-१-४७ १०३
वाच इकण १५1,456 ७-२-१६८ १४७ योग्यता वीप्साऽस्ये ४५५ 3-1-४०५४
वाचस्पति सम ५.४/212 3-२-38 ८७ ११ ७-१-७२ योपान्या . क
वातातीसर.न्तः १८
१४० ७-२- 1
वा तृतीयायाः ५६११२-२५ १०७ टपक्ये
४५3/128 3-1-3 खः पदान्तात् दौत् ५२७७-४- ५ ६५ वाद्यात्
५७,2241-1-1 वृवर्णाल्लवादेः१०४७-१-१५ १६
वा नाम्नि
४४५/125 ७-३-१५८ ५१
वाऽभिनिविश: ३७८२-२-२२ रथवदे
४८०/163 3-२-१1 १७/वामाद्यादेरीन् ५६५/346 ७-1-४ १२. रागाहोरक्ते
५५७ -२-१ १.५| वा युष्मद् कम् ५८1/3068-3-१७ 18 राजदन्ता दिषु ४८४/171 3-२-१४८ ७० वा ऽल्पे
४४८/119 ७-3-1४६ ५. राजन्वान् सुराशि
२--१-१८ 130 वाऽश्मनो विकारे ५१३ ७-४-१३ १०८ राजन् सखेः ४८५/174 9-3-१०६ ७१ वाश्वादीयः ५५८/2631-२-१५ १०७ रादेफः
१५१/451 ७-२-१५७ १४७ विशते ति ५४२/343 ७-४-६७ १२१ राष्ट्र क्षत्रियात् . रञ् ५५१ -६ ११४ १०३ विशत्यादयः ५८
-४-१७३ १२० राष्टादियः ५७८/263 .3 3 ११४ विशत्यादेर्वा तमद १२०/363 ७-१-१५६
09-1-1५६ १३५ रि रिष्टात् . ता ૪૧૫ २-५-८२
विकारे
५.
२ ६ -२-३. १०८ रुचिकृप्या ..षु ४८४ २-२-५५ २१ विनयादिभ्यः ५ /458 ७-२-१६८ १४७ रुजाथस्या...रि ७५ २-२-१३ १४ विना ते तृतीया च ४५२-२-११५६
१४१
d
533

Page #172

१५६
અભિવન લઘુપક્રિયા
મૂત્રાટ
સિદ્ધહેમ
ઠાંક
સુત્ર
સૂત્રાંટ સિદ્ધહેમ
પૃષ્ઠ 3
शेषे
विन्मतार्णीष्ठे लुप् १४3 441 ७-४-३२ १ | शिवादेरण
५७ -१९. विभतिकस यम् ४५. 3-1-30 1४४ | शितोष्ण तृ हे ११. 479 ७-१-४२१३० विरागाद्विरङ्गश्च ५१२/340 १-४-१८३५ शुभ्रादिभ्यः
५४32388-१-७३ १०० विशेषण विश्व ४८८३-१-८६ ७२ | शूले खाद्यः ५.४ 283 -२-१४१ १११ विशेषणं स.. हो ४४४३ -१-१५० ४४
४४७/116 ७-१-१७६ ५० वृद्धस्य च उपः ६४३/-36 ७-४-३५ १४३
४१२ २-२-1 30 वृद्धाधुन
438 १-१-3. ५८ | श्येतादिभ्येनिश्च 34 २-४-38 ७ वृद्धिः स्वरेष्वा ते ५. ७४-
1 3 श्रितादिभिः ४७१ 139 ३-१ १२ । वृद्धियस्य स्व...दिः ५४. -1-
८ श्वशुरः . वा
• 04/182 3-1-१२३ ८१ वृत्दारक नागकुञ्जरेः ४. 3-1-1.८ ७५ श्वशुराद्यः
५४६/245 1-1-61 १०२ वेतना दे जिवति ५८१ 321 8-४-१५ ८ श्वादिभ्योऽञ् ५६12658-18 १०८ वेद सह श्रु नाम् ५०७185 3-२-
४ ८१ षटकति...थद ११ 397 ७-१-१६९ १६ वेर्विस्तृते . हौ ११५/386 ७ १-१२३ १३२ षष्ठ देर...दो १२३/395 ७-१-१५८ १३५ वैक व्यञ्जने पूर्य' ४८४ 165 3-२-१.५ ७. षष्ठी वाऽनदरे ४१. -२-१०८ २ वैकात्
१५.,448 ७ 3-५५ १४६ षष्ठयऽयत्नाच्छेपे ४७१/144 3 १.७६१ वैकात् रः १४८,447 ७--3 ५२ १४६ षष्ठयाः क्षेषे
५.४26 ३-२ ३०१ वोत्तर पद.. ह्रः ५१५/222 २-३-७५८८ पाठयाः समूहे ५५८ -:-
८ १०१ वोपमानात् ४४८ 120 ७-3 - 1४७ ५०
सख्शते क
4.3 १-४-13. १२१ वाधं द...सट् ३८ ७..१-1४५ 133
संख्याता वा ४८३/175 ७-3-1१७ ७१ व्यञ्जनात्तद्धितस्य ५३२ २ ४-८८७ संख्यात...रत् ४८१/177 ७-3-116 ७१ व्यस्त व्यत्यस्तात ५७८/2978-3-७ ११४ संख्याने
५०4/193 3 1-1४६ ८3 व्यस्ताच्च क्र...कः ५८१ 322 -४-18 १८
संख्या पूरणे दृढ़ ૬૨૩ ૭-૧-૧૫૫ ૧૩૫ व्याप्ये क्तेनः ४.७ २-२-६
संख्यायानदी म् ४९५/133 ७-3-61 पर व्यास वरुट चाक १ १-१-३८८५ | सख्या समासे ५११/197 3-१-१६३ ८४ व्रीहि शालेरेयण ११२/371७-१-८०
स ख्या समाहारे ४८ ३-१-२८५ बीयर्थ तुन्दा... श्च ४ /407 ७-२-४ १३८
संख्या समा यम् ४५८३ १-६९७६ व्रीह्या दिभ्य स्तो33/406 ७-२-५ १३८ संख्या संभ च ५५ -1-88 * शकटादण ५.५/348 ७-१-७
संज्ञा दुर्वा ५30/2358-१-१ शकादिभ्यो ने लुप् ५५४/254 5-1-१२० १०५ | सोन्नेः...स.. पे ११५:388 ७-१-१२५ १३२ शक्तार्थ वषट्....भिः ५ २ -२-६८ २८ | स योगादिनः Fk ७-४-५३ १33 शक्ते. शस्त्रे
3५४/54:-४- १ ७ संसृष्टे
५८६/317 -४-५ ૧૧૮ शतादिमासा रात् १२3/394 ७-१-14७ १३५ संस्कृते
५८/316 -४-3 ११८ शरदादेः
४१४/134 ७-3-८२ ५८] संस्कृते भक्ष्ये ૫૬૯ ૬–૨–૧૪૦ ૧૧૧ शाकटशा...
१२/370 ७-१-७८ १३० | सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्ग ४३१७ -3 १२६ ४६ शाखादे य': ११५/383 ७-1-1१४ १३१ | सखि वणिग्...द्यः १११'364 ७-१-१३ १२४ शिखादिभ्य इन् ६ 33495 ७-२-४ १3८ | सतीर्थ':
५८८/334 8-४-७८ १२० शिल्प
५८९/3308-7-५७ १८ सन्मत परो...याम् ४५3 3-१-१०७ ७५

Page #173

અારાદિ મૂત્રમ
સૂત્ર
सत्यादौ
सपिण्डे क्या...द्वा सप्तमी चाविभागेणे ४११
सप्तमी शोण्टाये: सप्तम्यधिकरणे
सर्वश्वादादयः सोया
सर्वादयो ऽस्वादी
सप्तम्या वा
समममीनम...
समान पूर्व त् समानस्य धर्मादिषु
समानामये नेकः शेषः ५०२
समीपे
समेऽशेऽधे नया
सबसे व... बम्
सर्वजनाये
सर्वादेः......ति
सर्वादेः सर्वाः
सदिरिन्
सर्वाश...यात्
सर्वेभिया सा
सहस्तेन
सहस्त्र शत दणू सहस्य सोऽम्याय
सहायाद्वा
सहाये
सादेः
साधकतमं करण
साधुना
साधु पुष्य... ने
सायं चिरा... त्
सामह्लादयः
सिद्धौ तृतीया सिध्मादिरुभ्यः
सिंह: पुजायाम्
સૂત્રાંક
342/63
५३५ / 232

વિક્રમ
२-४-५०
८ सुः पूजायाम
૯૮
६-१-४ २-२-१०५ 33
सुपात् सुस्नातादिति
४७१/14
३-१-८८
६२ દર
सुब्वा स दि
४०५/१० २ २ ८५
૩.
सुपुत्पुत्सु... णे
४५३/129 3 २–४ ११3 / 381
सूर्यागस्त्य... न सुदू देवता
वा
૫૪
सेनाङ्ग क्षुद्र नामू
सेनाया वा
७-११०५
६-७ ७८
४४६/111३-२-१४८
२-२-३५
३-१-२४
पृष्ठम
- 231
३ २-१४३
३८८
૪૩ ११०/362 ७-१-१२ २-२-४५ ३५८/62 २-४ ४० २-२-२४ ४०८/१२ २ २ १०२
૩૮
૧૭૮
१-:-its
૫૧
१३-८८
YO/161 3 1-43 ३८४ २-२-४३ ६३५/417 ७
४७१/146 ३-१-८५
५३
१३१
११७
re
૭૯
५६
६६
3·9-192
स्त्रियाः पुरो...
૫૯
स्त्रियां नृतो र्डी : १२ स्त्रियामूचसोन्
४५८ / 131 ७-१-३५ ४७८/159 ३-१-५४ ४६८ / 146 ७३-७४ ८/333 ७-१-१८ ४७२/149 १.८० ૬. स्त्री बहुष्वायन Me/358-1-va १२४ स्थूलदूर...नः 833/99 ३२-११ ૪૩ स्पृहें व्याप्यं वा १३० स्मृत्यर्थं दयेश:
૬૧૩
७-१-१४
४२३
--२-११७ ३७
૬૯
1-2-46
૧૪૧
४८६/17
३-११८
૩૮૨
૪૩૧
43/344
સૂત્ર
७१
૨૧
सेना एक च
स्तोकाल णे
१२
स्यादावसङ्ख्येयः स्वतन्त्रः कर्ता
स्वरात रेश
स्वाङ्गात् नि
स्वान्मिन्नी से स्वामीश्वरा...तैः
૪૩
१२२
૪૩
१२રપ
८
२.३
३२ ૧૧૪
૧૫
हृद् पथ तुल्यम् १६ देतुक करणेणे
२२
१४०
हलसीरा दिकणू
हस्ति पुरुषाद्वाण हित सुखाभ्याम् हितादिभिः
हिमालः सहे
हृदयस्य ण्ये
हद भग सिन्धः
हेव स्तृ द्याः हेमाद्वा च द्योग दोहा... स्थ

છ
ક્યાંક સિદ્ધહેમ પૃષ્ઠ
४०८/156 -१-४४ ४४५/121 ७-३-१५० ५८६ 325
६-४-४२
૪૪૧
३-१ १८
७-६-१४४
२-४-८९
२-४-१४
3x/71 ५०८ / 188 ८६/327 ६-४-४८
31-१३४
11365 ७१ १४
४४८
342 50
१५
424 417 19-2-1 ११८/389 ७-१-१४१ ३८८ 85 २-९-६५ ४०१142 ३-१-७१ 2/377 19-2-60
ર
३-२-५४
७-४-२५
५४४/239 ५०५ /349 ७-१-११
२-२-४४
३८७ ૪રર ५८६
२-२-११८
{-3-61
૧૬૪
६-१-५५
५१
૧૯
४७ ५०
५
૧
८२
૧૧૯
૧૨૯
३०
८३
3
8.3/89 २-०-७८
40/194 1-3-1
३४७
२-४-१
४४७ 127 ७ ३ १६८
५३२ / 229
६-१४८
६०७
७४४९
361/83
२-२-११
३७४
२-२-११
५०३
३-१-११८
૩૮૫
२-२-२
344
६-४-३५
४३८
3-2-48 ४९ ६३८/426 ७-२-४८ ૪૧ ** imi-kl
३१
પા
१२७
૨૫
૧૮
८०
२२
૧૩
133
२८
130
१०८
૬ ૦૧
१२३ 3
૩
११८
૧૦૯

Page #174

૧૫૮
સિમ
સિદ્ધહેમ
સિદ્ધહેમ
३५ सषेभियाऽभि रसा
४५
अकृष्टेऽनुपेन
४.
४१
४२
४३
fat
१३७
४४ fa3/403 ૧૩૮ ४५ fa/492 ૧૩૮ १३३
४९
૧૩૮
४७ कृताऽऽय :
૩૨
૧૩૮
કિતીય અધ્યાય – દ્વિતીય પાદ
ત્રાંક
પ્રથમ અધ્યાય પ્રથમ યાદ
२३ न स्तं मत्वथे
सूत्र
२५ रुपये
૧૪
१५
२०
1
પ
પ્રથમ અધ્યાય દ્વતીય પાદ
દ્વિતીય અધ્યાય
૯૪
मा वर्णान्तोपान्त्या वः ५९ चर्मपत्यष्ठीवत् ६७ उदन्वानब्धो च
પરિશિષ્ટઃ
et
५४ नादिभ्यः
राजन्वान् सुराज्ञि
1
રે
а
१०
नाथः
११ स्मृत्यर्थ दयेश :
१३
क्रिया हेतुः कारकम्
स्वतन्त्रः कर्ता
तु व्याप्य कर्म
रुजाऽर्थं स्थाSज्वरि रि
जासनाटकाथ याम् निप्रेभ्यो घ्नः
अथे. शी स्था. आधार
उनान् वध्याइ वसः
वाऽभिनिविशः
૨૨
२३
कालाच भाव णाम् २४ साधकतमं करणम् २५ कर्माभिप्रेयः संप्रदानम् ६ स्पृहे व्याप्य वा
२७ क्रुधू द्रु हेर्ष्या कोप:
२८
नोपसर्गात् दुहा
२५
अपाये Saघिर... क्रियाSSश्रयस्थाणमू
30
3 t नाम्नः प्रथक द्वि-ब
३२ आमन्त्र्ये
33 गौणात् समयाद्वितीया
३७ द्वित्वेऽधोऽभ्यु... मि:

પા પ્રથમ પાદ
दानम्
३६५
३८५
ર
०७४/77
३७४
३७५
३७५, 78
३७६
३७६/79
३७
३७८
302/80
३८६
૩૧
*1/83
367/84
૩૯૨
४००
૪૫
३७०
૩૧
३८०
૩૮૧
પૃષ્ઠik
se
१०७
૧
૨૨
१७
૧૨
૧૮
૧૯
૧૨
**** 2 2 2 2 2 ~ : 2560
૧૯
૧૯
२०
२०
ܘܢ
२३
૨૫
૫
૧૫
૫
२८
3.
૧૭
७१
રા
ર૧
५३
५४
पं५
५४
ર
६३
कर्मणि
कियाविशेषणात्
कालाऽध्वनो व्यप्ती
સૂત્ર
सिद्धौ तृतीया
हेतुकर्तृ करणे लक्षणे
सहार्थे
चतुर्थी
तादये
यमेस्तद्वदाख्या
સૂત્રઠમ
रुचिकृत्यर्थं मणेषु
उत्पातेन ज्ञाप्ये
गम्यस्याऽऽप्य
गतेन बानाप्ते
मन्यस्याऽनावाने
६४
६५ हित सुखाभ्याम्
१६ तमहाऽऽयुध्यपि
१८ शक्तार्थं वषड्...भिः
१६ पापादाने
७० आङा Saधौ
७१
पपाभ्यां वज्ये
७२ यतः प्रतिनिधि प्रतिना
७४ गम्पययः कर्माधारे
७५ प्रमृत्थन्याऽर्थ तरे:
७५ स्तोकाऽस्य कृच्छ करणे
८१ शेषे
ર
८३ कर्मणि कृत:
रिरिष्टात् स्ताद खाता
८८ कृत्यस्य वा
८६ करि
८७ द्वितेारयण कस्य वा
५०
८५ सप्तम्यधिकरणे

तृन्नुदन्ताऽव्ययस्थ
અવિન લઘુપ્રક્રિયા
ૉક
૩૮૨
३७८
३७३
२७८/81
३८३
३८४
३८७
३८८
३८८
360
361/82
૩૯૩
૩૯૪
૩૯૫
३५६
૩૯૩
૩૮
atePage #175

સહેમ સૂત્રક્રમ
THIGH
સૂત્ર
સૂત્રાંક
स्वामीश्वराधिरति प्रप्नः ४०६
४.७
८
१०. तक्ते देती
102
अप्रत्यादाव साधुना
११०२
साधुना
१०३
103
निपुणेन चाऽचचाम्
१०१ यद्भावो भावलक्षणम्
१०८ पष्ठी वाडनादरे
१०४ सप्तमी चाऽविभागेणे
थाप्येन क्तेनः
113
११४ ऋतेद्वितीया च
११५ विना ते तृतीया च
११६ तुल्यार्थं स्तृतीया - षष्ट्रय
११७ द्वितीयापष्ठवाज्ये
११८ हेत्वर्थे स्तृतीयायाः
११७ सर्वादेः सर्वा:
१४
१८
२०
३२
५६
FF
१७
६८
१५
७१
७५
१२१ जः त्याख्यायां... बहुवत्
१२२ अविशेषणेभो चाऽस्मदः १२४ गुरावेकश्च
'
ર
पृथग्नाना पञ्चमी च
3
१५
16
भ्रातुष्पुत्र कस्कादयः
मातृपितुः स्वसुः
नियाः स्नातेः कौशले
प्रष्ठोऽभगे
દ્વિતીય અધ્યાય તૃતીયપાદ
४०८
४०८, 91
४०८/92
४०८ 93
૪૯
૪૧૦
४११
૪૧૬
૪૧૮
૪૧૯
४२०
૪૧
अञ्च
अजादेः
गोदिया मुख्य
४२२
४२३
૪૨૫
४४

निर्दुः-सु-वेः तेः
निष्प्राऽग्रे ऽन्तः... स्य
द्वि-निखरोषधि... प
गिरिनद्यादीनाम् पानस्य भावकरणे
आमाSमानिय
वात्तरग्दान्त...ह्नः
५१. / 222
દ્વિતીય અધ્યાય-ચતુ પાદ
त्रिनृताऽस्प वीं
अधातू दुदितः
42x/217
५१४/219
૧૧૫
414 220
414/221
14/223
३४
३४८
૩૪૯
૪૩
પૃષ્ઠા સિદ્ધહેમ
428/218
८७
५१४ 214
८७
428/215
८७
१४/216 ८७
८७
८७
८८
८८
८८
८८
८८
૩૫૦
૩૧
૩૧
31
३
૩૨
३२
૩ર
३२
23
૩૫
३५
૩૬
૩૬
३७
३७
39
३८
२०
ર
२२
-८
3
३०
31
3
33
३४
૩૫
३६
39
३८
32
४०
૪૧
४२
४४
४ ।
४८
૪૯
५०
૫૧
पर
43
૫૪
पप
પ
1419
૧૮
૧૯
१०
1
ર
}૩
४
૬૪
२ ૬૫
と
६६
कटिलम
वयस्यनन्त्ये
द्विगोः समाहारात्
केवलम मक
점기
जान्
भगोनाम केशश
नवाशोणादेः
इतोऽवत्यर्थात्
पद्धतः
शक्ते श
रातो गुणादखरे इंजोन्हरिटमल नश्य
वन पत्ि
असमान रूपः नासिकोदरेष्ठ... .कण्ठात् ननुत्पादनाग्नि
पुच्छ त्
करमणि विशदेः
श्रीनात् करणादेः
बादल्पे
पत्पुनः
सदेः
सरवादी
ऊढायाम
पाणिगृहीतीति
पतवन्तो योः जातेरथान्त नित्य न
पाककर्म वर्ण वाला तात्
T
असत् काण्ड प्रान्त असमत:जिक तू अनको मूल
धवाद् येगपालकान्तात्
पूलक वृषाकप्प
मनोरीन वा
मेन्द्र र भय
मातुकाचा वा सूर्याद्देवतायां या
यवयवनाऽरण्यत्वे
आर्य क्षत्रिपाद्वा

त्
च
चान्त:
ક્યાંક
પર
३५२
૪૯૯
३५२/51
348/52
૩૧૩
३५४
-348/53
34x/54
૩૫૫
૩૫ a/55
३५७
૩૫૮
३५८ 56
a/57 32,58 ac159
342/60
32/61
3'12/62 ४५८ 63
७५८ /64
2/65
३५८ / 66
૩૫૯
346/67
368
3,69
342/71
३१०
૩૬૧
૩૬૨
३६३
३६४
3fx/71
૩૬૫ 38/72
૧૫૯
पृष्ठांक
८३
प
७७
१
६
19
19
८
८
८
k
५
८
८
५
૯
८
८
८
५
1
૧.
१०
૧૦
१०
1
૧૧
11
૧૧
૧૨
ર
૧૨

Page #176

૧૬ ૦
સિદ્ધહેમ
६. यत्रो डायनू च वा
७३
७४
७५
७६
७७ यूनस्तिः
७८
e
८७ मत्स्यस्य यः
८८
व्यञ्जनात् तद्धितस्य
te
सूर्याssगस्य च ५६ गो शान्ते १०७ इच्चापु सोऽनित् रे
२८
1292 22 123 12
१११ अस्यायत् तत्... नाम् १३ तारका वर्णका... देवत्ये
( श्वचिन्नेवम् ) તૃતીય અધ્યાય नाम नाम्नैका
३०
સૂત્ર
૧૮
૧૯
૨૨
२३
२४ सहस्तेन
२५ दिशेो वाऽन्तराले
૨૬
૩૧
उतोऽप्राणिन आयुकइ बाह्रन्तक कम नाम्नि
उपमान सहित सहित रो:
नारी सखी पडगू वभू
૩૨
अनाषे वृद्धे ऽणिजो ष्यः
अस्य य
83
४३
मीही
लम्
सुपाथे सरूपा... श्रीहि
एकार्थ चानेक च
यावदियत्वे
वा बहिरच् पञ्चम्या लक्षणेनाभि... मुख्ये ૩૪ दोच्येऽनुः ३५ समीपे
३६
३७
३
४०
૪૧
४२ गति क्वम्यस्तत्पुरुषः
दुनिंदा कृच्छ्रो
उष्ट्र मुखादयः
तत्रादय मिथस्तेन भवः
सङ्ख्या समाहारे
पारे मध्ये ऽग्रे वा
तिष्ठविरपादयः
नित्य प्रतिनाऽरुपे
विभक्ति समीप... . व्ययम्
योग्यता वीप्सा सारये
यथाऽथा

સત્રાંક પૃષ્ઠદ્ધ સિદ્ધહેમ
34/73 12 ४४ aff ૧૨
૪૫
३६६
૧૩
४६ आरूपे
४७
१३ ४७
13 ४८
૧૩ ४५
af/75
L
32/76 ૧૪
૩૫૧
a41/49
૪૩૨
342 50
४३४/100४४
३४५
३४४
૩૪૬
४८०
४७८
3
२
3
४०
५ ५१
૫ ५२ पुर्याऽघरे... ना
८७ 43
५
༦ ༤ ༗ ༢ ༤ 。。
પ્રથમ યાદ
४२७
४४१
४२८
४३०
૪૩૧
४३३
૪૬૧
re
પદ્મ
૪૬ ૦
v
૪૫૬
૧૫
४५७
२८
४५८
૧૫
४५८/130 ५६ ५०
४५८ / 131 ५६
८१
४५८ / 132 प
८६
૪૫ર
મ
૪૫૦
૪૫૪
૪૫૧
४७
४०
४२
૪૩
४३
५७
૧૧
૫૪
५४
ૐ
પ
ङस्युक्त कृता
५० तृतीय वा
40
नञ्
સૂત્ર
७०
७१
सायाह्लादयः
५४ समेऽशेड' नवा
सुः पूजायाम्
अतिरति क्रमे न
५५
वरस्यादिभिः
१२ श्रितादिभिः
१८
७२
७.
७५
ક
८०
८२
८३
प्रास्यय परि निरादयो:
अव प्राद्धादिभिः
८४
८५
८९
८७
८८
८८
कारक कृता
चतुर्थी प्रकृत्या
हितादिमि:
तदर्थापन
पञ्चमी भ
परः शतादि
पाटण्डनाच्छे
सर्व प्रादादयःः
न करि
कर्मजा तृचा च
तृतीयायाम्
तृप्तार्थ पूरणा नशा
ज्ञानेच्छार्चार्या.. क्तेन
•
अम्वस्थ गुणैः
सप्तमी शेोण्डा:
सिंहावे पुजायाम्
काकाद्यैः क्षेपे
पात्रे समिते च्यादयः
विशेष विशेषणे... 최
८७
पूर्वकाल सर्व लम्
८८
संख्या समाहारे यम
१०० नित्यं कुत्सनेर... दौ
१०१ उपमान मान्थेः
१०२ उपमेय व्याघ्राधेः
१०७ सन्महत्परमात्त याम्

અભિવન લઘુપ્રક્રિયા
सुत्रां पृष्ठ
४७८/156
४७८
૬૫
४७४/ 157 ११
४७.
६०
४७०/13711
1
01/138 1
६४
४७१
४७१ Yo/158
४७४/ 161
8/159 1
YU 160
yat/139 1
४/ 140
Yut/141 1
४७१/142 १२
ર
४७२
४७१/143
४७२/148 १२ ४७१/144 १२
४७२/149 *
१ ३
४७३
४७४
Yox, 151
४७५
૬૩
१४
४७५ / 152 ४७५ / 153 ४७१/145 १२
१४
1/146
१३
fa
४७१/147 १२ ४०२/150 १२
७२
03
४८८
४८८
૪૯૮
૪૯.
૪૯૧
૪૯૨
૪૯૩
७६
७३
૭૪
७४
७५

Page #177

સિધ્ધહેમ સૂત્રકમ
111
સિદ્ધહેમ
સત્ર
સુત્રાંક પૂઠાં, સિદ્ધહેમ
સૂત્ર
સૂત્રાંક
છઠ્ઠાઇ
પર
પર
૫૦૪
५०५
८1
१८
१०८ बृन्दारक नाग कुञ्ज :
७५ अनता लुप् 11. कि क्षेपे
४६५/181 ७६८ ऐकाय' १६ मयूर व्य सकेत्यादयः
४८४ १७ . न न म्येकरवरात् ..मः १७ चा द्वन्द्वः सहाकौ ५०1
१. असत्त्वे उसे ११८ समानामौकः शेषः ५०२
१२ आजोऽञ्जः सहा . 'ट: ११८ स्यादावसख्येयः
५०३
१४ आत्मनः पूरण १२. त्यदादिः
१७ पराऽऽत्मभ्यो ङ १२३ भ्रातुपुत्राः स्वस . मिः
अद् व्यञ्जन त् ..लम् १.२ पिता - मात्रा वा
५०५/183 २२ अमू' मस्त कात् ..कामे १२३ श्वशुरः श्वश्रभ्यां वा
५०५/182 01 वर्षाखराऽप् ..जे १७२ पशु व्यञ्जनानाम्
५०८ ८२ ३. पटाक्षेपे 133 तरु तृण धान्य...बहुत्वे ५०८/18] ८२ 31 पुत्रे वा १३। सेनाङ्ग क्षुद्रजन्तुनाम्
५०८/188 ८२ ३२ पश्यद् वाग ..दण्डे 139 प्राणि तूर्याङ्गणाम्
५०८/189 ८२ अदसेाऽकायनाः १४१ नित्य औरस्य
५.८/190 (3 ४ देवानां प्रियः १४४ गवाश्वादिः
५०८/191 3 | 38 वाचस्पति वास्तो दासम्म १४५ न दधिपय आदिः
५.८1192 63 | 3५ आ द्वन्द्वे १४६ सङ्ख्याने
५०८/19303 ४० पुत्रे १४८ प्रथमोक्तं प्राक
૪૫૧ પર वेदमहशुसाऽवायु नाम् १४८ राजदन्तादिषु
४८४/171 ७० ईः षोमभवरुणेऽग्ने। १५. विशेषण-सर्वादि.. ब्रीहौ ४३४
४७ मातरपित्र वा १५. क्ताः
४१ परतः स्त्रीपुंवत् . नू १५. जाति काल सुखादेन वा ४३५/102 ४४ ५. क्यड्- मानि पिक्तद्धिते १५३ आहिताग्न्यादिषु
४34/102 ४४ ५३ नाऽप् प्रियादी १५४ प्रहरणात्
४३५:13 ४४ ५४ तद्धिताऽकको ख्याः १५५ न सप्तमीन्द्वादिभ्यश्च
५६ स्वाङ्गान्डी ति मानिनि १५६ गड्वादिभ्यः
४७१/105 ४५ ५७ पुत् कर्मधारये १५७ प्रियः
४३५/104 ४५ ११ सदियो ऽ स्यादी १५४ धर्मार्थादिषु द्वन्द्व
५११/198 ८४ | १३ ऋदुदित तरतम द्रस्वश्व १९० लध्वक्षराऽसखी मेकम
५१०
७. जातियैकार्थे 5 च्वेः । १६१ मासवर्ण मात्र ऽनुपुर्वम् ५११८४ ७१ इच्य स्वरे दीध' आच्च १६२ भतुल्पस्वरम्
५11/196 ८४ १ एकादश षोडश ..षड्ढा १९३ सख्या सम से
५११/167 ८४ ४२ द्विव्यष्टानां द्वा ..बहुव्रीही તૃતીય અધ્યાય – દ્વિતીય પદ ४३ चत्वारि शदादौ परस्पगऽन्योडन्ये पुसि ५१४
८४ हृदयस्य हुल्लास ये अमव्ययीभावस्यातो...म्याः ४५३ ५३ | १०४ उदकस्योदः पेष.ने वा तृतीयायाः
४५3/128 ५३ | १०५ वैकव्यञ्जने ४ सप्म्या वा
४५3/129 ५० १०६ मन्थौरन सक्तु...वा
५।४/201८: ५१४/2017 ५१४/202 ८६ 41४/203 ८ ५१४/204 ८६ ५१४/213 (७ ५१४/11 (७ ५१४/213 " ५१४/205 ८६ ५१४/2011 ५१४/203 ८६ 433 ५.४,209 ८७ ५१४:212 ७ ५०७८१ ५०७18441 ५०७'1851 ५०७ 185 ८२ ५०९८१ ४३७ ४५ १२६ ४३८.106 ४६ ४३८/107 ४६ ४३८ ४६
४।
४33/99 ४३ १४४.442 1४४
८3
४८४
४१३ ५११
५१3/198 ८५ ૬૧૨ ૧૨૯ ४८४,165 ७. ४८४/166 ७० ४८४/167 ७.

Page #178

१६२
અભિવન લધુપ્રક્રિયા
સત્રાંક પૃષ્ઠ
સિદ્ધહેમ
સૂત્ર
સૂત્રોટ પૃથ્યાંક સિદ્ધહેમ
સૂત્ર
५२६ ५२८५
GGG
४३२
१८७ नाम्न्युत्तर पदस्य च
४८४.168 ७०८ व्यास वरुट सुधातृ-चाक् १०८ द्वयन्तरनवा ...ईप्
४.४/169 ७. | ४ पुनभू पुत्र दुहितृ...चाक् ११० अनादेशे उप
४८४/ 170 ७. ४१ विदादे वृध्धे 11४ अषष्ठीतृतीया...देोऽथे' 413.200 ८५ ४२ गईदेय ।। १२५ नात्
४४४ ४८ | ४७ कुञ्जादे यन्यः १२६ त्यादौ क्षेपे
४.६ 154 १५ | ४८ स्त्री बहुष्वायन १२८ नखादयः
४७७.155 ४८ अश्वादे १२८ अन् स्वरे
४७, १५ | ५३ नडादिभ्य आपनण १३० का: कत् तत्पुरुषे
४८./162 है | ५४ यजिनः १.१ रथ-वदे
४८०/1631१ . शिवादेरण १३४ काऽक्ष पथाः
४८.
११ ऋषि वृष्ण्य ध्य: १३५ पुरुषे वा
४८1/164 १७ सङ्ख्या स भद्रा...च' १३१ अल्पे
४८२
६७ अदान दी मानूषी नाम्नः 13७ का कवी वाष्णे
४८
| ७० इ-याप्यू: १४३ सहस्य सेोऽन्याथे
द्विस्वरादनद्याः १४४ नाम्नि
४३/96
७२ इतोऽनिअ. १४५ अदृश्याधिके
४३२/97
७३ शुभ्रादिभ्यः १४८ नाऽऽशिम्यांगे। . हले ४७२/98 |७७ कल्याण देरिन ..स्य १४८ समानस्य धर्मादिषु
४४६/111 ४५७८ कुलटाया वा १५५ पृषोदरादयः
७५ चटकारः लुपू છઠ્ઠો અધ્યાયમાં પ્રથમ પાદ
क्षुद्राभ्य एरण वा तद्धितोऽणादिः
१ गोधाया दुष्टे णारश्च पौत्रादि वृद्धम्
५३.
८ ८८ भ्रातुय': वश्य ज्यो भ्रो . युग
ईयः स्वसुश्च सपिण्डे वयः स्थाना वा 134/232 ८८ ८. भातृ त्रादेडे य...णो स ज्ञा दुर्वा
५४./235
श्वशुराद यः सदादिः
५४०/234 .२ जातौ राज्ञः ८ वृद्धियस्य...दिः
८३ क्षत्र दियः 11 वाऽऽद्यात्
५१७/224 ८४ मवार्याऽणौ न्त: १३ प्राग जितादण
५१७'225 ६२८ माणवः कुत्सायाम् २५ प्रगूवतः स्त्री...ग्न
५९८359 १२४४९ कुलादीनः त्वे वा
९.. १२४ | गैरकावसमासे वा २८ ङसेोऽपत्ये
८८ दुकुलादेवण वा आद्यात्
५१८८ ८ महाकुलाद् वाऽमीनी वृध्धाद् यूनि
१०० कुर्वादेश्य १ अत इञ्
૫૨૪
| ११४ राष्ट्र क्षत्रियात् दिग् बाह्वादिभ्यो गोत्रे
પ૨૫ ८४ | ११६ पुरु मगध कलिङ्ग...दण् ३१ भूयम् सम्भूयो च
५२५ 226 ८४ | 1१८ दुनादि कुर्विन् व्यः ।
૫૩૧ ५.२/228 ५७२/229 ४६ ५33/130६७ ५३२/231१७ ૫૩૪ ૫૩૭ ५३७/233८८ ૫૩૬ ५४॥ १.. ५४२ ५४२ 168 १०० ५४३ १.१ ५४3/238 १०१ ૫૪૪ ૧૦૧ ५४४ 241 १.१ ५४४/242 101 ૫૪૫ ૧૦૧ ५४./243 १.१ ५४५/244 १०२ ૫૪૬ ૧૦૨ ५४७ १०२ ५४६ 245 १०२ ५४८१०२ ५४८/246 १.३ ५४८/27 1.3 ५४०/248 103 ५५० १०३ ५५७/249 103 ५५०/'05 १०॥ ५५०/252 १०३ ५५०/253 १.3 ५५१ १.३ ५५3 १०४
१.४
२८
५३६

Page #179

-
સિધ્ધહેમ સૂત્રકમ
११७ સિદ્ધહેમ સૂત્ર સત્રાંટ પૂઠાંક સિદ્ધહેમ સૂત્ર
सूत्र १४ा 114 पाण्डे। ईयण ५५४ 253 १०५/७१ तेन निवृते च
५६९/277 11. १. शकादिभ्यो ट्रोलुप ५५४ 254 १०५ | ७२ नद्यां मतुः
५६६/278 110 १२४ बहुस्वस्त्रियाम પેપર १०४ ७३ मचादेः
५११/279 110 १२६ र अञोऽश्यापर्ण . देः ५२८/227
७४ न कुमुद वेतम ड्डित् ५.8/280 110 १२८ भृग्वगिरस कुत्स...त्रेः ५.८
७५ नड शादाद् वल
५६९/281 ११. છો અથાય – દ્વિતીય પદ 1.1 देवता
૧૦ 1 रागाहो रक्ते
૧૦૫ ११. तद् वेत्यधीते
11. २ लाक्षा रोचना दिकण् ५५७/255 1.8
११८ न्यायादेंरिकण
५६८/282 11 षष्ठयाः समूहे
૫૫૮ ૧૦૬ १४. संस्कृते भक्ष्य
५६ १. भिक्षादे:
५५८1156 १०१ १४। शूलोखाद् यः
५६५ ૧૧૧ १. गेत्रोक्ष-वत्सेष्ट्र . कञ्। ५५८ 257 १०१
१४२ क्षीरादयण
५६८/284 १११ १३ केदाराण्ण्यश्च
५५८/258 १०१
છઠ્ઠી અધ્યાય – તૃતીય પાદ १४ कवचिहस्त्य...चेकण् ५५८/259 १०६२ नद्यादेरेयाण
५७८/292 ११४ ब्राह्मण - माणव...यः ५५८/260 1083 राष्ट्रादियः
५७८/293 ११४ १७ गणिकाया ण्यः ५५८ 261 १०७ दुरादेत्यः
५७८/294 १४ १८ केशाद् वा ५.८262 १.७ उक्तरादाह
५७८/295 १४ १५ वाऽश्वादीयः ५५८/263 १०५ पारावारादीनः
५७८/296 ११४ २. पर्वाइवण ५५८ 264 १०७ व्यस्त व्यत्यस्तात्
५७८1297 ११४ २४ गा-रथ-बालात्...लम
धु पाग पागुदक् च | ५७८/299 1१५ २५ पाशादेश्च लाः ૫૬ ૦ ૧૦૭ ग्रामादीन च
५७८/300 ११४ २६ श्वादिभ्योऽञ् ६। 265 १०७ कन्यादेश्यका
५७८
.१५ २७ खलादिभ्यो लिन्
५६1/266 १०८ दक्षिणा पश्चात् स्यण ५७८. 301 114 २८ ग्रामजन बन्धु...तल 481/267 १०८ 11 क्वेहाऽमात्र त्यच्
૧૧૫ ३० विकारे ५६२ १०८ 3. भवतोरिकणीयसौ
५८1,302 116 १ प्राण्यौषधि वृक्षे...च ૫૬૫ ૧૯ 31 परजन राज्ञेोऽकीयः ५८१/303 118 33 पुजतोः षोऽन्तश्च ५६3/268 १०८ उर दोरीय:
५८1/304 १६ ३५ पया ट्रो'; ५६3,269 १०८ १७ वा युष्मदस्मदो कम्
५८1305 ११ ४६ अभयाऽऽच्छादने ..मन्ट ५६१ १०८ ७४ अमोऽन्ताऽवोऽधसः ૫૮૨ ૧૧૬ ४८ एकस्वरात् ५९३ 2014 ७५ पश्चादाद्यन्ता . मः
५८3,306 १७ ५० गोः पुरीषे ५६ 12/1 १.८ मध्यान्मः
५८3307 1१७ ५५ ह्योगोदाहादीन स्य ५६४ १५ अध्यात्मादिभ्य इकण ५८३।308 ११७ ५. अपो यजू वा ५.3272 10 ७८ समान पूर्व . पदात्
५८४ ५७ लुइ बहुल पुष मूवे ५६१273 ११० ८. वर्षा-क.लेभ्यः
૫૮૫ ५६९/274 11. ८3 निशा-प्रदोषात्
५८५/309 1१७ १२ पितृ मातुव्य डुल भ्रातरि ५५५ १०५ ८५ चिर परुत् स्नः
५८५/310 ११७ १३ मित्रो र्डा महट् ५५६१.५ ८१ पुरो नः
५८५/311 ११७ ६५ निवासाऽदूरभव . नाम्नि ५६/276 ११०८७ पूर्वाह्नाऽ.रा...त्नट
५८५/312 ११७ ७० तदत्रास्ति .
५६६/275 ११. ८८ साय चिर प्रा . त् ૫૮૧ ૧૧૬

___

Page #180

१६४
અભિવન લઘુપ્રક્રિયા
સિદ્ધહેમ
સૂત્ર
સૂત્રાંત પૃષ્ઠસિદ્ધહેમ સૂત્ર
સૂત્રાંક પૃષ્ઠ
५७९
"
८ भ-सन्ध्यारेरण
५८५/313 ११७१६ नास्तिकाऽऽस्तिक . म् ५८९/332 116 ४१ हेमन्तद् वा तलुक् च ५८६ 1१८ ७७ निकटादिषु वसति
५८८333 १२० ४२ प्रावृष एण्यः ५८६/314 ११८७८ सतीथ्य:
५८८334 १२० ८४ तत्र कृत लुब्ध ते
१११ ८८ पथ इकट्
५८८/335 १२० ६५ कुशले પ૧ ११. ८८ नित्यं णः पन्थश्च
५८८,336 १२० ४८ जाते
૧૧ર १.५ निवृत्त
५८८/337 १२. 11७ साधु पुष्यत् पच्यमाने ५७८
11४
१२६ त्रिशद् विंशतेडका-थे' ५८२/341 ११ 11८ उप्ते ५७८/291 ११४ 23. सट्टाऽतेश्चा का
૫૩ ૧૨૧ १२३ मवे
11. ११ सहस्त्र शत मानादण् ५८3/344 ११२ १२४ दिगादि देहांशाद्यः ५७४ ११. | १४१ अनान्मद्विाप्लुप्
૫૯૪ ૧૨૨ १२६ मध्यादिनण् श्च ५७०/285 १ः | १५० मूल्यैः क्रीते
૫૮૯ ૧૨૦ १२८ वर्गान्तात् ५७०/268 121& मानम्
५८. १२. १२६ ईन-यो चाशब्दे ५७०/287 ११:१७३ विंशत्यादयः
પ૮૧ ૧૨ १४८ तत आगते
५७५ १ 13 | १७५ पचद् दशद वगे' वा ५८1/334 135 १५७ प्रभवति ५७५/-88 ११३१७७ तमह ति
૫૯૨ ૧૧ 18. तस्येदम ५७६ 13 १७८ दण्डादेय':
५८२/341 १२१ १८१ तेन प्रोक्ते ५७७ 289 113 १८२ छेदादेनित्यम्
५१२/339 १२० 1८1 उपज्ञाते ५७७ 290 11४ १८३ विरागारहिङ्गश्च
५६२/340 १.५ १८२ कृते
બાતમે અદાચ – પ્રથમપદ છઠ્ઠો અધ્યાય - ચતુર્થ પાદ
वहति रथ युग...त्
१२२ तेन जित जरद्...सु ५८६ 315 11८ धुरा रोयण
५८५ 345 १.३ सस्कृते ५८६3161140 ४ वामाद्यादेरीन.
५८/346 १२३ स सृष्टे ५८६/317 १८ हलसीरादिका
५८५/347 123 । तरति ५८.318 111 शकटादण
५८५/348 १२३ १. नौ-द्विस्वरादिकः
५८६ 319 १३८ हद्य पद्य तुल्य...धम्यम् ५१५/349 १२३ ११ चरति ५८६/3:011८१२ नौ विषेणतायं बध्ये
५८५/359 १२३ १५ वेतनादेविति ५८/321 11: 13 न्यायाऽर्थादनपेते
५८५/351 १२३ १६ व्यस्ताच्च क्रय...कः
५८ 322 १. ८1५ तत्र साधौ
૫૯૬ ૧૨૩ २१ भावादिमः
५८७ १९१६ पथ्यतिथि वसति . " ५८६:354 १२३ १ पक्षि मत्स्य...नति ५८/323 11८1८ वर्षदो ण्य-णौ।
५८९/352 13 .८ परदारादिभ्यो गरछ ते ५४६/324 ११५८ सर्वजनाण्ण्येनौ
५६६/353 १२३ ४२ सुम्नातादिभ्यः पृच्छति ५८१ 325 114 ण्योऽतिथेः
५८/355 १२३ ४३ प्रभूतादिभ्यः ध्रुवति ५८3/326 116 3५ तस्मै हिते
૫૯૭ ૧૨૦ ४८ सेनाया वा
५८९/327 114 3७ प्राण्यङ्ग रथ खल . यः ५८9/356 १२४ ४४ धर्माऽ धर्माऽच्चरति ५८/328 116 भागोत्तरपदा...नः
૫૯૮ ૧૪ तदस्य पण्यम् ५८३/329 116| ४१ पञ्च सवे' विश्व ये
પ૯૯ ૧૨૪ ५७ शिल्पम ५८1330 11८४३ सर्वांणो वा
५६६/358 १२४ १२ प्रहरणम् ५८/331 ११४ | ५५ भावे त्व दलू
૬ ૦૧ ૧૨૫

Page #181

૧૬૫
સિધહેમ સૂત્રક્રમ સિદ્ધહેમ સૂત્ર
સત્રાંત પૃષ્ઠક સિદ્ધહેમ
સૂત્ર
સૂત્રાંક પૃષ્ઠ
१:३
૧ર૮
m...mmm
०१
૧૩૪
१२६ ।
विशाला समर
७८
८.
in
५७ नञ्तत्पुरुषाद बुधादे: ५८ पृथ्वादेरिमन्या ५८ वर्णदृढ दिभ्य . च वा
पतिराजान्द.. च 31 अहस्तान्त् च १२ सागट्टा 13 सखि वणिग् दूताद् यः १४ तेन न्न लुक, च १५ कप ज्ञातरेय १६ पाणि जाति वयो... ६७. युवादेरण १५ वर्णाल्लध्यादेः ७० पुरुष हृदयाद समासे ७२ योगन्त्याद् गुरू... ७ चौरादेः
शाकट शाकिनी क्षेत्रे ७९ धान्येभ्य ईनञ्
त्राहि शालेरेयण ८. यव यवक पष्टि...य: ८७ पीलवादे कुण. पाके ८८ कर्णादेमूले जह ८५ पक्ष त्ति. ८. हिमारलु संह ८ बल वातादुल: पर शीतोष्ण तृप्रादा...हे ५४ सर्वादेः पथ्यङ्ग ति 1.1 पारावार धम्त च 103 अधान नौ 1.५ समांममीनाऽद्य ..नम 1.६ अषडक्षाऽऽशित न: १८७ अदिस्त्रियां बाऽनः १०८ तस्य तुल्ये कः . त्या: १.४ शाखादेव' : ११६ कुशाग्रादीयः ११७ काकालीयादयः 13 वेर्विस्तृते शाल शङ्कटौ १४ कटः १२५ सप्रौने सकीर्ग ..पे
१.२ १२५ १३८ तदस्य सञ्जात. इतः 818 १३२ १०२ 360 १२५ | १४० प्रमाणान्मात्र
૧૩૨ १७/ १४१ हम्ति पुरुषाद् वाण १1८1389 १33 १२८ | १४२ वार्ष दध्नट
६८ १४८ इद किंमा तुरिध...स्य 10:390 13 101332 १२८ १४८ यत् तदेतदे...दि : 116391 133 1164 १५. यक्तरिकमः डार्ता ११1/365 १५1 अक्यवान तयट 110/368 १२४ १५२ द्वि त्रि भ्या मयट् वा १२१392 1३४
11367 १८ १५४ अधिक तत्स ख्यम डः १२२ 811368 1 १५५ सङ्खश पूरण डट्
૧૩૫ १५६ विशत्यादेर्वा तमद १२३/393 134 ६11369 १२८ | १५७ शतादि मासा रात् १२३/394 १३५ १५८ षष्ठया देरसङ्ख्यादेः
१२७/395 १३५ ६11/363 १५ १५५ नो मट 163.0 130 | १६. पित्तिथट बहु...त्
૬૨૫ १३५ ६१२/372 130 १६ अतारिथट्
६२५/396 138 ६ १२/371 १० १९२ षट् कति कतिपया...द् १२६ 397 138 ६१२/373 १६३ चतुरः
१२६/398 १३१ ६१२/374 १९४ येशै च टुक् च
१२६/399 ११ 10/375 130 | १६५ द्वे स्तीय
६२६40 ११ १10/376 १९६ ग्रेस्तृन
६२६401 १६ ११२/377 130 | ११७ पूर्वमनेन सादे श्चेन्
२७ 138 ६:२/378 1: 1९८ इट देः
६२८ ૧૩૭ 817/379 130 | १७५ तेन वित्ते चन्चु चो८
१३७ 813
સાતમે અધ્યાય - દ્વિતીય પાદ ५७८388 १४ 1 तदस्याऽस्त्य. मतुः 110380 13४ | 3 नाव देरिक
६33/404 130 ११. 381 १ ४ शिखादिभ्य इन्
133/405 १.८ 1:/382131 व्रीह्यादिभ्यस्तो
133406 134 ११४ 131 | अतोऽनेक स्वगत्
१३१ १३४ ૧૩૨ व्रीह्यर्थ तुन्दादोरिलच १३४ 407 138 611:/383 ४२ फल बच्चेिनः
१३४/4:8 138 ११५/384 13 14 मरुत् पर्वणस्तः
१३४,414 138 8141385 13२ | १८ बलवात दन्त...ल
१341415 १४० ११1386 प्राण्यङ्गादातो लः
१34:416 १४० ११५1387 १ २ सिध्मादि क्षुद्रजन्तु भ्यः 341417 १४. १14388 13. | २२ प्रज्ञापणेदिक . लौ
१.५/418 1४1
132

Page #182

188
સિદ્ધ મ
સૂત્ર
या आय Ssa
२४
२५ किन्
२१ ૨૬
मध्णदिभ्यो र
२८ लाम पिच्छादे: शेलम्
२५ नोऽङ्गादेः
३२
४.
४१
४२
હું
४७
४८
૪૯
५०
लक्ष्म्या अन
33
प्रज्ञा श्रद्धा वृत्तोर्णः
३४ ज्योत्सनादिभ्यो ऽण्
૩૯
कच्छूवा डुरः
दन्तादुन्नतात्
मेधा रथाग्नवेरः
कृग हृदयादालु
अभ्रादिभ्यः
अस्तपेामाचा विन्
आमपादिश्र
रूपान्मिश्रीशे
गोः
जेविन् चान्तः
५७ सदरिन्
११
७५
७८ भूपू वस्
१५३ तीयाडीकण्... चेत्
१५५ प्रायोऽतो यसट् ट्
बाताऽतिसारन्तः प्रकारे जाती१२
१५६ वर्णाऽव्ययात्कारः १५७ रादेफः
P
१५८ नामरूपभागद् धेयः
१६२ देवात् तल १६४ भेषजादिभ्यष्टयण् १६५ प्रज्ञादिभ्योऽणू
१९८ वाच इणू १६८ विनादिभ्यः
१७० उपायाद् द्रस्वश्च
સાતમા અધ્યાય
प्रकृते मयटू निन्द्य पाशप्
प्रकृष्टे तमपू यो विध्येच तरप

સૂત્ર’૪ પૃષ્ઠાંક સિહંમ સૂત્ર
६३५/419 १४० ७ $34/420 18 ૧૪. ८ fax 413
૧૩૯ e
૧૩૯
१३४. 411 १० ६३४412 १३५ ११ 534/4.1 १४० १२ $38/110 13% २७ tra 419
૧૩૯
२५
30
ERN/422 fav 4/3
३७ 125
{34/424
१३७
12
१३८ 46
132/427
faz/428
fae
६४०
६४० 430
६४०/431
૫૧
६४० 449
६५/45)
842/451
452
453
१५१/454
EN/455
તૃતીય પદ
१४० /429
६४०/432
fro/433
*1
१४०
१४०
१४०
१४० ३४
१४०
१४.
૧૪૧
૧૧
૧૪૧ ७०
૧૪૧
१४१
૧૪
૧૪૨
૧૪૨
नाम्नः प्राग बहु एकादाकिंश्व... ये
त्यादि सर्वादेः ऽक्
युष्मदस्मदो... दे
૩૧
अव्ययस्य को दू
33 कुत्सिता स्वाऽशाते
२४०
1/456 १४७ 2/458 १४७ 1 457
१४७
43
४
५५
१४६ ८८
१४६ ८८
१४७ ५०
१४७ ५१
५२ को उतरः तरिमन्यात्
૧૪૨
૧૪૨
૧૪
૧૪૨
क्वचित् स्वा किंत्याद्ये ऽव्ययाम्
४७ ૨૩
४४
गुणाङ्गाद् वेष्ठेयम् त्यादेश्च प्रज्ञस्ते रूपप् अतमत्रादेरी... यर्
अनुकम्याराथुनीयेाः
१४७ ૯૫
७२ पूजास्यतेः प्राक् ठातू
७४
युध्ये
७६
बहूनां मया कात्
न फिम क्षेपे
:
८३
८७ प्रतिपरोऽना... वात्
१४७ ७. शरदादेः
कपूः पपोत
दाहरित वचसः
अनः
नपुसको द् वा
गिरिनदी पोर्ण वा
सख्याया नदी...मू
जराया जरस् च सरजसाप गवम्
जात महद् वृध्धा त् ८६ स्त्रियाः पुसे। द्वन्द्वाच्च ऋ सामग्य गवम् ८८ चवर्ग दग्रहः समाहारे ८ द्विगोरन्नोऽद्
८७
१०५ गोस्तत्पुरुषात्
१०६ राजन् सले
११६ अह्नः
११७ संख्यातादह्नश्च वा

અભિવન લઘુ પ્રક્રિયા
सुत्र पृष्ठ
ft 434
९४२
૪૩
૪૪
६४५
६४५' 443
६४५ /416
७
१४२
૧૪૩
१४४
१४४
१.४
१४५
१४५
१४५
१४५
१४५/444 १४४
१४५ 445
६४८/447
६४५
६५०
૧૪૬
६० /448 १४ 820/179
રાય
६४८
१४५
१४f
१४६
७
४८७, 180 ७२
૪૬૨
५७
YC 172
४८६/173
rfr
४६५
७०
32
५८
५८
४६७
४६८ ४६५: 133
४६८ / 134 ४६४ / 135
४६५ 136
Ye
१०७ 194 402/195
૫૦૯
५००
४८५
४८५/174 * ફ્
७१
x28/175 01
५८
८
૫૯
પ
પ
५४
७६
८३
૮૩
८३
७७
39555
७०
७१

Page #183

४८
सिध्यम भूम સિદ્ધહેમ સત્ર 11८ सर्वाऽश संख्या...त् ११८ सख्यानक पुण्य ..त् १२. पुरुषायुष द्विस्ताव...म् १२३ नजन्ययात्...डः १२६ सवत्थ्यक्षण: स्वाङ्गो ११८ प्रमाणी सख्या ड्डः १31न सु व्युर ने चतुरः १३४ नागनाम्नि 138 नञ् सु-दुभ्य:.. १३७ प्रजाया अस 13८ मन्दाऽल्याच्च याः १.१ द्विपदाद् धर्मादन १४४ सुपूत्युत-सुरमे...गुणे १४५ वा 55 गन्तौ १४६ वाऽल्पे १४, वापमानात 1४८ पात् पादस्या . देः १५० सुम ख्यात् १५१ वयसि दन्तस्य दत १५४ वाऽग्रान्त शुभ्ध ...! १५८ धनुषा धन्वन् १५६ वा नाम्नि ११४ जायाया जानिः ११५ स्त्रियामुभसौ न् १७० इन. कच् 1७1 ऋन्नत्यदिन १७१ दध्युरः सर्पिर्मधू ..ले: १७3 पुमनडुन्नी पयो . खे १७१ नमो ऽर्थात 1७५ शेषाद् वा
મત્રાંક પ%ાં સિદ્ધહેમ સૂત્ર
સૂત્રક પૃષ્ઠ 2 ४८६ ७१ | १७७ ईयसोः
४०७/117 ५० ४८६/171
સાતમો અધ્યાય - ચતુંય પાર ४८७ ७ । वृश्धि': सरेष्चा ते ५२. ४८७/178 ७२ | ५ वः पदान्तात् र
પ૭ ४४ ४ द्वारादेंः
૫૮૮ ૧૧૯ ४४/ 08 ४७ | २५ हद भग सिन्धोः
५४४/239 १०१ ४४. ४७ २७ अनुशतिकादीनाम्
५४४/240 १०. ४४२/109 ३२ विन्मतोणी ठे लुप् १४४/441 १४४ ४४२/110 ३७ अल्प यूनोः कन् वा १४२/438 १४७ ४४३ ४८ ३४ प्रशस्थस्य श्रः।
१४२/435 १४३ ४४५ ३५ वृध्धस्य च उपः
१४3/436 1४. ४८ १ ज्यायान्
१४७/437 1४७ ४४८
उ७ बाढाऽन्तिकयो:...दौ १४०/439 13 ४४८/118 ७८ प्रियस्थिर स्किरारु .. ४४८1117 ५. 36 पृथुमृदुभृश :
१०२/361 १२५ ४४८/12) ४. बहाणी प्ठे भूयः
१४२/440 १४४ ४. भूलक चेवर्णम्य
१२७ ४४५ 121 ४२ स्थूल दूर युब...न:
६.७ १२७ ४४६/122 ४३ अन्त्यस्वरादेः
૧૨૫ ४४५ 123 ४८ ईनेवाऽऽत्मनाः
५८८/357 1४ ४४८/121 ५. अनोट्ये ये
૫૪૯ ४४८/125 ५२ अणि ४४८ 126 ५३ संयोगादिनः
૬૧૯ ४४८/127 ११ नोऽग्दस्य तम्धिते १३ वाऽश्मना विकारे
१.८ ८४७/112 |६५ प्रायोऽव्ययस्य
૫૮૩ 18 ४४०/113 ४ ६७ विशतेस्तेडिति ..
५८२,343 ॥ ४.७114 ४८६८ अवणे वर्णस्य
४७ ४४७/115 ४४|१८ अद्रु पाण्ड्वा ..ये ५४२/2361.. ४४७/116 ५. ७० अस्वयम्भुवोऽव्
ܐܘܐ
પર
૫૧

Page #184

૧૬૮
*****
****
***
,
અવસૂરિ
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા XXXXXXX*XXxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
પારસેટ (8) સંદર્ભ * ********************** ******************** ****
(સમગ્ર રાજ્યમાં ઉપયોગમાં લીધેલ) સંદર્ભગ્રન્થનું નામ
સં/કવિ
નામ ૧ સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન – લધુવૃત્તિ
સં પૂ. આ વિજયદક્ષસૂરિજી મ. સા.
- સં/વિ ,, મુનશી જિનેન્દ્રવિજયજી મ.. રહસ્યવૃત્તિ
સં શ્રીશ્રેયસ્કરમંડળ પાઠશાળા મહેસાણું આનંદ બેયિનીટી સં/વિ પૂ. આ. ચંદ્રસાગર સૂરિજી મ. સા. ,, ,, બૃહદ્વત્તિ ન્યાયસમુદ્ધાર ભા.૧ સં પૂ મુ વજસેન વિજયજી મ. :
, ભા ૨ સ , , મધ્યમવૃત્તિ અચૂરિ ભા. ૧ સં , ૫ ક્ષમાવિજયજી મ. સા.
,, ભા ર સ , રાજશેખર વિજયજી મ. સા.
બ્રહવૃત્તિ ન્યાયસમુધાર પ્રતાકાર સં પૂ આ વિજયનેમિસૂરિજી મ. સા ૧૦ ક . 5
, ન્યાસયુક્ત પ્રથમષાય સ વિજયલાવસૂરિજી મ. સા
દ્વિતીયેધ્યાય • તાપાદર સં ,. , તૃતી પાદ ૨,૩ સં .
.. પંચમધ્યાય ૧૫ બૃહત હેમપ્રભા વ્યાકર
વિજય નેમિસુરિજી - ૧૬ , સિધ્ધપ્રભા ,
ક , આનંદ સાગર સૂરિજી મ. સા. , ચંદ્રપ્રભા ,
ક પૂ ઉપ મેઘવિજયજી મ. સા. મંગલ દીપિકા
ક પૂ. મુનિ શ્રી ધર્મવિજયજી મ. સા. હેમપ્રકાશ મહાવ્યાકરણ પૂર્વાધ
ક , મહો. વિનયવિજયજી ગણિ.
૧ ૦ ૦ ૮ જબ
:
૧૨
>
૧૩
,
,
સં
?
૧૯
by
ઉત્તરાલ'
૨૧ ૨૨
૨૪ ર૫ ૨૬
સિધ્ધહેમ સરસ્વતી પદ્યાનુબદ્ધ
કે આ ધર્મધુરંધરસૂરિજી મ. સા. : દીપિકા પ્રકાશ ભા. ૧
ક , મહિમાપ્રભ સુરિજી મ. સા. * 5 = ભા. ૨ હેમ શબ્દાનુશાસન સુધા ભ ૧
ક/વિ ,, સુશીલસુરિજી મ. સા. લધુવૃત્તિ ભાષાન્તર ભા ૧ અધ્યાય ૧થી૪ કવિ પંડિત બેચરદાસજી
, 5, ભા. ૨ ક. ૫થી૭ શબ્દાનુશાસન
કે પૂ. મલયગિરિજી મ. સા. ન્યાયસંગ્રહ
કે , હેમહંસ ગણિજી વિવેચન યુક્ત
સ/વિ.આ. વિજય લાવણ્યસુરિજી મ. સા. આવું ચોરસ કરેલ સંદર્ભ ગ્રન્થને ઉપયોગ આ ભાગમાં થયેલ નથી 0 મુખ્યત્વે રચયિતા કલિકાલ સર્વજ્ઞ આચાર્ય હેમચંદ્ર સૂરિજી હેવાથી તેમને નામોલ્લેખ કર્યો નથી
0 સં = સંપાદક છે ક = કd 0 4 = વિવેચક
२७

Page #185

સદ' ચિ
ક્રમ
૩૦
૩૧
૩૨
33
૩૪
રૂપ
૩૬
૩૭
૩.
૩૯
૪૦
૫૧
પર
૫૩
૧૪
૫૫
૫૬
૫૭
૧૮
૧૯
બૃહત્ હેમ પ્રક્રિયા સમાસ સુમેધિા
સમાસ ચક્ર લધુ પુસ્તિકા
ઉષ્ણાદિ ગણ વિવૃત્તિ
અભિધાન ચિતામણી નામમાત્રા
ક્રિયારત્ન સમુચ્ય
ધાતુરત્નાકર ભાગ ૧ તરી રૂપે ભાગ ૨ પ્રેરક રૂપે
ܕܕ
13
૪૧
+
૪૩
૪૪
૪૫
૪૬
૪૭
૪૮
૪૯
૫૦ વાય પ્રકાશ
כי
""
સંદર્ભગ્રન્થનું નામ
"3
,
גי
ભાગ ૩ દ્વાદશ ક રૂપ
ધાતુ પારાયણમ્
ધ તુપારાયણુ-કર્ણાવાદિ પ્રાથ
હૈમ વિભ્રમ
ભાગ ૪ યન્ત રૂપે ભાગ ૫ ચુન્નુમન્ત રૂપે
ભાગ ૬ નામ ધાતુએ
ભાગ ૭ ભાવે મ`ણી રૂપે
ભાગ ૮ આત્મને-પરમૈં પ્રક્રિયા
સાદ્ય પ્રકાશ
સાધન રત્નાકર
સાદિ શબ્દ સમુચ્ચય
'
હૈમ ત્રિરંગાનુશાસન

સંસ્કૃત શબ્દ રૂપાવી
| સૌંસ્કૃત ધાતુર્કાશ
હેમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકા-પ્રથમા-મધ્યમા – ઉત્તમાં
ગુજરાતી વ્યાકરણુ ધેા ૮-૮-૧૦
સ ંસ્કૃત પાઠય પુસ્તક ધેા ૮–૯–૧૦
તત્વ પ્રકાશિકા મહાણું વન્યાસ કૃતપ્રત્યયાનાં મહાયન્ત્રમ્
સŁ/વિ
સં/વિ
મ
સ
સ
&
.
સ
と
老
と
と
21
સ/વિ
સ
'
と
સ
સ
.
પૂ. આ વિજય હેમચંદ્ર સૂરિજી મ.
35
ગુણરત્ન સૂરિજી મ વિજલ લાવણ્ય સૂરિજી મ.

ગિરજાશંકર મયાશંકર શાસ્રી પાખરાજી પહિત
"3
'
+3
""
"
''
32
13
31
પૂ. મુનિચ'દ્રવિજયજી મ.
23
"
""
નામ
""
',
દક્ષસૂરિજી મ. અમરચદ્ર સૂરિજી મ ઉદયધમવિર ગણિ ક્ષમાભદ્ર સૂરિજી લાવણ્ય સૂરિજી મ. મેાતીસાગરજી મ. સા અમૃતલાલ સમેત પદ્મિત શિલાલજી
પાઠ્ય પુસ્તક મંડળ ગુજરાત
',
33
''
59
"}
',
આ વિજય દક્ષસૂરિજી મ ગુણચન્દ્રાચાર્ય જી
37
આ. લાવણ્ય સુરિજી મ.
પંડિત ભગવાનદાસ
પૂ.આ. વિજય લાવણ્ય સૂચ્છિ

Page #186

१७०
પૃષ્ઠ લીટી
२-२
५
3
3
४
४
4
५
६
}
७
५
१-२४
१-३४
1
2-3
२-१८
२-२०
११०
२-२५
२-३०
१-३२
२. २
1-11
ܪ
૨૨ २-२७ ૨૩ १-२५
२५ १- १/२
२५ २-७
ર
अशुद्ध
मदिका
ह्रख
कान्
ने
१-१४
1-6
1-१५
" १-२५
૧૧
२-१७
ર
१-३४
13 १-२१
पटुःङ ऊ
१३
२-२१
सहेरु :
૧૪
१-४
नाम्नानोऽह्नः
૧૮ १-२२
प्राप्नोति
૧૮ २-२०
स्मयते
१५
२-१७
प्रणिहन्ति
१-२६ अन्तरेण घम

ग्राचि
मैंरिक मौलिक
कुरुचर
सुर्यास्त्य
कृण्ड
शोणारे
पद्वि
जातिष्ठ
गौरदिभ्यो
४/४,७८ भागम् ४/४४८नुमागम
प्र अश्वत
प्र अञ्चति
मम्यु
मनेरोच
ना आन
लिप महत्त्व
स्नीयं चूर्ण मू
करणम
कर्माभिप्रेयः
कुमुद्रही
रूचि रूच्य
१-१० २५ १-२८ पूर्वकः
30 १-३०
अन्त्रार्थ
શુધ્ધ
मद्रिका
इस्त्र
कपन्
નાગુ
कुरूवर
सुगरस्य
प्राचि
मौरिक मौलिकि
कुण्ड
शोणादो:
पदवी
जातिषु गौरादिये।
मयु ?
मनाच
******
શુદ્ધિ પત્રક
नागेन्
लिपि उरु महत्त्वे
पटुः भांऊ ड्र
सहरूः
नाम्नो नः
प्राप्नोति
स्मते
प्रणिहन्ति
अन्तरेण धर्म
स्नानीय चू
करणम्
कर्माभिप्रेयः
महि
रुचि / रुच्य
XXXXXX:
पूर्वकः
अम्वार्थ
પૃષ્ઠ લીટી
२-६
૧ १-११
प्रसूनौ:
al २-२५ चप्तमी
३२
१-३०
प्रावाजित
३४ १-४
आपस्रष्ट
34
यमु
34
धमः
३७
३७
३७
३८
૪૧
*
२-२७
r २-३३
४२ १.२
४२
२-८
४३ २-५
४३ ६-२२
४४
૧ ૨૩
४५
१-२५
४
i-१९
૪
१-३०
४७
१-२१
४७
३०
१-३५
1-31
२-८
२- २८
२-३६
१-२
१- २५
२-५
1-11
१-२७
1-32
XXXXXXX

શબ્દ
अगत्
वम्बूमः
युष्मदस्मर
વિડી
सम्भोपा
કારક પ્રણ
स्यादनी
पुत्रयत्
/ २१
मुख इव मुख अश्याधिके
लम्बकर्णाः समसयोबहु गङ्खादिभ्यः
ह्रख
યુક્ત ન હૈય
सिदयध्यञ्जने
बहुत्रिहि
द्धि+दश
हले वा
अपजाः
वदुखट्वक
પ્રથમ એ વ
મુળ છે જેનું
व्युध्धयर्था
४७
४८
४८
૪૯
५० १-१४
५० २-१८
પ
२-२८
૧૧
२-२५ भावाडत्या
પર १-३८
अपि+सि
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા
शुभ
ग्रामात्
प्रसूतः
सप्तमी
प्रात्राजीतू अपांखष्टा
क्वसु
धर्म:
वयं भूमः
युष्मदस्मद्
ભૂમિહી
सम्पन्नाः यवाः
સમાસ પ્રણ
સ્વાદિની
पुत्
3/२/६
मुख इव मुख अश्याधिके
समासयो हु गड्वादिभ्यः
ह्रस्व
મુસ્તહાય
सिदयन्यने
बहुविहिः
द्वि+दश
हले
अप्रजा:
बहुसद्वकः
प्रथमा मे. व.
મુખ છે જેનુ
व्युध्धयर्था
भावाऽत्यया
अधि+सि

Page #187

શુધ્ધિ
પત્રક
૧૭૧
१-२३
५४ वाटी અશુદ્ધ ५३ १-१७ उपकुम्भे उपकुम्म ५३११८ व्युद्धि । व्यूद्धि २-३२ પવને ની યવનેની
अर्थ मथ অর্থন ૫૬ ૧- शलमा -पतनि शलभा.प्रतन्ति ५८ २-२७ उपचर्मम उपचर्म उरचर्मम उपचर्म ६. २-३६ पत्येकमभि प्रत्येकमभि 61 1-1 शषवृत्ति दोषवृत्ति
मूलकेदश मूलकोपदंश
हित दिभिः हितादिभि. १२ २-२
यत्नजे
यत्नज
सपिषो सषिो १४ १-८ સે ળમાં શતિ સેળમાં શાંતિ ૬૫ ૧-૩૧ નિપતન નિપાત
अति स्तुत्य अति स्वतः ६७ २-५ वा उष्णे वा उण
ન્યૂજન વ્યંજન ७: 1- दी। ७॥ १-3 वीरश्चाने वीरश्चासो २-१. उपमेण
उपमेय ७८ २-२ द्धन्द्धः ७५ २-१ ઉપરાક્ત १५वस्त
निर्वतन्ते निवतन्ते ८. 1-31 भने विशेष नविशेष 1. २-33 कुक्कुज कुक्कुट ८. २-1 मातरोपितरौ मातरपितगै २-१४ अग्निषामो ॐग्नीषोमो
अग्निषे मौ अग्नीषोमो २१-१४ क्षुदजन्तु ८३ १-० छत्रेपाहनम्
छत्रोगनहम् ८४ 1-30 द्धन्द्ध ८४ २-२१
सन्य इ अन्य इ ८४ २-३२ घोऽत्
पोडत् चा ७/२/1०४ था ७२/1०४ २-31 अकाञआय अकलय ८६१-1 पुण्ठोऽग्रगे । प्रष्ठाःग्रो ८७ १-१८ युधिष्ठिरः युधिष्ठिरः
१६६६६६६६६६६६::::::
પૃષ્ઠ લીટી અશુધ્ધ
" १ ३२ [११] [१२] ८७ -२९ यजुप्पात्रम् यजुष्पात्रम् ८८ - दुर्वावणनम् दुर्वावनम् ૯૨ ૧-૩ प्रत्यास्तद्धि प्रत्ययास्तध्धित
ઉદાહરની ઉદાહરણની ६२ २-८ तस्ययेदम् तस्य इदम् ४२ २-13 यथामिहितम् यथाविहितम
नृपध संज्ञा वृष्ध संज्ञा ८६ १२७ धे ४३ १.३. गग।
ગગને ०. २-२४ वा 818 वा/te १.१ 1-14 काल्याणित कल्याणिन् १०१ १-२७ પ્રત્યે
પ્રત્ય
अनुशीतक अनुशतिक 1.1 २-६ जटकाया: चटकायाः १०२ २८ ५५८
૫૪૮ १०३ -२० न् ने. ण न् नो ण १.३ १-. माह कूलीनः माहाकुलीन महाकु,
महकु १.४ २-३१ સ ાવાવ સ જ્ઞાન 1.५ २-10 मातु मामा मातुः माता 1.५ २-३५ સફેદ રંગવું સફેદ રંગનું १० २-३४ केदारणां केदाराणां १०७ -११ गी-रथ गो-रथ १.७ २-३४ પર સિવાય પર સ્વ સિવાય 10k १४ आप्यम् षक्षे आप्पम् पक्षे ११०२-31 देवतार्थ प्रमा देवतार्थात्प्रथमा १२ १-२ दिनण दिन
શબ્દ તે શ દેને ११३२-२८ सिध्धनीयः सिध्धशेनी ११४ १-१ मपाच्यमु मपाच्या ૧૧ ૨-૯ 2 અને અને ११९ २-39/3८ + अम् + अम १८ १-२९ नास्तिकास्तिदयो नास्तिकास्तिकादया 16 १११ प्रमूत प्रभूत
१२० १-७ प्रायोऽव्यपस्य प्रायोऽव्ययस्य | १२२ १-८ ऽत्यतु डत्न्तु

Page #188

१७२
અભિનવ લઘુપ્રક્રિયા
શુધ્ધ
પૃષ્ઠ
લીટી
અશુદ્ધ
શુદ્ધ
, પૃષ્ઠ લીટી
અશુધ્ધ
तमट् सड्-रच्या
ब्रह्म
कोशेन ऊर्मिमान्
૧૨૨ ૧–૧૫ १.४ -४ १२४ १-१४ ૧૨૫ ૧ ૧૪ १२५ -२८ १२१ १-३४ १२६ २-२३ १२७ १२८ १२८ २-१८ ૧૨૯ ૧૯ १. ८ २-३५
१-२८ उ. २-२३
३. २-२४ ૧૩૧
૩૧ ૧-૨૩ ११ १-२८ ૧૩૧ ૨-૨૫ 1321-30 १३31- ७ ૧૩. ૨-૧૫
133 २-१५ १२-४
१३४२-12
अनेकस्वरात् इलू इन् नाद्धः આદિમાં निन्द्यः तम किम्
आम्न्य द्विः अ- नान्य द्विः
ब्रह्म ईनेध्वाम्तनो ईनेध्वात्मनः સી
ભવે बुदादेः बुधादेः +पृथुत्यम् = पृथुत्वम् नो रथाना स्था ही उन ही ऊ । न्तादेशः न्तादेश: સમાસાં સમાસમાં लेख अण ये लेख अणु ये
हेयेग लूबिहे लुरसहे तृपस्य तृप्रस्य अलगामी अलड्-गामी साप्तषदान साप्तपदीन् सूत्रने ईन सूत्रना ईन
વિસ્તૃત स थोगात् संयोगात् दधनद् दनिट नोड पदस्य नोऽदस् चाडस्य चाऽस्य अवयवात्तयद् अवयवाटू
13५ -८ 13५ १-२८ 1:७. 1-32 ૧૩૮ ૧- ૧ 13८ २-७८ १६८ 1-31 १९ २-१३ ४. २-१८
१-२१ १.२ २ ७८ १४२२-२५
1-1८ १४३ २-३० ૧૪૪ ૧-૧૭ १४४ २-७ १४४ २-२२ १४४ २-२८ १४५ 1-3७ १४५ २- .. 1४५ १४
२-११ १४६ २-१७
तमद् सखया कौशेन ऊर्मिमान अनेकरयरात् इल इन श्राध्धाः આદિમાં निन्धः तमप किम व्यष्ठ ७/४/३७ માળાવાળે कल्प
गेहेयम्
१४३
ज्येष्ठ
पदुदेश्य सकरादि अक आ अत सर्बादः कात्
७/४/३७ માળાવાળો कल्यप् इषद पटुदेश्या सकारादि (मधे) अक अत आ सर्वादः कात्
२
-

Page #189

દવ્ય સહાયક ઉપદેશક - પૂ. મુનિરાજશ્રી સુધર્મસાગરજી મ. સા. * ૧૯૧
જામનગર શહેરના વિવિધ ઉપાશ્રયો તથા મંડળો |
શ્રી વિંશાશ્રીમાળી તપગચ્છ જૈન સંઘ - જામનગર શ્રી ઓશવાળ વે. મુર્તિ જૈન સંઘ | પૂ. મુનિરાજશ્રી સુધર્મસાગરજી મ. સા. પોપટલાલ ધારશીભાઈ જૈન બેડી ગ
હુ. નગીનભાઇ શ્રી શાનિત ભુવન જૈન દહેરાસર – ઉપાશ્રય | પૂ. આ. દેવશ્રી જિનેન્દ્રસૂરિજી મ. સા. શ્રી મોરારીબાગ શ્રાવિકા ઉપાશ્રય – જ્ઞાન ભાતું | પૂ સાધ્વી શ્રી લાવણ્યશ્રીજી મા તીચંદ્ર હેમરાજ ધર્મશાળા – કુલબાઇના | , , નિરૂપમાશ્રીજી તથા
ડેલા ઉપાશ્રય – જ્ઞાન ખાતું | ક , નિલપદ્માશ્રીજી શ્રી જૈન દર્શક ઉપાસક સંઘ
| પૂ. મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજી મ. સા. છે, અચલગચ્છ શ્રાવિકા જ ન ઉપાશ્રય છે સામવીશ્રી વસંતશ્રીજી કે, સ્થાનકવાસી જૈન સંઘ
35 જનકમુનિજી મ. સા. છગનલાલ જાદવજી દોશી સ્થા. જૈન ઉપાશ્રય , મહાસતીજી ધનકુંવરબાઈ સ્વામી શ્રી શ્રી ફળી મિત્ર મંડળ
શ્રી વિતરાગ મિત્ર મંડળ , ઘંટાકર્ણ મહાવીર યાત્રા મંડળ ,, પાર્વ મિત્ર મંડળ કે, પાર્શ્વ મહિલા મંડળ
, વિચક્ષણ મહિલા મંડળ શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છ જૈન સંઘ ટ્રસ્ટી મંડળ - જામનગર,
શ્રી ભાનકુમાર મગનલાલ દોશી – પ્રમુખશ્રી જે-તીલાલ લક્ષ્મીચંદ મહેતા – ઉપપ્રમુખ સુખલાલ અમૃતલાલ મહેતા – સેક્રેટરી દેશી પોપટલાલ હીરાચંદ હ. ઈન્દુભાઇ
હ. અરૂણભાઇ તથા ગુણવંતભાઇ મહેતા પરસેત બ મુલજી હ. જયસુખભાઇ | અફીણ નવલચંદ ખેંગારભાઈ મહેતા છે. બી (વિક્રમ)
મહેતા હરકીશન પોપટલાલ સુતરીયા રમણીકલાલ સવજીભાઇ (અશાક) વોરા રતિલાલ ચુનિલાલ – વિજય મહેતા ભોગીલાલ મણીલાલ
ભણશાલી હઠીસંગ ટોકરશી હ ચંદ્રકાંત (ભારત) મહેતા બુદ્ધિલાલ રણછોડ (શાંતિલાલ) પાટલીયા મણીલાલ ઝવેરચંદ સમરતબેન કુલચંદ ફેફરીયા – જેવંતલાલ તપસ્વિની વનિતાબેનના સ્મરણાર્થે વોરા ભગવાનજી મુલજી
– સંઘવી સેવંતીલાલ વિઠલજી વોરા લક્ષમીચંદ ખેતશી – હ. ચુનિલાલ ખજુરીયા હરખલાલ નારણજી.

Page #190

અભિવન લઘુપ્રક્રિયા
FFFF૮૪૪૪૪૪૪#FFFF%83%9FFFF ###FFFFEB%%########### #xxwwww શું જામનગર શહેરના ભાઈ બહેને તરફથીઆવેલ સહાય છે
Fri૪૪૪૪૪FFFFકxxxxx x xxx8FREE*****#FFFFF******* ***** કોકિલાબેન પ્રભુલાલ શેઠનો મતમાં.. હ. ભાનભાઈ હોશી તંબાલી ત્રિભોવનદાસ તેજપાલ હ હેમતભાઇ વોરા દુર્લભજી કાલીદાસ પાટલીયા અરૂણાબેન શરદચંદ્ર
૧ સુશ્રાવક હ. વિનુભાઇ વોરા પાટલીયા ઉ મંલાબેન સુભાષચંદ્ર
મહેતા ગુલાબરાય જેસંગલાલ . રજવંતીબેન મહેતા નરભેરામ વસનજી હ. ઇ-દુભાઈ
શેઠ કાંતિલાલ પ્રજામ મહેતા શૈલેષ છાયાલાલ
કુંડલીઆ ચુનીલાલ લધુભાઇ શાહ પારશીભાઈ ચત્રભૂજ
મહેતા બુદ્ધિલાલ રણછોડ હ રમેશભાઇ ૧ સુશ્રાવક હ. સવિતાબેન
સુતરીયા કમળાબેન છબીલદાસ હ. હસુભાઈ સુતરીયા મનસુખલાલ છગનલાલ
પરા ગુલાબચંદ શાહ નિપૂણાબેન
મહેતા પ્રીતમલાલ હરજીવનદાસ વસ વ્રજલાલ વિલજી હું કાંતાબેન ઝવેરી સુમતિલાલ મોહનલાલ હ. રંજનબેન ચંદુલાલ માધવજી.
સેલાણું ફુલચંદ ચાંપશી ચંદુલાલ રામજી મહેતા
મહેતા પોપટલાલ હેમચદ હ. અમૃતભાઈ મહેતા પ્રભુલાલ રામજી હ. જલુબેન મહેતા હિરલ અશોકકુમાર નગીનદાસ વિઠલજી વસા
ક૯પના એસ, માધાણ 4. સમુબેનના સ્મરણાર્થે હ. શાંતાબેન સ્વ. રાખી એચ વોરા દલાલ બીપીનચંદ્ર ભગવાનજી
રતિલાલ અમૃતલાલ મહેતા સુતરીયા શશીકાંત છગનલાલ
ઠક્કર કાંતિલાલ લક્ષ્મીચંદ મહેતા ગોવિંદલાલ જેસંગભાઈ હ. જગદીશ કકર તારાબહેન કાંતિલાલ વોરા લાલચંદ કપૂરચંદ
ઠક્કર દિનેશચંદ્ર કાંતિલાલ ચંદ્રપ્રભાબેનની સ્મૃતિમાં હ. પંકજ દોશી ઠક્કર દિવ્યાબહેન દિનેશચંદ્ર પંચારા હસમુખભાઈ
ઠક્કર સેજલ દિનેશચંદ્ર સેલાણું વિનોદરાય
ઠક્કર શ્રેયાંસ દિનેશચંદ્ર સમીરકુમાર શાહ
સોલાણું હંસાબહેન અનીલકુમાર કામદાર નવલચંદ અમરચંદ હ. મુક્તાબેન દોશી ઇલાબહેન અરૂણકુમાર મહેતા ચંદુલાલ લક્ષ્મીચંદ
વોરા જેવંતલાલ કપૂરચંદ મહેતા રતિલાલ માવજી
એક સુશ્રાવક – હ. દિનેશભાઈ હિંમતલાલ ઝવેરચંદ
વિરા કેરાલાલ સેમચંદ હ. જયાબેન મહેતા જયંતિલાલ ઝીણબાઈ હ. ડો. અમિત સુતરીયા છબીલદાસ રણછોડભાઈ ભણશાલી મનસુખલાલ છગનલાલ
હાથીભાઈ વસરામશે. રાજીવકુમાર ઠક્કર જીવરાજ જગજીવન
મહેતા ભવસુખલાલ લક્ષ્મીચંદ કંડલીયા ચીમનલાલ લધુભાઇ
એક સુશ્રાવક – હ. ભાવિક દોશી મકીમ કલ્યાણજી અમરશી હ શાંતાબેન | શેઠ નેણશી રવજી હ. વસંતભાઈ

Page #191

દ્રવ્ય સહાયક
દલાલ ડસાલાલ હંસરાજ
જયાબેન ચુનીભાઇ ખીર રામવાળા એક સુશ્રાવિકા - હ. તારાબહેન
કે. એચ. મહેતા રૂમણુંબેન ચમનલાલ
મહેતા પ્રભુદાસ વિલજી વિર લમી દાસ મનમોહનદાસ
મકીમ નટવરલાલ સેમચંદ મહેતા આ દજી શામજીના પુત્રવધુ –
પારેખ હીરાભાઈ જીવરાજ વિજ્યાબેનના સ્મરણાર્થે હ. જેતિભાઈ | સંઘવી મનસુખભાઈ વિલ હ. ભરતકુમાર પૂ. પ્રધાન વિજયજી મ.સા. ના ૬૮ ઉપવાસ ! કદઇ રતિભાઈ કરશનજી હ. ચમનલાલ નિમિતે ઝવેરી મનસુખલાલ ચુનીલાલ હ. કિર ૧ સુશ્રાવિકા હ મંજુબેન સુખડીયા ઓધવજીભાઇ તથા લાભકુંવર... ઠક્કર મનસુખભાઇ ગલાલચંદ
બેનના વર્ષીતપ નિમિતે આર. એમ. દોશી સુતરીયા રણછોડ નેમચંદ..હ. છેલભાઈ
એફ. એમ. દોશી ઝવેરી જયંતિલાલ છગનલાલના સ્મરણાર્થે
કે. ડી. કેકારી હ. વિજયાબેન
વી, એન. શાહ મનસુખભાઇ કુંડલીયાના સ્મરણાર્થે
એચ. એન. મહેતા હ. સતીષભાઈ કંડલીયા
{ ડી. કે. સુતરીયા કંચનબેન મનસુખભાઇ કુંડલીયા હ. ભાનુબેન મહેતા રતિલાલ પોપટલાલ હ. વિનુભાઈ મગનલાલ મલકચંદ સંઘવી
છે , જમનાદાસ રામજી મનહરલાલ જગજીવન ઝવેરી
- સુતરીયા રમણીકલાલ છગનલાલ શેઠ આણંદલાલ પ્રજારામ હ વનિતાબહેન
છે કોઈ બાબુલાલ જેઠાલાલ હ. વિજ્યાબેન એ. કે. ગુલગુલીયા
મહેતા કમલચંદ ખેતશી કુંડલીયા ધીરજલાલ ચુનીલાલ તરફથી.
૧ સુશ્રાવક હ. કમળાબેન ચિ મિના લગ્ન પ્રસંગે
કંદોઇ મનસુખભાઈ રતિભાઇના મરણાર્થે પૂ સાધી શ્રી રાજેન્દ્રશ્રીજીની ૧૦૦ ઓળીની ! વોરા ઇદ્રલાલ મણુભાઈ પૂર્ણાહુતિ નિમિતે શાહ માણેકલાલ પોપટલાલ પારેખ દિનેશચંદ્ર મગનભાઈ મહેતા ચુનીલાલ વિઠલજી હ. કંચનબેન
શેઠ પદમશી રવજી હ. જવાહર સુતરીયા પ્રાણલાલ છગનલાલ
| વકીલ પ્રવિણભાઈ એસ. દોઢિયા મહેતા વિજ્યાબેન રંગીલદાસ
મહેન્દ્ર એમ. સંઘવી , ચંચીબેન જયંતિલાલ
{ પ્રવિણભાઇ દોશી રિસિકભાઇ દીપચંદ
સી. આ શાહ ભણશાલી મગનભાઇ હીરાચંદ હ, હેમતભાઈ
દમયંતિબેન રતિભાઈ સંઘવી
શેઠ મંજુલાબેન રમેશચંદ્ર દોશી મનસુખભાઈ પાનાચંદ મકીમ પ્રભુલાલ છગનલાલ તથા મુક્તિદૂત ગ્રાહક
સ્વ. મકી મ (મહેતા) જેસંગભાઈ ગોપાલજી ન પ૩૯ તથા મકીમ શ્રદ્ધા જયેન્દ્રકુમાર
હ, પ્રવિણભાઇ મહેતા પોપટભાઇ સોમચંદ
,, હાહીબેન જેસંગભાઈ
1 * મકમ મહેતા પ્રવિણચંદ્ર , શાહ માણેકલાલ પોપટલાલ
:; ૧ સુશ્રાવક હ. ગુણવંતભાઈ
, , સુશીલાબેન પ્રવિણચંદ્ર વસ પ્રભુદાસ પ્રાગજી હ. ધીરજન
છે , કમલ વિરા શાંતિભાઈ ખેંગારભાઈ હ. કીરીટકુમાર
s' s ; ધમેન્દ્ર x y1 : પ્રજ્ઞા કમલકુમાર

Page #192

૧૯૪
મહેતા જયતિભાઈ પાપભાઈ બાબુભાઈ ત્રિભાવનદાસ પ્રભુભાઇ લક્ષ્મીચંદ સાલાણી હરકીશન પોપટલાલ
૫. આયાર્યાદિ મુનિરાજોના ઉપદેશથી આવેલ સહાય
દ્રવ્ય સહાયક
પ્રેરક ઉપદેશક
પૂ. આ. ઠેલ મેરૂપ્રભસૂરિજી
ગામ
શ્રી આદિશ્વરમહારાજ જૈન દેરાસર એન્ડ ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ · મુંબઇ એક સહસ્થ હું. ફૂલચંદ એારડીયા અમરીષભાઇ, અનેાપંચદ્રભાઇ, તથા હર્ષભાઇ
""
ઘાટકોપર મુબઇ
સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથ જન
મુંબઇ ચાપાટી
અમદાવાદ
ઇચલકર જી
દેરાસર ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ ખાનપુર જનસ ઘ શ્રી વાડીલાલ સારાભાઇ ટ્રસ્ટ પ્રાર્થના સમાજ શ્રા ધો. મૂર્તિ જન સઘ ચિતામણી પાર્શ્વનાથ જન સંઘ પાડીવ નેમિનાથ જ ન શ્વે. તીર્થં ચુનીલાલ ડાહ્યાભાઈ નગીનદાસ ચુનિલાલ કાંતિલાલ ડાયાભાઇ મશરૂવાળા શ્રી બાહુસુમાહુ શ્રમણ વૈયાવચ્ચ ટ્રસ્ટ
ફાલના કીસુમુ-આફ્રિકા
જામન
પાટણ
અમદાવાદ
પાદરલી
ખેડા
શ્રી શ્વે. મૂર્તિ જૈન સઘ
ભારત આટા વિસ
શ્રીગાડીજી પાર્શ્વનાથ ટેમ્પલ ટ્રસ્ટ-પૂના શાંતિલાલ ડી. શાહુ વિશાશ્રીમાળી જૈન સઘ
જયનગર સ્મૃતિ. શ્વે. જૈન સાંઘ વાપી
શ્રી
ઊંઝા
,,
,,
53
ઝીંઝુવાડા શ્રી વિશા, શ્વે. મુતિ જૈન સંઘ જોરાવનગર વિશા આસવાળ જૈન મહાજન નાની ખાખર આદિનાથ ભગવાન ભાર પેઢી ધાણેરાવ
11

17
ખંભાત
એરસદ
"
સ્વ. મુકતાબેન ઝવેચંદ સતાકબેન ઝવેરચંદ
::
59
'.
31
તથા
પ્
પં ઇન્ડ્રસેર્નાથજયજી મ.સા
પૂ આ. દેવબા વિજય ભુવનભાનુસૂરિજી
રૂચકચદ્રસૂરિજી
""
,
33
*
ઝવેરચદ્ર ખીમજી
શાન્તાબેન મણીપલ
13
વિનયચંદ્ર સૂચ્છિ મ.સા. અભયદેવ સૂરિજી મ.સા. અભયસાગરજી ”િ.
પન્યાસજી
૬. અભ્યુદયસાગરજી પૂ.પ શ્રી નવરત્ન સાગચ્છ તથા પૂ. મુનિ મુકિત નસાગર સન્યાસ હું પ્રભવિજય ર્માણ. ન દેવસાગજી તથા તેમના
33
શિષ્ય પૂ. મુનિશ્રીચ કીતિ સાગરજી મ.સા.
પૂ
ચક્રસેનવિજયજી
મણિવ જીતેન્દ્ર સાગરજી તથા મુનિ શ્રી પુન્યપાલ સાગર્થ પૂ. મુનિશ્રી રત્નભૂષણ તથા કુલભૂષણ વિજયજી નયશેખરસાગરજી તથા
',
..
FI
'
',
',
'
""
અભિવન લઘુપ્રક્રિયા
27
'
પૂ. મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી
જીનચંદ્રજી

''
'
મિત્રાન સૂરિજી
પ્રદ્યોતન સૂશીલ
સામશેખર સાગરજી મુનિચંદ્ન વિજયજી
33

Page #193

દ્રવ્ય સહ્રાયકો
૧, સુશ્રાવક
શ્રી ઝવેરચંદુ પ્રતાપચ'દ સુપા
જિતેષકુમાર નગીનદાસ શ્રી જૈન વે. મુતિ સઘ ચાણસ્મા જૈન સંઘ
જૈન શ્વે. મૂતિ સઘ ૧. સુશ્રાવિકા
પાણ નાથ જૈનસ ઘ વાલકેશ્વર. મુંબઇ
નખના
રોડ નલાલ ગોવિંદ્રજી ચીમનલાલ માહુનલાલ પ્રભુલાલ ગાસલજી
પૂ. સાધ્યોજી મ. ના ઉપદેશથી આવેલ સહાય
શ્રી ભીડભજન પાર્શ્વનાથ જેત શ્વે મુર્તિ સંઘ શ્રી જેન વે. પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પેઢી રીડ
મમેન તથા સુશીલાબેન ૧. સુશ્રાવિકા ગુણીબેન વિનોદચંદ્ર વેારા ઉપેન્દ્રકુમાર સેવતિલાલ
૧. મુશ્રાવક
વેરા જાસુદબેન રમણલાલ સંઘવી પ્રમેશકુમાર રાજેન્દ્રકુમાર સરસપુર જન સ`ઘ
ચંદુલાલ દલસુખભાઇ

શ્રી આરાધના ભુવન ભીવંડી જન સઘ પૂ. સાધ્વીશ્ર ગુÌદયાત્રીજીના શિષ્યા ભીડી (થાણા) | પૂ. સાવીશ્રી સુનયજ્ઞાશ્રીજી
૧. સુશ્રાવિકા
શિવાના
ગુણેદાશ્રીજી તથા મનાગુપ્તશ્રીજી
શ્રી જૈન શ્વે. મૂતિ' સંઘ
વેરાવળ
ગુણાશ્ર્ચાશ્રીજી તથા
કલ્પલતાશ્રીજી
મંછુ દીપચંદ્રની ધમશાળા જ્ઞાન ખાતું સુરત મણીયારના ઉપાશ્રયનું
રાધનપુર
"J
નમા 35
ચાણસ્મા પૂ. ભકિતસ્રીજના સમુદાયના પૂ આ. વિજય સુબાધસૂરિજીના શિષ્ય પૂ શાંતિચંદ્રવિજયજી મ.
પ્રતાપગઢ
વિજાપુર
નીશ્ચ પૂ. સાધ્યોશ્રી ચારૂન્નતા શ્રીજી
ઔર ગામાદ
મહુવા
ચલા
પાલીતાણા
પૂ. મુનિશ્રી નરચ દ્રવિજયજી રવીન્દ્રસાગરજી મ.સા.
,,
35
મુંબઇ
અમદાવાદ
,,
''
',
.ܶ
3
37
J
"
1
""
23
""
..
31
"T
"o
"
73
**
93
..
'
50
"3
**
39
21
*
*
=3
અભયરત્ન વિજયજી ભદ્રબાહુ વિજયજી
12
83
P

મૃગેશ્રીજી નિરજના જી નિત્થાન દ્રશ્રીજી
આખાનશ્રીજી પ્રમાશ્રીજીના શિષ્યા સુમિત્રાશ્રીજી
પ્રશમનાશ્રીજી શશીપ્રભાશ્રીજી
સૂર્ય પ્રભાથીજીના શિષ્યા પ્રભજનાશ્રીજી નિરૂજાશ્રીજી તથા માક્ષજ્ઞાશ્રીજી
તથા યજ્ઞાશ્રીજી
""
૧૯૫
રાજપ્રજ્ઞાશ્રીજી
39
કલયાત્રીજી
લલિતપ્રભાથીજી પ્રવિણાશ્રીજી

Page #194

૧૯ ૬
શાહુ કંચનમેન જયંતિલાલ શાંતાબેન ભાગીલાલ વલેટવાળા અક સુશ્રાવિકા બહેન
33
બહેનેાનુ જ્ઞાનખાતુ સૂર્યાબહેન બાબુલાલ
રતનબેન વિજયકુમાર શેઠ
(૧) મીઠાભાઇ કલ્યાણચંદ પેઢી (૨) વૃજલાલ હરીલાલ બનાના ઉપાશ્રય, કિર્તિકુમાર વાડીલાલ શાહુ
હેન્દ્રકુમાર ધૂળાલાલ શ્રીમતી અરૂણાબેન હરીયા
બિન્દુબહેન પ્રદીપકુમાર નીતાબહેન શૈલેશકુમાર બિન્દેશ નગીનદાસ શાહ શરદકુમાર ભાગીલાલ પરીખ સંજયકુમાર શશીકાન્ત
અફીણી કાંતિલાલ માણેકચ
રભામેન
કલાવ તિ કાંતિલાલ નયનાબેન બીપીનકુમાર
મહેતા મનસુખલાલ લક્ષ્મીચ ંદ ઝવેરી હીરાકુ વરખેત મનસુખલાલ
33
અમદાવાદ
,
સ્વ. મલબહેન ચુનીલાલ કિસુમુ-આફ્રિકા
મંજુબેન નગીનદાસ (૧) રશ્મિબહેન જિતેશકુમાર (૨) પ્રતિક
જિતેશકુમાર
પ્રભુલાલ આણંદજી મહેતા વેારા માનકુવર હેમતલાલ
મધુકાન્ત
,,

,,
33
જૈન સધ રાજમહે
ઉ
બાલાપુર
કપડવ`જ
*
જામનગર
જામનગર
જામનગર
33
લંડન
મુંબઇ
જામનગર
અમદાવાદ
33
જામનગર
,,
વેારા પ્રભુલાલ હરખચંદ મહેતા ધમેન્દ્ર લધુભાઇના સ્મરણ થ હુ. ભારતીબહેન
ઢાશી માહનલાલ પ્રાગજી હું. મહેન્દ્ર +,
,,
27
""
:;
"3
""
כ
ܕ
3"
પૂર્ણ પ્રજ્ઞાશ્રીજી
',
પૂ. સાધ્વીજી માહુતાશ્રી
માવતાશ્રીજી પુષ્પદન્તાશ્રીજી
હું વલ્યશ્રીજી તથા
ભવ્યાત શ્રીજી ભવ્યાનદશ્રીજી
13
''
''
33
**
71
''
""
',
""
''
1.
לי
3
,,
15
,"
""
"3
'
53
91
,,
33
""
::
*.
અભિનવ લધુપ્રક્રિયા

અન તપૂર્ણાથીજી તથા અન ત દશિતાશ્રીજી કર્માશ્રીજી વિદ્યુતપ્રભાથાજી તથા અમીરસાશ્રીજી
જયશ્રીજી
લાવણ્યશ્રીજી સૌયશાશ્રીજી
દ્વિતજ્ઞાશ્રીજી
કનકપ્રભાશ્રીજી શુભાયાત્રીજી મૃદુતાશ્રીજી અમીવર્ષાશ્રીજીના ૮૫ મી આળીના પારણા નિમિત્તે મેાક્ષાન દશ્રીજી
હેતશ્રીજી (જામનગરવાળા) ના પ્રશિષ્યા પૂ. સાધ્વીશ્રી લાવણ્યશ્રીજી
ચંદ્રાનનશ્રીજી
ગુણાશ્રીજી દિવ્યયશાશ્રીજી મેરૂશીલાશ્રીજી
સુતારાશ્રીજી
જયપ્રભાથીજી તથા પુન્યપ્રભાશ્રીજી ભાવિતરત્નાશ્રીજી કે રવપ્રજ્ઞાશ્રીજી કલ્પપ્રજ્ઞામીજી

Page #195

૧૯૭
દવ્ય સહાયક દલાલ લાલજી રામજી હ. બાબુભાઈ જામનગર | પૂ. સા વીશ્રી પુન્યવર્ધનાશ્રીજી મહેતા લધુભાઈ માણેકચંદ એન્ડ સન્સ ,
અમીરસાશ્રીજી
પ્રવિણ શ્રીજીના શિષ્યા શાહ માણેકલાલ પોપટલાલ
રાજેન્દ્રશ્રીજી વિારા દીપકકુમાર જેવતલાલ
મહાસતીજી મધુબાઇ સ્વામી વારીયા શિવકુવરબેન મોહનલાલ
મંજુલાબાઈ સ્વામી હ. દલપતભાઈ
૫. મનરાજ શ્રી દીપરત્નસાગરજીની પ્રેરણાથી આવેલ સહાય શ્રી ચંદ્રપ્રભુ જૈન દેરા. ટ્રસ્ટ સંઘના શેભનાબેન મહેશકુમાર
અમદાવાદ
પરીખ લાલભાઈ લલ્લુભાઈ પારેખ વેલજીભાઈ ખીમજીભાઈ
આરાધક સુશ્રાવકો
મહુવા હ. છગનભાઇ
ઠક્કર નવલબેન લક્ષ્મીચંદ
જામનગર કિરણ પ્રવિણચંદ્ર
સંઘવી હરિલાલ દીપચંદ ઉષાબેન રમેશચંદ્ર
૧. સુશ્રાવક હ. વિનોદરાય પ્રભાબેન ડાહ્યાલાલ
મહેતા શશીકાન્ત છગનલાલ ભાવનગર દિલીપકુમાર કાંતિલાલ મહેતા
સુષમા દેઢિયા
નખત્રાણા 1 જામનગર સિવાયના અન્ય ગામના સહાયક ૫. મનરાજ શ્રી સંઘર્મસાગરજીની પ્રેરણાથી નાનપુરા જૈન સંઘ
સુરત | શાહ સંજયકુમાર જયંતિલાલ નવસારી હરિપુરા જૈન સંઘ
સુરત ગિરીશભાઇ ધનજીભાઈ નાગડા શિરપુર આદીશ્વર ભગવાન જનદેરાસર ટ્રસ્ટ કઠોર એસ. કે. મહેતા હંસાબેનની શ્રી છે. મૂર્તિ. જૈન સંઘ શિવાંગ જ્ઞાનપંચમીની આરાધના નિમિત્તે રાજકોટ ભાયાણી ચંદુલાલ નવલચંદ.
શ્રી મુનિ સુવ્રત સ્વામિ જેન બહેનોનું જ્ઞાનખાતુ હ. શાંતિભાઇ ભંડાર | દેરાસર પેઢી
ભરૂચ શ્રી તપગચ્છ જૈન સંધ
શેઠ ગોવિંદજી ડોસાભાઈ હ. જસુભાઇ. અલીયાબાડા | હ. અશોકભાઈ
ઔરંગાબાદ મહેતા મુકુંદ કે.
શ્રી . મુતિ જન સંઘ સુલતાનપુર મોહનદાસ જીવણદાસ
બુલઢાણ છોટાલાલ વનમાળીદાસ જેકુંવરબેન નથુભાઈ ભાણવ૮| દયાળજીભાઈ
જામવણથલી પ્રેમચંદ કચરાભાઇ
શ્રી વાસુ પૂજ્ય સ્વામિ જૈન જય તિલાલ ડાહ્યાભાઇ
દેરાસર સંઘ
આરંભડા મહેતા જેસંગલાલ પાનાચંદ
મહેન્દ્ર પી સોલાણી
વાંકાનેર દિનેશચંદ્ર તારાચંદ
માંગરોળ | સિદ્ધ ક્ષેત્ર મોટી ટોળી પાલીતાણા રસિકલાલ અમીલાલ પારેખ
૧ સદ્દગૃહસ્થ હ. દિનેશભાઇ રાજકોટ સંઘવી પ્રવિણકુમાર અમૃતલાલ રાજકેટ | શાહ ઉમે લાલ મનજી
સાંગલી

Page #196

૧૯૮
અભિનવ લધુ પ્રક્રિયા હેમીબેન સાકરલાલ
ભાવનગર શ્રી આરાધના ધામ હ. જયંતિભાઈ, સિંહણ સી. જે. મહેતા
ચીનુભાઈ પી. શાહ પ્રમીલાબેનના જયાબેન સી. મહેતા
માસક્ષમણ નિમિત્તે
લુણાવાડા સંજયભાઈ સી. મહેતા
રામચંદ ગેવિંદજી-સુશીલાબેન તથા હેમાબહેન એસ. મહેતા
સીમાના ૧૬ ઉપવાસ નિમિત્તે અમરાવતી અલપા એસ. મહેતા
નટવરલાલ રતીલાલ
ઉપલેટા નરેદ્રકુમાર સુપડાસા
બાલાપુરી ચંદ્રકાન્ત શામજી રવિન્દ્રકુમાર મી દુલાલ
અમૃતલાલ મોતીલાલ લલિતકુમાર વ્રજલાલ જેતપુર
અમદાવાદંબા સહાયક શ્રી ખુશાલભુવન જૈન સંઘ હ. મહેન્દ્રભાઇ | શાહ ચંદુલાલ ફુલચંદ શ્રી વિશ્વનંદિકર જૈન સંઘ -
,, મણીબેન ચંદુલાલ બચુભાઈ ભગુભાઇ હ. મહેન્દ્રભાઈ
+ અમૃ બ 5, સી. કે. શાહ
વ, અજિતભાઇ
, સુવર્ણાબેન અમૂલખભાઈ પન્નાલાલ જમનાદાસ સુતરીયા
,, ડીમપલના સ્મરણાર્થે હ. તેજલ દક્ષાબેન રમણલાલ ધીયા પિોપટલાલ રવચંદ
કમલેશકુમાર લાલજી દોશી છોટાલાલ નરશીદાસ
ચંદ્રકાંત શાંતિલાલ ખડાયતા લવારની પોળ જૈન ઉપાશ્રય હ. જવાનમલજી પદમશી કેવળદાસ મહેતા
મુંબઈના સહાયકો રમણલાલ છગનલાલ હ. જસવંતીબેન કચનબેન શાંતિલાલ હ. અમરીશભાઈ ઝવેરી રમેશચંદ્ર શાંતિલાલ
તથા પ્રફુલાબેન .. સુલોચનાબેન
ચુનીલાલ વિઠલ્લજી હ. કંચનબેન સુવર્ણાબેન અમરકુમાર
હર્ષદરાય જીવનલાલ શ્રેફ રતિલાલ મગનલાલ
પટણી સુરેશચ ૮ ગુલાબચંદ , અજીતકુમાર રતિલાલ
શાહ મહેશકુમાર જયંતિલાલ ઝવેરી ધીરજલાલ મગનલાલ
શાહ નિર જન હરિલાલ મહા વીરનગર. મૂર્તિ. જૈન સાધ-બાબુભાઇ કાંતિલાલ ભાચંદ કામદાર નેમચંદ તથા ધીરજલાલ જગજીવનદાસ લસુખભાઈ ચત્રભુજ ટોલીયા ધીરજબેન નાગરદાસ
ડાહીબેન મનસુખલાલ વિરા નિસ્પૃહી તપસ્વી ૫ ૫ સુશી લસાગછની જીવનની આરાધનાની અનુમદિનાથે
મહુવાના સહાયકો દોશી નરેનમદાસ ગીરધરલાલ
બાબુલાલ દેવચંદ ગાંધી લીલાવંતીબેન નરોતમદાસ
ચારૂબેન મહેન્દ્રકુમાર વસંતરાય નતમદાસ
કેયુર મહેન્દ્રકુમાર મહેન્દ્રકુમાર નરોતમદાસ
સોનલ મહેન્દ્રકુમાર

Page #197

દ્રવ્ય સહકા
નાગદાન દૈવચંદ ગાંધી મનસુખલાલ દેવચંદ ગાંધી રૂપલ હેન્દ્રકુમાર પારસ લેાથ સ્ટા
વાસા નાનચંદ લક્ષ્મીચંદ છગનલાલ કમળશી દાશી હિંમતલાલ પ્રીતમલાલ આસવાળ ચુનીલાલ હુંસરાજ દેાશી
પોરબંદરના
શાહ નિ વામન મનસુખલાલ ગળ પાનાથ મંડળ ડાસાણી જમનાદાસ જગજીવન ૧ સુશ્રાવિકા હું. જગુભાઈ સુડીયા મોહનલાલ ધરમશી ભાણીબેન વીરચં ૧ સુશ્રાવિકા હું. ભાણીબેન શાહુ નિલાબેન ચંદુલાલ
ગોંડલના
શ્રી તપગચ્છ જૈન સઘ
કાંતિલાલ દેવકરણ દાશી હું. મજીલાક્ષેત
અચ. કે. વારા
જટાશકર માનસગ દાબડીયા ચદ્રિકાએન દરાય વારા નગીનદાસ નીમચંદ્ર સંઘવી જીગીષા હ દરાય વેરા નીલેશ જયંતિલાલ દીચદ દાગેદર મહેતા મુક્તાએન નવલચ, કાહારી
રૂા. પાંચ કે તેથી વધુ..

વસંતરાય ડાહ્યાભાઈ ઢાશી અરવિંદભાઇ ઢારાવાલા શાહુ દલીચંદ હીરાચદ જયંતિલાલ ભાયચ હર્ષદરાય દી રાય શ્રી વર્ધમાન ગ્રુપ આરાધક સુશ્રાવિકાઓ સહાયકો
શાહુ તરલાબેન પ્રવિણચંદ્ર
""
કલાબેન હરકીશનદાસ કુમુદબેન બેગીલાલ પ્રભાત મેડીકલ સ્ટાર
""
કોઠારી તેજસ નવલાલ પ્રેમિલાબેન
શાંતાબેન કારડીયા
ધીરજલાલ વનમાળીદાસ
સહાયકો
જસુભાઇ કારી
ચંદુભાઇ કોઠારી
ટાલાલ મહાસુખભાઈ શેઠ
નગીનભાઇ ગાડા
કાંતિભાઇ આશા
કાંતિભાઇ મહેતા
જયંતિલાલ જસરાજ ગાહા મણીયાર જયંતિલાલ ભગવાનજી સઘવી હેમતલાલ પાનાચ
દ્રવ્ય સહાય કરનારની નામાવલી સમાપ્ત

૧૯૯૯

Page #198

માત્ર ચાર વર્ષના દીક્ષા પર્યાયમાં આ ગ્રન્થ અનુવાદ અને સંપાદન કરનાર .....
५. ५. मुनि
श्री हीरसागर (M. Com; M.Ed.)
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां
जानन्ति ते किमपि तान्प्रति नैष यत्नः । उत्त्पत्त्स्यते मम तु कोऽपि समानधर्मा
कालो ह्ययं निरवधि विपुला च पृथ्वी ॥ २. videomorrowstortoornimanawwwoo00000000000000 संतोऽप्यसंतोऽपि कृति परस्य
श्रुत्वा शिरः स्वंपरिधूनयन्ति । पूर्वेऽत्र चित्रादपरे त्वरूच्या
कथं त्विदं चर्मदृशो विदन्ति ।

Page #199

Page #200
- - - મોક્ષ પ્રાપ્તિ સમ્યક ચારિત્ર: નિર્મલ બોધ | અ બિહાર censaei silo કિરિ પન્નણ શ્રë પ્રકાશગ PATACA SCREENelibrary.org