________________
યોગલક્ષણદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૧
અતિપ્રસક્ત એવા=અતિવ્યાપ્તિ દોષથી રહિત એવા, નિરુક્તાર્થના પણ=વ્યુત્પત્તિઅર્થના પણ, લક્ષણપણાનો અપાય છે=લક્ષણ સંગત છે. [૧]
નવતર્થસ્થT' અહીં ‘પ' થી એ કહેવું છે કે અનતિપ્રસક્ત એવો અનિરુક્તાર્થ તો લક્ષણ થઈ શકે પણ અનતિપ્રસન્ન એવો નિરુક્તાર્થ પણ લક્ષણ થઈ શકે. ભાવાર્થ :યોગનું લક્ષણ :
યોગીઓ મોક્ષ માટે સાધના કરે છે, તે સાધનાને લોકમાં યોગ કહેવાય છે અને પ્રવચનમાં પણ યોગ કહેવાય છે.
તેથી એ ફલિત થાય કે જે સાધના મોક્ષની સાથે આત્માને યોજન કરે તે યોગ કહેવાય. તેથી આ વ્યુત્પત્તિને આશ્રયીને યોગનું લક્ષણ એ પ્રાપ્ત થાય કે મોક્ષનો જે મુખ્ય હેતુ હોય, તે મુખ્ય હેતુ કાર્યને અનુકૂળ વ્યાપાર કરતો હોય, તે વ્યાપાર મોક્ષની સાથે યોજનાર છે, અને તેમાં રહેલી વ્યાપારતા યોગનું લક્ષણ છે.
અહીં મોક્ષનો મુખ્ય હેતુ જીવમાં વર્તતો ચરમાવર્તભાવી ભવ્યત્વરૂપ ભાવ છે, તે ભાવ જ ઉચિત ક્રિયાના નિમિત્તથી મોક્ષને અનુકૂળ ઉત્તરોત્તર પરિણામવાળો થાય છે, તે ભવ્યત્વનો પરિપાક છે; તે પરિપાક પામતું ભવ્યત્વ જ યોગ છે, અને તે પરિપાકને કરનારી ઉચિત ક્રિયાઓ પણ વ્યવહારનયથી યોગ છે.
જેમ યોગ્ય જીવ શાસ્ત્રવચનાનુસાર ચતુઃ શરણગમન, દુષ્કતગર્તા અને સુકૃતઅનુમોદનાની ક્રિયા ઉપયોગપૂર્વક કરતો હોય તો તેનામાં વર્તતો ભવ્યત્વરૂપ ભાવ=સિદ્ધિગમજ્યોગ્યત્વરૂપ ભાવ, દુષ્કતથી વિમુખભાવવાળો અને સુકૃતના સન્મુખભાવવાળો થાય છે; અને દુષ્કૃતના વિમુખભાવને અને સુકૃતના સન્મુખભાવને પમાડવા માટે જે ઉપયોગપૂર્વક ક્રિયા કરાય છે, તે ક્રિયા મોક્ષના મુખ્ય હેતુ એવા ભવ્યત્વરૂપ ભાવને પરિણામ પમાડવાનું કારણ છે, તેથી ક્રિયામાં મોક્ષના મુખ્ય હેતુની વ્યાપારતા છે. તેથી ક્રિયામાં પણ વ્યવહારનયથી યોગનું લક્ષણ ઘટે છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે વ્યુત્પત્તિ અર્થથી જે અર્થ પ્રાપ્ત થતો હોય તે લક્ષણ બને નહીં. જેમ ‘છતીતિ નો' એ વ્યુત્પત્તિથી ગમન કરનાર જીવમાં વર્તતી ગમનક્રિયા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
