________________
૪૮
યોગલક્ષણદ્વાર્કિંચિકા/શ્લોક-૧૭ “ભવ્ય પણ તેઉકાય જીવોને ત્યારે તેઉકાયના ભવમાં, જે પ્રમાણે ચારિત્ર નથી= મનુષ્યભવમાત્રની યોગ્યતા નહીં હોવાથી, અનંતર ભવમાં મનુષ્યપણાની પ્રાપ્તિ કરીને ચારિત્રનો સંભવ નથી, એ રીતે અન્યદા=અચરમાવર્તમાં, યોગનો સંભવ નથી.” (યોગબિંદુ-૯૪)
‘ત્તિ' શબ્દ ઉદ્ધરણની સમાપ્તિમાં છે. ૧૭મા ભાવાર્થ :
ચરમાવર્તની બહારના જીવોને પ્રણિધાનાદિ આશયમાંથી કોઈ આશય આવતો નથી, એટલું જ નહીં પણ લક્ષ્યને અનુકૂળ પ્રણિધાનનો અલ્પ અંશ પણ આવતો નથી. તેથી અચરમાવર્તવાળા જીવોની ક્રિયાઓ સંવેગના અંશના સ્પર્શથી સર્વથા રહિત હોય છે. જોકે અચરમાવર્તવાળા જે ભવ્ય જીવો છે, તેમાં ત્યારે મોક્ષની યોગ્યતા રહેલી છે; તોપણ તેઓમાં સહકારીયોગ્યતાનો અભાવ છે, તેથી અચરમાવર્તકાળમાં તેમનામાં યોગમાર્ગનો સંભવ નથી. જેમ તૃણાદિકાળમાં તૃણમાં ઘીની સ્વરૂપયોગ્યતા હોવા છતાં પણ સહકારીયોગ્યતાનો અભાવ હોવાથી તણાદિમાં ઘીની પ્રાપ્તિનો સંભવ નથી, તેથી ઘીની પ્રાપ્તિ માટેનો પ્રયત્ન થતો નથી; તેમ અચરમાવર્તવાળા જીવોમાં સહકારીયોગ્યતાનો અભાવ હોવાથી અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિનો પ્રયત્ન થઈ શકતો નથી; કેમ કે સહકારીયોગ્યતાના અભાવે ઉપદેશાદિ સહકારી સામગ્રી દ્વારા પણ તેઓમાં રહેલ યોગમાર્ગનું યોગ્યત્વ વર્તમાનમાં અધ્યાત્મને પ્રગટ કરવા માટે અસમર્થ છે.
સહકારીયોગ્યતા અને સ્વરૂપયોગ્યતાનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે -- (૧) સહકારીયોગ્યતા :- સહકારીના બળથી કાર્યને અભિમુખ થવાની ઉપાદાનકારણમાં રહેલી યોગ્યતા તે સહકારીયોગ્યતા છે.
જેમ કે ચરમાવર્તવાળા જે જીવ મોક્ષે જવા માટે યોગ્ય છે, તેમને ઉપદેશાદિ સહકારી સામગ્રી મળે તો તેઓમાં રહેલું મોક્ષગમનયોગ્યત્વ ફળસન્મુખ પરિપાક થવા માંડે છે, તેથી તેઓમાં સહકારીયોગ્યતા છે.
(૨) સ્વરૂપયોગ્યતા :- વર્તમાનમાં સહકારી સામગ્રીની પ્રાપ્તિ થાય તોપણ જે કાર્યસન્મુખ થાય તેમ નથી, તે સ્વરૂપયોગ્યતા; પરંતુ તેમાં રહેલું સ્વરૂપ યોગ્યત્વ ભાવિમાં સહકારીયોગ્યત્વને પામશે ત્યારે સહકારીના બળથી કાર્યને અભિમુખ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
