________________
યોગલક્ષણ દ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૨૭
૭૫ ક્રિયા મોક્ષનો હેતુ છે, એમ કહેવામાં આવે, અને પછી કહેવામાં આવે કે પ્રણિધાનાદિ ભાવપૂર્વકની ક્રિયાથી અધ્યાત્માદિરૂપ ભાવ થાય છે, અને તેના દ્વારા ક્રિયા મોક્ષનો હેતુ છે; તો એ પ્રાપ્ત થાય કે ક્રિયામાં રહેલો પ્રણિધાનાદિ આશય મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધ છે. જેમ દંડ ભૂમિ દ્વારા ઘટનું કારણ છે અને દંડમાં રહેલું દંડત્વકાર્ય નિયત પૂર્વવર્તી હોવા છતાં ઘટ પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધ છે, તેમ ભાવપૂર્વકની ક્રિયા અધ્યાત્માદિરૂપ ભાવ દ્વારા મોક્ષનું કારણ છે, તેમ કહીએ તો ક્રિયામાં વર્તતો ભાવ દંડત્વની જેમ મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધ છે કારણ નથી, તેમ માનવાનો પ્રસંગ આવે. તેથી પ્રથમ ગ્રંથકારે કહેલ કે ભાવપૂર્વકની ક્રિયા ભાવવૃદ્ધિનું કારણ છે અથવા ભાવપૂર્વકની ક્રિયાથી ક્લેશધ્વસ દેડકાની ભસ્મ જેવો થાય છે, તે સ્થૂલદૃષ્ટિથી કહેલ છે.
અહીં ભૂલદૃષ્ટિથી ક્રિયામાં રહેલ પ્રણિધાનાદિ આશયને ભાવ કહેલ છે, અને સુક્ષ્મદ્રષ્ટિથી ક્રિયામાં વર્તતા પ્રણિધાનાદિ આશયને શક્તિવિશેષરૂપે કહેલ છે અને પ્રણિધાનાદિ આશયપૂર્વક કરાતી ક્રિયાથી ઉત્પન્ન થતા અધ્યાત્માદિભાવોને ભાવરૂપે કહેલ છે.
તેથી સૂક્ષ્મદૃષ્ટિથી વિચારીએ તો એ ફલિત થાય કે ગમે તેવી ક્રિયા ફળનિષ્પત્તિનું કારણ નથી, પરંતુ સમ્યજ્ઞાનથી નિયંત્રિત ક્રિયા ફળનિષ્પત્તિનું કારણ છે. માટે ધર્મના અનુષ્ઠાનવિષયક સમ્યજ્ઞાન હોય, તે જ્ઞાનથી નિયંત્રિત અનુષ્ઠાન કરવાનું પ્રણિધાન હોય, તો તે ક્રિયાથી અધ્યાત્માદિ ભાવો દ્વારા ક્રમે કરીને મોક્ષફળ પ્રાપ્ત થાય છે.
આમ, પ્રણિધાનાદિ આશયવાળી ક્રિયા સમ્યજ્ઞાનથી નિયંત્રિત છે અને તે ક્રિયામાં વર્તતા પ્રણિધાનાદિ આશયો શક્તિવિશેષરૂપ છે અને તે શક્તિવિશેષવાળી ક્રિયા અધ્યાત્માદિરૂપ ભાવોને પેદા કરવામાં કારણ બને છે અને તેના દ્વારા ક્રિયા મોક્ષનું કારણ બને છે. માટે આવી શક્તિવિશેષવાળી ક્રિયાથી પ્રથમ અધ્યાત્મ પેદા થાય, ત્યારપછી ક્રમસર ભાવના-ધ્યાન-સમતા અને વૃત્તિસંક્ષય થાય, જેથી મોક્ષરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આમ સ્વીકારવાથી પ્રણિધાનાદિ આશયને મોક્ષ પ્રતિ અન્યથાસિદ્ધ માનવાનો પ્રસંગ આવતો નથી, પરંતુ મોક્ષ પ્રતિ કારણભૂત એવી ક્રિયામાં શક્તિવિશેષરૂપે તે આશયો રહેલા છે, અને તે આશયથી યુક્ત એવી ક્રિયા મોક્ષનું કારણ છે, એ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
