Book Title: Tattvarthshlokavartikalankar Part 2
Author(s): Vidyanandacharya, Vardhaman Parshwanath Shastri
Publisher: Vardhaman Parshwanath Shastri

View full book text
Previous | Next

Page 582
________________ तत्वार्थचिन्तामणिः 1 यहां अनवस्था दोषका प्रसंग नहीं है । क्योंकि छह द्रव्योंके समुदायरूप सम्पूर्ण लोकका आधार और सब ओर दशों दिशाओंसे अन्तरहित ऐसे आकाशको स्वयं अपना आश्रयपना सिद्ध कर दिया जाता है । अतः गुणोंके आधार द्रव्य हैं । और द्रव्योंका आधार आकाश है । सर्व • व्यापक होनेसे आकाशका कोई अन्य आश्रय नहीं है । वह स्वप्रतिष्ठ है । अतः तीसरी कोटिपर अवस्थिति हो जाती है। वस्तुस्थितिके अनुसार आधार आधेयपन बन गया और अनवस्था दोष भी नहीं रहा । बात यह है कि जैनसिद्धान्त अनुसार अलोकाकाशके अनंतानन्त प्रदेश भी संख्या में परिमित हैं जो कि अक्षयअनंत जीवराशिसे अनन्तगुणी, पुद्गलराशिसे भी अनन्तगुणी हैं । पोलकी नापमें पोल नहीं है । श्रीत्रिलोकसार में द्विरूपवर्गधाराको गिनाते समय अनन्तराजू लम्बी अलोकाकाशकी श्रेणीको और प्रतराकाशको नापा है । उक्त श्रेणी और प्रतरको गुणा करदेनेसे चौकोर बरफीके समान पूरे अलोकाकाशके सर्वप्रदेश गिन लिये जाते हैं । अनन्तानन्तराजू लम्बे और उतने ही चौडे मोटे आकाश के बाहर फिर कोई पदार्थ नहीं है । आंख मीच लेनेपर तुमको कोई पूछे कि क्या दीखता है ? उसका उत्तर " कुछ नहीं " यही है । कोई बालक कह देता है कि हमको तो आंख मीचनेपर काला काला दीखता है। वस्तुतः यह भ्रम है । ज्ञानाभाव है । मध्यम अनन्तानन्त प्रदेशी होनेपर भी आकाश परिमित है । केवलज्ञानी जिनेन्द्रदेव आकाशकी अन्तिम मर्यादाको उसी प्रकार इससे भी अधिक स्पष्ट जान रहे हैं जैसे कि हम किसी प्रासाद ( हवेली ) की छैऊ दिशाओंकी अन्तिम सीमाको आखोंसे देख रहे हैं या परमाणुके आकारवाली बरफीके छःऊ पैलोंको स्पष्ट जान रहे हैं। यह अनन्त आकाशका स्पष्टीकरण है। ५६९ स्वाश्रयं व्योम, समन्ततोन्त विहीनत्वान्यथानुपपत्तेः । समन्ततोन्तविहीनं तत् सकका सर्वगतार्थाभावस्वभावत्वे सत्येकद्रव्यरूपत्वात् । रूपादिपरमाणूनां रसादिपरमाणुभावरूपत्वादविरोध इति चेत् ते तर्हि रूपरसादिपरमाणवः सर्वे सकृत्परस्परं संसृष्टा व्यवहिता वा स्युः, न तावत्संसृष्टाः कात्स्न्र्त्स्न्येनैकदेशेन वा संसर्गस्य स्वयं निराकरणात् । व्यवहितत्वे तु तेषामनन्तानामनन्तप्रदेशं व्यवधायकं किञ्चिदुररीकर्तव्यं तदेव व्योम तेषामभाव इति सिद्धं सकला सर्वगतार्थाभावस्वभावत्वं व्योम्नः । आकाश ( पक्ष ) अपने ही आधार ठहरा हुआ है ( साध्य ) क्योंकि सभी ओरसे अन्तरहितपना अन्यथा यानी स्वाश्रयपनके विना बन नहीं सकता है ( हेतु ) । इस हेतुको पुनः अनुमान बनाकर सिद्ध करते हैं कि वह आकार ( पक्ष ) सत्र ओरसे अन्तविहीन है ( साध्य ) क्योंकि सम्पूर्ण अव्यापक पदार्थोंके अभाव ( भेद ) स्वरूप होता सन्ता वह एकद्रव्यरूप पदार्थ है । ( हेतु ) बौद्ध कहते हैं कि रूप, रस, आदिकी परमाणुएं रस, गन्ध, आदिकी परमाणुओंके स्वभावरूप हो जाती हैं । अतः कोई विरोध नहीं है । भावार्थ1 - आप जैन और हम बौद्ध दोनोंने निरवयव परमाणुओंको आदि मध्य और अन्तसे रहित स्वीकार किया है । फिर अन्त विहीनपना 72

Loading...

Page Navigation
1 ... 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669 670 671 672 673 674