________________ શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 21 સામાન્ય અને વિશેષાદિ અનેક ધર્મને જુદા જુદા ગ્રહણ કરનાર નિગમ નય છે. તેમાં સર્વ પરિક્ષેપી નિગમનય સામાન્ય ગ્રાહી છે અને દેશપરિક્ષેપી નૈગમનય તે વિશેષગ્રાહી છે. | સામાન્ય માત્રને ગ્રહણ કરનાર સંગ્રહનય છે, તે બે ભેદે છેપરસંગ્રહ અને અપરસંગ્રહ. જે સમસ્ત વિશેષ તરફ ઉદાસીન રહી, સત્તારૂપ સામાન્યને ગ્રહણ કરે તે પરસંગ્રહ કહેવાય છે અને જે દ્રવ્યવાદિ અવાન્તર (પેટા ભેદમાં રહેલ) સામાન્યને ગ્રહણ કરે તે અપર સંગ્રહ કહેવાય છે. સંગ્રહનયે વિષયભૂત કરેલા પદાર્થોનું વિધાન કરીને તેઓને જ વિભાગ કરનાર જે અધ્યવસાય વિશેષ તે વ્યવહારનય કહેવાય છે, જેમકે જે સત છે તે દ્રવ્ય અથવા પર્યાય સ્વરૂપ છે. દિવ્ય છ પ્રકારે છે અને પર્યાય તે બે પ્રકારે છે. (શબ્દ અને અર્થને.) જુસૂત્ર વર્તમાન ક્ષણમાં રહેલા પર્યાયમાત્રને મુખ્ય રીતે ગ્રહણ કરે તે જુસૂત્રનય છે. જેમ કે “હમણાં સુખ છે,” અહીં ઋજુસૂત્રનય સુખરૂપ વર્તમાન પર્યાયમાત્રને ગ્રહણ કરે છે. (કાળ, કારક લિંગ, કાળાદિની સંખ્યા અને ઉપસર્ગના) ભેદથી શબ્દના ભિન્ન અર્થને સ્વીકાર કરનાર શબ્દનય છે, જેમકે મેરૂપર્વત હત, છે અને હશે; અહીં શબ્દનય અતીત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળના ભેદથી મેરૂપર્વતને પણ ભિન્ન માને છે. પર્યાય શબ્દોમાં વ્યુત્પત્તિના ભેદથી ભિન્ન અર્થને ગ્રહણ કરનાર સમભિરૂઢ નય છે. શબ્દનય તે પર્યાયને ભેદ છતાં અર્થને અભિન્ન માને છે, પણ સમભિરૂઢ નય તે પર્યાયના ભેદે કરી ભિન્ન અર્થને સ્વીકાર કરે છે, જેમકે સમૃદ્ધિવાળો હેવાથી ઈન્દ્ર કહેવાય, પુરને વિદારવાથી પુરન્દર કહેવાય.
