Tattvarthadhigam Sutra

Author(s): Jaswantlal Girdharlal Shah
Publisher: Jaswantlal Girdharlal Shah
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032731/1

Page #1
શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમ: 'શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત શ્રી તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અનુવાદ સહિત : પ્રકાસક જસવંતલાલ ગીરધરલાલ શાહ 309/4, દોશીવાડાની પાળ ખત્રીની ખડકી, અમદાવાદ-. મુલ્ય રૂા. 1-50

Page #2
agges શ્રી શંખેશ્વર પાશ્વનાથાય નમ: GR OB શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત શ્રી તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અનુવાદ સહિત 1 - - - - -: પ્રકાશક :જસવંતલાલ ગીરધરલાલ શાહ 309/4 દોશીવાડાની પોળ, ખત્રીની ખડકી, અમદાવાદ-૧. - મૂલ્ય રૂ. 150 - 318

Page #3
અમારે ત્યાંથી શ્રી જીવનમણિ સવાંચનમાળા ટ્રસ્ટના તમામ પ્રકાશને છુટક તથા સ્થાબંધ મળશે. તેમજ, કમલ પ્રકાશન, મહનલાલ ઘામી, શ્રી જયભિખુ, શ્રી ચિત્રભાનુ તથા શ્રી જયભિખુ સાહિત્ય ટ્રસ્ટના તમામ પ્રકાશને. ઉપધાન તપ, વરસી તપ, ચૈત્ર તથા આસો માસની આંબેલની ઓળી વિગેરે મહાન તપમાં પ્રભાવના નિમિત્તે પ્રભાવના માટે અમારે ત્યાંથી દરેક જાતના જૈન ધર્મના પુસ્તકો છુટક તથા જથાબંધ મળશે. કમિશન માટે પુછા. જસવંતલાલ ગીરધરલાલ શાહ 309/4 દેશીવાડાની પિળ, અમદાવાદ, મુદ્રક: સંજીવ પ્રીન્ટરી, ગોવિંદભાઈ પટેલ, સલાપસ કેસરોડ, અમદાવાદ,

Page #4
ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત શ્રીતત્વાર્થાધિગમસૂત્ર. અનુવાદ સહિત

Page #5
શ્રીઉમાસ્વાતિવાચક વિરચિત તત્ત્વાર્થસૂત્રની સમ્બન્ધકારિકા સમ્યગ્દર્શનશુદ્ધ, યો જ્ઞાન વિરતિમેવ ચામોતિ; દુઃખ-નિમિત્તમપી, તેન સુલબ્ધ ભવતિ જન્મ. 1 જે પુરૂષ સમ્યમ્ દર્શન વડે શુદ્ધ એવા જ્ઞાન અને વિરતિને પ્રાપ્ત કરે છે તે પુરૂષને દુઃખના નિમિત્તભૂત એવા આ જન્મ પણ લાભદાયક નીવડે છે. 1 જન્મનિ કર્મફલેશે-રનુબસ્મિતથા પ્રયતિતવ્યમ; કર્મલેશાભાવે, યથા ભવભેષ પરમાર્થ: 2 કર્મ અને કષાયના અનુબંધવાળા આ જન્મમાં જેવી રીતે કર્મ કલેશનો અભાવ થાય તે પ્રકારે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ, એજ પરમાર્થ છે. 2 પરમાર્થાલાલે વા, ગ્વાલ્મિક-સ્વભાવેષ: કુશલાનુબશ્વમેવ, સ્વાદનવઘ યથા કર્મ. આરંભકારી સ્વભાવવાળા કષાયરૂપ દોષને લીધે જે પરમાર્થ –મોક્ષની પ્રાપ્તિ ન થાય, તો જેવી રીતે મોક્ષને અનુકૂળ એવા પુણ્યને અનુબંધ થાય, તેવી રીતે નિરવદ્ય (પાપ રહિત ) કાર્ય કરવાં. 3 કર્મોહિતમિહ ચામુત્ર, ચાધમતમે નર સમારતે; ઈહ કલમેવ ધમો, વિમધ્યમસ્તૃભય-ફલામ, 4. અધમતમ ( અત્યંત હલકે) મનુષ્ય આ લોક અને પરલોકમાં દુઃખદાયી થાય એવા કામને આર ભ કરે છે, અધમ પુરૂષ આ લેકમાં ફળદાયક કર્મોને કેવળ આરંભ કરે છે અને વિમધયમ પુરૂષ તે ઉભયલેકમાં ફળદાયક કામ આરંભે છે. 4

Page #6
શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] પરલેકહિતાર્યવ, પ્રવર્તતે, મધ્યમ: ક્રિયાસુ સદા; મેક્ષાવૈવ તુ ઘટતે, વિશિષ્ટ મતિરુત્તમ: પુરુષ: 5 મધ્યમ પુરૂષ પહેલેકના હિતને માટે જ નિરંતર ક્રિયામાં પ્રવર્તે છે અને વિશિષ્ટ મતિવાળો ઉત્તમ પુરૂષ તે મોક્ષને માટે જ પ્રયત્ન કરે છે. 5 વસ્તુ કૃતાર્થોમુત્તમ-મવાય ધર્મ પભ્ય ઉપદિશતિ; નિત્યં સ ઉત્તમેભ્યો sઠુત્તમ ઈતિ પૂજ્યતમ એવ. 6 વળી જે પુરૂષ ઉત્તમ ધર્મ (કેવળજ્ઞાન સ્વરૂપ) ને પામીને પોતે કતાર્થ થયા છે અને બીજાઓને નિરંતર ધર્મને ઉપદેશ કરે છે તે ઉત્તમૈથકી પણ ઉત્તમ( ઉત્તમોત્તમ) છે અને સર્વને પૂજવા યોગ્ય (પૂજ્યમ) છે, એમ જાણવું. 6 તમાદહતિ પૂજા-મહું નેત્તત્ત: લકે દેવર્ષિ-નરેન્દ્રભ્ય, પૂજાન્યસત્તાનામ તે માટે ઉત્તમોત્તમ એવા અહેતજ, લેકમાં અન્ય પ્રાણીઓને પૂજ્ય (મનાતા) એવા દેવર્ષિ અને રાજાઓ થકી પણ પૂજાને યોગ્ય છે. 7 અભ્યર્ચનાદ€તાં મન: પ્રસાદસ્તત: સમાધિસ્થ; તસ્માદાંપ નિ:શ્રેયસ-મતે હિ તપૂજનં ન્યાયમૂ 8 અરિહંતોની પૂજાથકી મનની પ્રસન્નતા થાય અને તે (મનની પ્રસન્નતા થી સમાધિ થાય, અને તે થકી વળી એક્ષપ્રાપ્તિ થાય આ કારણથી અરિહંતોની પૂજા કરવી એ યોગ્ય છે. 8 તીથ–પ્રવર્તન-ફલ, યકૃતં કર્મ તીર્થંકરનામ; તસ્પદયાત્કૃતાર્થો-હેતીથ પ્રવર્તયતિ.

Page #7
4 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદઃ તીર્થકર નામકર્મનું તીર્થ પ્રવર્તાવારૂપ ફળ (શાસ્ત્રમાં) કહ્યું છે, તેના (તીર્થંકર નામ કર્મના) ઉદયથી કૃતાર્થ અરિહંત પણ તીર્થ પ્રવર્તાવે છે. 9 તસ્વાભાવ્યાદેવ, પ્રકાશયતિ ભાસ્કરે યથા કમ્, તીર્થ–પ્રવનાય, પ્રવર્તતે તીર્થકર એવમ, 10 જેમ સૂર્ય તેના સ્વભાવે કરીને જ લોકને પ્રકાશ કરે છે, તેમ તીર્થકર પણ તીર્થ પ્રવર્તાવવાને પ્રવર્તે છે, કેમકે તીર્થ પ્રવર્તાવવું એ તીર્થકર નામકર્મને સ્વભાવ છે. 10 ય: શુભકમસેવન-ભાવિતભાવ ભથ્વનેકેષ; જશે સાતેક્વાકષ, સિદ્ધાર્થનરેન્દ્ર-ફૂલ-દીપ 11 અનેક ભવમાં શુભ કર્મના સેવનવડે વાસિત કર્યો છે ભાવ જેણે એવા અને સિદ્ધાર્થ રાજાના કુળમાં દીપક સમાન એવા તે ભગવાનું જ્ઞાત ઈવાકુ વંશને વિષે ઉત્પન્ન થયા. 11 જ્ઞાને પૂર્વાધિગતૈ–રપ્રતિપતિતૈમતિક્ષતાવધિભિ: ત્રિભિરપિ સુર્યકત; શૈત્યવૃતિકાન્તિભિરિવ 12 પૂર્વે પ્રાપ્ત કરેલાં અપ્રતિપાતિ મતિ શ્રુત અને અવધિ એ ત્રણે શુદ્ધ જ્ઞાન વડે યુક્ત, શીતળતા ઘુતિ અને ક્રાંતિવડે ચંદ્ર શોભે તેમ શોભતા. 12 શુભસારસન્ધસંહનન-વીર્યમાહાસ્યરુપ-ગુણયુકત જગતિ મહાવીર ઈતિ, ત્રિદશૈગુણતઃ કૃતાભિખ્ય: 13 શુભ શ્રેષ્ઠ સત્વ, સંયણ, વીર્ય અને મહાત્મરૂપ ગુણયુક્ત અને દેવતાઓએ ગુણથી જગતને વિષે મહાવીર એ પ્રકારે નામ સ્થાપન કર્યું છે જેનું એવા, 13

Page #8
શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] સ્વયમેવ બુદ્ધતત્વ; સત્ત્વહિતાલ્યુઘતાચલિત સત્ત્વ: અભિનન્દિત-શુભસત્ત્વ, સેન્સેકાન્તિકૈવૈઃ 14 પિતે જ તવના જાણ, પ્રાણુઓના હિતને માટે તત્પર, અચળ સત્વવાળા અને ઈદ્રો સહિત ક્રાંતિક દેવોએ પ્રશંસા કરેલો છે શુભ સત્વ ગુણ જેમને એવા; 14 જન્મજરામરણ, જગદશરણમભિસમીક્ષ્ય નિસારમ; અફીતમપહાય રાજ્ય, રામાય ધીમાન્યવત્રાજ. 15 જન્મ જરા અને મરણથી પીડિત જગતને અશરણ અને અસાર દેખીને, વિશાળ રાજ્યને ત્યાગ કરીને, સમતાને (કર્મના નાશ ને) માટે બુદ્ધિમાન એવા મહાવીરદેવ દીક્ષા લેતા હવા. 15 પ્રતિપદ્યાશુભશમન, નિ:શ્રેયસ-સાધક શ્રમણલિગમ; કૃત-સામાયિક-કર્મા, પ્રતાનિ વિધિવત્સમાય. 16 અશુભ (પાપ) ને શમાવનાર અને મેક્ષને સાધક એવો જે સાધુવેષ તેને ગ્રહણ કરીને કર્યું છે સામાયિકનું કાર્ય જેણે એવા વીર પરમાત્મા વિધિપૂર્વક વ્રતોને આરોપણ કરી (ગ્રહણ કરી) ને, 16 સમ્યક્ત્વજ્ઞાનચારિત્ર-સંવરતપ:સમાધિબેલયુકત: મેહાદીનિ નિહત્યા-શુભાનિ ચત્વારિ કર્માણ. 17 સમ્યક્ત્વ, જ્ઞાન, ચારિત્ર, સંવર, તપ, સમાધિ અને બળવડે યુક્ત થઈ મેહનીયાદિ ચાર અશુભ (ઘાતિ) કર્મને સર્વથા નાશ કરીને; 17 કેવલ-મધિગમ્ય વિભુ, વયમેવ જ્ઞાનદર્શનમનઃમ; લોકહિતાય કૃતાર્થોડપિ, દેશયામાસ તીર્થમિદમ 18 સ્વયમેવ અનંત કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનને પામીને પ્રભુ મહાવીર દેવ કૃતાર્થ છતાં પણ લેકહિતને માટે આ તીર્થ (પ્રવચન) ને પ્રકાશતા હવા. 18

Page #9
6 ] [ શ્રીતનવાર્થસૂત્રાનુવાદઃ દ્વિવિધમક-દ્વાદશવિર્ધા, મહાવિષય-મમિતગમયુક્તમ; સંસારાણવપાર-ગમનાય દુખ-ક્ષયાયાલમ 19 અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિષ્ટ એમ બે પ્રકારે, (અંગ બાહ્ય) અનેક પ્રકારે, (અંગ પ્રવિષ્ટ) બાર પ્રકારે, મહાન વિષયવાળું, અનેક આલાવાઓ સહિત, સંસાર સમુદ્રનો પાર પામવાને અને દુઃખને નાશ કરવાને સમર્થ એવું તીર્થ (પ્રભુ દેખાડી ગયા છે, ) પ્રભુએ પ્રકાશ્ય છે. 19 ગ્રન્થાથવચનપટુભિઃ, પ્રયત્નવભિરપિ વાદિભિનિપુણે, જેમ બીજાં સર્વ તેજ વડે સૂર્ય પરાભવ ન પામે તેમ, ગ્રથના અર્થ નિરૂપણ કરવામાં પ્રવીણ અને પ્રયત્નવાન એવા નિપુણ વાદિઓ વડે ખંડન કરી શકાય નહિ એવું આ તીર્થ (પ્રભુએ) પ્રવર્તાવ્યું છે. 20 કૃત્વા ત્રિકરણશુદ્ધ, તમૅ પરમર્ષયે નમસ્કારમ; પૂજ્યતમાય ભગવતે, વીરાય વિલીન-મેહાય. 21 તત્ત્વાથધગમાખે, બહૂવર્થ સદ્ગહું લઘુગ્રન્થમ; વક્ષ્યામિ શિષ્યહિત-મિમમéદ્વચનૈકદેશસ્ય. 22 પરમ ઋષિ અને પરમ પૂજ્ય તથા મોહ રહિત એવા વીર ભગવાનને ત્રિકરણ શુદ્ધિએ નમસ્કાર કરીને; અ૮૫ શબ્દો છતાં ઘણા અર્થને સંગ્રહ કરનાર આ તત્તાથધિગમ નામના લઘુ ગ્રન્થને શિષ્યના હિતને માટે હું (ઉમાસ્વાતિ વાચક) વર્ણન કરીશ, જે અરિહંત વચનના એક દેશ (ભાગ) તુલ્ય છે. 21-22 મહsતિમહાવિષયસ્ય, દુગમગ્રન્થ-ભાષ્યપારસ્ય; ક: શક્ત: પ્રત્યાસ, જિનવચન-મહેદધે: કમ. 23

Page #10
શ્રીકમાવાતિ વાચક વિરચિત ] મહાન, ઘણુ મોટા વિષયવાળા અને દુર્ગમ ( મુશ્કેલીથી સમજાય તે) છે ગ્રંથ અને ભાષ્યને પાર જેને, એવા જિનવચનરૂપી મહાસાગરને સંગ્રહ કરવાને કોણ સમર્થ થઈ શકે? 23 શિરસા ગિરિ બિભિત્સ-દુશ્ચિક્ષિસેચ્ચ સંક્ષિતિ દોર્યામ; પ્રતિતીર્ષેચ્ય સમુદ્ર, મિસેચ પુનઃ કુશાગ્રણ, 24 ગ્નીન્દુ ચિમિષભેરૂગિરિ પાણિના ચિકમ્પયિષેત; ગત્યાનિલ જિગીષચ્ચરમસમુદ્ર પિપાસેચ્ચ. 25 ખદ્યોતકપ્રભાભિ સે, ભિબુભૂચ ભાસ્કરે મહાત; યોતિમહાગ્રન્થાર્થ, જિનવચન સંધિવૃક્ષેત. 26 જે પુરુષ અતિ વિશાળ ગ્રંથ અને અર્થ વડે પૂર્ણ જિનવચનને સંપૂર્ણ રીતે સંગ્રહ કરવાની ઈચ્છા કરે છે, તે મૂઢ મસ્તક વડે પર્વતને તેડવાને ચાહે છે, બે ભુજાવડે પૃથ્વીની સાથે પર્વતને ખેંચવાને ચાહે છે, સમુદ્રને બે ભુજાઓ વડે તરી પાર પામવાને ચાહે છે અને વળી ડાભના અગ્રભાગ વડે સમુદ્ર (જળ) ને માપવા ચાહે છે, આકાશમાં ઉછળી ચંદ્રનું ઉલ્લંઘન કરવા ચાહે છે, મેરૂ પર્વતને હાથ વડે કપાવવા ચાહે છે, ગતિવડે વાયુ થકી પણ આગળ જવા ચાહે છે, અંતિમ (સ્વયંભૂરમણ) સમુદ્રને પીવાને ચાહે છે અને ખજુઆની પ્રભાથી સૂર્યને પરાભવ કરવા ચાહે છે. 24-25-26 એકમપિ તુ જિનવચના–ઘમાનિર્વાહક પદં ભવતિ; શ્રયતે ચાનન્તા, સામાયિકમાત્ર-પદ-સિદ્ધાઃ 27 જે માટે જિનવચનનું એક પણ પદ ઉત્તરોત્તર જ્ઞાનપ્રાપ્તિદ્વારા સંસારના પારને પ્રાપ્ત કરાવનાર થાય છે. કેમકે સામાયિક માત્ર પદ વડે કરીને અનંત (જો) સિદ્ધ થયેલા છે, એમ શાસ્ત્રમાં સંભળાય છે. 27

Page #11
[ શ્રીતત્વાર્થ સૂત્રાનુવાદક તમારત્મામાણ્યાત, સમાસ વ્યાસતથ્ય જિનવચનમ ; શ્રેય ઈતિ નિવિચાર, ગ્રાહ્ય ધાય ચ વાગ્યે ચ, 28 તે કારણથી તે જિનવચનને સંક્ષેપથી અને વિસ્તારથી ગ્રહણ કરવું તે કલ્યાણકારક છે, એમ સમજી તે જિનવચનને સંદેહ રહિત પ્રહણ કરવું. ધારી રાખવું અને બીજાને કહેવું. (ભણવાનું) 28 ન ભવતિ ધર્મ: શ્રોતુ સર્વસ્યકાન્ત હિતશ્રવણુત; ભ્રવતષનુગ્રહબુદ્ધયા, વકૃતકાન્તતો ભવતિ, 29 હિતવચનના શ્રવણથી સર્વ સાંભળનારને એકાતે ધર્મ ન થાય, પણ અનુગ્રહ બુદ્ધિવડે બેલનારા વકતા (ઉપદેશક ) ને તો અવશ્ય ધર્મ થાય જ. 29 શ્રમમવિચિત્યાત્મગતું, તસ્માછું: સપષ્ટવ્યમ, આત્માને ચ પર ચ હિ, હિતોપદેષ્ટાનુગુણાતિ. 30 તે કારણ માટે પિતાના શ્રમને વિચાર નહિ કરીને હમેશાં કલ્યાણકારક ઉપદેશ કરવા યોગ્ય છે, કારણ કે હિત (મોક્ષમાર્ગ) ને ઉપદેશ કરનાર અનુગ્રહ કરે છે. 30 ન ચ મેક્ષમાર્ગો –દ્વિતોપદેશેડસ્તિ જગતિ કૃમ્બેડસ્મિન; તસ્માત્પર મિમમેવેતિ, મોક્ષમાર્ગ પ્રવક્ષ્યામિ. 31 આ સંપૂર્ણ સંસારમાં સેક્ષમાર્ગ સિવાય બીજો કોઈ હિતોપદેશ નથી, એ હેતુથી શ્રેષ્ઠ એવા આ મેક્ષમાર્ગને જ હું (ઉમાસ્વાતિ વાયક) વર્ણવીશ. 31

Page #12
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસત્રમ્ પ્રથમેધ્યાયઃ સમ્યગદર્શન-શાન ચારિત્રાણિ મેક્ષમાર્ગઃ 1-1 સમ્યગ્દર્શન સમ્યગુજ્ઞાન અને સમ્યક્યારિત્ર એ મેક્ષના માર્ગ ( સાધન) છે. એ ત્રણે એકત્ર હોય ત્યારે મેક્ષનાં સાધન છે. ત્રણમાંથી કઈ પણ એકનો અભાવ હોય તો તે મેક્ષનાં સાધન થઈ શકે નહિ. એ માંહેનાં પ્રથમનાની પ્રાપ્તિ થયે છતે પાછળનાની પ્રાપ્તિની ભજના (હાય કે હોય) સમજવી અને પાછળનાની પ્રાપ્તિ થયે છતે પ્રથમનાની પ્રાપ્તિ નિચે હોય. (અર્થાત દર્શન હેાય ત્યારે જ્ઞાન અને ચારિત્ર હોય કે ન હેય; જ્ઞાન હોય ત્યારે ચારિત્ર હોય કે ન હોય, પણ ચારિત્ર હેય ત્યારે દર્શન જ્ઞાન હોય છે અને જ્ઞાન હોય ત્યારે દર્શન હોય જ.) સર્વ ઈદ્રિય અને અનિંથિના વિષયની રૂડે પ્રકારે પ્રાપ્તિ તે સમ્યગ્ગદર્શન. પ્રશસ્ત દર્શન તે સમ્યગ્દર્શન. યુક્તિયુક્ત દર્શન તે સમ્યગ્દર્શન. તત્વાર્થ-શ્રદ્ધાન સમ્યગ્દર્શનમ 1-2 તત્વભૂત પદાર્થોનું અથવા તત્વ વડે અર્થનું પ્રદાન તે સમ્યગદર્શન જાણવું. તન્નિસર્ગોધગમાકા 1-3 તે સમ્યગુદર્શન નિસર્ગ (પરના ઉપદેશ વિના સ્વાભાવિક પરિણામ-અધ્યવસાય ) થી અથવા અધિગમ ( શાસ્ત્રશ્રવણ-ઉપદેશ) થી થાય છે.

Page #13
10 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદ જીવાજીવાશ્રવ-અધ-સંવર-નિર્જરા–ક્ષાસ્તત્વમ 1-4 જીવ, અજીવ, આશ્રવ, બધ, સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ એ સાત તવ છે. નામ સ્થાપના-દ્રવ્ય-ભાવતસ્તન્યાસ: 1-5 નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવથકી તે વાદિ સાત તત્વનો નિક્ષેપ થાય છે. વિસ્તારથી લક્ષણ અને ભેદવડે જાણવાને માટે વહેંચણ કરવી તે નિક્ષેપ. જેમકે સચેતન કે અચેતન દ્રવ્યનું જીવ એવું નામ આપીએ તે નામજીવ; કાષ્ટ, પુસ્તક ચિત્રકર્મ ઈત્યાદિને વિષે જીવ એ પ્રકારે સ્થાપના કરીએ તે સ્થાપના જીવ, દેવની પ્રતિમાની પેઠે ગુણ પર્યાય રહિત, બુદ્ધિથી કપેલે, અનાદિ પારિણામિક ભાવવાળો જીવ તે દ્રવ્યજીવ; અથવા આ ભાંગે શૂન્ય છે, કેમકે જે અજીવનું જીવપણું થાય તે દ્રવ્યજીવ કહેવાય પણ તેમ થઈ શકતું નથી; ઔપશમિકાદિ ભાવ રહિત ઉપગે વર્તતો જીવ તે ભાવજીવ. એ પ્રકારે અછવાદિ સર્વ પદાર્થને વિષે જાણું લેવું. પ્રમાણ-નવૈરધિગમ: 1-6 એ જવાદિ તત્વોનું પ્રમાણ અને નય વડે જ્ઞાન થાય છે. નિર્દેશ-સ્વામિત્વ-સાધનાધિકરણ-સ્થિતિ-વિધાનતઃ 1-7 નિર્દેશ, [ વસ્તુ સ્વરૂપ ], સ્વામિત્વ[ માલિકી ], સાધન [ કારણ ], અધિકરણ (આધાર), સ્થિતિ (કાળ) અને વિધાન [ ભેદ સંખ્યા ! થી જીવાદિ તોનું જ્ઞાન થાય છે, સમ્યગદર્શન શું છે ? દ્રવ્ય છે; સમ્યગદષ્ટિ જીવ અરૂપી છે. કોનું સમ્યગુદર્શન? આત્મ સંગે જીવનું સમ્યગુદર્શન; પરસયોગે જીવ કે અજીવનું અથવા એક કરતાં વધારે જીવ કે અજીવનું સમ્યગદર્શન; ઉભયસંગે જીવ જીવનું સમ્યગદર્શન અને જીવ છાનું સમ્યગદર્શન.

Page #14
શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ ૧ર સમ્યગદર્શન શાથી થાય? નિસર્ગ અથવા અધિગમથી થાય. તે બને દર્શન મેહનીય કર્મના ક્ષય, ઉપશમ કે ક્ષપશમથી થાય છે. અધિકરણ ત્રણ પ્રકારે છે. આત્મ સનિધાન, પર સનિધાન અને ઉભય સન્નિધાન. આત્મસન્નિધાન તે અત્યંતર સન્નિધાન, ૫ર સન્નિધાના તે બાહ્ય સન્નિધાન અને ઉભય સન્નિધાન તે બાહ્ય અત્યંતર સનિધાન જાણવું. સમ્યગદર્શન કેને વિષે હોય ? આત્મસન્નિધાને જીવને વિષે સમ્યગદર્શન હેય. બાહ્યસન્નિધાને અને ઉભયસનિધાને સ્વામિત્વ (કેનું સમ્યગ્દર્શન) ના ભાગ લેવા. સમ્યગદર્શન કેટલે કાળ રહે ? સમ્યગૂદષ્ટિ સાદિસાંત અને સાદિઅનંત એમ બે પ્રકારે છે; સમ્યગદર્શન (ક્ષયોપશમ સમ્યક્ત્વ) સાદિસાંતજ છે; જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી છાસઠ સાગરેપમથી. અધિક કાળ રહે. સમ્યગદષ્ટિ ક્ષાયિક સમકિતી છઘસ્થાની સ્થિતિ સાદિ અનંત છે. સમ્યગ્ગદર્શન કેટલા પ્રકારનું છે? ક્ષયાદિ ત્રણ હેતુ વડે ત્રણ પ્રકારે જાણવું. ઔપથમિક, ક્ષાયોપથમિક અને ક્ષાયિક એ ત્રણ પ્રકારના સમ્યક્ત્વ એક એકથી ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધ છે. સત્સંખ્યા-ક્ષેત્ર-સ્પશન-કાલાન્તર-ભાવા૫બહુવૈધ 1-8 સત [ સદૂભૂતપદ પ્રરૂપણા ], સંખ્યા, ક્ષેત્ર, સ્પર્શન કાળ. અંતર, ભાવ અને અલ્પબહુવ. એ આઠ અનુયોગ વડે કરીને પણ સર્વ ભાવનું જ્ઞાન થાય છે. તે આ પ્રમાણે-૧ સમ્યગ્ગદર્શન છે કે નહિ ? છે. કયાં છે ? અજીવને વિષે નથી, જીવોને વિષે પણ તેની ભજન જાણવી; ગતિ, ઈદ્રિય, કાય, યોગ, કષાય, વેદ, લેસ્યા, સમ્યક્ત્વ, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, આહાર અને ઉપયોગ એ 13 અનુયોગદ્વારને વિષે યથાસંભવ સદભૂત.

Page #15
12 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદઃ પ્રરૂપણ કરવી. 2 સમ્યગદર્શન કેટલાં છે? સમ્યગદર્શન અસંખ્યાત છે, સમ્યગદષ્ટિ તો અનંતા છે, 3 સમ્યગદર્શન કેટલા ક્ષેત્રમાં હોય ? લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં હોય. 4 સમ્યગુદર્શનને કેટલું ક્ષેત્ર સ્પર્શેલું છે ? લેકને અસંખ્યાતમો ભાગ, સમ્યગદષ્ટિ વડે તે સર્વ લોક; અહીં સમ્યગદષ્ટિ અને સમ્યગ્રદર્શનમાં શું ફેરફાર છે તે જણાવે છે, અપાય અને સમ્યક્ત્વ મોહનીયના દળીયા વડે સમ્યગદર્શન થાય છે, તે (મતિજ્ઞાન) કેવળીને નથી, તેથી કેવળી સમ્પન્દર્શની નથી પણ સમ્યગદષ્ટિ તો છે. 5 સમ્યકત્વ કેટલા કાળ સુધી રહે ? એક જીવ આશ્રયી જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ છાસઠ સાગરોપમ સાધિક; નાના છો આશ્રયી સર્વ કાળ. 6 સમ્યગ્રદર્શનને વિરહ કાળ કેટલે ? એક જીવ આશ્રયી જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અર્ધ પુગલ પરાવર્ત, નાના (જુદા જુદા) જીવો આશ્રયી અંતર નથી.” સમ્યગદર્શનને કયા ભાવ હૈય? ઔદયિક પરિણામિક વજીને બાકીના ત્રણ ભાવોને વિષે સમ્યગદર્શન હોય. 8 ત્રણ ભાવે વર્તતા સમ્યગુદર્શનીનું અલ્પ બહુવ શી રીતે ? સર્વથી થેડા ઔપશમિક ભાવવાળા હોય, તેથી ક્ષાયિક અસંગેય ગુણ, તેથી પણ ક્ષાપશમિક અસંખ્યય ગુણ અને સમ્યગદષ્ટિ તો અનંતા છે. (કેવળી અને સિદ્ધો મળીને અનંતા છે માટે ) મતિ-મુતાવધિ-મન: પર્યાય-કેવલાનિ જ્ઞાનમ-૧-૯ મતિ, શ્રત, અવધિ, મનઃ પર્યાય અને કેવલ એ પાંચ જ્ઞાનના ભેદ છે (જેનું વર્ણન આગળ કરવામાં આવશે.) તસ્ત્રમાણે-૧-૧૦ તે (પાંચ પ્રકારનું) જ્ઞાન (બે) પ્રમાણમાં વહેંચાયેલું છે. આઘે પક્ષમ–૧–૧૧ પહેલા બે મતિ-શ્રુતજ્ઞાન પક્ષ પ્રમાણ છે. આ બંને જ્ઞાનને નિમિત્તની અપેક્ષા હોવાથી પક્ષ છે કેમકે મતિજ્ઞાન ઇન્દ્રિયનિમિત્તક

Page #16
શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 13 અને અનિંકિય (મન) નિમિત્તક છે અને શ્રુતજ્ઞાન મતિપૂર્વક તથા પરના ઉપદેશથકી થાય છે. પ્રત્યક્ષમન્યત–૧-૧૨ પૂર્વોક્ત બે જ્ઞાનથી અન્ય ત્રણ જ્ઞાન (અવધિ, મનઃ પર્યાય અને કેવલ) એ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. ઇયિના નિમિત્ત વિના આત્માને પ્રત્યક્ષ હોવાથી આ ત્રણ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે, જેના વડે પદાર્થો જાણી શકાય તે પ્રમાણુ કહેવાય છે. અનુમાન, ઉપમાન. આગમ, અયપત્તિ. સંભવ અને અભાવ એ પ્રમાણે પણ કેઈમાને છે. પણ અહીં તેને ગ્રહણ નહી કરતાં ફક્ત બેજ પ્રમાણે કહ્યાં છે, તેનું કારણ એ છે કે–એ સર્વ ઈદ્રિય અને પદાર્થના નિમિત્તભૂત હેવાથી મતિ-સુત જ્ઞાનરૂપ પરોક્ષ પ્રમાણમાં અંતર્ભત થાય છે. મતિ-સ્મૃતિઃ -સંજ્ઞા-ચિન્તાભિનિબોધ ઈત્યનર્થાનત્તરમૂ-૧-૧૩ મતિ [બુદ્ધિ ], સ્મૃતિ (સ્મરણચાદદાસ્ત), સંશા [ઓળખ3, ચિંતા (તક) અને આભિનિબોધ (અનુમાન) એ સર્વ એક જ અર્થવાચક છે. તદિન્દ્રિયાનિન્દ્રિય-નિમિત્તમૂ–૧–૧૪ તે પૂર્વોક્ત મતિજ્ઞાન ઇંદ્રિય નિમિત્તક અને અનિધિ નિમિત્તક [મને વૃત્તિનું અને સર્વ ઈદ્રિયનું ઘજ્ઞાન ] છે. અવગ્રહેહાપાયધારણું:–૧–૧૫ એ મતિજ્ઞાન અવગ્રહ (ઈંદ્રિયને સ્પર્શ વડે કરીને જે સૂક્ષ્મ અવ્યકત જ્ઞાન થાય તે), ઈહા (વિચારણા), અપાય (નિશ્ચય) અને ધારણા એ ચાર ભેદવાળું છે.

Page #17
14 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદ બહુ બહુવિધ-ક્ષિપ્રાનિશ્ચિતાનુક્ત–ધ્રુવાણાં સેતરાણામૂ–૧-૧૬ બહુ, બહુવિધ (ઘણા પ્રકારે), ક્ષિપ્ર (જલદીથી), અનિશ્રિત (ચિન્હ વિના), અનુક્ત (કહ્યા વિના) અને ધ્રુવ (નિશ્ચિત) એ છે અને તેના છ પ્રતિપક્ષી એટલે અબહુ (ડું), અબહુવિધ (થોડા પ્રકારે), અક્ષિપ્ર (લાંબાકાળે), નિશ્રિત (ચિહવડે), ઉક્ત ( કહેલું) -અને અદ્ભવ [અનિશ્ચિત] એ બાર ભેદે અવગ્રહાદિક થાય છે. અર્થસ્ય–૧–૧૭ અર્થ (સ્પર્શનાદિ વિષય) ના અવગ્રહ આદિ મતિજ્ઞાનના ભેદ થાય છે. વ્યંજનસ્થાવગ્રહ:–૧–૧૮ વ્યંજન દ્રવ્ય) નો તો અવગ્રહ જ થાય છે. એ રીતે વ્યંજનને અને અર્થ એમ બે પ્રકારને અવગ્રહ જાણો. તે ઈહાદિ અર્થ ન ચક્ષુરનિન્દ્રિયાભ્યામૂ–૧–૧૯ ચક્ષુ અને મન વડે વ્યંજન (દ્રવ્ય) ને અવગ્રહ થતો નથી, પણ - બાકીની ઈકિય વડે જ થાય છે. એ પ્રકારે મતિજ્ઞાનના બે, ચાર, અઠ્ઠાવીશ, (28 ભેદને બહુ વગેરે છએ ગુણુતાં) એકસો અડસઠ અને (28 ને બાર ભેદ સાથે ગુણતાં) ત્રણશે છત્રીશ ભેદો મૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના થાય છે. શ્રત અતિપૂર્વ દ્વયનેક-દ્વાદશભેદભૂ-૧-૨૦ શ્રુતજ્ઞાન મતિપૂર્વક હોય છે. તે બે પ્રકારે–અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિષ્ટ; તેમાં પહેલાના અનેક અને બીજાના બાર ભેદ છે.

Page #18
થીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 15 સામાયિક, ચઉર્વિસ, વંદન, પ્રતિક્રમણ, કાયોત્સર્ગ, પચ્ચક્ખાણ (આવશ્યક), દશવૈકાલિક, ઉત્તરાધ્યયન, દશા (દશાશ્રુતસ્કંધ), કલ્પ (બૃહતક૫,) વ્યવહાર અને નિશીથવ્ર ઈત્યાદિ મહર્ષિઓએ બનાવેલાં સૂત્ર તે અંગબાહ્ય શ્રત અનેક પ્રકારે જાવું, અંગપ્રવિષ્ટ શ્રત બાર ભેદે છે. તે આ પ્રમાણે-૧ આચારાંગ, 2 સૂત્રકૃતાંગ, 3 સ્થાનાંગ, જ સમવાયાંગ, 5 વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ (ભગવતી), 6 જ્ઞાતાધમ કથા, 7 ઉપાસક દશાંગ, 8 અન્તર્મુદ્દશાંગ, 9 અનુત્તરપપાતિક દશાંગ, 10 પ્રશ્ન વ્યાકરણ, 11 વિપાક અને 12 દષ્ટિવાદસૂત્ર. હવે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનમાં શું ફેરફાર છે તે અહીં જણાવે છે–ઉત્પન્ન થઈ નાશ નહિ પામેલ એવા પદાર્થને ગ્રહણ કરનાર વતમાનકાળ વિષયક મતિજ્ઞાન છે અને શ્રુતજ્ઞાન તો ત્રિકાળ વિષયક છે એટલે જે પદાર્થ ઉત્પન્ન થયેલ છે, જે ઉત્પન્ન થવાનું છે. તે સર્વને ગ્રહણ કરનાર છે. હવે અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિષ્ટમાં શું ભેદ છે તે જણાવે છે. વક્તાના ભેદથી આ ભેદ થાય છે. તે આ પ્રમાણે–સર્વજ્ઞ, સર્વદશી, પરમપિ એવા અરિહંત ભગવાનોએ પરમ શુભ અને તીર્થ પ્રવર્તાવારૂપ ફળદાયક એવી તીર્થકર નામકર્મના પ્રભાવથી કહેલું અને અતિશયવાળી તથા ઉત્તમ અતિશયવાળી વાણું અને બુદ્ધિવાળા એવા ભગવંતના શિષ્ય (ગણધરો) એ ગૂંથેલું તે અંગપ્રવિષ્ટ, ગણધર પછી થયેલા, અત્યંત વિશુદ્ધ આગમના જાણનારા, પરમ પ્રકૃષ્ટ વાણું અને બુદ્ધિની શકિતવાળા આચાર્યોએ કાળ સંઘયણ અને આયુના દેષથી અભ્યશકિતવાળા શિષ્યના ઉપકારને માટે જે રચ્યું તે અંગબાહ્ય. સર્વજ્ઞપ્રણીત હોવાથી અને યપદાર્થનું અનંતપણું હોવાથી મતિજ્ઞાન કરતાં શ્રતજ્ઞાન વિષય મોટો છે. શ્રુતજ્ઞાનનો મહાવિષય હોવાથી તે તે અધિકારોને આશ્રયીને પ્રકરણની સમાપ્તિની અપેક્ષાએ અંગ ઉપાંગના ભેદ છે.

Page #19
16 ] [ પ્રીતનવાર્થ સૂત્રાનુવાદ અંગે પાંગની રચતા ન હોય તો સમુદ્રને તરવાની પેઠે સિદ્ધાંતનું જ્ઞાન દુ:સાધ્ય થાય, તેટલા માટે પૂર્વ, વરંતુ, પ્રાભૂત, પ્રાભૃત પ્રાભૃત; અધ્યયન અને ઉદ્દેશ કરેલા છે. વળી અહીં શિષ્ય શંકા કરે છે કે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનને તુલ્ય વિષય છે તેથી બંને એક જ છે, તેને ગુરુમહારાજ ઉત્તર આપે છે કે અગાઉ કહ્યા મુજબ મતિજ્ઞાન વર્તમાનકાળ વિષયક છે અને શ્રુતજ્ઞાન ત્રિકાળ વિષયક છે તેમજ વિશેષ શુદ્ધ છે, વળી મતિજ્ઞાન ઈદ્રિય અને અનિંદ્રિયનિમિત્તક છે તથા આત્માના જ્ઞસ્વભાવથી પરિણમે છે, ત્યારે શ્રુતજ્ઞાન તો મતિપૂર્વક છે અને આપ્ત પુરુષના ઉપદેશથી ઉત્પન્ન થાય છે. દ્વિવિધોવધિ–૧-૨૧ અવધિજ્ઞાન બે પ્રકારે છે. 1 ભવપ્રત્યય અને 2 થોપશમપ્રત્યય. (નિમિત્તક) ભવપ્રત્યયે નારક–દેવાનામ–૧-૨૨ નારકી અને દેવતાઓને ભવ પ્રયયિક (અવધિ) હેાય છે. ભવ છે હેતુ જેને તે ભવપ્રત્યયિક. તેઓને દેવ કે નારકીના ભવની ઉત્પત્તિ એજ તે (અવધિજ્ઞાન) ને હેતુ છે. જેમ કે –પક્ષીઓને જન્મ આકાશની ગતિ (ઉડવા)નું કારણ છે, પણ તે માટે શિક્ષા કે તપની જરૂર નથી, તેમ દેવ કે નારકીમાં ઉત્પન્ન થયો, તેને અવધિ થાય જ. યથાક્તનિમિત્ત: વિકલ્પી શેષાણામ-૧-૨૩ બાકીના ( તિર્યંચ અને મનુષ્ય) ને ક્ષયપશમ નિમિત્તક અવધિજ્ઞાન થાય છે તે છ વિકલ્પ (ભેદ) વાળું છે. 1 અનાનુગામિ (સાથે નહિ આવવાવાળું ), 2 આનુગામિ ( સાથે રહેવાવાળું , 3 હીયમાન (ઘટતું), 4 વર્તમાન (વધતું)..

Page #20
શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 17 5 અનવસ્થિત ( અનિયમિત વધતું, ઘટતું, જતું રહે, ઉત્પન્ન થાય ) અને 6 અવસ્થિત ( નિશ્ચિત–જેટલા ક્ષેત્રમાં જે આકારે ઉત્પન્ન થયું હેય તેટલું કેવળજ્ઞાન પર્યત કાયમ રહે અથવા અન્ય ભવમાં સાથે પણ જાય. ( તીર્થકરેને મનુષ્યપણે ઉત્પન્ન થતી વખતે આ જ્ઞાન હેય છે.) રાજુવિપુલમતી મન: પર્યાયઃ 1-24 મનઃ પર્યાયના 1 જુમતિ અને 2 વિપુલમતિ એવા બે ભેદ છે, વિશુદ્ધયપ્રતિપાતાવ્યાં તદ્ધિશેષ: 1-25 - વિશુદ્ધિ ( શુદ્ધતા ), અને અપ્રતિપતિપણું ( આવેલું જાય નહિ ) એ બે કારણથી તે બન્નેમાં ફેર છે. ત્રાજુમતિના કરતાં વિપુલમતિ વિશેષ શુદ્ધ છે અને જુમતિ આવેલું જતું પણ રહે છે, જ્યારે વિપુલમતિ આવેલું જાય નહીં. વિશુદ્ધિ-ક્ષેત્ર-સ્વામિ-વિષયેભ્યોવધિ-મન:પર્યાય-૧-૨૬ વિશુદ્ધિ (શુદ્ધતા). 2 ક્ષેત્ર (ક્ષેત્ર પ્રમાણ ), 3 સ્વામિ ( માલિક ) અને 4 વિષય વડે કરીને અવધિજ્ઞાન અને મન પર્યાય જ્ઞાનમાં વિશેષતા [ ફરક ] છે. ( અવધિ કરતાં મન:પર્યવ શુદ્ધ છે, મન પર્યાયજ્ઞાનથી તિછું અઢીદ્વીપ અને ઉદ્ઘધે જ્યોતિષ્ક તથા હજાર યોજન સુધી ક્ષેત્ર દેખાય, ત્યારે અવધિથી અસંખ્ય લેક દેખાય; મન:પર્યવના સ્વામી સાધુ મુનિરાજ અને અવધિજ્ઞાનના સ્વામી સંત કે અસંયત ચારે ગતિવાળા હાઈ શકે; મન:પર્યવથી પર્યાપ્ત સંગ્નિએ મનપણે પરિણાવેલ દ્રવ્યો અને અવધિથી તમામ રૂપી-રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યો દેખાય છે. વળી અવધિજ્ઞાનથી મનઃ પર્યાય જ્ઞાનને વિષય-નિબંધ અનંતમાં ભાગે કહ્યો છે. ) ત૨

Page #21
18 ] અવધિજ્ઞાન કરતાં મન:પર્યવજ્ઞાન વિશેષ શુદ્ધ છે. જેટલા રૂપી દ્રવ્યને અવધિજ્ઞાની જાણે તેના અનંતમા ભાગે મનપણે પરિણમેલાં કોને મન પર્યવજ્ઞાની શુદ્ધ રીતે જાણે, અવધિજ્ઞાનનો વિષય અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગથી માંડીને સર્વ કક્ષેત્ર પર્વત હોય અને મનઃપર્યાય જ્ઞાનવાળાને વિષય અઢીદીપ સુધી જ હોય. અવધિજ્ઞાન સંવત કે અસંયત ચારે ગતિના જીવોને થાય અને મન:પર્યવજ્ઞાન સંયત (ચારિત્રવાળા) મનુષ્યને જ થાય. સર્વરૂપ દ્રવ્ય અને તેના કેટલાક પર્યાય જાણવાને અવધિજ્ઞાનને વિષય છે અને મન:પર્યવજ્ઞાનને વિષય સર્વરૂપી દ્રવ્યના અનંતમા ભાગના દ્રવ્યને એટલે મન દ્રવ્ય અને તેના પર્યાયને જાણવાનો છે. મતિકૃતનિબન્ધઃ સર્વદ્રવ્યqસર્વપર્યાયેષ-૧-૨૭ મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનને વિષય કેટલાક પર્યાય સહિત સર્વ દ્વવ્યને જાણવાનું છે. મતલબ કે તે સર્વ પર્યાયયુકત જાણી ન શકે. રૂપિષ્યધે H 1-28 પણ અવધિજ્ઞાનથી રૂપી દ્રવ્યોનેજ અને તેના કેટલાક પર્યાયને જ જાણે. તદનન્તભાગે મનઃ પર્યાયસ્ય 1-29 તે રૂપી દ્રવ્યના અનન્તમા ભાગે-મનપણે પરિણમેલાં મનદ્રબોને જાણવાને મનપર્યાય જ્ઞાનનો વિષય છે. સર્વ—દ્રવ્ય-પર્યાયેષ કેવલસ્ય-૧-૩૦ | સર્વ દ્રવ્ય અને સર્વ પર્યાયો જાણવાને કેવળજ્ઞાન વિષય છે તે સર્વ ભાવગ્રાહક અને સમસ્ત કાલક વિષયક છે. આ કરતાં બીજું જ્ઞાન શ્રેષ્ઠ નથી. એકાદીનિ ભાજ્યાનિ યુગપદેકસ્મિન્નાચતુર્ઘ -1-31

Page #22
શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 19 એ જ્ઞાનમાંનાં મત્યાદિ એકથી માંડીને ચાર સુધીનાં જ્ઞાને એક સાથે જીવમાં હોય છે. ઇને એક, કોઈને બે, કોઈને ત્રણ, કોઈને ચાર હોય, એક હોય તે મતિજ્ઞાન અગર કેવળજ્ઞાન હેય. બે હેાય તે મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન હેય. કેમ કે શ્રુતજ્ઞાન મતિપૂર્વક હય, માટે જ્યાં શ્રત હોય ત્યાં મતિ હોય, પણ મતિ હોય ત્યાં શાસ્ત્રરૂપ શ્રતની ભજના જાણવી. ત્રણવાળાને મતિ, શ્રત, અવધિ અથવા મતિ શ્રત મન:પર્યાય હેય. પાંચ સાથે ન હોય, કેમકે કેવળજ્ઞાન થાય ત્યારે બીજું જ્ઞાન રહે નહિ. આ બાબતમાં કેટલાક આચાર્ય એમ કહે છે કે કેવળજ્ઞાન છતાં ચારે જ્ઞાન હેય. પણ સૂર્યની પ્રભામાં જેમ બીજા તારાદિની પ્રજા સમાઈ જાય તેમ કેવળજ્ઞાનની પ્રભામાં બીજા જ્ઞાનની પ્રભા સમાઈ જાય છે. વળી કેટલાક આચાર્ય કહે છે કે - એ ચાર જ્ઞાન ક્ષયોપશમ ભાવથી થાય છે અને કેવળીને તે ભાવ નથી, ક્ષાયિક ભાવ છે, માટે ન હોય. વળી તે ચારે જ્ઞાનને કેમે કરી ઉપયોગ થાય છે–એક સાથે થતો નથી અને કેવળજ્ઞાનને ઉપયોગ બીજાની અપેક્ષા વિના એક સાથે થાય છે. આત્માનો તથા પ્રકારને સ્વભાવ હોવાથી જ્ઞાનદર્શનને સમયાન્તર ઉપયોગ કેવળીને નિરંતર હોય છે. મતિશ્રતાવધ વિપર્યયશ્ચ–૧–૩૨ મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન એ ત્રણ વિપર્યય (વિપરીત) રૂપ પણ હોય છે અર્થાત અજ્ઞાન રૂપ હોય છે. સદસતરવિશેષાયદછાપલબ્ધરૂન્મત્તવત -1-33 - મિથ્યાદષ્ટિને ઉન્મત્તની પેઠે સત (વિદ્યમાન) અસત ( અવિદ્યમાન) ની વિશેષતા રહિત વિપરીત અર્થ ગ્રહણ થતું હોવાથી તે પૂર્વોક્ત ત્રણે (નિચે) અજ્ઞાન ગણાય છે. નૈગમ-સન્ચહ-વ્યવહાર-સૂત્ર-શબ્દા નયા:–૧–૪ નિગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, ઋજુસૂત્ર અને શબ્દ એ પાંચ નો છે (સમભિરૂઢ અને એવંભૂત સાથે લઈએ તો સાત નો થાય છે.)

Page #23
20 ] [ શ્રીતનવાર્થસૂત્રાનુવાદઃ આઘશબ્દો દ્વિત્રિ-ભેદૌ–૧–૩૫ પહેલો (નૈગમ) નય બે પ્રકારે દેશ પરિક્ષેપી અને સર્વ પરિક્ષેપી, તથા શાબ્દનય ત્રણ પ્રકારે છે–સામૃત, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત. ઉકત બૅગમાદિક સપ્ત નયનાં લક્ષણ આ રીતે કહ્યાં છે. શાસ્ત્રોમાં કહેલ શબ્દ, અર્થ અને શબ્દાર્થનું પરિજ્ઞાન તે નગમના દેશગ્રાહી અને સર્વગ્રાહી છે. અર્થોનો સર્વ દેશે કે એકદેશે સંગ્રહ તે સંગ્રહ નય છે. લૌકિકરૂપ, ઔપચારિક અને વિસ્તારાર્થને બોધક વ્યવહાર નય છે. છતા–વિદ્યમાન અર્થોનું કથન અથવા જ્ઞાન તે જુમૂત્રત્ય છે. યથાર્થ વસ્તુનું કથન તે શબ્દનાય છે. શબ્દથી જે અર્થમાં પ્રત્યયજ્ઞાન તે સામ્પ્રત શબ્દનય અને વિદ્યમાન અર્થમાં અસંક્રમ તે સમભિરૂઢ. વ્યંજન અને અર્થમાં પ્રવૃત્ત તે એવંભૂત. દરેક વસ્તુમાં અનંત ધર્મો રહેલા છે, તેમાંના અભીષ્ટ ધર્મને ગ્રહણ કરનાર અને તે સિવાયના બીજા ધર્મોને અપલાપ નહિ કરનાર જે જ્ઞાતાને અધ્યવસાય વિશેષ તે નય કહેવાય છે. તે જ પ્રમાણને એક અંશ હોવાથી પ્રમાણુ અને નયને પરસ્પર ભેદ છે. જેમ સમુદ્રને એક દેશ સમુદ્ર નથી તેમ અસમુદ્ર પણ નથી. તેવી જ રીતે નો પ્રમાણ પણ નથી તેમ અપ્રમાણ પણ નથી. પણ પ્રમાણને એક દેશ છે. તે ન દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક એમ બે ભેદે છે. દ્રવ્ય માત્રને ગ્રહણ કરનાર દ્રવ્યાર્થિક નય કહેવાય છે. તેમાં નૈગમ, સંગ્રહ અને વ્યવહાર એ ત્રણ નયોને સમાવેશ થાય છે. અને જે પર્યાય માત્રનેજ ગ્રહણ કરે છે, તે પર્યાયાર્થિક નય કહેવાય છે. તેમાં અજુસૂત્ર, સામ્પત (શબ્દ) સમભિરૂઢ અને એવંભૂત એ ચાર નો સમાવેશ થાય છે.

Page #24
શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 21 સામાન્ય અને વિશેષાદિ અનેક ધર્મને જુદા જુદા ગ્રહણ કરનાર નિગમ નય છે. તેમાં સર્વ પરિક્ષેપી નિગમનય સામાન્ય ગ્રાહી છે અને દેશપરિક્ષેપી નૈગમનય તે વિશેષગ્રાહી છે. | સામાન્ય માત્રને ગ્રહણ કરનાર સંગ્રહનય છે, તે બે ભેદે છેપરસંગ્રહ અને અપરસંગ્રહ. જે સમસ્ત વિશેષ તરફ ઉદાસીન રહી, સત્તારૂપ સામાન્યને ગ્રહણ કરે તે પરસંગ્રહ કહેવાય છે અને જે દ્રવ્યવાદિ અવાન્તર (પેટા ભેદમાં રહેલ) સામાન્યને ગ્રહણ કરે તે અપર સંગ્રહ કહેવાય છે. સંગ્રહનયે વિષયભૂત કરેલા પદાર્થોનું વિધાન કરીને તેઓને જ વિભાગ કરનાર જે અધ્યવસાય વિશેષ તે વ્યવહારનય કહેવાય છે, જેમકે જે સત છે તે દ્રવ્ય અથવા પર્યાય સ્વરૂપ છે. દિવ્ય છ પ્રકારે છે અને પર્યાય તે બે પ્રકારે છે. (શબ્દ અને અર્થને.) જુસૂત્ર વર્તમાન ક્ષણમાં રહેલા પર્યાયમાત્રને મુખ્ય રીતે ગ્રહણ કરે તે જુસૂત્રનય છે. જેમ કે “હમણાં સુખ છે,” અહીં ઋજુસૂત્રનય સુખરૂપ વર્તમાન પર્યાયમાત્રને ગ્રહણ કરે છે. (કાળ, કારક લિંગ, કાળાદિની સંખ્યા અને ઉપસર્ગના) ભેદથી શબ્દના ભિન્ન અર્થને સ્વીકાર કરનાર શબ્દનય છે, જેમકે મેરૂપર્વત હત, છે અને હશે; અહીં શબ્દનય અતીત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળના ભેદથી મેરૂપર્વતને પણ ભિન્ન માને છે. પર્યાય શબ્દોમાં વ્યુત્પત્તિના ભેદથી ભિન્ન અર્થને ગ્રહણ કરનાર સમભિરૂઢ નય છે. શબ્દનય તે પર્યાયને ભેદ છતાં અર્થને અભિન્ન માને છે, પણ સમભિરૂઢ નય તે પર્યાયના ભેદે કરી ભિન્ન અર્થને સ્વીકાર કરે છે, જેમકે સમૃદ્ધિવાળો હેવાથી ઈન્દ્ર કહેવાય, પુરને વિદારવાથી પુરન્દર કહેવાય.

Page #25
22 ] [ શ્રીસ્વાર્થ સૂત્રાનુવાદ શબ્દોની પ્રવૃત્તિના કારણભૂત ક્રિયા સહિત અર્થને વાચ્ય તરીકે સ્વીકાર કરનાર એવંભૂત નય છે. જેમકે જલધારણાદિ ચેષ્ટા સહિત ઘટને તે કાળેજ ઘટ તરીકે માને છે. પરંતુ જે વખતે ખાલી ઘટ પશે હેય તે વખતે આ નય તેને ઘટ તરીકે સ્વીકાર કરતો નથી. આમાંના આદિના ચાર નય (પ્રાધાન્યથી) અર્થનું પ્રતિપાદન કરતા હોવાથી અર્થનય કહેવાય છે. અને છેલ્લા ત્રણ નયને તે (મુખ્ય રીતે ) શબ્દ વાર્થ વિષય હોવાથી તે બીજા પ્રકારે પણ નયના ભેદે છે, જેમ-વિશેષગ્રાહી જે નો છે તે અર્પિતયો કહેવાય છે, સામાન્યગ્રાહી જે નો છે તે અનર્પિત નો કહેવાય છે. લેક પ્રસિદ્ધ અર્થને ગ્રહણ કરનાર વ્યવહાર નય કહેવાય છે અને તાત્વિક અર્થને સ્વીકાર કરનાર નિશ્ચયનય કહેવાય છે. જેમકે વ્યવહારનયા પાંચ વર્ણને ભ્રમર છતાં શ્યામ ભ્રમર કહે છે અને તેને નિશ્ચયનય પંચવર્ણને ભ્રમર માને છે. જ્ઞાનને મોક્ષ સાધનપણે માનનાર જ્ઞાનનય અને ક્રિયાને તેવી રીતે સ્વીકાર કરનાર ક્રિયાનય કહેવાય છે. હવે પ્રસંગ થકી નયાભાસનું સ્વરૂપ બતાવીએ છીએ. અનન્ત ધર્માત્મક વસ્તુમાં અભિપ્રેત ધર્મને ગ્રહણ કરનાર અને તેથી ઈતર ધર્મોને તિરસ્કાર કરનાર નયાભાસ કહેવાય છે. દ્રવ્ય માત્રને ગ્રહણ કરનાર અને પર્યાયને તિરસ્કાર કરનાર દ્રવ્યાર્થિક નયાભાસ કહેવાય છે અને પર્યાય માત્રને ગ્રહણ કરનાર અને દ્રવ્યને તિરસ્કાર કરનાર પર્યાયાર્થિક નયાભાસ કહેવાય છે. ધર્મ અને ધર્મોને એકાન્ત ભેદ માનનાર નગમાભાસ છે, જેમકે નયાયિક અને વૈશેષિક દર્શન. સત્તારૂપ મહા સામાન્યને સ્વીકાર કરનાર અને સમસ્ત વિશેષનું ખંડન કરનાર સંગ્રહાભાસ છે, જેમકે અતવાદ દર્શન અને સાંખ્ય

Page #26
શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 23 દર્શન, અપારમાર્થિક પણ દ્રવ્ય પર્યાયને વિભાગ કરનાર વ્યવહારાભાસ છે, જેમ ચાર્વાકદર્શન છવ અને તેના દ્રવ્ય પર્યાયાદિને ચાર ભૂતથી જૂદા માનતો નથી, માત્ર ભૂતથી સત્તાને જ સ્વીકાર કરે છે, વર્તમાન પર્યાયને સ્વીકાર કરનાર અને સર્વથા દ્રવ્યને અપલાપ કરનાર અનુસૂત્રાભાસ છે, જેમ બૌહદર્શન.. કાળાદિના ભેદ વડે વાચ્ય અર્થના ભેદને જ માનનાર શબ્દાભાસ છે. જેમકે મેરૂપર્વત હતો, છે અને હશે, એ શબ્દ ભિન્ન અર્થનેજ કહે છે. પર્યાય શબ્દોના ભિન્ન ભિન્ન અર્થને જ સ્વીકાર કરનાર સમભિરૂઢાભાસ છે, જેમકે ઈન્દ્ર, શક્ર પુરન્દર ઈત્યાદિ શબ્દ જુદા જુદા અર્થોવાળા છે એમ જે માને તે સમભિરૂઢાભાસ કહેવાય છે. | ક્રિયારહિત વસ્તુને વાચ નહિ માનનાર એવંભૂતાભાસ છે. જેમ ચેષ્ટા રહિત ઘટ તે ઘટ શબ્દ વાચ્ય નથી. 1 સામાન્ય વિશેષને જણાવનાર નિગમ, 2 સામાન્યને જણાવનાર સંગ્રહ. 3 વિશેષને જણાવનાર વ્યવહાર. 4 વર્તમાન કાળને જણાવનાર ઋજુસૂત્ર. 5 શબ્દને જણાવનાર શબ્દના 6 અર્થને જણાવનાર સમભિરૂ. 7 શબ્દ અને અર્થને જણાવનાર એવંભૂતનય છે. સમાપ્ત: પ્રથsધ્યાય:

Page #27
અથ દ્વિતીયાધ્યાય જીવતત્વ ઔપથમિક-ક્ષાયિકી ભાવી મિશ્રશ્ચ જીવસ્ય સ્વતત્ત્વમૌદયિક-પારિણામિકૌ ચ-ર-૧ ઔપથમિક, ક્ષાયિક અને ક્ષાયોપથમિક ભાવ એ ત્રણ તથા ઔદયિક અને પરિણામિક એ બે મળી પાંચે ભાવ છવના સ્વતત્વ =પોતાના સ્વભાવ છે એટલે જીવને તે ભાવ હોય છે. (પરિણામિક અને ઔદયિક ભાવ અજીવને પણ હેય છે. કારણ કે પુદ્ગલેનું પરિણમવું અને કર્મોદયથી શરીર વગેરે થાય છે.) દ્વિ-નવાષ્ટાદશકવિશતિ-ત્રિભેદા યથાક્રમમ-ર-૨ પૂર્વોક્ત ઔપશમિકાદિ ભાવોના બે, નવ, અઢાર, એકવીશ અને ત્રણ ભેદે અનુક્રમે છે. તે ભાવના 53 ભેદ અનુક્રમે જણાવે છે.સમ્યકત્વચારિત્રે -2-3 પહેલા ઔપશમિક ભાવના સમક્તિ અને ચારિત્ર એ બે ભેદ છે. એટલે ઔપથમિક સમ્યક્ત્વ અને ઔપશમિક ચારિત્ર. જ્ઞાન-દર્શન-દાનલાભ–ભેગાપભેગવીર્યાણિ ચ- 2-4 કેવળજ્ઞાન, કેવળદર્શન, (અનંત) દાન, લાભ, ભાગ, ઉપભાગ, વીર્ય તથા સમ્યક્ વ અને ચારિત્ર એ નવ ભેદ ક્ષાયિક ભાવના છે. જ્ઞાનાજ્ઞાન-દર્શન-દાનાદિલબ્ધયાશ્વતસ્ત્રિ-ત્રિ-૫. ચ-ભેદા: સમ્યફ-ચારિત્ર-સંયમસંયમા–૨-૫ મતિ આદિ ચાર પ્રકારનું જ્ઞાન, ત્રણ પ્રકારે અજ્ઞાન, ચક્ષુદર્શનાદિ પણ પ્રકારે દર્શન અને પાંચ પ્રકારે લબ્ધિ તથા સમકિત, ચારિત્ર

Page #28
[ 25 - અને સંયમસંયમ (દેશવિરતિપણું) એ અઢાર ભેદ ક્ષાપશમિક ભાવના છે. ગતિ-કષાય-લિંગ- મિથ્યાદર્શના જ્ઞાના-સંતા–સિદ્ધત્વ લેશ્યાશ્ચતુૌતુકે કે કેક-પડદા:-૨-૬, નરકાદિ ચાર ગતિ, ક્રોધાદિ ચાર કષાય, સ્ત્રોદાદિ ત્રણ લિંગ, મિથ્યાદર્શન, અજ્ઞાન, અસંયતત્વ, અસિહત્વ અને કૃષ્ણાદિ છ લેશ્યા મળીને 21 ભેદ ઔદયિક ભાવના થાય છે. જીવ-ભવ્યાભવ્યત્યાદીનિ ચ-ર-૭ . જીવ, ભવ્યત્વ, અભવ્યત્વ આદિ ભેદ જીવને અનાદિ પારિણામિક ભાવના થાય છે. આદિ શબ્દથી અસ્તિત્વ અન્યત્વ, કર્તવ, ભોકતૃત્વ, ગુણવત્વ, અસર્વગતત્વ, અનાદિકર્મબંધત્વ, પ્રદેશd. અરૂપત્વ, નિત્યત્વ એ વિગેરે ભેદનું ગ્રહણ કરવું. જીવનું લક્ષણ ઉપગે લક્ષણમ૨-૮ ઉપયોગ એ જીવનું લક્ષણ છે. સ દ્વિવિ-sષ્ટ-ચતુર્ભેદ-૨-૯ તે ઉપયોગ બે પ્રકારે છે. તે વળી અનુક્રમે 1 સાકારજ્ઞાન (5 જ્ઞાન, 3 અજ્ઞાન) આઠ પ્રકારે છે અને 2 અનાકાર દર્શન (ચક્ષુ આદિ ચાર પ્રકારે છે.) જીવના ભેદ, સંસારિણે-મુક્તાશ્ચ–૨–૧૦ સંસારી અને મુક્ત (મોક્ષના) એ બે ભેદે જીવો છે. વળી બીજી રીતે જીવના ભેદ કહે છે

Page #29
26 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદક સમનસ્કામનસ્કાઃ–૨–૧૧ મનસહિત (સંસી) અને મન રહિત (અસંસી) એ ભેદ જીવન થાય છે. સંસારિણજસ-સ્થાવરાઃ–૨–૧૨ ત્રણ અને સ્થાવર એ બે ભેદે સંસારી જીવો છે. પૃથિવ્યબૂ-વનસ્પતય: સ્થાવર: 2-13 પૃથ્વીકાય, અપૂકાય, અને વનસ્પતિકાય એ સ્થાવર છે, તે-વાયુ દ્વાદ્રિયોદયશ્ચ ત્રસા:-૨-૧૪ તેઉકાય, વાઉકાય એ બે અને બેઈયિ-તઈ પ્રિય ચઉરિંદ્રિયા તથા પચેંદ્રિય એ ત્રસ જીવો છે. તેઉકાય તથા વાઉકાય સ્વતંત્ર ગતિવાળા હોવાથી ગતિત્રસ કહેવાય છે અને ઠીંકિય વિગેરે સુખ દુઃખની ઈચ્છાથી ગતિવાળા હોવાથી તેઓ લબ્ધિત્રસ કહેવાય છે. ઈદ્રિયોને જણાવે છે - પચ્ચેન્દ્રિયાણિ–૨–૧૫ સ્પર્શનાદિ ઈન્દ્ર પાંચ છે. ઈદ એટલે આત્મા તેનું ચિન્હ તે ઈકિય અથવા જીવની આજ્ઞાને આધીન, છ દેખેલ. હવે રચેલ, જીવે સેવેલ તે ઈદ્રિય જાણવી. દ્વિવિધાનિ–૨–૧૬ - તે બે પ્રકારે છે. નિત્યુપકરણે કન્દ્રિયમ–૨-૧૭ નિવૃત્તિ (આકાર) ઈદ્રિય અને ઉપકરણ (દ્વારની માફક સાધન પણું) ઈદ્રિય એ બે ભેદે દ્રવ્યેકિય છે.

Page #30
શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 271 અંગે પાંગ નામકર્મના ઉદયથી ઈદ્રિયોના અવયવ થાય છે અને નિર્માણ નામકર્મના ઉદયથી શરીરના પ્રદેશોની રચના થાય છે.. કન્દ્રિયની રચના અંગે પાંગ તથા નિર્માણ નામકર્મને આધીન છે. અંગે પાંગ અને નિર્માણ નામકર્મના ઉદયથી વિશિષ્ટ જે ઇન્દ્રિયને આકાર તેને નિવૃત્તિ ઇન્દ્રિય કહે છે. તેના બાહ્ય અને અત્યંતર એ બે ભેદ છે. બાહ્ય નિવૃત્તિ જાતિભેદથી અનેક પ્રકારની છે, જેમકે મનુષ્યના કાન ભૂ સરખાં નેત્રની બન્ને બાજુએ છે અને અશ્વના કાન તેમના ઉપરના ભાગમાં તીક્ષણ અગ્રભાગવાળા છે. અભ્યતર નિત્તિમાં સ્પર્શનેન્દ્રિય નાના આકારવાળી છે. રસનેન્દ્રિય. ખુરપા (અસ્ત્રા) ના. આકારે છે. ધ્રાણેન્દ્રિય અતિમુક્તક (ગુલછડી) પુષ્પના આકારે છે. ચક્ષુરિંદ્રિય મસુર અને ચંદ્રને આકારે છે. શ્રોત્રેન્દ્રિય કદંબે પુષ્પને આકારે છે. આદિથી સ્પર્શનેન્દ્રિય અને મન સ્વકાય પ્રમાણે છે અને બાકીની ઈન્દ્રિયો અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણુવાળી છે.. અને સ્વવિષય ગ્રહણ કરવાની શક્તિ સ્વરૂપ ઉપકરણેન્દ્રિય છે. લગ્રુપાગી ભાવેન્દ્રિયમ-૨-૧૮ લબ્ધિ=ક્ષપશમ અને ઉપયોગ-સાવધાનતા એ બે ભેદે ભાવેન્દ્રિય છે. ગતિ અને જાત્યાદિ કર્મોથી અને ગતિ જાત્યાદિને આવરણ. કરવાવાળાં કર્મના ક્ષોપશમથી અને ઈન્દ્રિયના આશ્રયભૂત કર્મોના ઉદયથી જીવને જે શક્તિ ઉત્પન્ન થાય તે લબ્ધિ કહેવાય છે. મતિ જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણ કર્મના ક્ષયોપશમથી થયેલ છે જ્ઞાનનો સદ્દભાવ તે લબ્ધીન્દ્રિય કહેવાય છે, અને વિષયમાં જે જ્ઞાનને વ્યાપાર તેને ઉપયોગેન્દ્રિય કહે છે. જ્યારે લબ્ધીન્દ્રિય હોય છે ત્યારે નિર્વત્તિ, ઉપકરણ અને ઉપયોગ ાય છે. અને નિવૃત્તીન્દ્રિય હોય છે ત્યારે ઉપકરણ અને ઉપયોગી હોય છે. કારણ કે ઉપકરણને આશ્રય

Page #31
28 ] [ શ્રીતનવાર્થસૂત્રાનુવાદઃ નિતિ છે. અને ઉપગ ઉપકરણેન્દ્રિય દ્વારા જ હોય છે. નિવૃત્તિ આદિ એકના અભાવે વિષયનું જ્ઞાન થતું નથી. ઉપયાગ: સ્પશદિષ–૨–૧૯ સ્પર્શાદિ (સ્પર્શ, રસ, ગંધ, ચક્ષુ અને શ્રવણ સાંભળવું) ને વિષે ઉપયોગ થાય છે. સ્પશન-રસન-પ્રાણ ચક્ષ:-શ્રોત્રાણિ–૨–૨૦ - સ્પર્શનેંદ્રિય (ચામડી). રસને દ્રિય (જીભ) ઘ્રાણેન્દ્રિય (નાસિકા), ચક્ષુરિંદ્રિય (નેત્ર) અને શ્રોત્રંદ્રિય (કાન) એ પાંચ ઈકિયે જાણવી. –રસ ગધ-વણું–શબ્દાસ્તષામથ:-૨-૨૧ સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દ એ તેઓના (ઈન્દ્રિયોના) - અર્થ (વિષય) છે. શ્રુતમનિદ્રિયસ્ય–૨-૨૨ શ્રુતજ્ઞાન એ અનિંદ્રિય અર્થાત મનને વિષય છે. વારવન્તાનામેકમ-ર-ર૩ પૃથ્વીકાયથી માંડીને વાઉકાય સુધીના જીવોને એક ઈદ્રિય છે. કૃમિ-પિપીલિકા-ભ્રમર-મનુષ્યાદીના-મેકૅક-વૃદ્ધાનિ-૨-૨૪ કૃમિ આદિ, કીડી આદિ, ભ્રમર આદિ અને મનુષ્ય આદિને પહેલા કરતાં એક એક ઈદ્રિય વધારે છે, એટલે બે, ત્રણ, ચાર અને પાંચ ઇન્દ્રિયો અનુક્રમે છે. સંશિન: સમનસ્કા:–૨–૨૫ સંગ્નિ છે મનવાળા છે. ઊહાપોહ સહિત, ગુણ દેષના વિચારોત્મક, સંપ્રધારણ સંજ્ઞાવાળા જીવો તે સંગ્નિ જાણવા. વિગ્રહગતૌ કર્મગ:-૨-૨૬ વિગ્રહ ગતિમાં કાર્પણ કાયયોગ હોય છે.

Page #32
શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 29 અનુશ્રેણિ ગતિ:–૨–૨૭ જીવ અને પુદ્ગલોની ગતિ આકાશપ્રદેશની શ્રેણી પ્રમાણે થાય છે અર્થાત વિશ્રેણી પ્રમાણે ગતિ થતી નથી. અવિગ્રહ જીવસ્ય–૨-૨૮ જીવની (સિદ્ધિમાં જતાં) અવિગ્રહ ગતિ (અજુગતિ) હેાય છે.. વિગ્રહવતી ચ સંસારિણ: પ્રા ચતુર્ભ:–ર–ર૯ સંસારી જીવોને ચાર સમયની પૂર્વે એટલે ત્રણ સમયની વિગ્રહવાળી ગાત થાય છે. અર્થાત અવિગ્રહ ( જી) અને વિગ્રહ (વક્ર) એવી બે ગતિ થાય છે. સંસારી જીવોને જાત્યંતર (એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે ઉત્પન્ન થવા) ને વિષે ઉ૫પાત ક્ષેત્રની વક્રતાને લીધે વિગ્રહ ગતિ હોય છે. અજુગતિ, એક સમયની વિગ્રહ, બે સમયની વિગ્રહ અને ત્રણ સમયની વિગ્રહ એમ ચાર પ્રકારની ગતિ થાય છે. પ્રતિઘાતનો અને વિગ્રહના નિમિત્તને અભાવ હોવાથી તે કરતાં વધારે સમયની વિગ્રહ ગતિ. થતી નથી. પુદગલોની ગતિ પણ એ પ્રમાણે જાણવી. એકસમયડવિગ્રહ–ર-૩૦ અવિગ્રહ-ઋજુગતિ એક સમયની હોય છે. એક ઢ વાનાહારકા 2-31 વિગ્રહગતિમાં એક અથવા બે સમય અણુહારી હોય છે. તેવા કહેવાથી કવચિત ચાર વિગ્રહમાં ત્રણ સમય પણ થાય છે). સમૂઈન-ગર્ભોપાતા જન્મ–૨–૩ર સંમૂઈન, ગર્ભ અને ઉપપાત એ ત્રણ પ્રકારે જન્મ થાય છે. સચિત્ત-શીત-સંવૃત્તા: સેતર મિશ્રા ઍકશસ્તોન:–૨-૩૩૪

Page #33
30 ] [ શ્રીતનવાર્થ સૂત્રાનુવાદઃ ત્રણ પ્રકારના જન્મવાળા જીવોની 1 સચિત્ત, 2 શીત અને 3 સંવૃત (ઢાંકેલી-ગુપ્ત) એ ત્રણ પ્રકારની તેમજ તેના ત્રણ પ્રતિપક્ષી (અચિત્ત, ઉષ્ણ અને વિકૃત–પ્રગટ) અને મિશ્ર એટલે સચિત અચિત્ત, શીતોષ્ણ, સંવૃતવિવૃત ભેદવાળી યોનિઓ હેય છે. અર્થાત એ રીતે નવ પ્રકારની યોનિઓ છે. નવ પ્રકારની યોનિમાંથી દેવ નારકીની અચિત્ત, ગર્ભજ મનુષ્ય તિયચની મિશ્ર, બાકીનાની 3 પ્રકારે સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર. ગર્ભજ મનુષ્ય-તિર્યંચ અને દેવોની શીતોષ્ણુ, તેલ કાયની ઉણુ, બાકીનાની 3 પ્રકારે શીત-ઉષ્ણુ-શીતોષ્ણુ, નારકી દેવ અને એકેંદ્રિયની સંવૃત, ગર્ભજની મિશ્ર, (સંવૃત–વિવૃત) બાકીનાની વિવૃત યોનિ હોય છે. જરાન્ડ-પતજાનાં ગર્ભ–૨-૩૪ જરાયુજ (ઓરિવાળા) અંડજ (ઇંડામાંથી થનાર) અને પિતજ (લુગડાની પેઠે સાફ ઉત્પન્ન થનાર) એ ત્રણને જન્મ ગર્ભથી થાય છે.-૧ મનુષ્ય, ગાય વગેરે જરાયુજ, 2 સર્પ, ચંદન, કાચબો, પક્ષી વગેરે અંડજ અને 3 હાથી, સસલો, નોળીયો વગેરે પિતજ. નારક-દેવાનામુપપાત:–૨-૩૫ નારકી અને દેવતાઓનો ઉ૫પાત જન્મ છે. 1 નારકની ઉત્પત્તિ કુંભી અને ગોખલામાં જાણવી; 2 દેવની ઉત્પત્તિ દેવશયામાં જાણવી. શેષાણ સમ્મઈનમૂ–-૩૬ બાકી રહેલા જીવોનો જન્મ સંમૂઈન છે. માતપિતાના સંયોગ વિના માટી, પાણી, મલિન પદાર્થો વગેરેમાં સ્વયમેવ ઉપજે તે સંપૂઈન. ઔદારિક-વૈક્રિયાહારક-તૈજસ-કાણાનિ શરીરાણિ–૨-૩૭ ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક, તેજસ અને કામણ એ પાંચ પ્રકારનાં શરીરો છે.

Page #34
શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 31 પર પરં સૂક્ષ્મમૂ–૨–૩૮ તે શરીરમાં એક એકથી આગળ આગળનું સૂક્ષ્મ છે. પ્રદેશસંખ્યયગુણું પ્રાફ તૈજસાત-૨-૩૦ તૈક્સ શરીરની પૂર્વનાં ત્રણ શરીરે પ્રદેશ વડે એક એકથી અસંખ્યાતગુણ છે. અનન્તગુણે પરે–૨-૪૦ તૈજસ અને કાર્માણ પૂર્વ પૂર્વથી અનંત અનંત ગુણ પ્રદેશ વડે છે. (ઔદારિકથી વૈયિના પ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણા, વક્રિયથી આહારકના પ્રદેશ અસંખ્યાતગુણ, આહારકથી તેજસના પ્રદેશ અનંતગુણ છે અને તેજસથી કાર્પણના પ્રદેશ અનંતગણ છે.) અપ્રતિઘાતે—૨-૪૧ એ બે પ્રતિઘાત (બાધા) રહિત છે, અર્થાત લેકાંત સુધી જતાં આવતાં કોઈ પદાર્થ તેને રોકી શકતું નથી. અનાદિ સમ્બન્ધ ચ–૨-૪૨ વળી તે બંને શરીરે જીવને અનાદિ કાળથી સંબંધવાળાં છે. એક આચાર્ય એમ કહે છે કે કામણ શરીરજ અનાદિ સંબંધવાળું છે. તેજસ શરીર તો લબ્ધિની અપેક્ષાએ છે. તે લબ્ધિ બધાને રહેતી નથી. ક્રોધ વડે શાપ દેવાને અને પ્રસાદ વડે આશીર્વાદ દેવાને માટે સૂર્ય અને ચંદ્રની પ્રભા તુલ્ય તેજસ શરીર છે. સર્વસ્ય–૨-૩ એ બે શરીરે સર્વ સંસારી જીવોને હેય છે.

Page #35
32 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદ તદાદીનિ ભાજ્યાનિ યુગપદેકસ્યા–ssચતુર્ભ:–૨-૪૪ તે બે શરીરને આદિ લઈને ચાર સુધીનાં શરીરે એકી સાથે એક જીવને હોઈ શકે છે. અર્થાત કોઈને તૈજસ, કામણ; કેઈને તેજસ, કામણ અને ઔદારિક; કોઈને તેજસ, કામણ અને વૈક્રિય; કેઈને તેજસકામણ, ઔદારિક, આહારક હોય; એક સાથે પાંચ ન હય, કેમકે આહારક ને વૈક્રિય એક સાથે હોય નહિ. નિરુપભેગમજ્યમૂ–૨-૪૫ અન્યનું જે (કામણ) શરીર તે ઉપભોગ રહિત છે. તેનાથી સુખ દુઃખ ભોગવાતું નથી; કર્મબંધ અને નિર્જરા પણ તે શરીર વડે થતાં નથી. બાકીનાં ઉપભોગ સહિત છે. ગભ–સમૂઈનજમાઘ–૨-૪૬ પહેલું (ઔદારિક) શરીર ગર્ભજ અને સંપૂઈનથી થાય છે વૈક્રિયૌપપાતિકમ–૨-૪૭ વૈક્રિય શરીર ઉપપાત જન્મવાળા (દેવ નારકી) ને હોય છે. લબ્ધિ -પ્રત્યયં ચ 2-48 તિર્યંચ અને મનુષ્યને લબ્ધિ પ્રત્યધિક પણ વૈક્રિય શરીર હોય છે. શુભ વિશુદ્ધમવ્યાઘાતિ ચાહારક ચતુર્દશ-પૂર્વધરઐવ 2-49 શુભ, વિશુદ્ધ, અવ્યાઘાતી (વ્યાઘાત રહિત) અને લબ્ધિ પ્રત્યયિક એવું આહારક શરીર ચૌદ પૂર્વધરોને જ હોય છે. શુભ (તારા) પુદ્ગલ દ્રવ્ય વડે નિષ્પન્ન અને શુભ પરિણામવાળું માટે શુભ કહ્યું. વિશુદ્ધ (નિર્મળ) દ્રવ્યવડે નિષ્પન્ન અને નિરવા માટે શુદ્ધ કહ્યું. કોઈક અર્થમાં અત્યંત સુકમ સંદેહ થયો હોય એવા

Page #36
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] પૂર્વધ અર્થને નિશ્ચય કરવાને માટે મહાવિદેહાદિ બીજા ક્ષેત્રમાં વિરાજમાન ભગવંત પાસે દારિક શરીરે જવાનું અશક્ય હોવાથી ઉત્કૃષ્ટ 1 હાથ અને જઘન્યથી 1 હાથમાં 4 આંગળ એાછું આહારક પાછા આવીને તેને ત્યાગ કરે. અંતમુહૂર્ત લગી આ શરીર રહે છે. યૂલ પુદગલોનું બનેલું, ઉત્પન્ન થયા પછી તરતજ સમયે સમયે વધે, ઘટે, પરિણમે એવું, ગ્રહણ, છેદન, ભેદન અને દહન થઈ શકે એવું દારિક શરીર છે, નાનાનું મોટું-મોટાનું નાનું, એકનું અનેક–અનેકનું એક, દશ્યનું અદશ્ય–અદસ્યનું દશ્ય, ભૂચરનું ખેચરબેચરનું ભૂચર, પ્રતિઘાતીનું અપ્રતિઘાતી--અપ્રતિઘાતીનું પ્રતિઘાતી ઇત્યાદિ રૂપે વિક્રિયા કરે તે વૈક્રિય શરીર. થોડા કાળને માટે જે ગ્રહણ કરાય તે આહારક. તેજનો વિકાર, તેજમય, તેજપૂર્ણ અને શાપ છે અનુગ્રહના પ્રયોજનવાળું તે તેજસ, કર્મને વિકાર, કર્મ સ્વરૂપ, કર્મમય અને પિતાનું તથા બીજા શરીરનું આદિ કારણભૂત તે કામણ. કારણુ, વિષય, સ્વામી, પ્રજન, પ્રમાણ, પ્રદેશ–સંખ્યા, અવગાહના, સ્થિતિ અને અલ્પબહુત એ નવ વડે કરીને ઉપરોક્ત પાંચ શારીરમાં ભિન્નતા છે. નારક-સમૂછિને નપુંસકાનિ - 250 નારકી અને સંછન છો (એકેંદ્રિય વિકલૅકિય અસંસી, તિર્યંચ અને અસંસી મનુષ્ય) નપુંસક વેદવાળા જ હોય છે.. અશુભમતિ હોવાથી અહીં આ એક જ વેદ હોય છે. ન દેવાઃ 250 દેવતાઓ નપુંસક હોતા નથી. અર્થાત સ્ત્રી (વેદ) અને પુરૂષ (વેદ) હેય છે. બાકીના (ગર્ભજ મનુષ્ય ને તિર્યંચ) ત્રણ વેદવાળા તાય છે.

Page #37
34 ]. [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદક ઔપપાતિક ચમહત્તમપુરૂષા-સંખેયવર્ષાયુષઇનપવર્યાયુષઃ ૨-પર ઉપપાત જન્મવાળા [દેવ અને નાર, ] ચરમ શરીરી ( તભવ મોક્ષગામી ), ઉત્તમ પુરુષ (તીર્થકર ચક્રવર્તીદિ શલાકા પુરુષ), અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્ય અને તિર્યંચ (યુગલિક) એ સર્વ અનપવર્તન (ઉપક્રમ લાગી ઘટે નહિ તેવા) આયુષ્યવાળા હોય છે. દેવતા અને નારકી ઉપપાત જન્મવાળા છે. અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્યો અને તિર્યંચ દેવમુર, ઉત્તરકુર, અંતદ્વીપ વિગેરે અકર્મભૂમિમાં અવસર્પિણીને પહેલા ત્રણ આરામાં અને ઉત્સર્પિણીના છેલ્લા ત્રણ આરામાં ઉપજે છે. અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા તિર્થ અઢીકાપમાં અને બહારના દ્વીપ સમુદ્રમાં ઉપજે છે. ઉપપાત જન્મ અને અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા નિરૂપક્રમી છે. ચરમ દેહવાળા સેપક્રમી અને નિરૂપક્રમી છે. આ ચરમ દેહવાળાને ઉપક્રમ લાગે છે, પણ તેનું આયુષ્ય ઘટતું નથી બાકીના એટલે–ઔપપાતિક, અસંખ્યય વર્ષવાળા, ઉત્તમ પુરુષ અને ચરમ દેહવાળા સિવાયના તિર્યંચ અને મનુષ્ય સેપક્રમી અને નિરૂપક્રમી છે. જે અપવર્તન આયુષ્યવાળા છે તેનું આયુષ્ય વિષ, શાસ્ત્ર. અગ્નિ, કાંટા, જળ, શૂળી વિગેરેથી ઘટે છે. અપવર્તન થાય એટલે થોડા કાળમાં યાવત અંતર્મુહૂર્ત કાળમાં કર્મફળનો અનુભવ થાય છે. ઉપક્રમ તે અપવર્તનનું નિમિત્ત (કારણુ) છે. જેમ છૂટાં વેરેલાં ઘાસનાં તરણાં અનુક્રમે બાળવાથી વધારે વખત લાગે અને એકત્ર કરી સળગાવે તો તરત સળગી જાય. અથવા ભીનું લુગડું ભેગું રાખ્યાથી ઘણીવારે સૂકાય અને પહેલું કરે તે તરત સૂકાય તેની પેઠે ઘણે વખતે આયુષ્ય ભેગવવાનું હતું તે ક્ષણવારમાં ભેગવી પુરૂં કરે છે, પણ ભોગવવાનું બાકી રહેતું નથી.

Page #38
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] અનપવર્તનીય અપવર્તનીય સેપક્રમી. 1 સપક્રમી. 2 નિરૂપક્રમી. સમાપ્તઃ દ્વિતીયેશધ્યાય: છે અથ તૃતીયાધ્યાય: ને નરકાધિકાર રત્ન-શર્કરા-વાલુકા-પંક-ધૂમ-ત-મહાતમ: પ્રભા ભૂમ ઘનાબુ-વાતાકાશ-પ્રતિષ્ઠા: સપ્તાધધ: પૃથુતરા:–૩–૧ 1 રત્નપ્રભા, 2 શર્કરા પ્રભા, 3 વાલુકામ, 4 પંકપ્રભા, 5 ધૂમપ્રભા, 6 તમ પ્રભા અને, 7 મહાતમઃ પ્રભા એ સાત (નરક) પૃથ્વીઓ નીચે નીચે ઘનોદધિ (થીજા ઘી સદશ પાણી), ઘનવાત (થીજા ઘી સદશ વાયુ) તનવાત (તાવ્યા ઘી સદશ વાયુ) અને આકાશ ઉપર પ્રતિષ્ઠિત [ રહેલી ] છે. એ સાત એક એકની નીચે અનુક્રમે અધિકાર વિસ્તારવાળી છે ધર્મા, વંશા, શૈલા, અંજના, રિષ્ટા મધા અને માઘવતી એવાં સાત નામ તે નરક પૃથ્વીનાં છે. પહેલીની જાડાઈ એક લાખ એંશી હજાર, બીઝની એક લાખ બત્રીસ હજાર, ત્રીજીની એક લાખ અઠ્ઠાવીશ. હજાર, ચોષીની એક લાખ વીશ હજાર, પાંચમીની એક લાખ અઢાર હજાર, છઠ્ઠીની એક લાખ સોળ હજાર અને સાતમીની એક લાખ આઠ હજાર જનની છે. તાસુ નરકા:-૨-૨ તે સાત પૃથ્વીને વિષે નરના છો રહે છે. રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીઓને વિષે એક હજાર યોજન ઊંચે અને એક હજાર યોજન નીચે મૂકી દઈને બાકીના ભાગમાં નરકાવાસા છે. ત્યાં

Page #39
36 ]. [ શ્રીતનવાર્થ સૂત્રાનુવાદક છેદન, ભેદન, ઘાતન ઈત્યાદિ અનેક દુઃખો નારક જીવોને ભોગવવાં પડે છે. તે રત્નપ્રભા આદિમાં અનુક્રમે ૧૩-૧૧-૯-૭-પ-૩ અને 1 એમ સર્વ મળીને 49 પ્રતરો છે, અને ત્રીસ લાખ, પચ્ચીસ લાખ, પંદર લાખ, દસ લાખ, ત્રણ લાખ પાંચ ઓછી એક લાખ અને પાંચ એમ સર્વ મળીને 84 લાખ નરકાવાસા છે. ઉપરના પ્રથમ પ્રતરનું નામ સીમંતક છે અને છેલ્લાનું નામ અપ્રતિષ્ઠાન છે. નિત્યાશુભતરલેશ્યા-પરિણુમ-દેહ વેદનાવિક્રિયા:-૩-૩ એ સાત પૃથ્વીમાં નીચે નીચે અધિક અધિક અશુભતર–લેશ્યા –પરિણામ-શરીર–વેદના અને વિક્રિયા (ક્રિયપણું) નિરંતર હોય છે. અર્થાત એક ક્ષણમાત્ર પણ શુભ લેશ્યા આદિ થતું નથી. | પહેલી બે નારકીમાં કાપત, ત્રીજામાં કાપત તથા નીલ, ચોથીમાં નીલ, પાંચમીમાં નીલ તથા કુષ્ણુ, અને છઠ્ઠી સાતમીમાં કૃષ્ણ લેસ્યા હોય છે. આ લેસ્યાઓ અનુક્રમે નીચેની નારકીમાં અધિક અધિક સંફિલષ્ટ અઇયવસાયવાળી હોય છે. બંધન, ગતિ, (ઉંટ ગધેડા જેવી) હુંડક સંસ્થાન, ભેદ, વર્ણ ગંધ, રસ, સ્પર્શ, અગુરુલઘુ અને શબ્દ એ દશ પ્રકારના અશુભ પુદગલનો અનુક્રમે અધિક અશુભતર પરિણામ નરક પૃથ્વીને વિષે હેાય છે. ચોતરફ નિત્ય અંધકારમય અને શ્લેષ્મ, મૂત્ર, લોહી, પરૂ ઈત્યાદિ અશુચિ પદાર્થોથી લેપાયેલા તે નરકભૂમિઓ છે. પીંછાં ખેંચી લીધેલા પક્ષી જેવા કૂર, કરણ, બિભત્સ અને દેખીતાં ભયંકર આકૃતિવાળાં, દુ:ખી અને અપવિત્ર શરીર નારક જીવોને હેય છે. પહેલી નારકીમાં નારક જીવોનું શરીર છતાં ધનુષ્ય અને છે આંગળનું છે, તે પછીનાનું અનુક્રમે બમણું જાણવું. ત્રણ નારકીમાં ઉષ્ણ વેદના, ચોથીમાં ઉષ્ણુ અને શીત, પાંચમીમાં શીત અને ઉષ્ણ અને છઠ્ઠી સાતમીમાં શીત વેદના જાણવી.એકેકથી અધિક્તર–તીવ્રતર વેદના સમજવી. ઉનાળાને પ્રચંડ તાપ પડતો હોય ત્યારે મધ્યાહ્નકાળે ચારે

Page #40
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] | [ 37 વ્યાધિવાળા મનુષ્યને બેસાર્યો હેય તેને અગ્નિનું જેવું દુબ લાગે, તેના કરતાં નારકેને અનંતગણું દુ:ખ ઉષ્ણ વેદનાનું હોય છે. પિષ અને મહા માસની ઠંડીમાં રાત્રે ઝાકળ પડતું હોય અને ઠંડો પવન ફૂંકાતો હોય તે વખતે અગ્નિ અને વસ્ત્રની સહાય વિનાના મનુષ્યને જેવું ટાઢનું દુઃખ થાય, તેના કરતાં નરકોને અનંતગણું દુઃખ શીત વેદનાનું થાય છે. એ ઉષ્ણ વેદનાવાળા નારકોને ત્યાંથી ઉપાડી અહીં અત્યંત મોટા અગ્નિના ભડકામાં નાંખ્યા હોય તો તે શીતળ છાયામાં સૂતા હોય તેવી રીતે આનંદપૂર્વક નિદ્રા લે અને શીત વેદનાવાળા નારકને ત્યાંથી ઉપાડી માઘ માસની રાત્રિએ ઝાકળમાં મૂકે, તો તે પણ અત્યંત આનંદથી નિદ્રા લે એવું નારક જીવોને દારૂણ દુઃખ છે. તેઓને વિક્રિયા પણ અશુભતર છે. સારું કરીશ એવી ઈચ્છા કરતાં છતાં અશુભ વિક્રિયા થાય અને દુઃખગ્રસ્ત થઈ દુઃખને પ્રતિકાર (ઉપાય) કરવા ચાહે ત્યારે ઉલટું મહાન દુઃખ ઉત્પન્ન થાય. પરસ્પદીરિત–દુ:ખાઃ–૩-૪ એ નરકને વિષે છોને પરસ્પર ઉદીરણ કરેલ દુઃખો હોય છે, અર્થાત એ છો અને અન્ય એક બીજાને દુઃખ આપે છે. તેઓને અવધિજ્ઞાન કે વિર્ભાગજ્ઞાન હોવાથી તે સર્વ દિશાથી આવતા દુઃખહેતુઓને જોઈ શકે છે. અતિ વૈરવાળા જીવોની પેઠે તેઓ મહેમાહે લડે છે અને દુઃખી થાય છે. સંકૂિલઝાસુદીરિત–દુઃખાશ્ચ પ્રાફ ચતુર્થો-૩-૫ સંકિલષ્ટ પરિણામી અસુરો (પરમાધામી) એ ઉત્પન્ન કરેલ દુખ થી નરકથી અગાઉ એટલે ત્રીજી નરક સુધી હોય છે. નારક જીવોને વેદના કરનારા પંદર જાતના પરમાધામી દેવો ભવ્ય છતાં મિથ્યાદષ્ટિ હોય છે, પૂર્વ જન્મમાં સંકિલષ્ટ કર્મના યોગે

Page #41
38] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદઃ આસુરી ગતિને પામેલા હોવાથી, તેનો તેવા પ્રકારને આચાર હેવાથી નારકોને અનેક જાતનાં દુઃખો ઉત્પન્ન કરે છે. તેષેક-ત્રિ-સહ-દશ-સપ્તદશ-દ્વાર્વિશતિ ત્રયસિંશત-સાગરે પમાં સર્વાનાં પરા સ્થિતિ -3-6 તે નરકમાં જવાની ઉત્કટ સ્થિતિ અનુક્રમે એક, ત્રણ, સાત, દશ, સત્તર, બાવીશ અને તેત્રીશ સાગરેપમની હોય છે. પહેલી નરકના જીવોનું ઉત્કટ આયુષ્ય એક સાગરોપમનું, બીજીનું ત્રણ સાગરોપમ, ત્રીજીનું સાત સાગરોપમ, ચોથીનું દશ સાગરોપમ, પાંચમીનું સત્તર સાગરોપમ, છઠ્ઠીનું બાવીશ સાગરોપમ અને સાતમીનું તેત્રીશ સાગરોપમ જાણવું. અસંગ્નિ પહેલી નારકીમાં ઉપજે, ભુજપરિસર્ષ બે નારકીમાં, પક્ષીઓ ત્રણમાં, સિંહો ચારમાં, ઉર:-પરિસર્ષ પાંચમાં, સ્ત્રીઓ છમાં, મજ્યો અને મનુષ્યો સાત નારકીમાં ઉત્પન્ન થાય છે, નારકીમાંથી નીકળીને તિર્યંચ કે મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય; પહેલી ત્રણ નરકથકી નીકળેલા કેટલાએક મનુષ્યપણું પામીને તીર્થકરપણું પણ પામે છે. ચાર નરક ભૂમિથી નીકળેલ છવ સામાન્ય કેવલી થઈ મોક્ષ પામે, પાંચથકી નીકળેલ ચારિત્ર પામે, છ થકી નીકળેલો દેશવિરતિ ચારિત્ર પામે અને સાત નારકી થકી નીકળેલો સભ્યત્વ પામે. જમ્બુદ્વીપ-લવણાદય: શુભનામાને દ્વીપ-સમુદ્રા -3-7 જબૂદીપ આદિ શુભ નામવાળા હીપે અને લવણ આદિ શુભ નામવાળા સમુદ્રો છે. દ્વિદ્વિવિષ્કસ્મા: પૂર્વ-પૂર્વપરિક્ષેપિણો વલયાકૃત -3-8 તે દ્વીપ સમુદ્રો અનુક્રમે બમણું બમણા વિખુંભ (વિસ્તાર) વાળા અને પૂર્વ પૂર્વના દ્વીપસમુદ્રને ઘેરીને રહેલા વલયાકાર (ચૂડાને આકારે ગાળ) છે,

Page #42
[ 39 શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] તન્મથે મેરુ-નાભિ-વૃત્તો જન-શતસહસ્ત્ર વિષ્કર્ભે જમ્બુદ્વીપ -3-9 તે દ્વીપ સમુદ્રોની મધ્યે મેરૂ પર્વત છે નાભિ જેની એ ગળાકારે, એક લાખ એજનના વિસ્તારવાળો જંબુદ્વીપ છે. મેરૂપર્વત એક હજાર યોજન ભૂમિમાં અવગાહી રહેલ, 99 હજાર યોજન ઊંચો, મૂળમા દશ હજાર યોજન વિસ્તારવાળે અને ઉંચાઈનો પહેલો કાંડ=ભાગ. શુદ્ધ પૃથ્વી, પત્થર, વજરત્ન અને શર્કર વડે કરીને પ્રાયઃ પૂર્ણ છે. 63 હજાર જન ઉંચે બીજે કાંડ રૂપ્ય, સુવર્ણ, અંકરત્ન અને સ્ફટિક રત્નથી પ્રાયઃ પૂર્ણ છે, 36 હજાર યોજન ઉંચે ત્રીજો કાંડ પ્રાયઃ જાંબુનદ (લાલ સુવર્ણ) મય છે અને મેરૂની ચૂલિકા ચાળીશ જન ઉંચી, પ્રાયઃ વૈડૂર્ય (નીલ) રત્નમય છે. તે મૂળમાં બાર એજન, મધ્યે આઠ જન અને ઉપર ચાર યોજન વિસ્તારે છે. તત્ર ભરત હૈમવત-હરિ--વિદેહ-રમ્ય હૈરણ્યવર્તી રાવત વર્ષા ક્ષેત્રાણિ-૩-૧૦ તે જ બૂદીપને વિષે 1 ભરત, 2 હૈમવત, 3 હરિવર્ષ, 4 મહાવિદેહ, 5 રમ્ય, 6 હૈરણ્યવંત અને 7 ઐરાવત એ સાત વાસક્ષેત્રો છે. વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ સૂર્યની ગતિ પ્રમાણે દિશાના નિયમથી મેરૂ પર્વત સર્વ ક્ષેત્રની ઉત્તર દિશાએ છે. લેકના મધ્યમાં રહેલા આઠ રૂચક પ્રદેશને દિશાનો હેતુ માનીએ તો યથાસંભવ દિશા ગણાય છે. તદ-વિભાજિનઃ પૂર્વાપરાયતા હિમવન્મહાહિમવન્નિષધ-નીલ -ક્રિમ-શિખરિણે વર્ષધર પર્વતઃ–૩-૧૧

Page #43
40 ]. [ શ્રીતનવાર્થસૂત્રાનુવાદક 2 મહાહિમવાનૂ 3 નિષધ, 4, નીલવંત, 5 ક્રિમ અને 6 શિખરી એ છ વર્ષધર (ક્ષેત્રની મર્યાદા ધારક) પર્વતે છે. વિજકંભ (વિસ્તારના) વર્ગને દશગુણા કરી તેનું મુળ (વર્ગ મૂળ) કરવાથી વૃત પરિક્ષેપ (પરિધ-પરિધિ- ઘેરાવો) થાય છે. તે વૃત્ત પરિક્ષેપ (પરિધિ) ને વિષ્કભના ચોથા ભાગ વડે ગુણવાથી ગણિત (ગણિતપદ-ક્ષેત્રફળ) થાય છે. વિષ્કભની ઈચ્છિત અવગાહ=ઈષ (જે ક્ષેત્રની જ્યા= જીવા કાઢવી હોય તે ક્ષેત્રની છેડા સુધીની મૂળથી માંડીને અવગાહ એટલે જંબૂદીપની દક્ષિણુ જગતીથી ક્ષેત્રના ઉત્તર છેડા સુધીની અવગાહ) અને ઊનાવગાહ (જબૂદ્વીપના આખા વિખંભમાંથી ઈચ્છિત અવગાહ બાદ કરેલ,) તેના ગુણાકારને, ચારે ગુણી, તેનું મૂળ કાઢવાથી જયા આવે. જયા-જીવા-ધનુ - પ્રત્યંચા એ પર્યાય નામ છે. જીવા અને જંબૂદીપના વિષ્કભના વર્ગોને વિશ્લેષ(મોટી રકમમાંથી નાની રકમ બાદ કરવી તે) કરી તેનું મૂળ આવે, તે વિષ્કભમાંથી બાદ કરી શેષ રહે તેનું અર્ધ કરવું તે ઈષ (બાણનું માપ), જાણવું. ઈર્ષ (અવગાહના)ના વર્ગને, છ ગુણે કરી, તેમાં જીવાને વર્ગ ઉમેરી, તેનું મૂળ આવે, ને ધનુ પૃષ્ઠ (ધનુકાક) છવાના વર્ગના ચોથા ભાગ વડે કરીને યુક્ત જે ઈષને વર્ગ, તેને ઈર્ષ વડે ભાગવાથી વાટલા ક્ષેત્રને વિઝંભ આવે. ઉત્તર ક્ષેત્રના ધનુપૃષ્ઠમાંથી દક્ષિણ ક્ષેત્રનું ધનું કાઈ બાદ કરી શેષ રહે, તેનું અર્ધ કરતાં જે આવે, તે બાહુ (બાહા= , પર્વતના છેડાને વિસ્તાર ) જાણવી. ઈષની સાથે જીવાએ ગુણી, તેના ચાર ભાગ કરી, ચોથા ભાગને વગ કરી, તેને દશે ગુણ, જે આવે

Page #44
- --- શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 41 આ કરણરૂપ ઉપાય વડે સર્વ ક્ષેત્ર અને પર્વતની લંબાઈ પહેળાઈ જ્યા, ઈર્ષા, ધનુ કાઇ વિગેરેનાં પ્રમાણ જાણું લેવાં. દ્વિઘાતકીખંડ–૩–૧૨ તે ક્ષેત્ર તથા પર્વત ધાતકીખંડમાં બમણું છે. જેટલા મેરૂ, ક્ષેત્ર અને પર્વતે જબૂદીપમાં છે. તેથી બમણું ધાતકીખંડમાં ઉત્તર દક્ષિણ લાંબા બે ઈષકાર પર્વત વડે વહેંચાયેલા છે એટલે પૂર્વ પશ્ચિમના બંને ભાગમાં જંબુદ્વીપની પેઠે ક્ષેત્ર અને પર્વતની વહેંચણી છે. પર્વતો પૈડાના આરા તુલ્ય અને ક્ષેત્રો આરાના વિવરતુલ્ય આકારે છે. અર્થાત પર્વતની પહોળાઈ સર્વત્ર સરખી છે અને ક્ષેત્રની પહોળાઈ અનુક્રમે વધતી છે. પુષ્પરાધે ચ-૩-૧૩ પુષ્કરાઈ દ્વીપમાં પણ ક્ષેત્રો તથા પર્વતો ધાતકીખંડની જેટલા છે. ધાતકીખંડમાં મેરૂ, ઈષકાર પર્વત, ક્ષેત્ર અને વર્ષધર પર્વત વગેરે જેટલા અને કેવી રીતે છે તેટલા અને તેવા આકારે અહીં પણ જાણવા. પુષ્કરાઈ દ્વીપને છે. ઉત્તમ કિલ્લા જેવો સુવર્ણમય માનુષત્તર પર્વત મનુષ્ય લેકને ઘેરીને ગોળાકારે રહેલો છે. તે 1721 યોજન ઉંચે છે. 4303 યોજન જમીનમાં અવગાહી રહેલ છે, તેનો વિસ્તાર નીચે 1022 યોજનને, મથે ૭ર૩ એજનને અને ટોચે 424 યોજનનો છે. સિંહનિષાકાર એટલે સિંહ બેઠેલો હોય તેવા આકારે આ પર્વત છે. આ કિલ્લારૂપ પર્વતની અંદર આવેલ અઢીદ્વીપ મનુષ્ય ક્ષેત્ર કહેવાય છે, કેમકે મનુષ્યોનાં જન્મ મરણ ત્યાં જ થાય છે, બીજે થતાં નથી.

Page #45
42 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદક પ્રામાનુષત્તમનુષ્યાઃ-૩-૧૪ માનુષોત્તર પર્વતની પૂર્વે (56 અંતદ્વીપ અને પાંત્રીશ વાસક્ષેત્રમાં) મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. આર્યા ગ્લિશશ્ચ–૩–૧૫ આર્ય અને પ્લેચ્છ એમ બે પ્રકારના મનુષ્ય હેય છે. ભરતાદિ ક્ષેત્રમાં 32 હજાર દેશોમાંથી સાડી પચ્ચીસ દેશમાં આર્યો ઉત્પન્ન થાય છે અને પ્લેચ્છો બીજા દેશમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ભરતૈ–રાવત-વિદહાડકર્મભૂમયોન્યત્ર દેવકુરૂત્તરકુરુભ્ય:-૭-૧૬ દેવકુરુ અને ઉત્તરકુરને મૂકી દઈને ભરત, ઐરાવત અને મહાવિદેહ એ કર્મભૂમિ છે. સાત ક્ષેત્રે પ્રથમ ગણ્યાં છે તેથી મહાવિદેહમાં દેવકુ ઉત્તરકુરને સમાવેશ થાય છે માટે અહીં તે એને જૂદાં પાડયાં છે. નૃસ્થિતી પરાશરે ત્રિપાપમાન્તર્મુહૂર્ત–૩–૧૭ મનુષ્યોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પોપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ અંતર્મુહૂર્તની છે. તિર્થનીનાં ચ-૩-૧૮ તિર્યોનિથી ઉત્પન્ન થયેલા (તિ ) ની પણ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પાપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ અંતમુહૂર્તની છે. પૃથ્વીકાયની 22 હજાર વર્ષની, અપકાયની સાત હજાર વર્ષની, તેઉકાયની, ત્રણ દિવસની, વાઉકાયની ત્રણ હજાર વર્ષની અને પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયની દશ હજાર વર્ષની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. બેઈદ્રિયની બાર વર્ષ, * દેવકુર અને ઉત્તરકુરૂની ગણત્રી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ભેગી ગણેલ હોવાથી 35 ક્ષેત્ર થાય.

Page #46
[ 47: શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] તેઈદ્રિયની 49 દિવસ અને ચઉરિદિયની છ માસ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. ગર્ભજ મત્ય, ઉરપરિસર્ષ અને ભુજપરિસર્પની પૂર્વ કેડિ વર્ષની, ગર્ભજ પક્ષીઓની પલ્યોપમને અસંખ્યાતમો ભાગ અને ગર્ભજ" ચતુષ્પદની ત્રણ પલ્યોપમ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. સંમૂર્ણિમ મત્સ્યની. પૂર્વ કેડિ; સંમૂચ્છિમ ચતુષ્પદ, પક્ષી, ઉર પરિસર્પ, અને ભુજપરિસર્પની, ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ 84000 - 72000 - 53000 -42 ૦૦૦વર્ષની અનુક્રમે જાણવી. સની જઘન્ય સ્થિતિ અંતર્મદૂત હેય. સમાપ્ત: તૃતીયાધ્યાય: અથ ચતુર્થોધ્યાયઃ દેવાધિકાર દેવા,નિકાયાઃ–૪-૧ દેવતાઓ ચાર નિકાયવાળા છે. તૃતીયઃ પીતલેશ્ય-૪-૨ - ત્રીજી નિકાય (જ્યોતિષ્ક) ના દેવતાઓ તેજલેશ્યાવાળા હોય છે. દશાષ્ટ-પચ્ચ-દ્વાદશ-વિકક્ષાઃ ક૯પપપન-પર્યન્તા:-૪-૩ તેઓ અનુક્રમે કપિપન્ન (સ્વામિ સેવક આદિ મર્યાદાવાળાઈન્દ્ર સામાનિકાદિ ભેજવાળા) પર્વત દશ, આઠ, પાંચ અને બાર : ભેદોવાળા છે. (ભવનપતિના દશ ભેદ, વ્યંતરના આઠ ભેદ, તિષ્કના પાંચ ભેદ અને વૈમાનિકના બાર ભેદ છે.) ઈન્દ્ર-સામાનિક-ત્રાયશ્ચિંશ-પારિષદ્યાત્મરક્ષ-લેક્ષાલાનીક-. પ્રકીર્ણકાભિાગ્ય-કિલિબષિકાયૅકેશ: -4-4 પૂર્વોક્ત નિકામાં પ્રત્યેકના 1 ઇંદ્ર, 2 સામાનિક (અમાત્ય, પિતા, ગુરુ, ઉપાધ્યાય વગેરેની માફક ઈદ્ર સમાન ઠકુરાઈવાળા), 3 ત્રાયઅિંશ (ગુરૂસ્થાનીય-મંત્રિ પુરોહિત જેવા), 4 પારિષઘ

Page #47
44 ] [ શ્રીતનવાર્થસૂત્રાનુવાદક ( સભામાં બેસવાવાળા), 5 આત્મરક્ષક (અંગરક્ષક), 6 લેપાળ (કોટવાળ વગેરે પોલીસ જેવા), 7 અનીક (સેના અને અનેકાધિપતિ એટલે સિન્યના ઉપરી), 8 પ્રકીર્ણ (પ્રજા-પુરજન માફક), 69 આભિયોગ્ય (ચાકર) અને 10 કિટિબષિક (નીચ તે ચાંડાલપ્રાય) એ દશ દશ ભેદ હોય છે. ત્રાયસિંશ-લેપાલ-વર્ષા વ્યન્તર-તિષ્કાઃ–૪-૫ | વ્યંતર અને જ્યોતિષ્ક નિકાય ત્રાયશ્ચિંશ અને લોકપાળ વર્જિત છે. (તે જાતિમાં ત્રાયશ્ચિંશ અને લોપાળ નથી). પૂર્વ-દ્વીંદ્રાઃ -4-6 બે બે ઈદ્રો છે. તે આ પ્રમાણે ભવનપતિને વિષે અસુરકુમારના ચમર અને બલિ, નાગકુમારના ધરણ અને ભૂતાનંદ, વિઘુકુમારના હરિ અને - હરિસહ, સુપર્ણકુમારના વેણુદેવ અને વેણુદાલી, અગ્નિકુમારના અગ્નિશિખા અને અગ્નિમાણવ, વાયુકુમારના વેલંબ અને પ્રભંજન, સ્વનિતકુમારના - સુઘોષ અને મહાઘોષ, ઉદધિકુમારના જલકાંત અને જલપ્રભ, દીપકુમારના પૂર્ણ અને અવશિષ્ટ, દિકકુમારના અમિત અને અમિતવાહન, વ્યંતરને વિષે-કિન્નરના કિન્નર અને જિંપુરુષ, જિંપુરુષના સપુરુષ અને મહાપુરુષ, મહેરગના અતિકાય અને મહાકાય, ગંધર્વના ગીતરતિ અને ગીતયશ, યક્ષના પૂર્ણભદ્ર અને મણિભદ્ર, રાક્ષસના ભીમ અને મહાભીમ, ભૂતના પ્રતિરૂપ અને અતિરૂપ, પિશાચના કાળ અને મહાકાળ, જ્યોતિષ્કના સૂર્ય અને ચંદ્ર. વૈમાનિકમાં કલ્પપપત્તને વિષે દેવલોકનાં નામ પ્રમાણે ઈદનાં નામ જાણવાં અને કપાતીતમાં ઈદિ નથી, સર્વે સ્વતંત્ર છે.

Page #48
[ 45 શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] પીતાન્તલેશ્યા:-૪-૭ પ્રથમની બે નિકામાં (ભવનપતિ ને વ્યંતરમાં) તેને સુધી ચાર (કૃષ્ણ, નોલ, કાપત અને તેને) લેસ્યા હોય છે. કાય-પ્રવીચાર આ એશાનાત–૪–૮ ઈશાન દેવલોક પર્વતના દેવો કાયસેવી (શરીર વડે મિથુનઃ શેષા સ્પર્શરૂ૫-શબ્દ-મન:-પ્રવીચારા દ્વયોદ્ધો:-૪-૯ વિષયસેવન કરવાવાળા), રૂપસેવી, શબ્દસેવી, અને મનસેવી છે. બાકીના (શ્રેયક અને અનુત્તર વિમાનના) દેવે અપ્રવીચાર (વિષય સેવના રહિત) હેય છે. અલ્પ સંલેશવાળા હેવાથી તેઓ સ્વસ્થ અને શાંત હોય છે . પાંચે પ્રકારના વિષય સેવન કરતાં પણ અપરિમિત આનંદ તેમને થાય છે. ભવનવાસિનેસુર-નાગવિઘસુપર્ણાગ્નિ-વાત-સ્તનિતિદદિદ્વીપ-દિકુમાર:–૪-૧૧ ભવનવાસિ દેવોના 1 અસુરકુમાર, 2 નાગકુમાર, 3 વિદ્યુત કુમાર, 4 સુપર્ણકુમાર, 5 અગ્નિકુમાર, 6 વાયુકુમાર, 7 સ્વનિતકુમાર, 8 ઉદધિકુમાર, 9 દીપકુમાર, 10 દિફકમાર એ દશ ભેદ છે. કુમારની પેઠે સુંદર દેખાવવાળા, મૃદુ મધુર અને લલિત ગતિવાળા, શૃંગાર સહિત સુંદર ક્રિય રૂપવાળા, કુમારની પેઠે ઉદ્ધત વેષ * નવમા દશમાને મળીને એક અને 11-12 માને મળીને એક ઈદ્ર હોવાથી તે ચારની બેમાં ગણત્રી કરી છે. આગળ ઉપર બે બેને વિચનથી એકઠા લેશે. (જુઓ સત્ર 20)

Page #49
[ શ્રીતનવાર્થ સૂત્રાનુવાદઃ ભાષા શસ્ત્ર તથા આભૂષણ વગેરેવાળા, કુમારની પેઠે ઉત્કટ રાગવાળા અને ક્રીડામાં તત્પર હોવાથી તે કુમારે કહેવાય છે. અસુરકુમારનો વર્ણ કાળો અને તેના મુકુટને વિષે ચૂડામણિનું ચિન્હ છે, નાગકુમારને વર્ણ કૃષ્ણ અને તેના મસ્તકમાં સર્પનું ચિન્હ છે. વિદ્યુકુમાર શુક્લવર્ણ અને વજનું ચિન્હ છે, સુપણું– "કુમારને વર્ણ શ્યામ અને ગરૂડનું ચિન્હ છે. અગ્નિકુમારનો વર્ણ શુકલ અને ઘટનું ચિન્હ છે, વાયુકુમારને શુદ્ધવર્ણ અને અશ્વનું ચિન્હ છે, સ્વનિતકુમારને કૃષ્ણ વર્ણ અને વર્ધમાન (શરાવસંપુટ)નું ચિન્હ છે, ઉદધિમારને વર્ણ શ્યામ અને મકરનું ચિન્હ છે, દ્વીપકુમારને વર્ણ શ્યામ અને સિંહનું ચિન્હ છે, અને દિકુમારને - શ્યામવર્ણ અને હાથીનું ચિન્હ છે, બધા વિવિધ આભૂષણ અને હથીયારવાળા હોય છે. વ્યન્તર: કિન્નર-કિપુરુષમહારગ - ગન્ધર્વ-યક્ષ-રાક્ષસ-ભૂત-પિશાચા:-૪-૧૨ રાક્ષસ, 7 ભૂત અને 8 પિશાચ એ આઠ પ્રકારના વ્યંતર છે. ઊર્વ, અધે અને તિય એ ત્રણે લોકમાં ભવન, નગર અને આવાસોને વિષે તેઓ રહે છે. સ્વતંત્રતાથી કે પરતંત્રતાથી અનિયત ગતિ વડે પ્રાય: તેઓ ચારે બાજુ ૨પડે છે. કોઈક તો મનુષ્યની પણ ચાકર માફક સેવા બજાવે છે. અનેક પ્રકારના પર્વત ગુફા અને વન વગેરેને વિષે રહે છે, તેથી તે વ્યંતર કહેવાય છે. કિન્નરને નીલવર્ણ અને અશોકવૃક્ષનું ચિન્હ છે, જિંપુરુષને -વેતવર્ણ અને ચંપકક્ષનું ચિન્હ છે. મહેરગને શ્યામવર્ણ અને નાગવૃક્ષનું ચિન્હ છે. ગાધર્વને રક્તવર્ણ અને તુંબરૂવૃક્ષનું ચિન્હ છે, વ્યક્ષ શ્યામવર્ગ અને વટવૃક્ષનું ચિન્હ છે, રાક્ષસને વેતવર્ણ અને

Page #50
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 47 ખટ્વાંગનું ચિન્હ છે, ભૂતને વર્ણ કાળે અને સુલવૃક્ષનું ચિન્હ બધાં ચિન્હો દવામાં હોય છે. જ્યોતિષ્ઠા: સૂર્યાશ્ચન્દ્રમસે ગ્રહનક્ષત્ર-પ્રકીર્ણતારકાશ્ચ-૪-૧૩ સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને પ્રકીર્ણક તારા એ પાંચ ભેદે તિષ્ક દેવતા હોય છે. સૂત્રમાં સમાસ કર્યો નથી અને ચંદ્ર કરતાં સૂર્ય પહેલે લીધે છે તે ઉપરથી એમ સૂચવાય છે કે–સૂર્યાદિના યથાક્રમે તિષ્ક દેવો ઉંચે રહેલા છે. એટલે સમભૂલા પૃથ્વીથી 800 પેજને સૂર્ય, ત્યાંથી 80 પેજને ચંદ્ર, ત્યાંથી 20 યોજને પ્રકીર્ણક તારા છે. ગ્રહ અને તારા અનિયમિત ગતિવાળા હોવાથી ચંદ્ર અને સૂર્યની ઉપર અને નીચે ચાલે છે. તે જ્યોતિષ્કના મુકુટોને વિષે મસ્તક અને મુકુટને ઢાંકે એવા તેજના મંડળ પોતપોતાના (ચંદ્રાદિને ચંદ્ર વગેરેના) આકારવાળા હોય છે. (જુઓ તત્વાર્થભાષ્ય) મેરુ-પ્રદક્ષિણ-નિત્યગત કે–૪-૧૪ મેરૂ પર્વતને પ્રદક્ષિણા કરતા નિરંતર ગતિ કરનારા તિષ્ક દે મનુષ્ય લેકમાં છે. મેરૂ પર્વતથી અગ્યારશે ને એકવીશ જન ચારે બાજુ દૂર મેરૂને પ્રદક્ષિણા કરતા જ્યોતિષ્ક દેવો ભમે છે. જંબુદ્વીપમાં બે સૂર્ય, લવણસમુદ્રમાં ચાર, ધાતકીખંડમાં બાર, કાલેદધિસમુદ્રમાં બેતાળીશ અને પુષ્કરાર્ધદીપમાં બહેતર એમ સર્વ મળી 132 છે. એક ચંદ્રને પરિવાર 28 નક્ષત્ર, 88 ગ્રહ અને 66975 કડાકડિ તારા છે. (એટલે જ્યાં જેટલા ચંદ્ર હોય તેને ઉપરોક્ત નક્ષત્રાદિની સંખ્તાએ ગુણતાં તે ક્ષેત્રની સમસ્ત નક્ષત્રાદિની સંખ્યા આવે.) સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ અને

Page #51
-- 48 } [ શ્રીતત્વાર્થસણાનુવાદ નક્ષત્રો તિર્થગલોકમાં છે. અને પ્રકીર્ણક તારા * ઉર્વલોકમાં છે. સૂર્યમંડળને વિધ્વંભ યોજન, ચંદ્રમંડળને રૂ યોજન, ગ્રહને બે ગાઉ, નક્ષત્રનો એક ગાઉ અને તારાઓનો અર્ધ ગાઉ છે. સૌથી નાના તારાઓને વિર્ષોભ પાંચશે ધનુષ્ય છે. વિષંભ કરતાં ઉંચાઈ અધી સમજવી, આ સર્વ મૂર્યાદિનું માને કહ્યું, તે મનુષ્ય લેકને વિષે રહેલા ચર જ્યોતિષ્કનું સમજવું, અહીદીપની બહાર રહેલા સ્થિર તિષ્કનું માન તો પૂર્વોક્ત વિષંભ તથા ઉંચાઈના અર્ધાભાગે જાણવું મનુષ્યલોકમાં રહેલા જ્યોતિષ્ક વિમાને લેકસ્થિતિ વડે નિરંતર ગતિવાળા છે તે પણ ઋદ્ધિ વિશેષને માટે અને આભિયોગિક નામકર્મના ઉદયથી નિરંતર ગતિમાં આનંદ માનનારા દેવતાઓ તે વિમાનને વહન કરે છે. તે દેવો પૂર્વ દિશાએ સિંહને રૂપે, દક્ષિણે હાથીને રૂપે, પશ્ચિમે બળદને રૂપે અને ઉત્તરે ઘડાને રૂપે હોય છે, તસ્કૃત; કાલ-વિભાગ:–૪-૧૫ તેઓએ (રાત્રિ દિન વિગેરે) કાળ વિભાગ કરેલ છે. બહિરવસ્થિતા: -4-16, મનુષ્યલકની બાહેર તિષ્ક અવસ્થિત હોય છે. વૈમાનિકા -4-17 વૈમાનિક દેવોને હવે અધિકાર કહે છે. વિમાનને વિષે ઉત્પન થાસ્ટ તે વૈમાનિક. કાપપન્ના: કલાતીતાડ્યૂ–૪–૧૮ કપિન્ન અને કલ્પાતીત (ઇન્દ્રાદિની મર્યાવરહિત-અહમિંદ્ર) એ બે ભેદવાળા વૈમાનિક દેવો છે. છે કે આ બાબત વહસંગ્રહ આદિની સાથે મતભેદવાળી છે જુઓ તસ્વાર્થ ભાષ્ય.

Page #52
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] તે વૈમાનિક દેવ એક એકની ઉપર ઉપર (ચઢતા ચઢતા) રહેલા છે. સૌધર્મશાન-સનકુમાર-મહેન્દ્ર-બ્રહ્મલોક-લાતક-મહાશુક્ર સહસ્ત્રારેડ્વાનત પ્રાણતા-રાણાયુત -નવસુરૈવેયકેવું વિજય–વૈજયંત-જયન્તા–પરાજિતેષ સર્વાર્થસિદ્ધ ચ-૪-૨૦ સૌધર્મ, ઈશાન, સનકુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહ્મલેક, લાન્તક. મહાશુક અને સહસ્ત્રારને વિષે; આનત પ્રાતને વિષે; આરણ અચુતને વિષે; નવ ગ્રેવેયકને વિષે; વિજય વૈજયન્ત, જયન્ત અને અપરાજિતને વિષે તથા સર્વાર્થસિદ્ધને વિષે વૈમાનિક દે હેય છે. સુધર્મા નામની ઈકની સભા છે જેમાં તે સૌધર્મકલ્પ, ઈશાન ઈકનું નિવાસસ્થાન તે ઐશાનકલ્પ, એ રીતે ઇંદ્રના નિવાસગ્ય સાર્થક નામવાળા ક જાણવા. લેકરૂપ પુરુષની ગ્રીવા (ડાક)ને સ્થાને રહેલા અથવા ગ્રીવાના આભરણભૂત ગ્રેવેયક જાણવા, આબાદીમાં થવાના વિદ્મહેતુને જેણે જીત્યા તે વિજય, વૈજયંત અને જયંત દેવો જાણવા વિદ્ય હેતુ વડે પરાજ્ય નહિ પામેલા તે અપરાજિત. સંપૂર્ણ ઉદયના અર્થમાં સિદ્ધ થયેલા તે સર્વાર્થસિહ, સ્થિતિ–પ્રભાવ-સુખ-શુતિ-લેશ્યાવિશુદ્ધીયિાવધિવિષય: તેઓમાં પૂર્વ પૂર્વના દેવતાની અપેક્ષાઓ ઉપર ઉપરના દેવતાઓ સ્થિતિ (આયુષ્ય), પ્રભાવ, સુખ, કાન્તિ, લેસ્યા, વિશુદ્ધિ, ઈન્દ્રિય પટુતા અને અવધિજ્ઞાનના વિષયમાં અધિક અધિક હોય છે. ગતિ-શરીર-પરિગ્રહા-ભિમાનતે હીના:–૪–૨૨ ગતિ, શરીર પ્રમાણ, પરિગ્રહસ્થાન, (પરિવાર વગેરે) અને અભિમાન વડે કરીને પૂર્વ કરતાં ઉપરના દેવતાઓ ઓછા ઓછા છે. ત–૪

Page #53
50 ] [ શ્રીતનવાર્થ સૂવાનુવાદ: બે સાગરોપમના જઘન્ય આયુષ્યવાળા દેવોની ગતિ (ગમન) સાતમી નરક સુધી હેય અને તિચ્છ અસંખ્યાત હજાર કડાકડી યોજન હોય, તેથી આગળની જધન્ય સ્થિતિવાળા દેવો એક એક ઓછી નરકભૂમિ સુધી જઈ શકે. ગમનશક્તિ છે છતાં ત્રીજી નરકથી આગળ કાઈ દેવતા ગયા નથી તેમ જશે. પણ નહિ. સૌધર્મ અને ઈશાન કલ્પના દેવોના શરીરની ઉંચાઈ સાત હાથની છે. સનસ્કુમાર અને માહેંદ્રની છ હાથ, બ્રહ્મક તથા લાંતકની પાંચ હાથ, મહાશક અને સહસ્ત્રારની ચાર હાથ, આનતાદિ ચારની ત્રણ હાથ, ગ્રેવેયકની બે હાથ, અને અનુત્તર વિમાનવાસી દેવના શરીરની ઉંચાઈ એક હાથ છે. પીત-પદ્ધ-શુકૂલલેશ્યા-દ્વિ-ત્રિ શેષ-૪-૨૩ તેજે, પદ્મ અને શુક્લ લેશ્યા બે કલ્પના, ત્રણ કલ્પના અને આકીના દેવને વિષે અનુક્રમે જાણવી. એટલે પહેલા બે કપમાં તેજેલેશ્યા, પછી ત્રણ ક૯૫માં પદ્મશ્યા અને લાંતકથી માંડીને સર્વાર્થસિંહ પર્વત શુકલલેસ્યા હોય છે, પ્રાગ્ટયકેભ્ય: કપા–૪–૨૪ શૈવેયકની પૂર્વે કહે છે (ઈન્દ્રાદિક ભેદેવાળા દેવલો છે.) અહી કોઈ શંકા કરે છે, કે શું સર્વ દેવતાઓ સમ્યગ્દષ્ટિ હોય છે કે તેઓ તીર્થકરોના જન્માદિ વખતે આનંદ પામે છે? તેનો ઉત્તર આપે છે –સર્વ દેવતા સમ્યગ્દષ્ટિ હોતા નથી, પરંતુ જે સમ્યગ દષ્ટિ હોય છે તેઓ સહર્મના બહુમાનથી અત્યંત આનંદ પામે છે અને જન્માદિના મહોત્સવમાં જાય છે. મિથ્યાદષ્ટિ પણ મનરંજન માટે અને ઈદની અનુવૃત્તિએ જાય છે અને પરસ્પરના મેળાપથી હંમેશની પ્રવૃત્તિને લીધે આનંદ પામે છે, કાતિક દેવો બધા વિશુદ્ધ ભાવવાળા હોય છે. તેઓ સહર્મના બહુમાનથી અને સંસાર દુઃખથી પીડિત જીવોની દયા વડે તેના જન્મદિનને વિષે વિશેષે આનંદ

Page #54
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 51 પામે છે અને દીક્ષા લેવાને સંકલ્પ કરવાવાળા પૂજ્ય તીર્થ કરેની સમીપ જઈને, પ્રસન્નચિત્તથી સ્તુતિ કરે છે અને તીર્થ પ્રવર્તાવવા વિનંતિ કરે છે. બ્રહ્મકાલયા લોકાન્તિકા:–૪-૨૫ કાતિક દેવો બ્રહ્મલકમાં રહેનારા છે. સારસ્વતાદિત્ય-વહુન્યરૂણ-ગાય-તુષિતાવ્યાબાધ- મરૂત: (અરિષ્ટાશ્ચ) 4-26 1 સારસ્વત, 2 આદિત્ય, 3 વહુનિ, 4 અરૂણ, 5 ગાય, 6 તુષિત, 7 અવ્યાબાધ અને 8 મરૂત એ આઠ ભેદે લોકાંતિક છે. (ઈશાન ખુણાથી માંડીને પ્રત્યેક દિશામાં એક એક અનુક્રમે છે). અરિષ્ટ પણ નવમા લોકાન્તિક છે. વિજયાદિષ દ્વિચરમાઃ –૪-ર૭ વિજયાદિ ચાર અનુત્તર વિમાનવાસી દેવો દિચરમ ભવવાળા છે. એટલે અનુત્તર વિમાનથી આવી મનુષ્ય થઈ ફરી અનુત્તરમાં આવી સિદ્ધ થાય, સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનવાસી એકાવતારી જાણવા. ઔપપાતિક-મનુષ્યભ્ય - શેષાસ્તિયોનય: 4-28 ઉપપાત નિવાળા (દેવતા ને નારકી) અને મનુષ્ય સિવાય બાકીના તિર્યગૂ નિવાળા (જીવો તિ ) જાણવા. સ્થિતિ :-4-29 હવે સ્થિતિ કહીએ છીએ. ભવનેષુ દક્ષિણાર્ધાધિપતીનાં પોપમધ્યમ–૪-૩૦ ભવનને વિષે દક્ષિણાધના આધિપતિની દેઢ પલ્યોપમની સ્થિતિ જાણવી, ઈંદ્રની સ્થિતિ કહી તેથી (ઉપલક્ષણથી) તેના વિમાનવાસી સર્વ દેવેની જાણવી.

Page #55
52 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદક શેષાણુ પાને-૪-૩૧ બાકીના એટલે ઉતરાર્ધ અધિપતિની સ્થિતિ પણાબે પલ્યોપમની છે. અસુરેન્દ્રઃ સાગરેપમધિક ચ ૪-૩ર અસુરકુમારના દક્ષિણાધિપતિની સાગરોપમ અને ઉત્તરાર્ધધિપતિની સાગરોપમથી કાંઈક અધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. સૌધર્માદિષ યથાક્રમમ- 4-33 સોધર્માદિને વિષે અનુક્રમે સ્થિતિ કહે છે. સાગરેપમે- 4-34 સૌધર્મ કલ્પના દેવેની બે સાગરોપમ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. અધિકે ચ–૪-૩૫ ઈશાન કલ્પના દેવેની બે સાગરેપમથી અધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. સપ્ત સનકુમારે– 4-36 સનકુમાર ક૯૫ને વિષે સાત સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. વિશેષ-ત્રિ-સહ-શૈકાદશ-ત્રયોદશ-પચ્ચદશભિ-ધિકાનિ ચ 4-37. પૂર્વોક્ત સાત સાગરોપમ સાથે વિશેષથી માંડીને અનુકમે જાણવી. તે આ પ્રમાણે-માહેદે સાત સાગરોપમથી વિશેષ, બ્રહ્મલકે દશ, લાન્તકે ચૌદ, મહાશુકે સત્તર, સહસ્ત્રારે અઢાર, આનત પ્રાણુતે વીસ અને આરણ અશ્રુતે બાવીશ સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. આપણુસ્મૃતાદૂર્વમેકેન નવસુ રૈવેયકેષ વિજયાદિષ સર્વાર્થસિ ચ 4-38 આરણ અય્યતથકી ઉપર નવ રૈવેયક અને વિજયાદિ ચાર અનુત્તર અને સર્વાર્થસિદ્ધને વિષે એક એક સાગરોપમ વધારે સ્થિતિ જાણવી.

Page #56
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 53 એટલે પહેલા રૈવેયકથી નવમા શ્રેયેક સુધી 23 થી 31 સાગરોપમ, વિજ્યાદિ ચાર અનુત્તરની 32 સાગરોપમ અને સર્વાર્થસિહની તેત્રીશ સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. (જુઓ ત. ભા.) અપરા પલ્યોપમધિક ચ-૪-૩૯ સૌધર્મને વિષે પપમ અને ઈશાનને વિષે પલ્યોપમથી અધિક જધન્ય સ્થિતિ જાણવી. સાગરેપમે--૪-૪૦ સનકુમારની જધન્ય સ્થિતિ બે સાગરોપમની જાણવી. અધિકે ચ–૪-૪૧ મહેન્દ્ર બે સાગરેગમથી અધિક જાણવી. પરત: પરત: પૂર્વા પૂર્વાનન્તર–૪-૪૨ પૂર્વ પૂર્વ કપની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે, તે આગળ આગળના કલ્પની જઘન્ય સ્થિતિ જાણવી; સર્વાર્થસિદ્ધની જઘન્ય સ્થિતિ હોતી નથી. નારકાણાં ચ દ્વિતીયાદિષ-૪-૪૩ નારાની બીજી વગેરે નરકને વિષે પૂર્વ પૂર્વની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે, તે આગળ આગળની જધન્ય સ્થિતિ જાણવી, અનુક્રમે 1-3-7-10-17-22 સાગરોપમની બીછથી સાતમી સુધી જાણવી. દશ-વર્ષ સહસ્ત્રાણિ પ્રથમાયામ-૪-૪૪. પ્રથમ નરક ભૂમિમાં દશ હજાર વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ છે. ભવનેષુ ચ-૪-૪૫ ભવનપતિને વિષે પણ જઘન્ય સ્થિતિ દશ હજાર વર્ષની છે. વ્યન્તરાણુ ચ-૪-૪૬ વ્યંતરદેવોની પણ જઘન્ય સ્થિતિ દશ હજાર વર્ષની છે. પર ૫૯૫મમૂ-૪-૪૭ બંતરની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પલ્યોપમની છે.

Page #57
54 ]. [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદ યાતિષ્ઠાણુમધિકમ-૪-૪૮ તિષ્ક દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પલ્યોપમથી કંઈક અધિક છે. ગ્રહાણુમેકમ-૪-૪૯, ગ્રહોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. નક્ષત્રાણામધૂમ--૪-૫૦ નક્ષત્રોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અર્ધ પલ્યોપમની છે. તારકાણાં ચતુર્ભાગ:–૪–૫૧ તારાઓની પલ્યોપમનો ચોથા ભાગ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. જઘન્યા ત્વષ્ટભાગ:–૪–૫૨ તારાઓની જધન્ય સ્થિતિ પલ્યોપમનો આઠમો ભાગ છે. ચતુર્ભાગ: શેષાણુમ-૪–૫૩ તારા સિવાય બાકીના જ્યોતિષ્ઠાની જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યોપમને ચેથે ભાગ જાણવી. સમાપ્ત: ચતુર્થોધ્યાય: અથ પsધ્યાયઃ અવતરવ અજીવ કાયા ધર્માધર્માકાશપુદગલાઃ–પ-૧ ધર્માસ્તિકાય (ચલન સહાયક) અધર્માસ્તિકાય (સ્થિર સહાયક) આકાશાસ્તિકાય (અવકાશ ગુણ) અને પુદ્ગલાસ્તિકાય (શડન પડન વિવંસગુણ,) એ ચાર અછવકાય છે. પ્રદેશરૂપ અવયવનું બહુપણું જણાવવાને અર્થે અને કાળના સમયમાં પ્રદેશપણું નથી એ જણાવવાને અર્થે કાયનું ગ્રહણ કર્યું છે. દ્વવ્યાણિ જવાશ્ચ-૫-૨ એ ધર્માદિ ચાર અને છો, એ પાંચ દ્રવ્યો છે.

Page #58
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [55 નિત્યાવસ્થિતાન્યરુપાણિ-૫-૩ એ દ્રવ્યો નિત્ય (પિતાના સ્વરૂપમાં હંમેશ રહે તે), અવસ્થિત (વર્તમાન-છતા) અને અરૂપી છે. રુપિણ: પુદગલાઃ–પ-૪ - પુદ્ગલ રૂપી છે. આકાશાદેકદ્રવ્યાણિ–પ૫ ધર્માસ્તિકાયથી માંડીને આકાશ પર્યત દ્રવ્યો એક એક છે. નિષ્ક્રિયાણિ ચ—૫-૬ એ પૂર્વોક્ત ત્રણ દ્રવ્યો નિષ્ક્રિય (ક્રિયા રહિત) છે. અસંખ્યયા: પ્રદેશા ધર્માધર્મ:-૫-૭ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશો અસંખ્યક છે. જીવસ્ય ચ–૫-૮ એક જીવના પ્રદેશ પણ અસંખ્યાતા છે. આકાશમ્યાન તા:-૫૮ લોકાલોક પ્રમાણુ આકાશના પ્રદેશ અનંતા છે. પણ લોકાકાશના અસંખ્યય પ્રદેશ છે. સંખેયાસંખ્યયાશ્વ પુદ્ગલાનામ-પ-૧૦ પુદ્ગલના પ્રદેશ સંખ્યય, અસંખેય અને અનંત હોય છે. નાણે:–૫-૧૧ પરમાણુને પ્રદેશ હેતા નથી. લોકાકાશે–વગાહ: –પ-૧૨ લોકાકાશને વિષે અવગાહ હોય છે. એટલે રહેવાવાળાં દ્રવ્યોની સ્થિતિ (રહેવાપણું લોકાકાશને વિષે થાય છે. (અવગાહી દ્રવ્યોની સ્થિતિ લોકાકાશને વિષે છે.)

Page #59
[ શીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદઃ ધર્માધર્મ: કૃમ્ન–પ-૧૩ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયને સમસ્ત કાકાશને વિષે અવગાહ છે. એકપ્રદેશાદિષ ભાજ્ય: પુદ્ગલાનામ-૫-૧૪ પુગલેને એકાદિ આકાશપ્રદેશને વિષે અવગાહ વિકલ્પવાળે છે. કેટલાક એક પ્રદેશમાં, કેટલાક બે પ્રદેશમાં, યાવત અચિત્ત મહાસ્કન્ધ સમગ્ર લોકમાં અવગાહી રહેલ છે. અપ્રદેશ, સ ધ્યેયપ્રદેશ, અસંખ્યયપ્રદેશ અને અનંતપ્રદેશવાળા જે પુદગલ સ્કંધે છે તેનો આકાશના એકાદિ પ્રદેશમાં અવગાહ ભાજ્ય છે (ભજના વાળો છે) એટલે કે-એક પરમાણુ તે એક આકાશ પ્રદેશમાં જ રહે, બે પરમાણુવાળ સ્કંધ એક પ્રદેશ અગર બે પ્રદેશમાં રહે. ચણુંક (ત્રણ પરમાણુવાળો સ્કંધ) એક, બે, ત્રણ પ્રદેશમાં રહે. ચતુરણુક એક, બે, ત્રણ અગર ચાર પ્રદેશમાં રહે. એ પ્રમાણે ચતુરણુકથી માંડીને સ ખ્યાતા અસંખ્યાતા પ્રદેશવાળા એકથી માંડીને સંખ્યાના અસંખ્યાતા પ્રદેશમાં અવગાહ કરે અને અનંત પ્રદેશવાળાને અવગાહ પણ એકથી માંડી અસંખ્યાત પ્રદેશમાંજ હેય. (પણ અનંતમાં નહિ) અસંખ્યય-ભાગાદિષ જીવાનામ–૫-૧૫ કાકાશના અસંખ્યાતમા ભાગથી માંડીને સંપૂર્ણ કાકાશપ્રદેશમાં છવોને અવગાહ થાય છે. પ્રદેશ-સંહાર-વિસર્ગાભ્યાં પ્રદીપવત-૫-૧૬ દીપકના પ્રકાશની પિઠે છના પ્રદેશો સંકોચ તથા વિસ્તારવાળા થવાથી અસંખ્યય ભાગાદિમાં અવગાહ થાય છે. જેમકે દીવો મોટો હેય, છતાં તે નાના ગોખલા આદિમાં ઢાંકી રાખ્યો હોય, તો તેટલી જગ્યામાં પ્રકાશ કરે છે અને મોટા મકાનમાં રાખ્યો હોય તો તે મકાનમાં સર્વ ઠેકાણે પ્રકાશ કરે છે; તેમ છવ

Page #60
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [57 પ્રદેશને સંકોચ અને વિસ્તાર થવાથી નાના અગર મોટા પાંચ પ્રકારના -શરીરસ્કંધને, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, પુરાલ અને જીવપ્રદેશના સમુદાયને જીવ અવગાહના વડે વ્યાપ્ત કરે છે. ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને જીવ અરૂપી હોવાથી માંહમાંહે પુલમાં રહેતાં વિરોધ આવતો નથી. ગતિ સ્થિપગ્રહો ધર્મા–ધર્મ-અપકાર:–૫-૧૭ ગતિ સહાયરૂપ પ્રયોજન ધર્માસ્તિકાયનું અને સ્થિતિ સહાય (કારણ) રૂપ પ્રોજન (ગુણ) અધર્માસ્તિકાયનું છે. આકાશસ્યાવગાહી–૫-૧૮ આકાશનું પ્રયોજન સર્વ દ્રવ્યોને અવગાહ આપવાનું છે. શરીરવામનઃ પ્રાણપાના પુદગલાનામ-૫-૧૯ શરીર, વચન, મન, પ્રાણ ( ઉસ) અને અપાન (નિઃશ્વાસ) એ પુદગલેનું પ્રયોજન જીવને છે. સુખ-દુ:ખ-જીવિત-મરણેપગ્રહાશ્ચ-પ-૨૦ સુખ દુઃખ જીવિત અને મરણના કારણપણે પણ પુગલે જ થાય છે. ઇચ્છિત સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દની પ્રાપ્તિ તે સુખનું કારણ, અનિષ્ટ સ્પર્શાદિની પ્રાપ્તિ તે દુઃખનું કારણ, વિધિપૂર્વક સ્નાન, આચ્છાદન, વિલેપન તથા ભોજનાદિ વડે આયુષ્યનું કારણ અને વિષ, શસ્ત્ર, અગ્નિ વગેરે વડે આયુષ્યનું અપવર્તન તે મરણનું કારણ છે. પરપગ્રહે જીવાનામ–પ-૨૧ પરસ્પર હિતાહિતના ઉપદેશ વડે સહાયક થવારૂપ જીવોનું પ્રયોજન છે. વર્તના પરિણામ: ક્રિયા પરત્વાપરત્વે ચ કાલસ્ય-પ-રર વર્તના, પરિણામ, ક્રિયા, પરત્વ અને અપરત્વ એ કાળનું કાર્ય છે.

Page #61
58 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદ સર્વ પદાર્થોની કાળને આશ્રયી જે વૃત્તિ તે વર્તના જાણવી. અર્થાત પ્રથમ સમયાશ્રિત ઉત્પત્તિ સ્થિતિ તે વર્તના. અનાદિ અને આદિ એમ બે પ્રકારે પરિણામ છે. ક્રિયા એટલે ગતિ તે ત્રણ પ્રકારેપ્રયોગ ગતિ, વિશ્રાસા ગતિ અને મિસા ગતિ. પરત્વાપરત્વે ત્રણ પ્રકારે છે–પ્રશંસાકૃત, ક્ષેત્રકૃત અને કાળકૃત જેમધર્મ અને જ્ઞાન પર (પ્રશંસાને મેગ્ય) છે, અધર્મ અને અજ્ઞાન અપર (નિંદાને ગ્ય) છે, તે પ્રશંસાકૃત. એક દેશમાં સ્થિત પદાર્થોમાં જે દૂર છે તે પર (ર), અને સમીપ છે તે અપર (પાસ) જાણવું. તે ક્ષેત્રકૃત. સે વર્ષવાળો સોળ વર્ષવાળાની અપેક્ષાઓ પર (મેટ) અને સોળ વર્ષવાળો સો વર્ષવાળાની અપેક્ષાએ અપર (નાને) છે, તે કાળકૃત. સ્પર્શ–રસ–ગધ-વર્ણવન્ત: પુદ્ગલા -5-23. સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને વર્ણવાળા ગુગલો છે. સ્પર્શ આઠ પ્રકારે છે-કર્કશ, સુંવાળો, ભારે, હલકે, ટાઢ, હને. નિગ્ધ અને લખો. રસ પાંચ પ્રકારે છે-કડવો, તીખ, કષાયેલ, ખાટો અને મધુર, ગંધ બે પ્રકારે છેલ્લુરભિ અને દુરભિ. વર્ણ પાંચ. પ્રકારે છે–કાળા, લીલે, રાતો, પીળા અને કત. શબ્દ-બ સૌમ્ય-સ્થૌલ્ય-સંસ્થાન–ભેદ-તમચ્છાયા-તપઘોલવન્તશ્ચ–૨–૨૪ શબ્દ, બંધ. સુમતા, સ્થૂલતી, સંસ્થાન, ભેદ (ભાગ થવા),. અંધકાર, છાયા, આતપ (તડકે) અને ઉદ્યોતવાળા પણ પુગલે છે. શબ્દ છ પ્રકારે છે–તત (વીણદિને) વિતત (મૃદંગાદિન) ઘન (કાંસી-કરતાળાદિને), સુષિર [વાંસળી વગેરે), ધર્ષ (ઘર્ષણ થવાથી ઉત્પન્ન થયેલ) અને ભાષા (વાણુનો), બંધ ત્રણ પ્રકારે છે–પ્રગબંધ (પુરુષ પ્રયત્નથી થયેલ ઔદારિક વગેરે શરીરને (બંધ), વિપ્રસાબંધx (ઈન્દ્ર ધનુષ્ય વગેરેની પેઠે વિષમ ગુણવાળા પરમાણુને સ્વતઃ થયેલ) અને મિશ્રબંધ (જીવ દ્રવ્યના સહચારી અચેતન દ્રવ્યપરિણત બંધ)

Page #62
બીજા હs હાનિ થાય શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ ૫૯સ્તંભ કુંભ વગેરે. સૂક્ષમતા બે પ્રકારે છે–અન્ય અને અપેક્ષિક: પરમાણમાં અંત્ય અને કયણકાદિમાં સંધાન પરિણામની અપેક્ષાએ આપેક્ષિક (જેમ આંબળા કરતાં બેર નાનું છે.) પૂલતા પણ સંધાત પરિણામની અપેક્ષાએ બે પ્રકારે છે. સર્વ લેક વ્યાપિ મહાત્કંધને વિષે અંત્યત ચૂલતા અને બેર કરતાં આમળું મોટું છે તે આપેક્ષિત સ્થૂળતા. સંસ્થાન અનેક પ્રકારે છે. ભેદ પાંચ પ્રકારે છે–ત્કારિક (કાષ્ટાદિ ચિરવાથી થાય તે). ચૌકિ (ચૂર્ણ-ભૂકે કરવાથી), ખંડ (ટુકડા કરવાથી), પ્રતર (વાદળાદિના વિખરાવાથી) અને અનુતટ (તપાવેલા લોઢાને ઘણુ વડે ટીપવાથી કણીયા નીકળે તે). અણુવ: સ્કન્ધાશ્ચ-૫-૨૫ અણુઓ અને સ્કંધ એ બે પ્રકારે પુગલો છે. સંઘાતભેદેલ્ય: ઉત્પન્ત–૫-૨૬ સંઘાત (એકત્ર થવું), ભેદ (ભાગ પડવા) અને સંધાતભેદ એ ત્રણ કારણુ વડે કરીને સક ઉત્પન્ન થાય છે. ભેદાદઃ –પ-૨૭ ભેદવડે અણુ ઉત્પન્ન થાય છે. ભેદ સંઘાતાભ્યાં ચાક્ષુષાઃ–પ-૨૮ ચક્ષુ વડે દેખી શકાય એવા સ્કંધે, ભેદ અને સંઘાત વડે કરીને થાય છે. ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્ય યુક્ત સત–પ-ર૯ ઉત્પાદ (ઉત્પત્તિ); વ્યય (નાશ) અને ધ્રૌવ્ય (સ્થિરતા) વડે યુક્ત તે સત્ (છતું-વર્તમાન) જાણવું. આ સંસારમાં દરેક પદાર્થ ઉત્પાદ, વ્યય અને સ્થિતિવડે યુક્ત છે. આત્મદ્રવ્યમાં મનુષ્યત્વાદિ પર્યાયરૂપે આત્મદ્રવ્યનો વ્યય થાય છે. + ધર્મ, અધર્મ અને આકાશને બંધ તે અનાદિ વિકસા.

Page #63
60 ] [ શ્રીવાર્થ સૂત્રાનુવાદઃ દેવતાદિ પર્યાયથી તેની ઉત્પત્તિ થાય છે અને આત્મત્વ સ્વરૂપથી તેની સ્થિતિ છે. પુદગલ દ્રવ્યમાં નીલવર્ણાદિ પર્યાય વડે પરમાણુને નાશ તેની સ્થિતિ છે. ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યમાં ગતિમાન જીવ પુગલના નિમિત્તે કોઈ કઈ પ્રદેશ ચલનસહાયસ્વરૂપે ધર્માસ્તિકાયની ઉત્પત્તિ થાય છે, - જ્યારે જીવ અને પુદગલે બીજા પ્રદેશ તરફ જાય છે, ત્યારે તે સ્થળ અને તે પદાર્થને અંગે ચલન સહાયત્વ સ્વરૂપે ધર્માસ્તિકાય નષ્ટ થાય છે અને ધર્માસ્તિકાયવ સ્વરૂપે ધર્માસ્તિકાય ધ્રુવ છે તેવી રીતે અધર્મા સ્તિકામાં પણ જાણી લેવું, ભેદ એટલો જ કે તે સ્થિતિનું કારણ છે. એકાન્તથી આત્માને નિત્યજ માનવામાં આવે, તે તેના એક સ્વભાવને લીધે અવસ્થાને ભેદ ન થઈ શકે અને તેમ થાય તે ભેદને કલ્પિત માનીએ, તે વસ્તુની અવસ્થાને ભેદ તે વસ્તુને સ્વભાવ નહિ હોવાથી તે યથાર્થ જ્ઞાનને વિષય થઈ શકે નહિ તેને વસ્તુનો સ્વભાવ જ માનવામાં આવે તો વસ્તુ અનિત્ય માન્યા વિના અવસ્થાન્તરની ઉત્પત્તિ જ ન થઈ શકે, તેથી એકાન્ત નિત્યતાને -અભાવ થાય. આ પ્રમાણે એક જ પદાર્થમાં ઉપાદ, વ્યય ધ્રૌવ્ય એ ત્રણે અંશેને ન સ્વીકારવામાં આવે તો મનુષ્યાદિ તે દેવાદિ રૂપે ન થાય. તેમ ન થાય તો યમ નિયમાદિનું પાલન કરવું તે નિરર્થક થાય. એમ થવાથી આગમવચન વચનમાત્ર જ થાય. આ સર્ય ઉપાદ, - વ્યય વ્યવહારથી બતાવેલા છે. નિશ્ચયથકી તો દરેક પદાર્થો દરેક ક્ષણે ઉત્પાદાદિ યુક્ત છે. તેમ માનવાથી જ ભેદની સિદ્ધિ થાય છે. કહ્યું છે કે-દરેક વ્યક્તિમાં ક્ષણે ક્ષણે ભિન્નભિન્નપણું હોય છે, તેથી નરકાદિ ગતિના તેમજ સંસાર અને મોક્ષના ભેદ ઘટે છે. હિંસાદિ નરકાદિનું યુક્ત વસ્તુને સ્વીકાર કરવાથી ઘટે છે; જે ઉત્પાદાદિ રહિત વરતુને માનીએ તે યુકિતથી આ સર્વ ઘટી શકે નહિ.

Page #64
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] તદુભાવાવ્યયં નિત્યમ–૫-૩૦ જે તે સ્વરૂપથી નાશ ન પામે તે નિત્ય છે. અર્પિતાનર્પિત સિદ્ધા–પ-૩૧ (પદાર્થોની સિદ્ધિ) વ્યવહાર નય અને નિશ્ચય નયના જ્ઞાન વડે કરીને થાય છે. ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્ય એ ત્રણ રૂપ સત અને નિત્ય એ બને મુખ્ય અને ગૌણ ભેદથી સિદ્ધ છે. જેમકે—કવ્યરૂપથી મુખ્ય કરીને અને પર્યાયરૂપથી ગૌણ કરીને પદાર્થ દ્રવ્યરૂપ કહેવાય છે. સ્નિગ્ધક્ષવાદુ બંધ:-પ-૩૨ નિગ્ધતા અને રૂક્ષત્વ (લુખાશ) વડે કરીને બંધ થાય છે. અર્થાત નિગ્ધ પુદ્ગલોને લુખા પુદ્ગલ સાથે બંધ થાય છે. ન જઘન્ય ગુણુનામ-૫-૩૩ એક ગુણ (અંશ) વાળા સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પુદગલેને પરસ્પર બંધ થતો નથી. ગુણસાપે સદશાનામ–૫-૩૪ ગુણની સમાનતા હેતે છતે પણ સદશ (એક જાતના) પુદ્ગલનો બંધ થતો નથી. એટલે સમાન ગુણવાળા સ્નિગ્ધ પુદ્ગલોનો સ્નિગ્ધ પુગલ સાથે અને રૂક્ષને તેવા રૂક્ષ પુદ્ગલ સાથે બંધ થતું નથી. જેમકે 4 અંશવાળા ચિનગ્ધ પુદગલોને 4 અંશવાળા સ્નિગ્ધ પુદગલે સાથે અને 4 અંશવાળા રૂક્ષ પુગલોને 4 અંશવાળા રૂક્ષ પુદ્ગલો સાથે બંધ થતો નથી. ઢયધિકાદિગુણનાં તુ–પ-૩૬ | દિગુણ આદિ અધિક ગુણવાળા એક જાતના પગલેને બંધ થાય છે.

Page #65
-62 ] [ શ્રી સ્વાર્થ સૂત્રાનુવાદ જેમકે –બે આદિ ગુણવાળા સિનગ્ધ પુદગલ સાથે ચાર આદિ ગુણવાળા સિનગ્ધ પુદગલને બંધ થાય છે. પણ એક અધિક ત્રણ ગુણવાળા સમાન સાથે બંધ થતો નથી. બધે સમાધિ કૌ પરિણામિકી–૫-૩૬ બંધ થયે છતે સમાન ગુણવાળાને સમાન ગુણ પરિણામ અને કે હીન ગુણને અધિક ગુણ પરિણામ થાય છે. ગુણ-પર્યાયવદ્દ દ્રવ્યમ–પ-૩૭ ગુણ અને પર્યાયવાળું દ્રવ્ય છે, એટલે ગુણ અને પર્યાય જેને “હેય તે દ્રવ્ય. જેમકે –પુદગલને ગુણ વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને નવાનું “જુનું થવું તે પર્યાય (ફેરફાર) છે. કાલ@યે-કે-પ-૩૮ કેટલાએક આચાર્ય કાળને પણ દ્રવ્ય કહે છે. સેનન્તસમયઃ–પ-૩૯ તે કાળ અનંત સમયાત્મક છે. વર્તમાનકાળ એક સમયાત્મક અને અતીત અનાગતકાળ અનંત સમયાત્મક છે. : દ્રવ્યાશ્રયા નિગુણા ગુણાઃ–પ-૪૦ જે દ્રવ્યને આશ્રયીને રહે અને પિતે નિર્ગુણ (બીજા દ્રવ્યના ગુણ જેમાં ન) હેય તે ગુણ છે. તદુભાવ: પરિણામ–૫-૪ વસ્તુને સ્વભાવ તે પરિણામ, પૂર્વોક્ત ધર્માદિ દ્રવ્યને તથા ગુણોનો સ્વભાવ તે પરિણામ જાણો. અનાદિરાદિમાંશ્ચ-૫-૪ર અનાદિ અને આદિ એમ બે પ્રકારનો પરિણામ છે; અરૂપીને વિષે અનાદિ પરિણામ છે.

Page #66
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 63 રૂપિષ્યાદિમાન–પ-૪૩ રૂપિને વિષે આદિ પરિણામ છે. તે આદિ પરિણામ અનેક પ્રકારની છે. સમાપ્ત : પચાધ્યાય: અચ ષષ્ઠધ્યાય: આશ્રવ તરવ કાય-વા-મન: કમગ:–૬-૧ કાયસંબંધી વચનસંબંધી અને મનસંબંધી જે કર્મ (ક્રિયાપ્રવતન-વ્યાપાર) તે વેગ કહેવાય છે. તે દરેક શુભ અને અશુભ એમ બે પ્રકારે છે. અશભયાગ આ પ્રમાણે જાણવો. હિંસા, ચોરી અને મિથુન વગેરે કાયિક, નિંદા, જૂઠું એલવું, કઠોર વચન અને ચાડી વગેરે વાચિક અને કેઈન ધન હરણની ઈચ્છા, મારવાની ઈરછા, ઈર્ષ્યા, અસૂયા (ગુણમાં દોષારોપણ) વગેરે માનસિક, આથી વિપરીત તે શુભયોગ જાણો. સ આસવ-૬-૨ પૂર્વોક્ત યોગ એ આશ્રવ (કર્મ આવવાનું કારણુ) છે. શુભ: પુણ્યસ્મ–૬–૩ શુભ યોગ તે પુણ્યનો આશ્રવ છે. અશુભ: પાપસ્ય-૬-૪ અશભ યોગ તે પાપને આશ્રવ છે સકષાયાકષાય: સામાયિકેપથ:–૬-૫ સકષાયી (દધાદિવાળા) ને સામ્પરાયિક અને અકવાયી (કપાય રહિત)ને ઈર્યાપથિક (ચાલવા સંબંધી એક સમયની સ્થિતિને) આશ્રય

Page #67
64 ] [ શ્રીતત્વાર્થ સત્રાનુવાદ અવત-કષાયેન્દ્રિય-યાપચ-ચતુ-પચ્ચ-પચ-વિંશતિસંખ્યા; પૂર્વસ્ય ભેદા:–૬-૬ એ પૂર્વોક્ત (સામાયિક) આશ્રવના ભેદો અવત, કષાય, ઇન્દ્રિય અને ક્રિયા છે, તેના અનુક્રમે પાંચ, ચાર, પાંચ અને પચીશ સંખ્યા વાળા ભેદો છે. હિંસા, અસત્ય, ચેરી, મૈથુન, પરિગ્રહ એ પાંચ અવ્રત, ક્રોધ, માન, માયા, લેભ એ ચાર કષાય, ઈદ્રિય પાંચ અને 25 ક્રિયા. ક્રિયાઓ 25 આ પ્રમાણે–૧ સમ્યકત્વ, 2 મિથ્યાત્વ, 3 પ્રયોગ 4 સમાદાન, 5 ઈર્યાપથ, 6 કાય, 7 અધિકરણ, 8 પ્રદોષ, 9 ૫રિ 14 સમંતાનપાત, 15 અનામેગ, 16 સ્વહસ્ત, 17 નિસર્ગ (નૈસર્ગ); 18 વિદારણ, 19 આયન, 20 અનવકાંક્ષ, 21 આરંભ 22 પરિગ્રહ, 23 માયા, 24 મિથ્યાત્વદર્શન અને 25 અપ્રત્યાખ્યાન. (આ પચીસ યિા નવતત્વમાં વર્ણવેલ 25 ક્રિયાના જેવા ભાવવાળી છે. નવતત્વમાં આપેલ પ્રેમ અને ષ એ બે ક્રિયા આમાં આપી નથી તેના બદલે સમ્યકત્વ અને મિથ્યાત્વ એ બે ક્રિયા આપી છે. * 1 શુદ્ધ દર્શન મેહનીય (સમ્યક્ત્વ મોહનીય) ના દળીયાના અનુભવથી પ્રથમ આદિ લક્ષણ વડે જાણુ શકાય એવી જે જીવાદિ પદાર્થ વિષયક શ્રદ્ધા તે રૂ૫, જિન-સિદ્ધ-આચાર્ય–ઉપાધ્યાય-સાધુઓ યોગ્ય પુષ્પ ધૂપાદિ સામગ્રીવડે પૂજન અને અન્નપાન–વસ્ત્રાદિ દેવારૂપ અનેક પ્રકારની વૈયાવચ્ચ કરવા રૂપ, સમ્યક્ત્વાદિ ભાવ વૃદિના હેતુભૂત દેવાદિના જન્મ મહોત્સવ કરવા વગેરે સાતવેદનીય બંધના કારણભૂત તે સમ્યક્ત્વ ક્રિયા. 2 સમ્યક્ત્વથી વિપરીત તે મિથ્યાત્વક્રિયા. 3 ધાવન વલ્સનાદિ કાયવ્યાપાર, કઠોર અને અસત્ય ભાષણ વગેરે વચન વ્યાપાર અને ઈર્ષ્યા, કોહ, અભિમાન વગેરે અને વ્યાપાર રૂપ ક્રિયા તે પ્રગક્રિયા 4 ઇંદ્રિયોની ક્રિયા અથવા આઠ પ્રકારના કર્મ પુદગલનું ગ્રહણ તે

Page #68
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 65 તીવ્ર-મન્ત-જ્ઞાતાજ્ઞાતભાવ- વીકરણ-વિશેષેભ્ય-તંદુવિશેષ:–૬૭ . એ ઓગણચાળીશ સાંપરાયિક આશ્રવના ભેદની તીવ્ર–મંદ અને જ્ઞાત-અજ્ઞાત ભાવ વિશેષ કરીને, વીર્ય તથા અધિકરણ વિશે કરીને વિશેષતા છે. અધિકારણે જીવાજીવા:–૬-૮ જવ તથા અજીવ એ બે પ્રકારે અધિકરણ છે. સમાદાન ક્રિયા. 5 ગમનાગમનરૂપ ક્રિયા તે ઈર્યાપથ ક્રિયા. આ ક્રિયાથી કેવળીને માત્ર કાયયોગે એક સમયને બંધ થાય છે. 6 કાયાને દુષ્ટ વ્યાપાર તે કાયક્રિયા. 7 પરને ઉપઘાત કરે તેવા ગલ, પાશ, ઘંટી વગેરે અધિકારણ એ વગેરે વડે જીવોનું હનન કરવું તે અધિકરણ ક્રિયા. 8 પ્રકૃષ્ટ દેષ તે પ્રદેષ ક્રોધાદિ, તે વડે જીવ અથવા અજીવ ઉપર દેષ કરો તે પ્રદોષ ક્રિયા. 9 પિતાના કે પારકા હાથે પિતાને અથવા પરને પીડા કરવી તે પરિતાપન ક્રિયા. 10 પિતાના કે પારકા જીવને હણો હણાવવો તે પ્રાણાતિપાત ક્રિયા. 11 રાગાદિ કૌતુક વડે અશ્વાદિ જોવા તે દર્શન ક્રિયા. 12 રાગાદિના વશે સ્ત્રી આદિના અંગનો સ્પર્શ કરે તે સ્પર્શન ક્રિયા. 13 છવ, અજીવ આશ્રયી જે કર્મબંધ તે પ્રત્યય ક્રિયા અથવા કર્મ બંધના કારણભૂત અધિકારણું આશ્રયી ક્રિયા તે પ્રત્યય ક્રિયા. 14 પિતાનો ભાઈ, પુત્ર, શિષ્ય, અશ્વ વગેરેની સર્વ દિશાએથી જોવા આવેલા જન વડે પ્રશંસા થયે તે હર્ષ ધારણ કરે તે સમંતાનુપાત ક્રિયા અથવા ઘી, તેલ પ્રમુખનાં વાસણો ઉઘાડા રાખવાથી તેમાં ત્રસાદિ છવ પડવાથી જે ક્રિયા લાગે તે. 15 ઉપયોગ રહિત શૂન્યચિત્તે કરવું તે અનાભોગ ક્યિા. 16 અન્યને કરવા યોગ્ય કાર્ય, અત્યંત અભિમાન વડે ગુસ્સે થવાથી પોતાના હાથે કરે તે સ્વહસ્ત યિા. 17 રાજ આદિના આદેશ યંત્ર, શસ્ત્રાદિ

Page #69
[[ Bતત્વાર્થ સૂત્રાનુવાદઃ વળી તે બંનેના બે બે પ્રકાર છે. દ્રવ્ય અધિકરણ અને ભાવ અધિકરણ, દ્રાધિકરણ છેદનભેદનાદિ દશવિધ શસ્ત્ર અને ભાવાધિકરણ એકસો આઠ પ્રકારે છે. આદ્ય સંરશ્ન-સમારમ્ભારમ્ભ-ગકૃતકારિતાનુમત-કપાય -વિશેસિબ્રિસિધ્ધāકશ;-૬- પહેલું અર્થાત જીવાધિકરણ સંરંભ=મારવાનું વિચાર. સમારંભ પીડા ઉપજાવવી અને આરંભ હિંસા કરવી. એમ ત્રણ ભેદે છે. વળી તે દરેકના મન, વચન અને કાયા એ ત્રણ યોગવડે કરીને ત્રણ ઘડાવવા તે નિસર્ગ ક્રિયા. 18 જીવ અછતનું વિદારણ કરવું અથવા કેઈનાં અછતાં દૂષણ પ્રકાશ કરી તેની માન–પ્રતિષ્ઠાને નાશ કરવો તે વિદારણ ક્રિયા. 19 જીવ કે અજીવને અન્યદ્વારા બોલાવવા તે આનયન ક્રિયા. 20 વીતરાગે કહેલ વિધિમાં સ્વપરના હિતને વિષે પ્રમાદવશે કરી અનાદર કરવો તે અનવકાંક્ષા ક્રિયા. 21 પૃથ્વીકાયાદિ -જીના ઉપઘાત કરનાર ખેતી આદિનો આરંભ કરો અથવા ઘાસ વગેરે છેદવા તે આરંભ ક્રિયા. 22 ધન ધાન્યાદિ ઉપાર્જન કરવું અને તેના રક્ષણની મૂછ રાખવી તે પરિગ્રહ ક્રિયા. 23 કપટવડે અન્યને છેતરવું–મોક્ષનાં સાધન જ્ઞાનાદિને વિષે કપટપ્રવૃત્તિ તે માયા દિયા. 24 જિન વચનથી વિપરીત પ્રદાન કરવું તથા વિપરીત પ્રરૂપણ કરવી તે મિથ્યાદર્શન ક્રિયા. 25 સંયમના વિઘાતકારી કષાયાદિને ત્યાગ નહિ કરો તે અપ્રત્યાખ્યાન દિયા. નવતવાદિ પ્રકરણદિને વિષે સમ્યક્ત્વ અને મિથ્યાત્વ એ બે ક્રિયાને સ્થાને પ્રેમપ્રત્યય (માયા અને લોભના ઉદયે પરને પ્રેમ ઉપજાવવો) અને દ્વેષપ્રત્યય (ક્રોધ અને માનના ઉદય પરને ઠેષ ઉપજાવ.) એ બે ક્રિયા છે અને બાકીની બધી સરખી છે. સરાગી છવ સ્વામી હોવાથી તેની મુખ્યતા લઈને સમ્યકૂવને બદલે પ્રેમપ્રય અને કદાચડી વગેરે કારણથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ સ્વામી હોવાથી મિથ્યાત્વને બદલે પ્રત્યય, ક્રિયા ત્યાં વર્ણવેલ છે એમ સમજવું.

Page #70
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 67 ત્રણ ભેદ થાય છે, એટલે નવ ભેદ થયા વળી તે દરેકના કરવું, કરાવવું, અને અનુમોદવું એ ત્રણ કરણ વડે કરીને ત્રણ ત્રણ ભેદ થાય છે, એટલે 27 ભેદ થયા વળી તે દરેકના ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાય વડે કરી ચાર ચાર ભેદ થાય છે, એટલે કુલ 108 ભેદ થયા. તે આ પ્રમાણે-ક્રોધકૃત વચન સંરંભ, માનકૃત વચન સંરંભ, માયાકૃત વચન સંરંભ અને લેભકૃત વચન સંરંભ એ ચાર અને કારિત તથા અનુમતના ચાર ચાર મળીને બાર ભેદ વચન સંરંભના થયા. તેવી જ રીતે કાર્યો અને મન સંરંભના બાર બાર ભેદ લેતાં છત્રીસ ભેદ સંરંભના થયા. આરંભ અને સમારંભના પણ એ રીતે છત્રીસ છત્રીસ ગણતાં 108 ભેદ થાય. નિર્વતના-નિક્ષેપ-સંયોગનિસંગે દ્વિચતુર્વિત્રિભેદાઃ પરમ -6-10 બીજા અછવાધિકરણના–નિવનાના બે (મૂલગુણનિર્વતના અને ઉત્તરગુણનિર્વતના+), નિલેષાધિકરણના ચાર અપ્રત્યક્ષત=જોયા વિના વસ્તુ મૂકવી. પ્રમાજિંત=પ્રમાર્યા વિના વસ્તુ મૂકવી. સહસાઅકસ્માત વસ્તુ મૂકવી અને અનાભોગ-સંસ્કાર=ઉપયોગ વિના જોયા અને પ્રમાર્યા વિના શરીરાદિ રાખવું. સંયોગાધિકરણના બે (ભક્ત પાન ને ઉપકરણ) અને નિસર્ગાધિકરણના ત્રણ (મન, વચન ને કાયા,) ભેદ છે. ત–દેષ-નિહુવ-માત્સર્યાન્તરાયા-સાદનોપઘાતા જ્ઞાનદર્શનાવરણ: -6-11 જ્ઞાન, જ્ઞાની અને જ્ઞાનનાં કે દર્શન, દર્શની ને દર્શનનાં સાધનોના ઉપર દ્વેષ કરવો. નિન્ડવપણું (ગુરૂ એળવવા–ઓછા જ્ઞાન વાળા * શરીર વચન, મન, પ્રાણુ અને અપાન એ મુલગુણનિર્વતના. + કાછ, પુસ્તક, ચિત્રકમ તે ઉત્તરગુણનિર્વતના.

Page #71
68 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદ: પાસે ભણેલ હોય છતાં પિતાની પ્રશંસા માટે મોટા વિદ્વાન પાસે ભણેલ છે એમ જણાવવું), માત્સર્ય (ઈર્ષાભાવ), અંતરાય (વિન), આશાતના અને ઉપઘાત (નાશ) કરવો એ છ જ્ઞાનાવરણ તથા દર્શના વરણના આશ્રવના કારણ છે. દુ:ખ-શાક-તાપાકન્દન-વધ-પરિદેવનાન્યાત્મ-પરભય–સ્થાન્યસદ્દ સ્ય-૬-૧૨ દુઃખ, શોક, પશ્ચાત્તાપ, રૂદન, વધ, અને પરિદેવન (હૃદયફાટ રૂદન, જેનાથી નિદયને પણ દયા ઉત્પન્ન થાય), એ પિતાને કરવા, પરને ઉત્પન્ન કરવા અથવા બંનેમાં ઉત્પન્ન કરવા, એ અસાતવેદનીયન આશ્રવ છે. ભૂતવ્રત્યકમ્પા દાન સરાગ યમાદિયોગ: ક્ષાન્તિ: શૌચમિતિ સદ્ધઘસ્ય-૬-૧૩ પ્રાણિમાત્રની અને વ્રતધારીઓની વિશેષ અનુકંપા (દયા), દાન, સરાગસંયમ (રાગવાળું ચારિત્ર), દેશવિરતિ ચારિત્ર, બાલતપ, સતક્રિયારૂપ યોગ, ક્ષમા, અને શૌચ એ પ્રકારે શાતા વેદનીયના આશ્રવ છે. કેવલિ-શ્રુત-સઘ-ધર્મ-દેવાવર્ણવાદ દર્શનમેહસ્ય–૬-૧૪ કેવલી ભગવાન શ્રત, સંધ, ધર્મ, અને (ચાર પ્રકારના) દેવને અવર્ણવાદ એ દર્શન મેહનીયના આશ્રવના હેતુ છે. કષાયોદયારીવાત્મપરિણમશ્ચારિત્રહસ્ય-૬-૧૫ કષાય (સોળ કષાય અને નવ નોકષાય) ના ઉદયથી થયેલ તીવ્ર આત્મપરિણામ તે ચારિત્ર મેહનીયના આશ્રવ છે. બહારમ્ભ-પરિગ્રહવં ચ નારકસ્થાયુષ:–૬–૧૬ બહુ આરંભ અને બહુ પરિગ્રહપણું એ નારક આયુષ્યને આશ્રવ છે.

Page #72
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] માયા તૈયેગ્યાનસ્ય-૬-૧૭ માયા તિર્યંચ યોનિવાળાના આયુષ્યને આશ્રવ છે. અલ્પારમ્ભ-પરિગ્રહત્વ સ્વભાવ-માર્દવાજેવં ચ માનુષસ્ય -6-18 અલ્પ આરંભ, અલ્પ પરિગ્રહપણું, સ્વાભાવિક નમ્રતા અને સરળતા એ મનુષ્પાયુના આશ્રવ છે. નિઃશીલ-વ્રતવં ચ સર્વેષામ–૬–૧૯, શીલ (દિગુવાદિ) અને વ્રત (અહિંસાદિ) રહિતપણું એ સર્વ (પૂર્વોક્ત ત્રણ) આયુષ્યને આશ્રવ છે. સરાગસંયમ-સંયમસંયમા–કામનિર્જરા બાલતમાંસિ દૈવસ્ય-૬-૨૦ સરાગસંયમ, સંયમસંયમ (દેશવિરતિપણું), અકામનિર્જરા અને બાલાપ (અજ્ઞાનતા) એ દેવાયુના આશ્રવ છે. જોગવકતા વિસંવાદને ચાશુભસ્ય નાગ્ન:–૬– મન, વચન, અને કાયયોગની વક્રતા (કુટિલતા) તથા વિસંવાદન (અન્યથા પ્રરૂપણા, ચિન્તનક્રિયા વગેરે) એ અશુભ નામકર્મના આશ્રવ છે. વિપરીત શુભસ્ય-૬-૨૨ ઉપર કહ્યાથી વિપરીત એટલે મન, વચન, કાય યોગની સરળતા અને યથાયોગ્ય પ્રરૂપણ એ શુભ નામકર્મના આશ્રવ છે. દનવિશુદ્ધિવિનયસંપન્નતા-શીલવતેqનતિચાર–sભીણું જ્ઞાનોપયોગ - સંવેગૌ - શક્તિતત્યાગ-તપસી–સંઘસાધુ સમાધિ-વૈયાવૃત્યકરણ-મહુંદાચાર્ય–અહમૃત-પ્રવચન-ભક્તિ -રાવશ્યકાપરિહાણિર્મા પ્રભાવના પ્રવચનવત્સલત્વમિતિ તીથકુન્દસ્ય–૬–૨૩

Page #73
70 ] [ શ્રીવાર્થ સૂત્રાનુવાદક ઉત્કૃષ્ટ દર્શન શુદ્ધિ, વિનય સંપન્નતા, શીલવતામાં અનતિચારપણું, નિરંતર જ્ઞાનપગ તથા સંવેગ (મેક્ષ સુખને અભિલાષ–મોક્ષ સાધવાને ઉદ્યમ); યથાશક્તિ દાન અને તપ, સંઘ અને સાધુઓની સમાધિ અને વૈયાવચ્ચ કરવું. અહંત, આચાર્ય, બહુશ્રુત અને પ્રવચનની ભક્તિ; આવશ્યક (પ્રતિક્રમણ વગેરે જરૂરી યોગ્ય) નું કરવું, શાસનમભાવના અને પ્રવચન (સંઘ) ને વિષે વત્સલતા એ (સેળ તીર્થકર નામકર્મના આશ્રવ છે. પરાત્મનિન્દા-પ્રશાસે સદસગુણાચ્છાદનેદુભાવને ચ નીચેગેત્રસ્ય-૬-૨૪ પરનિંદા, આત્મપ્રશંસા, પરના છતાં ગુણનું આચ્છાદન અને પિતાના અછતા ગુણનું પ્રગટ કરવું, એ નીચ ગોત્રના આશ્રવ છે. તવિપર્ય નીચે જ્યનુજોકી ચત્તરસ્ય–૬-૨૫ ઉપર કહ્યાથી વિપરીત એટલે આત્મનિંદા. પર પ્રશંસા, પિતાના છતા ગુણનું આચ્છાદન અને પરના અછતા ગુણનું પ્રગટ કરવું. નમ્ર વૃત્તિનું પ્રવર્તન અને કોઈની સાથે ગર્વ નહિ કરે, એ ઉચ્ચ ગોત્રના આશ્રવ છે. વિશ્વકરણ-મન્તરાવસ્ય–૬-૨૬ વિદ્મ કરવું એ અંતરાય કર્મને આશ્રવ છે. એ પ્રકારે સાંપરાયિકના આઠ પ્રકારના જૂદા જૂદા આશ્રો જાણવા. સમાપ્ત ષડૅડયાયઃ

Page #74
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 71 અથ સપ્તધ્યાયઃ હિંસા-નૃત-સ્તેયા બ્રહ્મ-પરિગ્રહો વિરતિવ્રતમ - 7-1 હિંસા, અસત્ય ભાષણ, ચોરી, મૈથુન અને પરિગ્રહ થકી વિરમવું એ વ્રત છે. અર્થાત અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને નિષ્પરિગ્રહતા એ પાંચ વ્રત છે. * દેશ-સર્વતેણુ-મહતી-૭-૨ એ હિંસાદિકની દેશથકી વિરતિ તે અણુવ્રત અને સર્વ થકી. વિરતિ તે મહાવત કહેવાય છે. તધૈર્યા ભાવના: પચ પચ–૭-૩ એ વ્રતાની સ્થિરતા માટે દરેકની પાંચ પાંચ ભાવનાઓ હોય છે. પાંચ વ્રતની ભાવના આ પ્રમાણે–૧ ઈર્ષાસમિતિ, 2 મને ગુપ્તિ, 3 એષા સમિતિ, 4 આદાનનિક્ષેપણુસમિતિ અને 5 આલેક્તિ (સારા પ્રકાશવાળા સ્થાન અને ભાજનમાં સારી રીતે તપાસ કરી જયણ સહિત) ભાત પાણી વાપરવુ, એ પાંચ અહિંસા વ્રતની : 1 વિચારીને ભાષણ, 2 દેવત્યાગ, 3 લભત્યાગ, 4 ભયત્યાગ અને 5 હાસ્યત્યાગ, એ પાંચ સત્યવ્રતની; 1 અનિંદ્ય વસતિ (ક્ષત્ર)નું યાચન, 2 વારંવાર વસતિનું યાચન, 3 જરૂર પુરતા પદાર્થનું યાચન. 4 સાધર્મિક પાસેથી ગ્રહણ તથા યાચન અને 5 ગુરૂની અનુજ્ઞા લઈને પાન અને ભોજન કરવું, એ પાંચ અરય વ્રતની; 1 સ્ત્રી, પશુ, પંડક (નપુંસક) વાળા સ્થાને નહિ વસવું, 2 રાગ યુક્ત સ્ત્રીથા ન કરવી, 3 સ્ત્રીઓનાં અંગોપાંગ જેવાં નહિ, 4 પૂર્વે કરેલા વિષયભોગ સંભારવા નહિ અને 5 કામ ઉત્પન્ન કરે તેવાં ભજન વાપરવાં નહિ. એ પાંચ બ્રહ્મચર્યવ્રતની; અને અકિંચન વ્રતની સ્થિરતા માટે ઈદ્રિયોના મનેg વિષય ઉપર રાગ=આસક્તિ કરવી નહિ અને અનિષ્ટ વિષય ઉપર ઠેષ કરવો નહિ. એ પાંચ ભાવના પરિગ્રહની જાણવી.

Page #75
72 ] [ શીતવાર્થસૂત્રાનુવાદ હિંસાદિગ્વિહામુત્ર ચાપાયાવઘટશનમ–૭–૪ હિંસાદિને વિષે આ લોક અને પરલોકના અપાયદર્શન (શ્રેયથના નાશની દૃષ્ટિ) અને અવઘદર્શન (નિંદનીયપણાની દૃષ્ટિ) ભાવવાં. અર્થાત–હિંસાદિકથી આલોક અને પરલોકને વિષે પિતાના શ્રેયને નાશ થાય છે અને પોતે નિંદાય છે એ વાત લક્ષ્યમાં રાખવી. મતલબ કે તેનાથી થતા અને થવાના નુકશાન ચિંતવી તેથી વિરમવું. દુ:ખમેવ વા-૭-૫ અથવા હિંસાદિને વિષે દુઃખ જ છે એમ ભાવવું. મૈત્રી-પ્રભેદ-કારૂણ્ય-માધ્યમથ્યાનિ સવ-ગુણાધિક-કિલશ્યમાના-વિનેયેષ-૭-૬ | સર્વ જીવો સાથે મિત્રતા, ગુણાધિક ઉપર પ્રમોદ, દુખી જીવે ઉપર કરૂણાબુદ્ધિ અને અવિનીત (મૂઢ) જીવો ઉપર, મવસ્થતા (ઉપેક્ષા) ધારણ કરવી. જગત્કાયસ્વભાવ ચ સવેગ-વૈરાગ્યાથમ-૭-૭ સંવેગ અને વૈરાગ્યને અર્થે જગત સ્વભાવની અને કાયસ્વભાવની ભાવના કરવી. સર્વ દ્રવ્યનું અનાદિ કે આદિ પરિણામે પ્રકટન, અંતર્ભાવ, સ્થિતિ, અન્યત્વ, પરસ્પર અનુગ્રહ અને વિનાશ ભાવવાં, તે જગતુ સ્વભાવ. આ કાયા અનિત્ય, દુઃખના હેતુભૂત, અસાર અને અશુચિમય છે એમ ભાવવું તે કાયસ્વભાવ. સંસારભીરતા, આરંભ પરિગ્રહને વિષે દોષ જેવાથી અરતિ, ધર્મ અને ધર્મોમાં બહુમાન, ધર્મશ્રવણ અને સાધર્મિકના દર્શનને વિષે મનની પ્રસન્નતા અને ઉત્તરોત્તર ગુણની પ્રાપ્તિમાં શ્રદ્ધા તે સંવેગ. શરીર, ભોગ અને સંસારની ઉદ્વિગ્નતા (ગ્લાનિ) વડે ઉપશાંત થયેલ પુરુષની બાહ્ય અને અત્યંતર ઉપાધિને વિષે અનાસકિ તે વૈરાગ્ય.

Page #76
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 73 પ્રમત્તયેગાત્માણ-વ્યપરપણું હિંસા-૭-૮ પ્રમત્તયાગ (મા, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકથાના વ્યાપાર) વડે કરીને પ્રાણુને નાશ કરવો તે હિંસા. અસદભિધાનમતમ–– મિથ્યા કથન તે અનંત (અસત્ય) છે. અસત શબ્દ અહીં સદ્ભાવને પ્રતિષેધ, અર્થાન્તર અને ગર્લા એ ત્રણનું ગ્રહણ કરવું. આત્મા નથી, પરલોક નથી એ પ્રકારે બોલવું તે ભૂતનિ-હવ (છતી વસ્તુનો નિષેધ કરવો) અને ચોખાના દાણુ જેવડો અથવા અંગુઠાના પર્વ જેવડો આત્મા છે. સૂર્ય જે તેજસ્વી અને નિષ્ક્રિય આત્મા છે, એમ કહેવું તે અભૂતોદ્દભાવન (અસત પદાર્થનું પ્રતિપાદન કરવું), એ બે ભેદે સદભાવ પ્રતિષેધ છે. ગાયને અશ્વ અને અશ્વને ગાય કહેવી તે અર્થાતર–જે પદાર્થ જેવો છે તેથી અન્ય કહેવો. હિંસા, કઠોરતા અને પશુન્ય વગેરે યુક્ત વચન તે ગહ; અદત્તાદાન તેંયમ -7-10 અદત્ત (કેઈએ નહિ આપેલી વસ્તુનું ગ્રહણ તે ચોરી કહેવાય છે. મિથુનમબ્રહ્મ-૭-૧૧ સ્ત્રી પુરુષનું કર્મ-મિથુન (ત્રીસેવન) તે અબ્રહ્મ કહેવાય છે. મૂચ્છ પરિગ્રહ–૭-૧૨ મૂચ્છ પરિગ્રહ છે, નિઃશલ્ય વતી–૭-૧૩ શલ્ય (માયા, નિયાણું અને મિથ્યાત્વ) રહિત વ્રતવાળો હોય તે વ્રતી કહેવાય છે.

Page #77
74 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદ અગાર્યનગારશ્ચ-૯-૧૪ પૂર્વોક્ત વતી અગારી (ગૃહ) અને અણગારી (સાધુ) એ બે ભેદે હેાય છે. અણુવ્રતગારી-૭-૧૫ અણુવ્રતવાળે અગારી વ્રતી છે. દિશાનદંડવિરતિ-સામાયિક-પૌષધોપવા પગપરિ. ભેગા-તિથિ વિભાગવત સપત્નશ્ચ–૭-૧૬ દિપરિમાણવ્રત, દેશાવકાશિકવત, અનર્થદંડવિરમણવ્રત, સામાન્ય યિકવ્રત, ઉપભોગપરિમાણવ્રત અને અતિથિસંવિભાગવત એ વ્રતોથી પણ યુક્ત હોય તે અગારી વતી કહેવાય છે. અર્થાત પાંચ અણુવ્રત અને આ સાત (શીલવત) મળી બાર વત ગૃહસ્થને હેાય છે. દશ દિશાઓમાં જવા આવવાનું પરિમાણુ કરવું તે દિવ્રત. પિતાને આવરણ કરનારાં ઘર, ક્ષેત્ર, ગામ આદિમાં ગમનાગમનને યથાશક્તિ અભિગ્રહ તે દેશવ્રત, ભોગપભોગથી વ્યતિરિક્ત પદાર્થોને માટે દંડ (કર્મ બંધ) તે અનર્થદંડ, તેની વિરતિ તે અનર્થદંડ વિરમણવત, નિયતકાળ સુધી સાવઘ યોગને ત્યાગ તે સામાયિકવત. પર્વ દિવસે ઉપવાસ કરી પૌષધ કરો તે પૌષધોપવાસવત. બહુ સાવ ઉપભોગપરિબેગ યોગ્ય વસ્તુનું પરિમાણ તે ઉપભોગપરિભેગવંત. ન્યાયપાર્જિત દ્રવ્યવડે તૈયાર કરેલ કલ્પનીય આહારાદિ પદાર્થો દેશ, કાળ, સત્કાર અને શ્રદ્ધાયોગે અત્યંત અનુગ્રહબુદ્ધિએ સંયમી પુરુષને આપવાં તે અતિથિસંવિભાગવત. * ખાનપાનાદિ એક વખત ભગવાય તે ઉપભોગ અને વસ્ત્ર અલંકારાદિ વારંવાર ભગવાય તે પરિભેગ.

Page #78
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત 1. [ 75 મારણાન્તિકી સંલેખનાં જેષિતા–૭-૧૭ વળી તે વતી મારણાનિક સંલેખનાને સેવનાર હોવો જોઈએ.. કાળ, સંધયણ, દુર્બળતા અને ઉપગ દોષથકી ધર્માનુષ્ઠાનની પરિહાણિ જાણીને ઊણોદરી આદિ તપવડે આત્માને નિયમમાં લાવી ઉત્તમત્રતસંપન્ન હોય તે ચારે પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરી જીવન પર્યત ભાવના અને અનુપ્રેક્ષા (વારંવાર અર્થની વિચારણા)માં તત્પર રહી, સ્મરણ અને સમાધિમાં બહુધા પરાયણ થઈ મરણ સમયની સંખના (અનશન)ને સેવનાર મોક્ષમાર્ગને આરાધક થાય છે. શંકા-કાંક્ષાવિચિકિત્સા-ન્ડન્યદષ્ટિપ્રશંસા-સંસ્તવાઃ સમ્ય.. શંકા (સિદ્ધાંતની વાતોમાં શંકા), આકાંક્ષા (પર મતની ઈચ્છા, આલોક પરલોકના વિષયની ઈચ્છ), વિચિકિત્સા (ધર્મના ફળની શંકા રાખવી–સાધુ સાધ્વીનાં મલિન ગાત્ર દેખી દુર્ગછા કરવી. આ પણ છે આ પણ છે એવો મતિનો ભ્રમ), અન્યદૃષ્ટિ ( ક્રિયા, અક્રિયા, વિનય અને અજ્ઞાન મતવાળા ) ની પ્રશંસા કરવી અને અન્યદષ્ટિને પરિચય કરવો (કપટથી કે સરલપણે છતા અછતા ગુણોનું વ્રતશીલેષ પળે પગે યથાક્રમમ-૭-૧૯ અહિંસાદિ પાંચ અણુવ્રત અને દિવાદિ સાત શીલવતને વિષે અનુક્રમે (આગળ કહીશું તે મુજબ) પાંચ પાંચ અતિચારે હેય છે. બધ-વધ-૨છવદા–તિભારારોપણા-નપાનનિરોધાઃ -7-20 બંધ બાંધવું), વધ (મારવું), છવિચ્છેદ (નાક કાન વિંધવા, ડામ દેવા વગેરે), અતિભારાપણ (હદ ઉપરાંત ભાર ભરવો) અને.

Page #79
76 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદઃ અન્નપાન નિષેધ (ખાવાપીવાનું રોકવું) એ પાંચ અહિંસાવ્રતના અતિચાર છે. મિથ્યપદેશ-રહસ્યાભ્યાખ્યાન-લેખક્રિયા-ન્યાસાપહારસાકારમ-ત્ર-ભેદાઃ-૭–૨૧ મિ ઉપદેશ (જુઠી સલાહ) રહસ્યાભ્યાખ્યાન (સ્ત્રી પુરુષને -ગુપ્ત ભેદ પ્રગટ કરવા), કુટલેખ ક્રિયા (ખોટા દસ્તાવેજ કરવા), . ન્યાસાપહાર (થાપણ ઓળવવી) અને સાકાર-મંત્રભેદ (ચાડી કરવી, ગુપ્ત વાત કહી દેવી), એ બીજા વ્રતના અતિચાર છે. સ્તનપ્રયોગ-તદાહૃતાદાન-વિરુદ્ધરાજયાતિક્રમ-હીનાધિકમાનેમાન-પ્રતિરુપકવ્યવહાર:-૭-૨૨ સ્તનપ્રયાગ (ચારને સહાય આપી તેના કામને ઉત્તેજન આપવું), તદાતાદાન (તેની લાવેલ વસ્તુ ચેડા મૂલ્ય ખરીદ કરવી). દેશમાં ગમન કરવું), હીનાધિક માન્માન (તાલ માપમાં ઓછું આપવું. વધતું લેવું.) અને પ્રતિરૂપક વ્યવહાર (સારી ખોટી વસ્તુને સેળભેળ કરવી), એ અય વ્રતના અતિચાર છે. પરવિવાહરણ-ત્વરપરિગ્રહીતા-પરિગ્રહીતાગમના-નશૈકીડા તીવ્રકામાભિનિવેશ:–૭૨૩ પરવિવાહ કરણ (પારકા વિવાહ કરાવવા), ઈશ્વર પરિગૃહીતાગમન (થોડા કાળ માટે કેઈએ સ્ત્રી કરીને રાખેલ સ્ત્રીની સાથે સંગ કરવો). અપરિગ્રહીતાગમન (પરણ્યા વિનાની કુમારી વેશ્યા વગેરે સ્ત્રી સાથે સંગ કરવ), અનંગક્રીડા (નિયમ વિરૂદ્ધ અંગે વડે ક્રીડા કરવી) અને તીવ્ર કામાભિનિવેશ (કામથી અત્યંત વિહવળ થવું). એિ પાંચ બ્રહ્મચર્ય વ્રતના અતિચાર છે.

Page #80
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 772 ક્ષેત્રવાતુ-હિરણ્યસુવર્ણ—ધનધાન્ય–દાસીદાસ-કુયપ્રમાણુ તિકમા -7-24 1 ક્ષેત્ર-વાસ્તુ(ધર), 2 હિરણ્ય-સુવર્ણ, 3 ધન-ધાન્ય, 4 દાસ–વાસી અને 5 કુમ (તાંબા પીત્તળ આદિ ધાતુનાં વાસણ વગેરે) ના પરિમાણુનું અતિક્રમણ કરવું એ પાંચ અતિચાર પરિગ્રહ પરિમાણુ વ્રતના જાણવા. ઉદર્વાસ્તિય વ્યતિક્રમ-ક્ષેત્રવૃદ્ધિ-સ્મૃત્યન્તર્ધાનાનિ-૭-૨૫ ઉર્વદિ વ્યતિક્રમ (નિયમ ઉપરાંત ઉપરની દિશામાં આગળ જવું) અધોદિ વ્યતિક્રમ, તિર્યપૂ દિગૂ વ્યતિક્રમ, ક્ષેત્રવૃદ્ધિ (એક બાજુ ઘટાડી બીજી બાજુ વધારવું) અને મૃત્યંતર્ધાન (યાદદાસ્તનું વિસ્મરણ થવાથી નિયમ ઉપરાંતની દિશામાં ગમન કરવું), એ પાંચ દિ વિરમણ વ્રતના અતિચાર છે. આનયન-ધ્યપ્રયોગ-શબ્દ-રૂપાનુપાત-પુદ્ગલક્ષેપા:–૭-૨૬ આનયન પ્રયોગ (નિયમિત ભૂમિથકી બારથી ઈચ્છિત વસ્તુ મંગાવવી), પ્રખ્યપ્રયોગ (મોકલવી), શબ્દાનુપાત (શબ્દ કરી બોલાવવો), રૂપાનપાત (પિતાનું રૂપ દેખાડી બોલાવો) અને પુદગલ પ્રક્ષેપ (માટી પથ્થર વગેરે પુદ્ગલ ફેંકી બોલાવો), એ પ્રકારે દેશાવકાશિક વ્રતના પાંચ અતિચાર જાણવા. કન્દર્પ–કી શ્ય-મૌખર્ચા-સમીક્ષ્યાધિકરણે-પભેગાધિકત્વનિ -3-17 કંદપ (રોગયુક્ત અસત્ય વચન બેલવાં, હાસ્ય કરવું), કૌમુશ્મ (દુષ્ટ કાયપ્રચારની સાથે રાગયુક્ત અસભ્ય ભાષણ અને હાસ્ય કરવું), મુખરતા (અસંબદ્ધ-હદ વિનાનું બેસવું) અસમીત્યાધિકરણ (વિચાર્યા વિના અધિકરણ એકત્ર કરવા) અને ઉપભોગાધિકત્વ (ઉપભોગ કરતાં વધારે વસ્તુઓ એકત્ર કરવી), એ પાંચ અનર્થ વિરમણ વ્રતના અતિચાર છે.

Page #81
-78 ]. [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદક ગાદુપ્રણિધાના-નાદર-ઋત્યનુપસ્થાપનાનિ-૭-૨૮ કાયદુષ્મણિધાન ( અણુથી પ્રવૃત્તિ ), વા દુષ્પણિધાન, મનદુષ્મણિધાન, અનાદર અને મૃત્યનુપસ્થાપન. (સામાયિક લેવું વિસાણું, બે ઘડી પહેલાં પાયું પારવું વિચાર્યું, આદિ વિસ્મરણપણું), એ પાંચ સામાયિક વ્રતના અતિચાર છે. અપ્રત્યેક્ષિતાપ્રમાર્જિતેત્સર્ગાદાનનિક્ષેપ-સંતાપકમણાનાદર-ઋત્યનુપસ્થાપનાનિ-૭-૨૮ અપ્રત્યક્ષત, અપ્રમાર્જિત, ઉત્સર્ગ (બરાબર રીતે નહિ જોયેલ અને નહિ પ્રમાજેલ ભૂમિમાં લઘુનીતિ વડીનીતિ કરવાં), અપ્રત્યેક્ષિત અપ્રમાર્જિત ભૂમિમાં સંથારો કરવો, વ્રતને વિષે અનાદર કરવો અને -મૃત્યનુપસ્થાપન (ભૂલી જવું), એ પૌષધેપવાસ વ્રતના અતિચાર છે. સચિત્ત-સંબદ્ધ-સંમિશ્રાભિષવ-દુષ્પાહારા:–૭-૩૦ સચિત્ત આહાર, સચિત્ત વસ્તુના સંબંધવાળો આહાર, સચિત્ત વસ્તુથી મિશ્રિત આહાર, તુચ્છાહાર, કાચાપાકે સચિત આહાર, એ પચ ઉપભોગ-પરિભોગ વિરમણ વ્રતના અતિચાર છે. - સચિત્તનિક્ષેપ-પિધાન-પરવ્યપદેશ-માત્સર્ય-કાલાતિક્રમા; -7-31 સચિત્તનિક્ષેપ, (પ્રાસુક આહારાદિ સચિત્ત વસ્તુ ઉપર મૂકવાં.) સચિત્તપિધાન, (પ્રાસુક આહારદિને સચિત્ત વસ્તુ વડે ઢાંકી દેવાં), પરવ્યપદેશ કરવો, (ન આપવા માટે પોતાની વસ્તુ પરની છે એમ કહેવું) માત્સર્ય, (અભિમાન લાવી દાન દેવું) અને કાલાતિક્રમ (ભજન કાળ વિત્યાબાદ નિમંત્રણા કરવી) એ પાચ અતિચાર અતિથિ સંવિ• ભાગ વ્રતના છે. - જીવિત-મરણશંસા-મિત્રાનુરાગ-સુખાનુબન્ધ-નિદાનકરણાનિ - 7-32

Page #82
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ]. | [ 79 છવિનાશંસા (જીવવાની ઈચ્છા), મરણશંસા, મિત્રાનુરાગ, સુખાનુબંધ (સુખને સંબંધ કે સ્મરણ કરવું), અને નિદાનકરણ (નિયાણું બાંધવું), એ પાંચ સલેબનાના અતિચાર જાણવા. અનુગ્રહાથ સ્વસ્યાતિસર્ગે દાનમ-૭-૩૩ ઉપકાર બુદ્ધિએ પોતાની વસ્તુને ત્યાગ કરવો અર્થાત બીજાને આપવી તે દાન કહેવાય છે. વિધિ-દ્રવ્ય-દાત-પાત્રવિશેષાત્તવિશેષ:–૭-૩૪ વિધિ (કલ્પનીયતા વગેરે), દ્રવ્ય (અન્નાદિ વસ્તુ,) દાતાર (દેનારના ભાવની વિશુહિ) અને પાત્ર (લેનાર) ની વિશેષતા વડે કરીને તે દાનની વિશેષતા હોય છે, એટલે ફળની તરતમતા હોય છે. સમાપ્ત: સપ્તધ્યાય: અથ અષ્ટમેયાય; બંધતત્તવ મિથ્થાદના-વિરતિ–પ્રમાદ-કષાય-ગા-અંધહેતવ:–૮-૧ મિાદર્શન, અવિરત, પ્રમાદ, કષાય અને યોગ એ કર્મબંધના હેતુઓ છે. સન્ દર્શનથી વિપરીત તે મિથ્યાદર્શન. તે અભિગૃહીત (જાણ્યા છતાં હઠ કદાગ્રહ વડે પિતાના મંતવ્યને વળગી રહે તે, 363 પાખંડીના મત) અને અનભિગૃહીત-એમ બે પ્રકારે મિથ્યાત્વ છે. વિરતિથી વિપરીત તે અવિરતિ. યાદદાસ્તનું અનવસ્થાન અથવા મોક્ષના અનુષ્ઠાનમાં અનાદર અને મન વચન કાયાના યોગનું દુષ્કણિધાન તે પ્રમાદ. એ મિથ્યાદર્શનાદે બંધ હેતુઓમાંના પ્રથમના છો પાછળના નિચે હોય. ઉત્તરોત્તર પાછળના છતે પ્રથમનાની ભજના (અનિયત) જાણવી.

Page #83
- 80 ] [ શ્રીવાર્થ સૂત્રાનુવાદક સકષાયવાજીવ: કર્મણે યોગ્યાપુદ્ગલાનાદરે-૮-ર કષાયવાળો હોવાથી જીવ કર્મને યેગ્ય પુગલે ગ્રહણ કરે છે. સ બન્ધ–૮-૩ જીવ વડે પુદ્ગલોનું જે ગ્રહણ તે બંધ છે. પ્રકૃતિ-સ્થિત્યનુભાવ-પ્રદેશાસ્તદ્વિધય:-૮-૮ પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, રસબંધ અને પ્રદેશબંધ (એ ચાર ભેદ) તે બંધના પ્રકાર છે. આઘો જ્ઞાન-દર્શનાવરણ–વેદનીય–મેહનીયાયુષ્ક-નામગાત્રાન્તરાયા:-૮-૬ પહેલો પ્રતિબંધ-જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, વેદનીય, મેહનીય, પંચ-નવ-દ્વયાવિશતિ-ચતુ-ચિત્વારિદ્ધિ -પંચભેદા યથાક્રમમ-૮-૬ તે આઠ પ્રકારના પ્રતિબંધના એકેકના અનુક્રમે પાંચ, નવ, બે, અત્યાદીનામ-૮-૭ મતિજ્ઞાન આદિ પાંચ જ્ઞાન હોવાથી, તેનાં આવરણ મતિજ્ઞાના-- વરણય વગેરે પાંચ ભેદે છે. ચક્ષરીક્ષધિકેવલાનાં નિકા-નિદ્રા-નિદ્રા-પ્રચલા-પ્રચલાપ્રચલો-મ્યાનમૃદ્વિવેદનીયાનિ ચ–૮-૮ ચક્ષુદર્શનાવરણ, અચક્ષુદર્શનાવરણ, અવધિદર્શનાવરણુ, કેવળ દર્શનાવરણ, નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા, પ્રચલા પ્રચલા અને ત્યાગૃહિવેન્દ્રીય એ નવ દર્શનાવરણના ભેદે છે.

Page #84
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 81 સદસહે–૮-૯ સાતા અને અસાતા વેદનીય એમ બે પ્રકારે વેદનીયકર્મ છે. દર્શન–ચારિત્રમેહનીય-કષાયનેકષાયવેદનીયાખ્યાસિદ્વિડશનવભેદાઃ સમ્યકત્વ-મિથ્યાત્વતંદુભયાન કષાયનેકષાયા –વનનાનુબધ્યપ્રત્યાખ્યાન-પ્રત્યાખ્યાનાવરણ-સંજવલનવિક૯પાશ્ચકશોધ-માન-માયા-લોભા: હાસ્યરત્યરતિશેકભયજુગુપ્સાસ્ત્રીપુનપુંસકદા:-૮-૧૦ મેહનીયના–૧ દર્શન મોહનીય તથા 2 ચારિત્રમોહનીય એ બે ભેદ છે. તે દર્શનમોહનીયના–૧ સમ્યકત્વમેહનીય, 2 મિથ્યાત્વ મોહનીય અને 3 મિશ્રમેહનીય એવા ત્રણ ભેદ છે. ચારિત્ર મોહનીયના–૧ કષાયવેદનીય અને 2 નેકષાયવેદનીય એવા બે ભેદ છે. તે કષાયવેદનીયના -1 અનંતાનુબંધી, 2 અપ્રત્યાખ્યાની, 3 પ્રત્યાખ્યાની અને 4 સંજવલન એ ચાર ભેદ છે. વળી તે ચારના એકેકના દોધ, માન, માયા અને લોભ એમ ચાર ચાર ભેદ થવાથી 16 ભેદ થાય છે. અને નેકષાયવેદનીય-૧ હાસ્ય, 2 રતિ, 3 અરતિ, 4 શેક, 5 ભય, 6 દુગંછા, 7 સ્ત્રીવેદ, 8 પુરૂષ અને 9 નપુંસકવેદ એમ નવ ભેદ છે. નારક તૈર્યન-માનુષ દેવાનિ–૮–૧૧ નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવતા સંબંધી એમ ચાર પ્રકારે આયુષ્યકર્મ છે. ગતિ જાતિ–શરીરોપાંગ નિર્માણ-મધનસંઘાત-સંસ્થાનસહનન-સ્પર્શ રસગન્ધ-વર્ણાનુપૂબ્ય–ગુલધૂપઘાત-પરાઘાતાતપોતેચ્છવાસવિહાગતય: પ્રત્યેક શરીરસસુભગસુસ્વર-શુભસૂક્ષ્મપર્યાપસ્થિરાદેયશાંસિ સેતરાણિ તીર્થકૃત્વ ચ-૮-૧૨

Page #85
82 ] ( [ શ્રીતત્વાર્થ સૂત્રાનુવાદઃ 1 ગતિ, 2 જાતિ, 3 શરીર, 4 અંગે પાંગ, 5 નિર્માણ. 6 બંધન, 7 સંઘાત, 8 સંસ્થાન, 9 સંહનન, (સંઘય), ર૦ સ્પર્શ, 11 રસ, 12 ગંધ, 13 વર્ણ, 14 આનુપૂવીં, 15 અમુલધુ, 16 ઉપઘાત, 17 પરાઘાત, 18 આત૫, 19 ઉદ્યોત, 20 ઉસ, 21 વિહાગતિ, 22 પ્રત્યેક શરીર, 23 ત્રસ, 24 સૌભાગ્ય, 25 સુસ્વર, 26 શુભ, ર૭ સૂક્ષ્મ, 28, પર્યાપ્ત, 29 સ્થિર, 30 આદે, 31 યશ, પ્રતિપક્ષી સાથે એટલે 32 સાધારણ, 33 સ્થાવર, 34 દુર્ભગ, 35 દુઃસ્વર, 36 અશુભ, 37 બાદર, 38 અપર્યાપ્ત, 39 અસ્થિર, 40 અનાદેય, 41 અયશ અને 42 તીર્થ કરત્વ એ 42 ભેદ નામકર્મના જાણવા. ઉચ્ચનીચે-૮-૧૩ ઉચ્ચગોત્ર અને નીચગોત્ર એવા બે ભેદ ગોત્રકર્મના છે. દાનાદીનામ–૮–૧૪ દાનાદિના વિઘકર્તા તે અંતરાય છે. 1 દાનાંતરાય, 2 લાભાંતરાય, 3 ભેગાંતરાય જ ઉપભોગાંતરાય, અને 5 વર્ધીતરાય એમ તેના પાંચ ભેદ થાય છે. આદિતતિસૃણામન્તરાયસ્ય ચ ચિંશત્સાગરેપકેટીકેઃ પર સ્થિતિ:-૮-૧૫ પ્રથમના ત્ર) કર્મ એટલે જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, અને વેદનીયની અને અંતરાયકર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રીશ કાડાકડી સાગરોપમની છે. સપ્તતિહનીયસ્ય-૮-૧૬ મેહનીયકર્મની 70 ડાકોડી સાગરોપમની પરા (ઉ) સ્થિતિ છે. નામત્રાર્વિશતિ:-૮-૧૭ ' નામકર્મ અને ગોત્રકર્મની વીથ ડાકોડી સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે.

Page #86
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 83 ત્રયશ્વિશાસાગરોપમાણ્યાયુષ્કસ્ય–૮–૧૮ આયુષ્યકર્મની 33 સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. અપરા દ્વાદશમુહૂર્તા વેદનીયસ્ય-૮-૧૯ વેદનીયકર્મની જઘન્ય સ્થિતિ બાર મુહૂર્તની છે. નામ ગોત્રયોરણ-૮-ર૦ નામકર્મ અને ગોત્રકર્મની જઘન્ય સ્થિતિ આઠ મુહૂર્તની છે. શેષાણામન્તર્મુહૂર્તમ-૮-૨૧ બાકીનાં કર્મની એટલે—જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મોહનીય, આયુષ્ય અને અંતરાયકર્મની અંતમુહૂર્ત જધન્ય સ્થિતિ જાણવી. વિપાકનુભાવ:–૮–૨૨ કર્મના વિપાકને અનુભાવ (રસપણે ભોગવવું) કહે છે. સર્વ પ્રકૃતિઓનું ફળ એટલે વિપાકેદય તે અનુભાવ છે. વિવિધ પ્રકારે ભોગવવું તે વિપાક તે વિપાક તથા પ્રકારે તેમજ અન્ય પ્રકારે પણ થાય છે. કર્મવિપાકને ભોગવતો જીવ મૂળ પ્રકૃતિથી અભિન્ન એવી ઉત્તર પ્રવૃતિને વિષે કર્મ નિમિતક અનાભોગ વીર્ય પૂર્વક કર્મનું સંક્રમણ કરે છે. બંધ અને વિપાકના નિમિત્ત વડે અન્ય જાતિ હોવાથી મૂળ પ્રકૃત્તિઓને વિષે સંક્રમણ થતું નથી. ઉત્તરપ્રકૃતિઓને વિષે પણ દર્શનમોહનીય, ચારેત્રમેહનીય, સમ્યવિમોહનીય, મિઆવમોહનીય, આયુષ્ય અને નામકર્મનું જાવંતર અનુબંધ, વિપાક અને નિમિત્ત વડે અન્ય જાતિ હેવાથી સંક્રમણ થતું નથી. અપવર્તન તો સર્વ પ્રકૃતિનું હોય છે. સ યથાનામ–૮–૨૩ તે અનુભા ગતિ જતિ આદિનાં નામ પ્રમાણે ભગવાય છે. *કોઈક આચાર્ય એક મુદ્દત્તની કહે છે.

Page #87
84 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદઃ તતશ્ચ નિર્જરા-૮-૨૪ વિપાકથી નિર્જરા થાય છે. અહીં સૂત્રમાં “ચ” શબ્દ મૂકો છે તે બીજા હેતુની અપેક્ષા સૂચવે છે એટલે અનુભવથી અને અન્ય પ્રકારે (તપ વડે) નિર્જરા થાય છે. નામપ્રત્યયાઃ સર્વત પગવિશેષાસૂમૈકક્ષેત્રાવગાઢસ્થિતાઃ સર્વાત્મપ્રદેશધ્વનન્તાનન્તપ્રદેશા:-૮-૨૫ નામકર્મને લીધે સર્વ આત્મપ્રદેશને વિષે મન આદિના વ્યાપારથી સમ, તેજ આકાશપ્રદેશને અવગાહીને રહેલા, સ્થિર રહેલા, અનંતાનંત પ્રદેશવાળાં કર્મપુદગલે સર્વ બાજુએથી બંધાય છે. નામ પ્રત્યયિક-નામકર્મને લીધે પુગલે બંધાય છે. કઈ દિશાએથી બંધાય ? ઉર્વ, અધે અને તિર્થક સર્વ દિશાથી આવેલા પુદ્ગલે બંધાય. શાથી બંધાય ? મન વચન કાયાના વ્યાપાર વિશેષ કરી બંધાય. કેવા બંધાય! સૂક્ષ્મ બંધાય, બાદર ન બંધાય, વળી એક (આત્મપ્રદેશથી અભિન્ન) ક્ષેત્રમાં અવગાહી સ્થિર રહેલા હોય તે બંધાય. આત્માના કયા પ્રદેશે બંધાય ? આત્માના સર્વ પ્રદેશમાં સર્વ કર્મ પ્રકૃતિના પુગલે બંધાય. કેવા પુદ્ગલે બધાય ? અનન્તાનના પ્રદેશાત્મક કર્મના પુદગલો હોય તેજ બંધાય, પરંતુ સંખ્યાત, અસંખ્યાત કે અનંતપ્રદેશી યુગલે અગ્રહણ યોગ્ય હોવાથી બંધાય નહિ. સહેઘ-સમ્યકત્વ-હાસ્ય-રતિ-પુરુષવેદ-શુભાયુ–નમ-ગોત્રાણિ પુણ્યમ–૮-૨૬ સાતવેદનીય, સમ્યક્ત્વ, હાસ્ય, રતિ, પુરૂષદ, શુભ આયુષ્યો (દેવ, મનુષ્ય) શુભ નામકર્મની પ્રકૃતિઓ અને શુભ ગોત્ર અર્થાત (ઉચ્ચ ગોત્ર) તે પુણ્ય છે. તેનાથી વિપરીત કર્મ તે પાપ છે. સમાપ્ત: અષ્ટમેsધ્યાયઃ

Page #88
[ 85 શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] અથ નવમેધ્યાયઃ (સંવર- નિરા) તરવ આસવ નિધઃ સંવર–૯–૧ આશ્રવને નિરોધ કરવો તે સંવર જાણુ. સ ગુપ્તિ-સમિતિ-ધર્માનુપ્રેક્ષાપરીષહજ્ય-ચારિ–૯-૨ તે સંવર ગુપ્તિ, સમિતિ, યતિધર્મ, અનુપ્રેક્ષા (ભાવના) પરીપહજય તથા ચારિત્ર વડે કરીને થાય છે. તપસા નિર્જરા ચ-૯-૩ તપ વડે નિર્જરા તથા સંવર થાય છે. સમ્યગ્યેગ-નિગ્રહ ગુપ્તિ:–૯–૪ સમ્યફ પ્રકારે મન, વચન અને કાયાના યોગનો નિગ્રહ કરવો તે ગુપ્તિ કહેવાય છે. સમ્યક્ એટલે ભેદ પૂર્વક સમજીને સમ્યગ દર્શન પૂર્વક આદરવું. શયન, આસન, આદાન (ગ્રહણ કરવું) નિક્ષેપ (મૂકવું) અને સ્થાન ચંક્રમણ (એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને જવું) ને વિષે કાયચેષ્ટાને નિયમx તે કાયગુપ્તિ. યાચન (માગવું), પ્રશ્ન અને પૂછેલાને ઉત્તર દેવો, એને વિષે વચનનો નિયમ (જરૂર પૂરતું બેલિવું અથવા મૌન ધારણ કરવું) તે વચનગુપ્તિ. સાવદ્ય સંક૯૫નો નિષેધ તથા કુશલ (+શુભ) સંકલ્પ કરવો અથવા શુભાશુભ સંકલ્પનો સર્વથા નિરોધ તે મને ગુપ્તિ. 4 આ પ્રકારે કરવું અને આ પ્રકારે ન કરવું એવી કાયવ્યા પારની વ્યવસ્થા. * મેક્ષમાગને અનુકૂળ.

Page #89
86 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદઃ ઈ–ભારૈષણાદાનનિક્ષેપોત્સર્ગી સમિતય -9-5 ઈસમિતિ, (જોઈને ચાલવું) ભાષાસમિતિ, (હિતકારકળેલવું) સમિતિ, ( પૂછ પ્રમાજીને લેવું મૂકવું ) અને ઉત્સર્ગ સમિતિ (પારિષ્ટાપનિકાસમિતિ), એ પાંચ સમિતિ છે. ઉત્તમઃ ક્ષમા-માવાવ-શૌચ-સત્ય-સંયમ-તપસ્યાગાકિંચ -બ્રહ્મચર્યાણ ધર્મ-૯-૬ 1 ક્ષમા, 2 નમ્રતા, 3 સરળતા, 4 શૌચ, 5 સત્ય, 6 સંયમ, 7 ત૫, 8 નિર્લોભતા 9 નિષ્પરિગ્રહતા અને 10 બ્રહ્મચર્ય એ દશ પ્રકારે યતિધર્મ ઉત્તમ છે. ગને નિગ્રહ તે સંયમ સત્તર પ્રકારે છે-૧ પૃથ્વીકાય સંયમ, 2 અપકાય સંયમ, 3 તેઉકાય સંયમ, 4 વાઉકાય સંયમ, 5 વનસ્પતિકાય સંયમ, 6 બેઈષિ સંયમ, 7 ઈકિય સંયમ, 8 ચૌરિંદ્રિય સંયમ, 9 પંચેંદ્રિય સંયમ, 10 પ્રેક્ષ્ય (જેવું ) સંયમ, 11 ઉપેક્ષ્ય સંયમ, 14 મન સંયમ, 15 વચન સંયમ, 16 કાય સંયમ અને 17 ઉપકરણ સંયમ, વતની પરિપાલના, જ્ઞાનની અભિવૃદ્ધિ અને આજ્ઞાને આધીન રહેવું તે બ્રહ્મચર્ય=મૈથુન ત્યાગ, મહાવ્રતની ભાવના અને ઈચ્છિત સ્પર્શ, રસ, રૂપ, ગંધ, શબ્દ તથા વિભૂષાને વિષે અપ્રસનતા એ બ્રહ્મચર્યના વિશેષ ગુણ છે. અનિત્યાચરણ-સંસારિકત્વાન્યત્વાશુચિત્રાસવ-સંવરનર્જરાલેક-બેધિદુર્લભ-ધર્મ સ્વાખ્યાત તસ્વાનુચિન્તનમનુપ્રેક્ષા.૯-૭ * હિતકારક, પરિમિત, અસંદિગ્ધ, નિરવ અને ચોક્કસ અર્થવાળું ભાષણ.

Page #90
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 87 1 અનિત્ય, 2 અશરણ, 3 સંસાર, 4 એકવ, 5 અન્યત્વ, 6 અશુચિવ, 7 આશ્રવ, 8 સંવર 9 નિર્જર, 10 લેકવરૂપ. 11 બોધિ દુર્લભ અને 12 ધર્મને વિષે વર્ણવેલ તનું અનુચિંતન (મનન-નિદિધ્યાસન) તે બાર પ્રકારની અનુપ્રેક્ષા (ભાવના) છે. માચ્યવન- નિરાર્થી પરિષઢવ્યા: પરિષહા:-૯-૮ સગ દર્શનાદિ મેક્ષ માર્ગમાં સ્થિત રહેવા માટે અને * નિરાને અર્થે પરીસ સહન કરવા યોગ્ય છે. ક્ષત-પિપાસા-શીર્ણ-દશમશક-નાખ્યાતિ સ્ત્ર ચર્યાનિષઘાશયાઇs-ૌશવધ–વાચનાલાભ-ગ-તૃણસ્પર્શ—મલ -સત્કાર-પ્રજ્ઞા જ્ઞાનદશનાનિ– 9-9 1 સુધા (ભુખ) પરિસહ, ૨-પિપાસા (તૃષા) પરિસહ, 3 શીત (ટાઢ) પરિસહ, 4 ઉષ્ણુ (ગરમી) પરિસહ, પ દશ મશક (ડાંસ મચ્છર) પરિસહ, 6 નાગન્ય (જુનાં મેલાં લુગડાં) પરિસહ, 7 અરતિ (સંયમમાં ઉગ ન થાય તે) પરિસહ, 8 સ્ત્રી પરિસહ, 9 ચર્યા (વિહાર) પરિહ, 10 નિષદ્યા (સ્વાધ્યાય માટે સ્થિરતા) પરિસહ, 11 શય્યા પસિહ, 12 આક્રોશ પરિસહ, 3 વધ પસિહ, 14 યાચના પરિસહ, 15 અલીભ પરિસહ, 16 રોગ પરિસહ, 17 તૃણરપ પરિસહ, 18 મલ પરિસહ, 18 સત્કાર પરિસહ, 20 પ્રજ્ઞા પરિસહ 21 અજ્ઞાન પરિસહ 22 મિથ્યાત્વ પરિસહ, એ બાવીશ પ્રકારે પરસહ જાણવા સૂમસંપરા-છદ્મસ્થ-વીતરાગયશ્ચતુર્દશ-૯-૧૦ * દર્શન અને પ્રજ્ઞા એ બે માર્ગમાં સ્થિત રહેવાના અને બાકીના 20 નિર્જરાને અર્થે જાણવા–સમયસાર પ્રકરણે.

Page #91
88 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદક સૂમસં૫રાય ચારિત્રવાળાને છદ્મવીતરાગ ચારિત્રવાળાને ચૌદ પરિસહ હોય છે. સુધા, પિપાસા, શીત, ઉષ્ણ, દશમશક, ચર્યા, પ્રજ્ઞા, અજ્ઞાન, અલાભ, શય્યા, વધ, રોગ, તૃણસ્પર્શ અને મલ એ 14 હેાય છે. એકાદશ જિને-૯-૧૧ તેરમે ગુણઠાણે અગ્યાર પરિસહ હેય છે. સુધા. પિપાસા, શીત, ઉષ્ણ, દંશમશક, ચર્યા, શયા, વધ, રોગ, તૃણસ્પર્શ અને મલ એ અગ્યાર. બાદરપરાયે -0-12 બાદર સપરાય ચારિત્રે (નવમા ગુણઠાણ સુધી) સર્વ એટલે બાવીશ પરિસહ હેાય છે જ્ઞાનાવરણે પ્રજ્ઞાાને–૮–૧૩ જ્ઞાનાવરણના ઉદયે પ્રજ્ઞા અને અજ્ઞાન એ બે પરિસ હોય છે. દર્શનમેહાન્તરાયવેરદશનાલાભૌ–૯-૧૪ | દર્શનમોહાવરણ અને અંતરાય કર્મના ઉદયે અદર્શન (મિથ્યાત્વ), અને અલાભ પરીસહ અનુક્રમે હેય છે. ચારિત્રમેહે ના ન્યાતિ-સ્ત્રીનિષઘા-scકેશવ્યાચના-સત્કાર પુરસ્કારા-૯-૧૫ ચારિત્રમેહના ઉદયે નાખ્ય, (અચલક) અરતિ, સ્ત્રી, નિષદ્યા, આદેશ, યાચના અને સત્કાર એ સાત પરીસહ હોય છે. વેદનીયે શેષા:–૯-૧૬, વેદનીયના ઉદયે બાકીના અગ્યાર પરીસહ હેાય છે. જિનને જે અગ્યાર હોય તે અહીં જાણવા. એટલે જ્ઞાનાવરણ, દર્શનમેહ, અન્તરાય અને ચારિત્રમોહના ઉદયે જે 11 પરિસહો છે તે સિવાયના 11 વેદનીયના ઉદયે હોય છે.

Page #92
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 89 એકાદ ભાયા યુગપદેકેનવિંશતઃ–૯-૧૭ એ બાવીશ પરિસમાંથી એકથી માંડીને 19 પરિસહ સુધી એક સાથે એક પુરૂષને હોઈ શકે છે. કેમકે શીત અને ઉષ્ણમાંથી એક એક બીજાથી વિરોધી છે. માટે એક સાથે 19 પરિસહ હોય. સામાયિક છે દેપસ્થાપ્ય-પરિહારવિશુદ્ધિસૂક્ષ્મપરાયયથાખ્યાતાનિ ચારિત્રમ-૯-૧૮ 1 સામાયિક સંયમ, 2 છેદેપસ્થાપ્ય સંયમ, 3 પરિહાર વિશુદ્ધિ, 4 સૂક્ષ્મ સં૫રાય અને 5 યથાખ્યાત સંયમ, એ પાંચ ચારિત્રના ભેદ છે. અનશનાવમૌદર્ય–વૃત્તિપરિસંખ્યાન-રસારિત્યાગવિવિકૃત શાસન-કાયક્લેશા બાહ્ય તપ:-૯-૧૯ અનશન (આહારને ત્યાગ), અવમૌદર્ય (ઉણાદરી-બે ચાર કવળ ઉણા રહેવું), વૃત્તિપરિસંખ્યાન (આજીવિકાને નિયમ, ભોય ઉપભોગ્ય પદાર્થની ગણતરી રાખવી), રસપરિત્યાગ, (છ વિગઈને ત્યાગ-લોલુપતાને ત્યાગ), વિવિક્ત થયાસનતા (અન્ય સંસર્ગ વિનાનાં શયા અને આસન) અને કાયફલેશ લેચ, આતાપના આદિ કષ્ટ), એ છ પ્રકારના બાહ્યતા જાણવા. પ્રાયશ્ચિત-વિનય-વૈયાવૃત્ય-સ્વાધ્યાય.વ્યુત્સર્ગ–ધ્યાનાક્યુત્તરમ -9-20 પ્રાયશ્ચિત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, વ્યુત્સર્ગ (કાયોત્સર્ગ) અને ધ્યાન (ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન), એ અત્યંતર તપના છ ભેદ છે. નવ-ચતુર્દશ–પંચ-દ્વિભૂ-વ્યથાક્રમં પ્રાધ્યાનાત --21 એ અત્યંતર તપના અનુક્રમે નવ, ચાર, દશ, પાંચ અને બે ભેદ ધ્યાનની અગાઉના (પ્રાયશ્ચિત્તાદિના) છે.

Page #93
90 ] [ શ્રીતત્ત્વાર્થસૂત્રાનુવાદ આલોચન-પ્રતિક્રમણ-તદુભય-વિવેકબુત્સર્ગ-તપ-છેપરિહારેપસ્થાપનાનિ–૯-૨૨ આયણુ (ગુરુ આગળ પ્રકાશવું), પડિક્કમણું ( મિચ્છામિ દુક્કડ દેવું), તે બંને, વિવેક (ત્યાગ પરિણામ), કાયોત્સર્ગ, તપ, ચારિત્રપર્યાયને છેદ, પરિહાર (ત્યાગ-ગછ બહાર) અને ઉપસ્થાપન (ફરી ચારિત્ર આપવું), એ નવ ભેદ (પ્રાયશ્ચિત્તના છે. જ્ઞાન-દશન-ચારિત્રપચારા:–૯-ર૩ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રને વિનય અને ઉપચાર, (જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રથી પોતાના કરતાં અધિક ગુણવાળાને ઉચિત વિનય કરે), એમ વિનય ચાર પ્રકારે છે. આચાર્યોપાધ્યાયતપસ્વિ–શૈક્ષક-ગ્લાન-ગણ-કુલ–સંઘ-સાધુ –સમજ્ઞાનામ-૯-૨૪ 1 આચાર્ય, 2 ઉપાધ્યાય, 3 તપસ્વિ, 4 નવીન દીક્ષિત, 5 ગ્લાન (રોગી), 6 ગણુ (વિરની સંતતિ-જુદા જુદા આચાર્યના શિષ્યો છતાં એક આચાર્ય પાસે વાચના લેતા હોય તે સમુદાય), 7 કુલ (એકઆચાર્યની સંતતિ), 8 સંધ, 8 સાધુ અને 10 મનહર ચારિત્રનું પાલન કરનાર મુનિ, એ દશને વેયાવચ્ચ અન્ન પાન આસન શયન ઈત્યાદિ આપવા વડે કરીને કરો. વાચના-પૃચ્છનાન્ડપેક્ષા–ss—ાય-ધર્મોપદેશા -9-25 1 વાચના (પાઠ લેવો), 2 પૃચ્છના (પૂછવું), 3 અનુપ્રેક્ષા (મૂળ તથા અર્થને મનથી અભ્યાસ કરવો), 4 આમ્નાય (પરાવના -ભણેલું સંભાળી જવું) અને 5 ધર્મોપદેશ કરવો એ પાંચ પ્રકારે સ્વાધ્યાય જાણો. બાહ્યાભ્યન્તરોપા :-9-26 વ્યુત્સગ બે પ્રકારે છે–બાહ્ય અને અત્યંતર. બાહ્ય વ્યુત્સર્ગ બાર પ્રકારની ઉપધને જાણવો અને અત્યંતર વ્યુત્સર્ગ શરીર અને કષાયને જાણવો.

Page #94
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] ઉત્તમસંહનનકાગ્રચિત્તનિરોધો ધ્યાનમ-૯-ર૭ ઉત્તમ સંહનન (વજwષભનારાય, ઋષભનારાય, નારાય અને અનારા, એ ચાર સંઘયણ) વાળા જીવોને એકાગ્રપણે ચિંતાનો રાધ તે દયાન જાણવું. આમુહૂર્તીત -9-28 તે ધ્યાન એક મુહૂર્ત પર્યત રહે છે. આર્ત રૌદ્ર-ધર્મો–શુકલાનિ–૮–૨૯ આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન, ધર્મયાન અને શુકલધ્યાન એમ દયાન ચાર પ્રકારે છે. પરે મોક્ષ-હેતૃ-૯-૩૦ પાછલાં બે ધ્યાન મોક્ષનાં હેતુ છે. આર્ત—અમને જ્ઞાનાં સંપ્રયેાગે તવિપ્રગાય સ્મૃતિસમન્વાહાર:-૯-૩૧ અનિષ્ટ વસ્તુઓને યોગ થયે છતે તે અનિષ્ટ વસ્તુને વિયેગ કરવા માટે સ્મૃતિ સમન્વાહાર (ચિંતા કરવી) કરવો તે આર્તધ્યાન જાણવું. વેદનાયાશ્ચ-૯-૩૨ આર્તધ્યાન છે. વિપરીત મને જ્ઞાનામ-૯-૩૩ મનોજ્ઞ વેદનાનું વિપરીત ધ્યાન સમજવું અર્થાત મનોજ્ઞ વિષયને વિયોગ થયે છતે તેની પ્રાપ્તિને અર્થે ચિંતા કરવી તે આર્તધ્યાન જાણવું. નિદાન ચ–૨-૩૪ આ કામ વડે કરી ઉપહત છે ચિત્ત જેનું એવા જ પુનર્જન્મમાં તેવા વિષયો મેળવવા માટે જે નિયાણું કરે તે આર્તધ્યાન છે.

Page #95
22 ] [ શ્રીતનવાર્થ સૂત્રાનુવાદઃ તદવિરત-દેશવિરત–પ્રમત્ત થતાનામ-૯-૩પ તે આધ્યાન અવિરતિ, દેશવિરતિ અને પ્રમત્ત સંતને હોય છે. (માર્ગ પ્રાપ્તિ પછીની અપેક્ષાએ આ વાત સમજવી.) હિંસાત-સ્તેય-વિષયસંરક્ષણે રૌદ્રમવિરત-દેશવિરત: હિંસા, અમૃત (અસત્ય) ચેરીને અર્થે અને વિષય (પદાર્થ)ની રક્ષાને અર્થે સંકલ્પ કરવા તે રૌદ્રધ્યાન જાણવું તે અવિરતિ અને દેશવિરતિને હેાય છે. આજ્ઞા-પાય-વિપાક-સંસ્થાનવિયાય ઘર્મ–અપ્રમત્તસંયતસ્ય–૨-૩૭ 1 આજ્ઞાવિચય ( જિનાજ્ઞાને વિવેક ), 2 અપાયવિચય (સન્માર્ગથી પડવા વડે થતી પીડાનો વિવેક), 3 વિપાકવિચય (કર્મફળના અનુભવને વિવેક) અને 4 સંસ્થાન વિચય (લેકની આકૃતિને વિવેક)ને અર્થે જે વિચારણું તે ધર્મધ્યાન કહેવાય છે; તે અપ્રમત્ત સંયતને હૈય છે. ઉપશાન્ત-ક્ષીણકષાયશ્ચિ-૯-૩૮ ' ઉપશાંતકષાય અને ક્ષીણુકષાય ગુણઠાણાવાળાને ધર્મધ્યાન હેય છે. શુકૂલે ચાઘે-૯-૩૯ શુકુલધ્યાનના પહેલા બે ભેદ પૂર્વને જાણનાર શ્રત કેવળી ઉપશાંતકષાયી અને ક્ષીણ કવાયીને હેય છે. પરે કેવલિન:-૯-૪૦ શુક્લધ્યાનના પાછલા બે ભેદ કેવળીને જ હોય છે. પૃથકૂવૈક–વિતર્ક - સૂક્ષ્મક્રિયાપ્રતિપાતિ - ભુપતક્રિયાનિવૃત્તીનિ-૯-૪૧

Page #96
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 93 પૃથકૃત્વ વિતક, 2 એકત્વ વિતર્ક, 3 સૂક્ષ્મક્રિયા અપ્રતિપાતિ અને 4 ભુપતક્રિયા નિવૃત્તિ, એમ ચાર પ્રકારે શુકુલધ્યાન જાણવું. તક- કાગાગાનામ-૯-૪૨ તે શુલદયાન ત્રણ યોગવાળાને, ત્રણમાંથી એક યોગવાળાને, કેવળ કાય વેગવાળાને અને અયોગોને અનુક્રમે હોય છે. અર્થાત ત્રણ ગવાળાને પૃથફત વિતર્ક, ત્રણમાંથી એક યોગવાળાને એકત્ર વિતર્ક, કેવળ કાયયોગવાળાને સર્માક્રયા અપ્રતિપાતિ અને અયોગીને ભુપતક્રિયા નિવૃત્તિ નામનું બયાન હોય છે. એકાગ્ર સવિતર્કો પૂર્વે–૮-૪૩ પૂર્વનાં બે શુકલધ્યાન એક વ્યાશ્રયી વિતર્ક સહિત હોય છે. (પ્રથમ પૃથવિતર્ક વિચાર સહિત છે.) અવિચાર દ્વિતીયમ-૯-૪૪ વિચાર રહિત અને વિતર્ક સહિત બીજું શુલધ્યાન હેય છે.. વિતર્ક: શ્રતમ-૯-૪૪ યથાયોગ્ય શ્રુતજ્ઞાન તે વિર્તક જાણવો. વિચારર્થવ્યજન-ગ-સંકાતિ:-૯-૪૬ અર્થ, વ્યંજન અને યોગનું જે સંક્રમણ તે વિચાર. આ અત્યંતર તપ સંવર હોવાથી નવીન કર્મ સંચયને નિષેધક છે, નિર્જરારૂપ ફળ આપનાર હોવાથી કર્મની નિર્જરા કરવાવાળે છે. અને નવીન કર્મનો પ્રતિષેધક તથા પૂર્વોપાર્જિત કર્મને નાશક, હોવાથી મેક્ષમાગને પ્રાપ્ત કરાવનાર છે. સમ્યગ્દષ્ટિ-શ્રાવક-વિરતા-નાવિજ-દર્શન મેહક્ષપકેપ શમકોપશાત મેહક્ષપક-ક્ષીણમેહ-જિનાઃ ક્રમશેષસંખ્યય. ગુણ નિર્જર:-૯-૪૭

Page #97
[ શ્રીવાર્થ સૂત્રાનુવાદ: કરનાર, દર્શનમેહક્ષપક, મોહને શમાવતે, ઉપશાંતો, મેહને ક્ષીણ કરતો, ક્ષીણુમેહ અને કેવળીમહારાજ (સયોગી અને અયોગી,) એ ઉત્તરોત્તર એક એકથી અસંખ્ય ગુણ આધક નિર્જરા કરવાવાળા છે. ગુલાક-બકુશ-કુશીલ-નિર્ચન્થસ્નાતકા નિભ્યાઃ -9-48 પુલાક (જિનકથિત આગમથી પતિત નહિ થાય તે), બકુશ ( શિથિલાચારી પણ નિર્ચથે શાસન ઉપર પ્રીતિ રાખનાર ), કુશીલ (સંયમ પાળવામાં પ્રવૃત્ત પણ પોતાની ઈદ્રિયો સ્વાધીન નહિ ઉત્પન્ન થાય તે), નિર્ચથ (વિચરતા વીતરાગ છઘસ્થ), સ્નાતક (સયોગી કેવળી, શેલેશી પ્રતિપન્ન કેવળી), એ પાંચ પ્રકારના નિર્ચથ હોય છે. સંયમશ્રત-પ્રતિસેવના-તીથ-લિંગ-લોપાત-સ્થાનવિક'લ્પત: સાધ્યા: 9-49 એ પાંચ નિર્ચ થે સંયમ, કૃત, પ્રતિસે ના, તીર્થ, વેષ લેસ્યા, ઉપપાત અને સ્થાન, એ વિક૯પ વડે કરીને સાધ્ય છે. અર્થાત સંયમ, શ્રત અદિ બાબતમાં કેટલા પ્રકારના નિર્ચ થે લાભે તે ઘટાડવું. તે આ પ્રમાણે–સામાયિક અને છેદો સ્થાપ્ય ચારિત્રે પુલાક, - બકુશ અને પ્રતિસેવના કુશીલ એ ત્રણ પ્રકારના સાધુ હોય. પરિહારવિશદ્ધિ અને સૂકમપરાય ચારિત્રે કષાય કુશીલ હોય. યથાખ્યાત ચારિત્રે નિગ્રંથ અને સ્નાતક હેય. પુલાક, બકુશ અને પ્રતિસેવના કુશલ એ ત્રણ પ્રકારના સાધુઓ ઉત્કૃષ્ટથી દશ પૂર્વ ધર હેય. કષાય કુશીલ અને નિર્ગથ ચૌદ પૂધર હેય. પુલાક જઘન્યથી આચાર વસ્તુ (નવમા પૂર્વને અમુક ભાગ ) સુધી શ્રત જાણે. બકુશ, કુશલ અને નિગ્રંથને જઘન્યથી

Page #98
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 95 આઠ પ્રવચન માતા જેટલું મૃત હેય. સ્નાતક-કેવળજ્ઞાની ઋતરહિત હોય. બ્રુતજ્ઞાન ક્ષયોપશમ ભાવથી થાય છે, કેવળીને તે ભાવ નથી, પણ ક્ષાવિક ભાવ છે, માટે શ્રુતજ્ઞાન કેવળીને ન હોય) પાંચ મૂળ ગુણ (પાંચ મહાવ્રત) અને રાત્રિભૂજન વિસ્મણ એ છ માહેલાં કોઈ પણ વ્રતને પરની પ્રેરણા અને આગ્રહથી દૂષિત કરવાવાળા પુલાક હોય. કેટલાક આચાર્ય કહે છે કે ફક્ત મિથુન વિરમણુને પુલાક દૂષિત કરે છે. બકુશ બે પ્રકારના છે. ઉપકરણમાં મમતા રાખનારા એટલે ઘણુ મૂલ્યવાળા ઉપકરણો એકઠાં કરીને વિશેષ એકત્ર કરવાની ઈચ્છાવાળા હોય તે ઉપકરણ બકુશ અને શરીર શોભામાં જેનું મન તત્પર છે એવા હંમેશાં વિભૂષા કરનારા શરીરબકુલ કહેવાય છે, પ્રતિસેવનાકુશીલ હોય તે મૂળ ગુણને પાળે અને ઉત્તર ગુણમાં કઈ કાંઈ વિરાધના કરે છે. કષાયકુશીલ, નિર્ગથ અને સ્નાતક એ ત્રણ નિથાને કોઈ જાતની પ્રતિસેવના (દૂષણ) નથી. સર્વ તીર્થકરોના તીર્થમાં પાંચ પ્રકારના સાધુઓ હોય. એક આચાર્ય માને છે કે–પુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવાનાકુશીલ એ તીર્થમાં જ હેય; બાકીના સાધુઓ તીર્થની હયાતીમાં અગર તીર્થની હયાતી ન હોય ત્યારે પણ હોય. લિંગ (સાધુ વેશ) બે પ્રકારે છે, દ્રવ્ય લિંગ રજોહરણ મુહપત્તિ વગેરે. અને ભાવ લિંગ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર. સર્વ સાધુઓ ભાવલિંગ હોયજ, વ્યલિંગે ભજન જાણવી. (એટલે હાય અથવા ન પણ હોય મરૂદેવી વગેરેની પિઠે.) ટુંકા કાળવ ળાને હેય અથવા ન હોય અને દીર્ઘ કાળવાળાને અવશ્ય હાય. મુલાકને છેલ્લી ત્રણ લેસ્યા હેય. બકુશ અને પ્રતિસેવના કશીવને છએ લેફ. હેય. પારહારવિશુદ્ધિ ચારિત્રવાળા કષાય કુશીલને છેલ્લી ત્રણ લેશ્યા હેય સૂમસં૫રાયવાળા કષાય કુશીલને તથા નિર્ણય અને

Page #99
96 ] [ શીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદક સ્નાતકને ફક્ત શુક્લ લેશ્યા હેય અયોગી શૈલેશી પ્રાપ્ત તે અલેશી હાય. પુલાક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા દેવપણે સહસ્ત્રાર દેવ કે ઉપજે. બકુશ અને પ્રતિસેવનાકુશીલ બાવીશ સાગરોપમ સ્થિતિ સુધીના દેવપણે આરણ અય્યત દેવલોકમાં ઉપજે. કષાયકુશીલત અને નિગ્રંથ સર્વાર્થસિદ્ધમાં ઉપજે. સર્વે સાધુઓ જધન્યથી પશેપમ પૃથકવના આયુવાળા સૌધર્મ કલ્પમાં ઊપજે. નિર્વાણ પદને પામે. હવે સ્થાન આશ્રયી કહે છે–કષાયનિમિત્તક સંયમસ્થાને અસંખ્યાતાં છે, તેમાં સર્વથી જધન્ય લબ્ધિસ્થાનકે પુલાક અને માયશીલને હેય. તે બંને એક સાથે અસંખ્યાતાં સ્થાને લાભે પછી પુલાક વિચ્છેદ પામે અને કષાયકુશીલ, અસંખ્યાતાં સ્થાને એકલો લાભે. પછી કષાયકુશીલ, પ્રતિસેવનાકુશીલ અને બકુશ કુશલ એક સાથે અસંખ્યાતાં સ્થાને લાભે. પછી બકુશ વિચ્છેદ પામે. પછી અસંખ્યાતાં સ્થાને જઈને પ્રતિસેવના કુશીલ વિચ્છેદ પામે. પછી અસંખ્યાતા સ્થાને જઈને કષાય કુશીલ વિચ્છેદ પામે. અહીંથી, ઉપર અષાય સ્થાને છે, ત્યાં નિગ્રંથ જ જાય. તે પણ અસંખ્યાતાં સ્થાને જઈને વિચ્છેદ પામે. આથી ઉપર એક જ સ્થાને જઈને નિર્ચથ સ્નાતક નિર્વાણ પામે. એઓની સંયમલબ્ધિ અનંતાનંત ગુણ હાય છે. સમાપ્ત: નવમેધ્યાય: અથ દશsધ્યાય: મોક્ષતત્ત્વ મેહક્ષયાદુ જ્ઞાન-દર્શનાવરણાન્તરાયક્ષયાગ્ર કેવલમ -aa મેહનીયનો ક્ષય થવાથી અને જ્ઞાન-દર્શનાવરણના તથા અંતરાયના ક્ષય થકી કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે.

Page #100
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 97 - આ ચાર કર્મ પ્રકૃતિને ક્ષય કેવળજ્ઞાનને હેતુ છે. સૂત્રમાં મેહ ક્ષમા” એમ જુદું ગ્રહણ કર્યું છે તે ક્રમ દર્શાવવાને માટે જાણવું, તેથી એમ સૂચવાય છે કે મેહનીય કર્મ પ્રથમ સર્વથા ક્ષય એ ત્રણ કર્મને એક સાથે ક્ષય થાય ત્યારે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય. બન્ધ–હેત્વભાવ-નિર્જરાભ્યામ–૧૦–૨ બંધનાં કારણે (મિથ્યાદર્શન અવિરતિ આદિ)ના અભાવથી, અને બાંધેલાં કર્મની નિર્જરાથી સમ્યગદર્શનાદિની યાવત કેવળ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે. સ્ન-કર્મક્ષયે મેક્ષ -10-3 સકળ કમને ક્ષય તે મોક્ષ કહેવાય છે. દશન-સિદ્ધભ્યઃ-૧૪ કેવળ (ક્ષાયિક) સમ્યકત્વ, કેવળ જ્ઞાન, કેવળ દર્શન અને સિદ્ધત્વ (આ ક્ષાવિક ભાવો સિદ્ધને નિરંતર હેય માટે) સિવાય બાકીના ઓપશમિકાદિ ભાવ અને ભવ્યત્વને અભાવ થવાથી મોક્ષ થાય છે. તદનન્તરમૂર્વ ગછત્યાલોકાન્તાત–૧૦–પ તે (સકળ કર્મના ક્ષય) પછી જીવ ઉંચે લોકાન્ત સુધી જાય છે. કર્મને ક્ષય થશે છતે દેહવિયોગ, સિધ્યમાન ગતિ અને કાન્તની પ્રાપ્તિ એ ત્રણે આ મુક્ત જીવને એક સમયે એક સાથે થાય છે. પ્રયોગ (વીર્યા રાયના ક્ષય અથવા ક્ષપશમ દ્વારા ચેષ્ટા રૂપ ) દર્શન સપ્તકના ક્ષયે કેવળ સમ્યક્ત્વ, જ્ઞાનાવણના ક્ષયે કેવળજ્ઞાન, દર્શનાવરણના ક્ષયે કેવળ દર્શન, અને સમસ્ત કર્મના ક્ષયે સિદ્ધત્વ પ્રાપ્ત થાય છે. ત૭

Page #101
98 ] [ શ્રીવાર્થસૂત્રાનુવાદ પરિણામથી અથવા સ્વાભાવિક ઉત્પન્ન થયેલ ગતિ ક્રિયા વિશેષને કાર્ય દ્વારા ઉત્પત્તિ કાળ, કાર્યારંભ અને કારણ વિનાશ જેમ પૂર્વપ્રયોગા-સંવાદ-બધદાત્તથાગતિપરિણ માચ્ચતદ્દગતિ: પૂર્વના પ્રયોગ થકી, (પુરૂષ પ્રયત્નથી દંડવડે ચક્રના ભ્રમણની જેમ) અસંગપણા થકી, (કર્મને વિયોગ થવાથી માટીથી લેપાયેલ તુંબડીની જેમ) બંધ છેદ થકી (એરંડગુચ્છની જેમ) અને સિદ્ધની ગતિનો સ્વભાવ (જીવની સ્વાભાવિક) ઉદર્વગતિ હોવાથી તે મુક્ત જીવોની ગતિ (ગમન) થાય છે. ક્ષેત્ર-કાલ–ગતિ-લિંગ-તીર્થ–ચારિત્ર-પ્રત્યેકબુદ્ધાધિત ક્ષેત્ર, કાલ, ગતિ, લિંગ, તીર્થ, ચારિત્ર, પ્રત્યેક બુકબધિત, જ્ઞાન, અવગાહના, અત્તર, સંખ્યા અને અલ્પ બહુવ–એ બાર અનુયોગ કારોથી સિદ્ધનો વિચાર કરો. તેમાં પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય અને પ્રત્યુત્પન્ન ભાવ પ્રજ્ઞાપનીય-એ બે નયની અપેક્ષાએ સિદ્ધિને વિચાર કરવાનું છે. અતીતકાલના ભાવને જણાવનાર પૂર્વભાવપ્રજ્ઞાપનેય નય કહેવાય છે, અને વર્તમાન ભાવને જણાવનાર પ્રત્યુત્પન્નભાવપ્રજ્ઞાપનીય નય કહેવાય છે. 1 ક્ષેત્ર-ક્યા ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થાય છે પ્રત્યુત્પન્નભાવપ્રજ્ઞાપનીય નયને આશ્રયી સિદ્ધિ થાય છે. પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય નયની વિવક્ષાથી જન્મની અપેક્ષાએ પંદર કર્મભૂમિમાં ઊત્પન્ન થયેલ સિદ્ધ થાય છે, અને સંવરણની અપેક્ષાએ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં રહેલ સિદ્ધિપદને પામે છે. તેમાં પ્રમત્ત સંયત અને દેશ વિરતિનું સંહરણ થાય છે. સાળી,

Page #102
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત 1. [ 99 દરહિત, પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્રવાળા, પલાચરિત્રી, અપ્રમત્તસંયત, ચૌદપૂર્વધર, અને આહારક શરીરી એઓનું સંહરણ થતું નથી. ઋજુસૂત્ર અને શબ્દાદિ ત્રણ ને પ્રત્યુત્પન્ન ભાવને જણાવે છે, અને બાકીના નિગમાદિક ત્રણ નો પૂર્વભાવ (અતીત) તથા પ્રત્યુત્પન્ન (વર્તમાન) ભાવ-એ બન્નેને જણાવે છે. - 2 કાલ–કયા કાળે સિદ્ધ થાય છે? અહીં પણ બે નયની અપેક્ષાએ વિચાર કરવો આવશ્યક છે. પ્રત્યુત્પન્નભાવપ્રજ્ઞાપનીય નયની વિવક્ષાથી કાલના અભાવમાં સિદ્ધ થાય છે. કેમકે સિદ્ધિ ક્ષેત્રમાં કાળનો (અભાવ છે.) પૂર્વભાવપ્રતાપનીય નયની વિવક્ષાએ જન્મ અને સંહર ની અપેક્ષાએ વિચાર કરવાને છે, જન્મથી સામાન્ય રીતે અવસર્પિણીમાં, ઉત્સર્પિણીમાં અને ઉત્સર્પિણી–અવસર્પિણીમાં ઉત્પન્ન થયેલે સિદ્ધ થાય છે. ( નોઉત્સર્પિણી–અવસર્પિણીકાલ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં છે. ) અને વિશેષથી અવસર્પિણીમાં સુષમ દુઃષમાં આરાના સંખ્યામાં વર્ષ બાકી રહે ત્યારે જન્મેલે સિદ્ધિપદને પામે, દુઃષમ સુષમાં નામે ચોથા આરાને, તથા ચોથા આરામાં ઉત્પન્ન થયેલા દુઃષમાં નામે પાંચમા આરામાં મોક્ષે જાય, પણ પાંચમા આરામાં જન્મેલે મોક્ષે ન જાય. સંકરણને આશ્રયી સર્વ કાલમાંઅવસર્પિણી ઉત્સર્પિણ અને ઉત્સપિણું કાલમાં મોક્ષે જ્ય. 3 ગતિ-પ્રત્યુત્પન્ન ભાવપજ્ઞાપનીય નયનો વિવક્ષાથી સિદ્ધિ ગતિમાં સિદ્ધ થાય, પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય નયના બે પ્રકાર છે–અનન્તર પશ્ચાત કૃતગતિક=અન્ય ગતિના આંતરા રહિત અને એકાતર પશ્ચાત કૃત ગતિક (એક મનુષ્ય ગતિના અંતરવાળા). અનન્તર પશ્ચાત્ કતગતિક નયની વિવક્ષાથી મનુષ્યગતિમાં ઉત્પન્ન થયેલો મોક્ષે જાય છે. એકાન્તર પશ્ચાતગતિક નયની અપેક્ષાએ સર્વગતિથી આવેલા સિદ્ધિપદને પામે છે.

Page #103
100 ] [ શ્રીતત્વાર્થ સૂત્રાનુવાદક 4 લિંગ–લિંગની અપેક્ષાએ અન્ય વિકલ્પ છે, તેના ત્રણ પ્રકાર છે-૧ વ્યલિંગ, 2 ભાવલિંગ, અને 3 અલિંગ. પ્રત્યુત્પન્ન ભાવની અપેક્ષાએ લિંગ રહિત સિદ્ધ થાય છે, પૂર્વભાવની અપેક્ષાએ ભાવલિંગી (ભાવચારિત્રી) સ્વલિંગે (સાધુને વે) સિદ્ધ થાય છે. દ્રવ્યલિંગના ત્રણ પ્રકાર છે–સ્વલિંગ, અન્યલિંગ, અને ગૃહિલિંગ, તેને આશ્રયી ભજના જાણવી. સર્વ ભાવલિંગને પ્રાપ્ત થયેલ ક્ષે જાય છે. 5 તીથ–તીર્થકરના તીર્થમાં તીર્થકર સિદ્ધ થાય છે. તીર્થકરપણું અનુભવીને મોક્ષે જાય છે, નેતીર્થંકર પ્રત્યેક બુધાદિ થઈ સિદ્ધ થાય છે, અને અતીર્થંકર-સાધુઓ થઈ સિદ્ધ થાય છે. એ પ્રમાણે તીર્થકરોના તીર્થમાં પણ પૂર્વોક્ત ભેજવાળા સિદ્ધ થાય છે. 6 ચારિત્ર પ્રત્યુત્પન્નભાવની અપેક્ષાએ નચારિત્રી ને અચારિત્રી સિદ્ધ થાય છે, પૂર્વ ભાવ પ્રજ્ઞાપનીયના બે ભેદ છે-૧ અનન્તર પશ્ચાત્કૃતિક, અને 2. પરંપર પશ્ચાત્કૃતિક. 1 અનન્તર પશ્ચાત્કૃતિક ( જેને-કોઈ અન્ય ચારિત્રનું અંતર નથી એવા ) નયની અપેક્ષાએ યથાખ્યાત ચારિત્રી સિદ્ધ થાય છે પરસ્પર પશ્ચાત્કૃતિક(અન્ય ચારિત્ર વડે સાન્તર) નયના વ્યંજિત અને અવ્યંજિત એ બે ભેદ છે. અત્યંજિતસામાન્યતઃ સંખ્યામાત્રથી કહેલ, અને વ્યંજિત એટલે વિશેષ નામઠારા કહેલા. અવ્યંજિતની અપેક્ષાએ ત્રણ ચારિત્રવાળા, ચાર ચારિત્રવાળા, અને પાંચ ચારિત્રવાળા સિદ્ધ થાય છે. વ્યંજિતનયની અપેક્ષાએ સામાયિક, સૂક્ષમ સંપરાય, અને યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા સિદ્ધ થાય છે. અથવા દેપસ્થાપનીય, સૂમસંપાય અને યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા સિદ્ધ થાય છે. અથવા સામાયિક, છેદો પસ્થાપનીય, સૂમસંપાય, અને યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા સિદ્ધ થાય છે. અથવા છેદપસ્થાપનીય, પરિહાર વિશુદ્ધિ, સૂમસં૫રાય અને યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા સિદ્ધ થાય છે. અથવા સામાયિક, દેપસ્થા

Page #104
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 101 પનીય, પરિહાર વિશુદ્ધિ, સૂકમપરાય અને યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા - સિદ્ધ થાય છે. 7 પ્રત્યેક બુદ્ધાધિત-સ્વયંબુના બે ભેદ તીર્થ કર અને પ્રત્યેક બુધ, બુધ બધિતના બે પ્રકાર-પરબોધક અને માત્ર પોતાનું જ હિતકરનારા–એ રીતે પ્રત્યેકબુદ્ધ બાધિત સિદ્ધના ચાર પ્રકાર છે. 8 જ્ઞાન–પ્રત્યુત્પન્નભાવ નયની અપેક્ષાએ કેવલી સિદ્ધ થાય છે. પૂર્વભાવપ્રજ્ઞાપનીયના અનન્તર પશ્ચાત કૃતિક અને પરંપર પશ્ચાત્કૃતિક એ બે પ્રકાર છે, અને તે બન્નેના વ્યંજિત અને અવ્યંજિત એવા બબ્બે ભેદ છે. અત્યંજિતમાં બે ત્રણ અને ચાર જ્ઞાન વડે સિદ્ધ થાય છે અને વ્યંજિતમાં મતિ શ્રત વડે, મતિ મૃત અવધિ વડે, મતિ શ્રત મનઃ પર્યાય વડે અને મતિ શ્રત અવધિ અને મન:પર્યાય વડે સિદધ થાય છે. 9 અવગાહના-અવગાહના બે પ્રકારની છે. ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય. ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ધનુષ પૃથકૃત્વથી અધિક પાંચસો ધનુષ, અને જધન્ય અવગાહના અંગુલ પૃથફવથી હીન સાત હાથ. પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીયની અપેક્ષાએ એટલી શરીરની અવગાહનામાં વતત સિદ્ધ થાય છે. (આ તીર્થકરની અપેક્ષાએ કથન છે, અન્યથા જધન્ય બે હાથની અવગાહનાવાળા સિદધ થાય છે) અને પ્રત્યુત્પન્ન ભાવની અપેક્ષાએ પિતાની અવગાહનાથી ત્રીજા ભાગ ન્યૂન અવગાહનાવાળા સિદધ થાય છે. 10 અન્તર–અનન્તર અને સાન્તર એ બન્ને પ્રકારે સિહ થાય છે. અનન્તર–જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી આઠ સમય સુધી સિદ્ધ થાય છે. સાન્તર-જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી છ માસનું અતર પડે છે.

Page #105
102 ] [ શ્રીવાર્થસૂત્રાનુવાદક 11 સંખ્યા-એક સમયે જધન્યથી એક, અને ઉત્કૃષ્ટથી 108 સિદ્ધ થાય છે. , 12 અપબહુવ–એ પૂર્વોક્ત ક્ષેત્રાદિક અગીઆર દ્વારનું અલ્પબહુત્વ કહે છે તે આ પ્રમાણે– 1. ક્ષેત્ર-જન્મથી સિદ્ધ કર્મભૂમિને વિષે છે, અને સંહરણથી સિંદ અકર્મભૂમિમાં થાય છે, સંહરણથી સિદ્ધ સર્વથી છેડા છે, અને જન્મથી સિદ્ધ અસંખ્યાત ગુણા છે. સંહરણ બે પ્રકારનું છે–સ્વયંસ્કૃત અને પરકૃત, દેવ, ચારણ મુનિ અને વિદ્યાધરએ કરેલું સહરણ તે પરત કહેવાય છે. ચારણ અને વિદ્યાધરનું સંહરણ સ્વકૃત હોય છે. ક્ષેત્રના ભેદ-કર્મભૂમિ, અકર્મભૂમિ, સમુદ્ર, દ્વીપ, ઉર્વ, અધે અને તિર્થન્ લેક છે. તેમાં સર્વથી થોડા ઉદલેકમાં સિદ્ધ થાય છે. તેનાથી સંખ્યાત ગુણ અલકમાં સિદ્ધ થાય છે. અને તેનાથી સંખ્યાત ગુણ તિર્યગૂ લેકમાં સિદ્ધ થાય છે, અને સર્વથી થોડા સમુદ્ર સિદ્ધ છે, અને તેનાથી સંખ્યાત ગુણા દ્વીપ સિદ્ધ છે. એ રીતે સામાન્યત: જાણવું, વિશેષતઃસર્વથો થોડા લવણ સમુદ્રમાં સિદ્ધ થયેલા છે, તેનાથી કાલોદધિમાં સિદ્ધ થયેલા છે. તેનાથી ધાતકી ખંડમાં સંખ્યાત ગુણ સિધ્ધ થયેલા છે, અને તેનાથી સંખ્યાત ગુણા પુષ્કરાઈ દ્વીપમાં મેક્ષે ગયેલા છે. 2 કાલ–કાલના ત્રણ પ્રકાર છે–અવસર્પિણી, ઉત્સર્પિણ અને અનવસર્પિણ– ઉત્સર્પિણી. અહીં સિહન વ્યંજિત અને અવ્યંજિતના ભેદથી અલ્પ બહુત્વનો વિચાર કરવો. પૂર્વ ભાવની અપેક્ષાએ સર્વથી છેડા ઉત્સપિ સિદ્ધ જાણવા, તેનાથી અવસર્પિણ સિદ્ધ વિશેષાધિક જાણવા, અને અનવસર્પિણ-ઉત્સર્પિણું સિદ્ધ સંખ્યાત ગુણા જાણવા.

Page #106
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 103 વર્તમાન ભાવની અપેક્ષાએ કાલના અભાવમાં સિદધ થાય છે માટે અલ્પબહુવ નથી. '3 ગતિ–વમાન કાલની અપેક્ષાએ સિધ્ધિ ગતિમાં સિધ થાય છે, માટે અલ્પ બહુવ હોતું નથી. આંતરા રહિત પશ્ચાત કૃતિક અ૮૫ બહુવ નથી. આંતરા રાહત પરંપર પશ્ચાત કતિકરૂપ પૂર્વ ભાવની અપેક્ષાએ તિર્યંચ ગતિથી મનુષ્યમાં આવીને મેલે ગયેલા સર્વથી થોડા નરક ગતિથી મનુષ્ય ગતિમાં આવી મેલે ગયેલા સંખ્યાતગુણ છે, અને તેથી દેવગતિમાંથી મનુષ્ય ગતિમાં આવી મોક્ષે ગએલા સંખ્યાત ગુણ છે, માટે અલ્પ બહુત નથી. પૂર્વ ભાવની અપેક્ષાએ સર્વથી થોડા નપુંસકલિંગ સિદ્ધ જાણવા. તેથી સંખ્યાત ગુણ સ્ત્રી લિંગ સિધ, અને તેથી સંખ્યાત ગુણા પુલિંગ સિદધ જાણવા. 5. તીર્થ - સર્વથી થોડા તીર્થકરના તીર્થમાં તીર્થકર સિદધ જાણવા, તેથી નોતીર્થ કર સિદધ સંખ્યાત ગુણ જાણવા, તીર્થકરના તીર્થમાં સિદ્ધ થયેલા નપુંસ સંખ્યાત ગુણા, તેથી સ્ત્રી સિધ્ધ સંખ્યાત ગુથા, અને તેથી પુરુષ સિધુ સંખ્યાત ગુણા જાણવા, 6 ચારિત્ર-વર્તમાન ભાવની અપેક્ષાએ ચારિત્રી નો ચારિત્રી સિદ્ધ થાય છે, માટે અલ્પાબહત્વ નથી. પૂર્વભાવની અપેક્ષાએ સામાન્ય રીતે-સર્વથી ઘેાડા પાંચ ચારિત્રવાળા મોક્ષે ગયેલા જાણવા, તેથી ચાર ચરિત્રવાળી સંખ્યાત ગુણ, અને તેથી ત્રણ ચારિત્રવાળા સંખ્યાત ગુણા જાણવા. વિશેષતઃ–સર્વથી થોડા સામાયિક, છેદેપસ્થાને ય, પરિહારવિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મસં૫રાય, યયાખ્યાત એ પાંચ

Page #107
104 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદ ચારિત્રી સિદ્ધ જાણવા, તેથી સામાયિક ચારિત્ર સિવાય બાકીના ચાર ચારિત્ર વડે સિદ્ધ થએલા સંખ્યાત ગુણા, તેથી પરિહાર વિશુદ્ધિ સિવાય બાકીના ચાર ચારિત્ર વડે સિદ્ધ થયેલા સંખ્યાતગુણા, તેથી છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર સિવાય બાકીના ચાર ચારિત્ર વડે સિદ્ધ થયેલા સંખ્યાતગુણ, તેથી સામાયિક, સમસ પરાય, યથાખ્યાત એ ત્રણ ચારિત્ર વડે સિદ્ધ થયેલા સંખ્યાત ગુણું, અને તેથી છેદે પસ્થાપનીય, સૂમસં૫રાય, અને યથાખ્યાત એ ત્રણ ચારિત્ર વડે સિદ્ધ થયેલા સંખ્યાતગુણ જાણવા. 7, પ્રત્યેક બુદ્ધ બાધિત–સર્વથી થડા પ્રત્યેક બુદ્ધ સિદ્ધ, તેથી બુદ્ધ બધિત નપુંસક સંખ્યાત ગુણા, તેથી બુધ બધિત સ્ત્રી સંખ્યાત ગુણી, અને તેથી બુધ્ધ બધિત પુરુષ સંખ્યાત ગુણા જાણવા. 8 જ્ઞાન–વર્તમાન ભાવની અપેક્ષાએ સર્વ કેવલજ્ઞાની સિધ થાય છે, માટે અહ૫બહત્વ નથી. પૂર્વ ભાવની અપેક્ષાએ સામાન્ય રીતે-સર્વથી થોડા બે શાને સિદ્ધ થાય છે. તેથી ચાર જ્ઞાન વડે સિદ્ધ થયેલા સંખ્યાત ગુણા. અને તેથી ત્રણ જ્ઞાન વડે સિદ્ધ થયેલા સંખ્યાત ગુણા. વિશેષત:-સર્વથી થોડા મતિ શ્રા જ્ઞાનસિક સંખ્યાત ગુણ અને તેથી મતિ શ્રત અવધિ મન:પર્યવ જ્ઞાનસિદ્ધ સંખ્યાત ગુણ, અને તેથી મતિ શ્રત અવધિજ્ઞાન મિધ સંખ્યાત ગુણા જાણવા. 9, અવગાહના–સર્વથી થોડા જઘન્ય અવગાહનાએ સિધ છે, તેથી ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના સિધ્ધ અસંખ્યાત ગુણા, તેથી મધ્ય સિદ્ધ અસંખ્યાત ગુબુ. તેથી યવમાની ઉપરના સિદધ અસંખ્યાત ગુણ, તેથી યવમધ્યની નીચેના સિંધ વિશેવાધિક, તેથી સર્વ સિધ્ધ વિશેષાધિક જાણવા.

Page #108
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 105 10. અંતર–આઠ સમય સુધી નિરન્તર સિદધ થયેલા સર્વથી થોડા જાણવા, સાત સમય અને છ સમય સુધી નિરન્તર સિદધ થયેલા, ચાવત બે સમય સુધી નિરતર સિદ્ધ થયેલા સંખ્યાત ગુણુ જાણવા, છ માસના અન્તર વડે–સિધ્ધ થયેલા સર્વથી થોડા જાણવા. એક સમયના આંતરા વડે સિદ્ધ થયેલા સંખ્યાત ગુણા, ચવમધ્યને આંતરા વડે સિદ્ધ થયેલા સંખ્યાત ગુણા, યવમધ્યની નીચેના આંતરા વડે સિદ્ધ થયેલા અસંખ્યાત ગુણા, યવમાની ઊપરના આંતરા વડે સિદધ થએલા વિશેષાધિક, અને તેથી સર્વ સિધ્ધો વિશેષાધિક જાણવા. 11. સંખ્યા–એક સમયે એકસને આઠ સિદ્ધ થયેલા સવંથો થોડા જાણવા, એકસો સાત સિદ્ધ થયેલા યાવત પચાસ સિદ્ધ થયેલા અનત ગુણ જાણવા. ઓગણપચાસથી આરંભી પચીસ સુધી સિદ્ધ થયેલા અસંખ્યાત ગુણા, અને ચાવીસથી માંડી એક સુધી સિધ્ધ થયેલા સંખ્યાત ગુણા જાણવા. ઉપસંહાર એ પ્રકારે નિસર્ગ (સ્વાભાવિક) અગર અધિગમ (ગુરુ ઉપદેશ) થી ઉત્પન્ન થયેલ તત્વાર્થ શ્રધ્ધાનરૂપ, કાદિ અતિચાર રહિત, પ્રશમ (સમતા)-સંવેગ (મેક્ષ સુખની અભિલાષા) નિર્વેદ (સંસારથી ઉગ)-અનુકંપા (દયા) અને આતિકતા (વીતરાગ ભાષિત વચનમાં દઢ શ્રધાન)ને પ્રગટ થવા રૂપ વિશુધ્ધ એવું સમ્યમ્ દર્શન પામીને અને સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ થકી વિશુધ જ્ઞાન મેળવીને, નિક્ષેપ, પ્રમાણ, નય, નિર્દેશ, સસંખ્યા વગેરે ઉપાયો વડે જીવાદિ તરોના અને પરિણામિક, ઔદયિક, ઔપશમિક, ક્ષાયોપથમિક અને ક્ષાયિક ભાવના યથાર્થ તત્ત્વને જાણીને; પારિણમિક અને ઔદયિક ભાવની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, અન્યથા (રૂપાંતર પરિણામ)રૂપ અનુગ્રહ અને

Page #109
106 ] [ શ્રીતત્ત્વાર્થસૂત્રાનુવાદક નાશના તત્વને જાણનાર; વિરકત, નિઃસ્પૃહ, ત્રણ ગુપ્તિએ ગુપ્ત, પાંચ સમિતિએ સમિત (યુક્ત); દશવિધ યતિધર્મના અનુષ્ઠાન થકી અને તેનું ફળ દેખવાથી મોક્ષપ્રાપ્તિના પ્રવર્તન વડે અત્યંત વૃધ પામેલ શ્રધા અને સંવેગવાળો, ભાવને (મૈત્રી વગેરે ચાર) વડે ભાવિતાત્મા, દ્વાદશ અનુપ્રેક્ષાઓ વડે સ્થિર કર્યો છે આત્મા જેણે એવો, અનાસક્ત, સંવર (નિરાશવપણુ) કરવાથી, વિરક્તપણથી, નિસ્પૃહ થવાથી, નવીન કર્મ સંચયથી રહિત. પરિષદના જ્ય થકી અને બાહ્ય અભ્યત્ર તપના અનુષ્ઠાન અને અનુભાવ થકી, સમ્યગૂદષ્ટિ અને દેશવિરતિથી માંડી જિન પર્યન્તના પરિણામ અધ્યવસાય અને વિશુદિધરૂ૫ રથાનાન્તરોની ઉત્તરોત્તર અસંખ્યગુણ ઉત્કર્ષતાની પ્રાપ્તિ વડે પૂર્વોપાર્જિત કર્મને નિજરતે, સામાયિથી માંડી સૂક્ષ્મ સંપરાય પર્વતના સંયમ સંબંધિ વિશુધિ સ્થાનોની ઉત્તરોત્તર પ્રાપ્તિ થકી, પુલાક વગેરે નિર્ચ થના સંયમ પાળવાના વિશુદિધ સ્થાનવિશેષોની ઉત્તરોત્તર પ્રાપ્તિવડે યુક્ત, અત્યંત ક્ષય કર્યા છેઆ અને રૌદ્ર ધ્યાન જેણે એવો; ધર્મ ધ્યાનની દઢતાથી પ્રાપ્ત કર્યું છે સમાધિબળ જેણે એવો, પૃથકૃત્વ વિર્તક અને એકત્ર વિતકમાંના એક શુક્લ ધ્યાનમાં વતે જીવ અનેક પ્રકારની ઋદ્ધિઓને પ્રાપ્ત કરે છે. તે આ પ્રમાણે-આમર્ષ ઔષધિ (સ્પર્શ માત્ર ઔષધિરૂપ-હાથના સ્પર્શ માત્ર પોતાના તેમજ પારકા રોગને નાશ કરે તેવી શક્તિ) વિપડ ઔષધિ (વડી નીતિ, લધુ નીતિના અવયવે વ્યાધિ નાશ કરે તેવી શક્તિ), સર્વ ઔષધિ (દંત, નખ, કેશ, રોમ ઈત્યાદિ અવયવો જેનાં ઔષધ રૂપ હય, તેનું સ્પર્શ કરેલ પાણી અનેક રોગને હણે, તેને સ્પર્શ કરેલ પવન બીજાના વિષાદિ હરે તેવી શક્તિ) શાપ અને આશીર્વાદના સામર્થ્યને ઉત્પન્ન કરે તેવી વચન સિદિધ. ઈશિત્વ (સ્થાવર પણ આજ્ઞા માને એવી શક્તિ, તીર્થકર ચક્રવતિ વગેરેની ત્રદિધને વિસ્તારી શકે એવી પ્રભુતા), વશિત્વ (જીવ અજીવ સર્વ

Page #110
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [107* પદાર્થ વશ થાય એવી શક્તિ), અવધિજ્ઞાન, વૈક્રિયપણું, અણિમા, લધિમા, મહિમા, અણુવ, ઈત્યાદિ. કમલની નાળ (સૂત્ર) ના છિદ્રમાં પણ પ્રવેશ કરવાની શક્તિ તે અણિમા. હલકાપણું તે લધિમા, જેમકે વાયુ કરતાં પણ હલકા થઈ શકાય. મોટાપણું તે મહિમા, જેમકે મેરૂ થકી પણ મોટું શરીર કરી શકાય. ભૂમિ ઉપર રહ્યા છતાં અંગુલીના અગ્ર ભાગ વડે મેરૂ પર્વતની ટોચ અને સૂર્યાદિકને સ્પર્શ તેની પ્રાપ્તિ. પાણીમાં પૃથ્વીની જેમ પગે ચાલે અને પૃથ્વી ઉપર પાણીની પેઠે ડુબી જાય ને બહાર નિકળે એવી શક્તિ તે પ્રાકામ્ય. જે વડે અગ્નિની ત, ધૂમ્ર, ઝાકળ. વરસાદ, પાણીની ધારા, કરેળીયાની જાળ, તિષ્કવિમાનોનાં કિરણ અને વાયુ એમાંના કોઈ પણ એકને ગ્રહણ કરીને આકાશમાં ચાલે તેવી શાકત તે જંઘાચારણ, જેનાથી આકાશને વિષે ભૂમિની જેમ ચાલે, પક્ષીની પેઠે ઉંચે ઉડવું, નીચે ઉડવું વગેરે કરે તેવી શક્તિ તે આકાશ ગતિ ચારણ આકાશ (ખાલી જગ્યા) ની પેઠે પર્વત મધ્યથી પણ ચાલી શકે તેવી શકિત તે અપ્રઘાતિ, અદશ્ય થવું તે અંતર્ધાન શકિત, જુદા જુદા પ્રકારનાં અનેક રૂપોને એક સાથે કરી શકે તથા વિશેષ તેજ ઉત્પન્ન કરી શકે તેવી શકિત તે કામરૂપી અર્થત મરજી માફક રૂપ ધારણ કરી શકાય તે ઈત્યાદિ દિધ પ્રાપ્ત થાય છે. વળી ઈન્દ્રિયોને વિષે મતિજ્ઞાનની વિશુદ્ધિ વધારે હોવાથી સ્પર્શન, આસ્વાદન, સુંઘવું, જેવું, સાંભળવું એ વિષયોને દૂર થકી પણ અનુભવ કરે છે. એક સાથે અનેક વિષયનું શ્રવણ-જ્ઞાન થાય તેવી. વગેરે ભંડારેલું રહે તેની પેઠે ભણેલ સૂત્ર વગેરે વિરમરણ થયા વિના યાદ રહે), બીજબુદિધ (એક અર્થ રૂપ બીજને સાંભળવે કરી ઘણું અર્થને નીપજાવી કાઢે, જેમ એક અનાજનું બીજ વાવવાથી ઘણું નીપજે તેમ), પદ, પ્રકરણ, ઉદ્દેશ, અધ્યાય, પ્રાભૂત, વસ્તુ, પૂર્વ અને અંગ

Page #111
108 ] [ શ્રીતત્વાર્થસૂત્રાનુવાદ એનું અનુસારીપણું અર્થાત પદાદિ ચેડા જાણ્યા સાંભળ્યાં હોય તો પણ સંપૂર્ણ મેળવી શકે, ઋજુમતિ, પરચિત્ત (અભિપ્રાય) જ્ઞાન, ઈચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ અને અનિષ્ટ વસ્તુની અપ્રાપ્તિ વગેરે મન સંબંધિ દિધઓ જાણવી. ક્ષીરાશ્રવ (દૂધના પ્રવાહના ઝરવા તુલ્ય વચનની મિષ્ટતા), મક્વાશ્રવ (મધુના પ્રવાહ જેવી વચનની મિષ્ટતા), વાદિપણું (વાદ વિવાદમાં કુશળતા), સર્વ રતજ્ઞ (સર્વ પશુ પક્ષી આદિના શબ્દને જાણે) અને સર્વ સરવાવબેધન (સર્વ પ્રાણીને બંધ કરી શકે તેવી શકિત) વગેરે વચન સંબંધિ ઋદ્ધિ જાણવી. તથા વિદ્યાધરપણું, આશીવિષપણું (દાઢાની અંદર ઝેર ઉત્પન્ન થાય, શાપે કરી બીજાને મારી - શકે તે) અને ભિનાક્ષર (ન્યૂન) ચૌદ પૂર્વધરપણું અને અભિનાક્ષર (સંપૂર્ણ) પૂર્વધરપણું વિગેરે પણ અધિઓ જાણવી. તે વાર પછી નિસ્પૃહ હેવાથી તે ઋધિઓમાં આસક્તિ રહિત અને મેહનીય કર્મના ક્ષેપક પરિણામમાં સ્થિત રહેલા એવા તે જીવનું અઠયાવીશ પ્રકારવાળું મોહનીય કર્મ સર્વથા નાશ પામે છે, તે વાર પછી છદ્મસ્થ વીતરાગપણું પ્રાપ્ત થયેલા તે જીવના અંતમુહૂ વડે જ્ઞાનાવરણ દર્શનાવરણ અને અંતરાય કર્મ સમકાળે સર્વથા નાશ પામે છે તે પછી સંસારના બીજ (ઉત્પત્તિ) રૂપી બંધનથી સર્વથા મુકત, ફળરૂપ બંધનથી મોક્ષની અભિલાષાવાળા, યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા, જિન, કેવળી, સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી, શુદ્ધ, બુદ્ધ, કૃતકૃત્ય. સ્નાતક થાય છે. તે વાર પછી વેદનીય, નામ, ગોત્ર અને આયુષ્ય કર્મના ક્ષય થકી ફલબંધનથી રહિત, પૂર્વે ગ્રહણ કરેલ ઈંધનને બાળી નાખ્યા છે જેણે અને (નવા) ઈધનરૂપ ઉપાદાન કારણ રહિત એવા અગ્રિની પેઠે પૂ ઉપાર્જન કરેલ ભવન નાશ થવાથી અને હેતુના અભાવથી હવે પછી (નવા) જન્મોની ઉત્પત્તિ નહિ હેવાથી, શાંત, સંસાર સુખથી વિલક્ષણ, આત્યંતિક (અનંત) એકાંતિક, ઉપમા રહિત, નિરતિશય ( ), એવા નિર્વાણ મેક્ષ સુખને પામે છે.

Page #112
પ. શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] L[ 109 एवं तत्त्व-परिज्ञाना-द्विरक्तस्यात्मनो भृशम्। निरास्रवत्वाच्छिन्नायां, नवायां कर्म-सन्ततो. // 1 // પૂર્વાર્ષિત ક્ષતો, થતૈઃ ક્ષય–દેમિ; संसार-बीजं कात्स्न्ये न, मोहनीयं प्रहीयते. // 2 // એ પ્રકારના તત્વોને સારી રીતે જાણવા થકી સર્વથા વિરક્ત થયેલ અને પૂર્વોપાર્જિત કર્મને શાસ્ત્રોક્ત ક્ષય કરવાના હેતુઓ વડે. ખપાવનાર આત્મા (જીવ)નું, નિરાશ્રવપણું હોવાથી નવીન કર્મ સંતતિ (પરંપરા) છેદ થયે છતે સંસારના બીજરૂપ મેહનીય કર્મ સર્વથાઃ નાશ પામે છે 1-2 ततोऽन्तरायज्ञानघ्न-दर्शनघ्नान्यनन्तरम् ; प्रहीयन्तेऽस्य युगपत् , त्रीणि कर्माण्यशेषतः // 3 // તે વાર પછી તરત જ તે જીવના અંતરાય, જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણ એ ત્રણે કર્મો એક સાથે સર્વથા નાશ પામે છે. 3 गर्भसूच्यां विनष्टायां, यथा तालो विनश्यति; तथा कर्मक्षयं याति, मोहनीये क्षयं गते. // 4 // જેવી રીતે ગર્ભ સૂચિ (વચ્ચેનું અંકુર-તંતુ) નાશ થયે છતે તાડવૃક્ષ નાશ પામે છે. તેવી રીતે મોહનીયકર્મ ક્ષય થયે છતે બીજા કર્મ ક્ષય પામે છે. 4 ततः क्षीण-चतुष्कर्मा, प्राप्तोऽथाख्यातसंयमम्। વીઝ-પન–નિમુ, સનાતવા પરમેશ્વરઃ 6 || તે વાર પછી ખપાવ્યાં છે ચાર કર્મ જેણે એવો અને પ્રાપ્ત કર્યું છે યથાખ્યાત ચારિત્ર જેણે એવો આત્મા બીજ બંધનથી રહિત. સ્નાતક, પરમેશ્વર થાય છે. 5

Page #113
110 ] [ શ્રીતનવાર્થસૂત્રાનુવાદ शेषकर्म फलापेक्षः, शुद्धो बुद्धो निरामयः; સર્વજ્ઞઃ સર્વજ્ઞ જ, નિનો મવતિ દેવી. / 6 ! બાકીનાં કર્મ હોવાથી મેક્ષ ફળની અપેક્ષાવાળો શુદ્ધ, બુદ્ધ, નિરામય (રેગ રહિત), સર્વજ્ઞ, સર્વદશી, જિન એવો કેવળી થાય છે. कृत्स्नकर्म-क्षयादूर्ध्व, निर्वाणमधिगच्छति; यथा दग्धेन्धनो वह्नि-निरुपादान-सन्ततिः // 7 // સમસ્ત કર્મના ક્ષય થયા પછી તે નિર્વાણુને પામે છે. જેમ બાળ્યાં છે પૂર્વના ઈંધન જેણે અને નવીન ઈંધનરૂપ ઉપાદાન સંતતિ રહિત એ અગ્નિ શુદ્ધ દેદીપ્યમાન રહે છે, તેમ છવ શુદ્ધતાને પામે છે. 7 दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं, प्रादुर्भवति नाङ्कुरः, कर्मबीजे तदा दग्धे, नारोहति भवाङ्कुरः // 8 // જેમ બીજ બળી ગયે છતે અંકુરે બીલકુલ ઉત્પન્ન થતો નથી, તેમ સંસાર બીજ બળી ગયે છતે ભવરૂપ અંકુર પેદા થતો નથી. 8 तदनन्तरमेवोर्ध्व-मालोकान्तात् स गच्छति; पूर्वप्रयोगासङ्गत्व-बन्धच्छेदोर्ध्वगौरवैः // 9 // તે વાર પછી તરતજ પૂર્વ પ્રયોગ, અસંગત, બંધ છેદ અને * ઉર્વ ગૌરવ વડે કરીને તે લેકાત સુધી જાય છે. 9 कुलाल-चक्रे दोलाया-मिषौ चापि यथेष्यते; पूर्वप्रयोगात्कमें ह, तथा सिद्धगतिः स्मृता. // 10 // કુંભારને ચાક, હિંડાળા અને બાણુને વિષે જેમ પૂર્વ પ્રયોગથી * ભ્રમણ, ગમનાદિ ક્રિયા થાય છે, તેવી અહિં પૂર્વ પ્રયોગથી સિદ્ધની ગતિરૂપ ક્રિયા કહેલ છે- થાય છે. 10

Page #114
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ]. [ 111 मृल्लेप-सङ्ग-निमोक्षा, द्यथा दृष्टाप्स्वलाबुनः, વર્મ-સંજ-વિનિમૉક્ષો-થા સિદ્ધપતિ મૃતા. / 22 . જેવી રીતે માટીના લેપરૂપ સંગથી સર્વથા મુક્ત થવાથી તુંબડાની પાણીમાં ઉર્વ ગતિ દેખાય છે, તેવી જ રીતે કર્મરૂપ સંગથી સર્વથા મુક્ત થવાથી સિદ્ધની ઉદર્વ ગતિ કહેલી છે. 11 एरण्ड-यन्त्रपेडासु, बन्धच्छेदाद्यथा गतिः, कर्म-बन्धन-विच्छेदा,-त्सिद्धस्यापि तथेष्यते. // 12 // એરંડના ગુચ્છાના બંધન છેદન થકી જેમ એરંડ બીજની ગતિ થાય છે તેવી રીતે કર્મરૂપ બંધના છેદન થકી સિહની પણ ઉદર્વગતિ ગણાય છે. 12 ऊर्ध्वगौरव-धर्माणो, जीवा इति जिनोत्तमैः, ધોરા-ધન, પુત્રી કૃતિ રોહિતમ્ | શરૂ II ઉર્વ ગમનના ગૌરવ ધર્મવાળા જેવો છે અને અધોગમનના ગૌરવ ધર્મવાળા યુગલો છે, એમ જિન-કેવલી માટે ઉત્તમ એવા તીર્થકરેએ કહેલું છે. 13 यथाऽधस्तिर्यगूर्ध्व च, लोष्टवाय्वग्नि-चीतयः, स्वभावतः प्रवर्तन्ते, तथोर्ध्व गतिरात्मनाम् // 14 // જેવી રીતે પાષાણુ, વાયુ અને અગ્નિની ગતિઓ સ્વભાવેજ અનુક્રમે અધો, તિષ્ઠિત અને ઉર્વ પ્રવર્તે છે તેવી રીતે આત્માની ગતિ પણ સ્વભાવે ઉદર્વ થાય છે. 14 अतस्तु गति-वैकृत्य,-मेषां यदुपलभ्यते; कर्मणः प्रतिघाताच्च, प्रयोगाच्च तदिष्यते. // 15 //

Page #115
112 ] [ શીત-વાર્થસૂત્રાનુવાદ ઉપર કહેલ કરતાં જુદી રીતે એ જીવ પુદગલાદિની ગતિ જે થાય છે, તે કર્મથી, પ્રતિઘાતથી અને પ્રગથી થાય છે. 15 अधस्तिर्यगथोर्ध्व च, जीवानां कर्मजा गतिः, કર્ધ્વમેવ તુ તદ્ધ, મવતિ ક્ષી-શર્મળા. . . જીવોની કર્મવડે અધે તિર્ય અને ઉદર્વ ગતિ થાય છે, પરંતુ ક્ષીણ થયાં છે કર્મ જેનાં એવા જીવોની તો ઉદર્વગતિજ થાય છે. કેમકે જીવ સ્વભાવે ઉદર્વગતિ ધર્મવાળો છે. 16. द्रव्यस्य कर्मणो यद्वदुत्पत्यारम्भ-वीतयः; સમં તથૈવ સિદ્ધી , તિ–મોટા–મવક્ષય છે 27 જેવી રીતે દ્રવ્યમાં ક્રિયાની ઉત્પત્તિ, આરંભ અને નાશ એક સાથે થાય છે. તેવી જ રીતે સિદ્ધની ગતિ, મેક્ષ અને ભવને ક્ષય સાથે થાય છે. 17. उत्पत्तिश्च विनाशश्व, प्रकाश-तमसोरिह, યુવાપમવતો ચહ્ન, તથા નિર્વાન–ળો | 28 અહીં જેમ પ્રકાશની ઉત્પત્તિ અને અંધકારને નાશ સાથે થાય છે, તેવી જ રીતે નિર્વાણ (મોક્ષ)ની ઉત્પત્તિ અને કર્મને નાશ સાથે થાય છે. 18. तन्वी मनोज्ञा सुरभिः, पुण्या परम-भास्वरा; प्राग्भारा-नाम वसुधा, लोकमूर्ध्नि व्यवस्थिता. // 19 // સૂક્ષ્મ, મનોહર, સુગંધી, પવિત્ર અને પરમ પ્રકાશમય પ્રાશ્મારા નામની પૃથ્વી લકક્ષેત્રના માથે રહેલ છે. 19. नृलोक-तुल्य-विष्कम्भा, सितच्छत्रनिभा शुभा, ऊर्ध्व तस्याः क्षितेः सिद्धा, लोकान्ते समवस्थिताः // 20 //

Page #116
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 113 તે મનુષ્યલક તુલ્ય (45 લાખ યોજન) વિસ્તારવાળી, શ્વેત છત્ર તુલ્ય શુભ વર્ણ વાળી છે. તે પ્રામારા પૃથ્વી ઉપર ઉંચે (એક જન પ્રદેશમાં છેવટના યોજનના 24 મા ભાગમાં) લેકના અંતે સિદ્દો રૂપે પ્રકારે રહેલા છે. 20. તાન્યાહુયુત્તે, વજ્ઞાન-નૈ , सम्यक्त्व-सिद्धतावस्था-हेत्वभावाच्च निष्क्रियाः // 21 // તેઓ તાદા સંબંધથી કેવળજ્ઞાન અને કેવળ દર્શન કરી સહિત (કેવળજ્ઞાન દર્શનના ઉપયોગવાળા) છે. સમ્યક્ત્વ સિદ્ધતા અવસ્થા સહિત છે અને હેતુના અભાવે નિષ્ક્રિય છે. 21. ततोऽन्यूर्ध्व गतिस्तेषां, कस्मानास्तीति चेन्मतिः; धर्मास्तिकायस्याभावात् , स हि हेतुर्गतेः परः // 22 / / જે કદાચ એવી બુદ્ધિ (શંકા) થાય કે તેઓની તેનાથી પણ ઉંચે ગતિ શા માટે ન થાય ? તો એ શંકાને ઉત્તર કહે છે - ધર્માસ્તિકાયને અભાવ હોવાથી (સિદ્ધની) ઉંચે ગતિ ન થાય કેમકે ધર્માસ્તિકાય (જ) ગતિને પરમ હેતુ છે. 22. संसार विषयातीतं, मुक्ताना-मव्ययं सुखम् ; अव्याबाधमिति प्रोक्तं, परमं परमर्षिभिः / / 23 / / સંસારના વિષય થકી વિલક્ષણ, અવ્યય (નાશ ન થાય તેવું ) અને અવ્યાબાધ (પીડા રહિત) એવું ઉત્કૃષ્ટ સુખ મુક્ત જીવોને પરમ ઋષિઓએ કહેલું છે. 23. ચારેતરાય, amોર્નણાષ્ટ-કર્મા; कथं भवति मुक्तस्य, सुखमित्यत्र मे शणु. // 24 // ત–૮

Page #117
114 ]. [ શ્રીતનવાર્થ સૂવાનુવાદઃ નાશ કર્યો છે અષ્ટ કર્મ જેણે એવા અશરીરી મુક્ત છને એ સુખ કેવી રીતે થાય ? એ પ્રકારે શંકા થયે છતે મારે ઉત્તર અહી સાંભળે. 24. लोके चतुर्विहार्थेषु, सुखशब्दः प्रयुज्यते; विषये वेदनाऽभावे, विपाके मोक्ष एव च. // 25 // અહી લોકમાં ચાર પ્રકારના પદાર્થોમાં સુખ શબ્દ જોડેલ છે. અર્થાત ચાર પ્રકારે સુખ ગયું છે. વિષયમાં, વેદના (પીડા) ના અભાવમાં, પરિણામમાં અને મોક્ષમાં. 5. सुखो वह्निः सुखो वायु-विषयेष्विह कथ्यते, दुःखाभावे च पुरुषः, सुखितोऽस्मीति मन्यते. // 26 // ઉદાહરણ આપે છે–અગ્નિ સુખ, વાયુ સુખ, વિષયમાં સુખ એમ અહીં કહેવાય છે તેમજ દુઃખના અભાવે પણ “હું સુખી છું? એમ મનુષ્ય માને છે. 26. पुण्यकर्म-विपाकाच्च, सुखमिष्टेन्द्रियार्थ जम् ; कर्मक्लेश-विमोक्षाच्च, मोक्षे सुखमनुत्तमम् // 27 // અને પુણ્યકર્મના વિપાકથકી ઈચ્છિત ઈયિના વિષયથી ઉત્પન્ન થયેલ સુખ કહેવાય છે. અને કર્મ તથા કવાયના સર્વથા મેક્ષ (છૂટ કારા) થકી મોક્ષમાં સર્વોત્તમ સુખ ગણેલું–રહેલું છે. 27. सुस्वप्न-सुप्तवत्केचि-दिच्छन्ति परिनिर्वृत्तिम् ; तद्युक्तं क्रियावत्त्वात्-सुखानुशयतस्तथा. // 28 // એ મેક્ષ સુખને કેટલાએક સુખપૂર્વક નિદ્રા લેનાર જેમ ઉત્તમ શાંતિ ઈચ્છે છે તે રૂપ માને છે. તે પ્રકારનું સુખ માનવું તે અયુક્ત

Page #118
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 115 છે. કેમકે (તેમ માનવાથી) ત્યાં ક્રિયાપણું થાય, તેમજ સુખનું ઓછાવત્તાપણું થાય. 28. श्रम-क्लम-मद-व्याधि-मदनेभ्यश्च सम्भवात् / / मोहोत्पत्ते-र्विपाकाच्च, दर्शनघ्नस्य कर्मणः // 29 // વળી શ્રમ, (ખેદ), ગ્લાનિ, મદ (મદ્યપાનાદિ જનિત), વ્યાધિ અને મૈથુન થકી તથા મેહના ઉત્પત્તિ સ્થાન રતિ, અરતિ, ભય અને શેક વગેરેથી અને દર્શનાવરણ કર્મના વિપાકથી તે (નિદ્રા) ની ઉત્પત્તિ છે. તેથી મેક્ષ સુખને નિદ્રા માનવી તે અયુક્ત છે. કેમકે તે મુક્ત જીવો શ્રમાદિથી રહિત છે. ર૯. लोके तत्संदृशो ह्यर्थः, कृत्स्नेऽप्यन्यो न विद्यते; उपगीयेत तद्यन, तस्मान्निरुपमं सुखम् // 30 // આખા લોકમાં તેનાં સદશ બીજે કોઈપણ પદાર્થ જ નથી કે જેની સાથે તેની ઉપમા દેવાય, તે માટે તે સુખ નિરૂપમ (ઉપમા રહિત) છે. 30. કિ–પ્રસિદ્ધ પ્રામાખ્યા–નુમાનોપનિયો, अत्यन्तं चाप्रसिद्धं तद्, यत्तेनानुपमं स्मृतम्. // 31 // અનુમાન અને ઉપમાનનું પ્રમાણ હેતુની પ્રસિદ્ધિથી થાય છે. તે આ બાબતમાં અત્યંત અપ્રસિદ્ધ છે, તે કારણ માટે તે અનુપમ સુખ કહેવાય છે. प्रत्यक्षं तद्भगवता-महतां तैश्च भाषितम् ; Juતેડસ્તત્વતઃ પ્રજ્ઞ– રાસ્થ–પરીક્ષા. / રૂ૨ . તે (મેક્ષમુખ) અરિહંત ભગવંતને પ્રત્યક્ષ છે. તેથી તેઓએ ભાષિત તે સુખ પંડિત વડે (આગમ પ્રમાણુથી) પ્રહણ કરવા ગ્યા

Page #119
116 ] [ શ્રીવાર્થસૂત્રાનુવાદ છે. (આગમ વિના) છદ્મસ્થની પરીક્ષા વડે ગ્રહણ થાય તેવું નથી. 32. વળી એ ધન, જ્ઞાન અને ચારિત્રે કરી સહિત સાધુ મોક્ષને માટે યત્ન કરે છે પણ કાળ, સંધયણ અને આયુના દેષ થકી અલ્પશક્તિવાળો હોવાથી અને કર્મનું અત્યંત ભારીપણું હોવાથી મોક્ષપ્રાપ્તિને માટે અકૃતાર્થ થયો છતાં ઉપશમભાવને પામે છે, તે સૌધર્મથી માંડીને સર્વાર્થસિહ પર્વત કલ્પના વિમાને માંહેના કેઈપણ એકને વિષે દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં પુણ્યકર્મનાં ફળને ભોગવીને આયુષ્યનો ક્ષય થવાથી અવીને, દેશ, જાતિ, કુળ, શીળ, વિદ્યા, વિનય, વિભવ, સુખ અને વિસ્તારવાળી વિભૂતિએ યુક્ત મનુષ્યભવને વિષે જન્મ પામીને ફરીથી સન્ દર્શનાદિ વડે વિશુદ્ધ જ્ઞાન પામે છે. આ સુખ પરંપરાવડે પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યના અનુબંધના ક્રમે કરીને ત્રણ વાર જન્મ લઈ (ત્રણ ભવ કરી) ને પછી મેક્ષ પામે છે. | કાતિઃ | वाचकमुख्यस्य शिव-भियः प्रकाशयशसः प्रशिष्येण / शिष्येण घोषनन्दि-क्षमणस्यै-कादशाङ्गविदः // 1 // ગર્ભકાટાક યશયુક્ત શિવશ્રી નામના વાચક મુખ્યના પ્રશિષ્ય અને અગ્યાર અંગના જાણુ શ્રી શેષનદિ મુનિના શિષ્ય. 1 वाचनया च महा-वाचक-क्षमण-मुण्डपाद-शिष्यस्य / शिष्येण वाचकाचार्य-मूलनाम्नः प्रथितकीर्तेः // 2 // તથા વાચના વાવડે કરીને (ભણાવનારની અપેક્ષાએ) મુનિમાંહે પવિત્ર મહાવાચકક્ષમણ મુંડાદના શિષ્ય, પ્રસિદ્ધ છે કીર્તિ જેની અને વાચક્રાચાર્ય મૂલ છે નામ જેનું તેના શિષ્ય, અર્થાત મુંડાદના શિષ્યના શિષ્ય. 2

Page #120
117 શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત न्यग्रोधिका-प्रसूतेन, विहरता पुरवरे कुसुमनाम्नि / कौभीषणिना स्वाति-तनयेन वात्सीसुतेनाय॑म् / / 3 // अर्हद्वचनं सम्यग्गुरुक्रमेणागतं समुपधार्य / दुःखातं च दुरागम-विहतमतिं लोकमवलोक्य / / 4 // જેનું એવી ઉમા નામની માતાના પુત્ર, ખ્યાધિકા ગામમાં ઉત્પન્ન થયેલા અને કુસુમપુર (પાટલીપુત્ર) નામના શ્રેષ્ઠ નગરને વિષે વિચરતા, રૂડ પ્રકારે ગુરુ પરંપરાએ આવેલ અમૂલ્ય અહ~વચનને રૂડે પ્રકારે ધારણ કરીને દુઃખી અને દુરાગમ (એહિક સુખોપદેશવાળા વચનો)થી નષ્ટબુદ્ધિશાળા લેકેને દેખીને 3-4 इदमुच्चै गरवाचकेन, सत्वानुकम्पया दृब्धम् / तत्त्वार्थाधिगमाख्यं, स्पष्टमुमास्वातिना शास्त्रम् // 5 // જીવોની અનુકંપા વડે કરીને ઉચ્ચ નાગરશાખાના વાચક ઉમારવાતીજીએ આ તરવાર્યાધિગમ નામનું શાસ્ત્ર સ્પષ્ટ રીતે રચ્યું. 5. यस्तत्वार्थाधिगमाल्यं, ज्ञास्यति करिष्यते च तथोक्तम् / सोऽव्याबाधसुखाख्यं, प्राप्स्यत्यचिरेण परमार्थम् // 6 // જે તત્વાર્થાધિગમ નામના શાસ્ત્રને જાણશે અને તેમાં કહ્યા મુજબ કરશે, તે અવ્યાબાધ સુખ (મેક્ષ) નામના પરમાર્થને થોડા વખતમાં પામશે.

Page #121
જ >> = 5 . , સચિત્ર 118 ] [ અમારા પ્રકાશનો અમારાં પ્રકાશનો 1 સામાયિક ચિત્યવંદનાદિ સૂત્ર 0-20 સચિત્ર 0-40 દેવસરાઈ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર 0-75 1-00 પ બે પ્રતિક્રમણ વિધિસહિત, 1-25 બે પ્રતિક્રમણ સાથે 2-50 (પંચ પ્રતિક્રમણ મૂલ સાથે) 7 પંચપ્રતિક્રમણ સૂત્ર મૂળ 2-00 (ચાર પ્રકરણ ત્રણ ભાષ્ય સાથે) 8 પંચ પ્રતિક્રમણ વિધિ 2-50 9 પંચ પ્રતિક્રમણ સાથે 5-00 (ચાર પ્રકરણ સાથે) સ્નાત્ર પૂજા પોકેટ 0-25 0-25 છે. 12 પિષધ વિધિ 0-30 0-25 1-80 13 રત્નાકર પચ્ચીશી 14 પંચ પ્રતિક્રમણ પિકેટ 15 પચ્ચકખાણ કેઠે 16 જિતેંદ્ર દર્શન ચોવીશી પ્લાસ્ટીક ગમી ફ્રીની પ્રશનો 0-25 2-00 0-40 0-80 2 देवसि राई सचित्र काचुंपुर्छ 3 देवसिराई सचित्र पाकुंपुंठे 4 बे प्रतिक्रमण विधि सहित 2-00 2-10

Page #122
અમારા પ્રકાશને ] [ 119 5 पंच प्रतिक्रमण हीन्दी 6 पंच प्रतिक्रमण हीन्दी विधि सहित 7 विविध पूजा संग्रह भाग 1 थी 7 -00 8 विविध पूजा संग्रह भाग 1 थी 10 7-00 અમારાં ચાલું પ્રકાશનો 1 દેવવંદન માળા (કથાઓ સહિત) 2-50 2 જૈન સઝાય માળા (સચિત્ર) 3-00 3 નિત્ય સ્વાધ્યાય તેત્ર 4-50 4 વિવિધ પૂજા સંગ્રહ ભા 1 થી 6 5 વિવિધ પૂજા સંગ્રહ ભા 1 થી 9 6-00 6 વિવિધ પૂજા સંગ્રહ ભા 1 થી 11 -00 7 નવપદ આરાધન વિધિ 8 નવસ્મરણ 1-25 9 નવસ્મરણ (પોકેટ) 1-25 અમારા અન્ય પ્રકાશનો 1 શ્રીપાળ રાજાને રાસ 2 ચિત્રમય શ્રીપાળ રાસ 25-00 3 શ્રીપાળ રાસ સચિત્ર નવ્યાવૃત્તિ 12-00 4 હેમલઘુ પ્રક્રિયા 5--00 5 પ્રાકૃત વિજ્ઞાન પાઠમાળા 6 ઉપદેશ પ્રાસાદ ભા. 3 (પત્રકાર) 10--00 7 ઉપદેશ પ્રાસાદ ભા. 4 ( , ) 10-00 8 દિક્ષા રોગ વિધિ. ( ). 9 સિરિ સિરિવાલ કહા ભા. 1 6-00 1-50 7-50 ક 2 5-00

Page #123
120 ] [ અમારા પ્રકાશને 0 4-50 6-00 0 5-00 છ ભા. 2 --00 11 શ્રીપાળ કથા ગુજરાતી 3--00 12 ચાર પ્રકરણ સાથે 13 ચાર પ્રકરણ ત્રણ ભાષ્ય તત્વાર્થ સૂત્ર સાથે 5-00 14 નર્મદા સુંદરી ભાષાંતર : 29-50 15 વર્ધમાન દેશના 16 બાર પર્વની કથા 17 તપોરત્ન મહોદધિ પ-૦૦ અન્ય પ્રકાશનો 1 મલય સુંદરી ચરિત્ર 4--50 2 સુદર્શના 3 યેગશાસ્ત્ર ભાષાંતર 6-50 4 સુરેન્દ્ર સ્વાધ્યાય માલા ભા. 1 4-00 5: જૈન ધર્મ પ્રકરણ રત્નાકર 3-50 6 પ્રાચીન સ્તવનાવલી 3-50 7 જયાનંદ કેવલી ચરિત્ર 10-00 8 શાંતિસ્નાત્ર વિધિ સિદ્ધચક પૂજન સાથે પ-૦૦ 5-00 પ્રાપ્તિ સ્થાન જસવંતલાલ ગિરધરલાલ શાહ C/o જૈન પ્રકાશન મંદિર 309/4 ડેશીવાડાની પિળ, અમદાવાદ.

Page #124
અમારે ત્યાંથી શ્રી જીવનમણિ સદુવાંચનમાળા રટના તમામ પ્રકાશના છુટક તથા જથાબંધ મળશે. તેમજ કમલ પ્રકાશન, મોહનલાલ ધામી, શ્રી જયભિફખુ, શ્રી ચિત્રભાનુ તથા શ્રી જયભિક્ષુ સાહિત્ય ટ્રસ્ટના તમામ પ્રકાશને. | ઉપધાન તપ, વરસી તપ, ચૈત્ર તથા આસા માસની આંબેલની ઓળી વિગેરે મહાન તપમાં પ્રભાવના નિમિત્તે પ્રભાવના માટે અમારે ત્યાંથી દરેક જાતના જૈન ધર્મના પુસ્તક છૂટક તથા જથાબંધ મળશે. કમિશન માટે પુછાવો. જસવંતલાલ ગીરધરલાલ શાહ 309/4, દોશીવાડાની પોળ, ”મદાવાદ, LI || LIVE IT F III III