________________ શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત ] [ 271 અંગે પાંગ નામકર્મના ઉદયથી ઈદ્રિયોના અવયવ થાય છે અને નિર્માણ નામકર્મના ઉદયથી શરીરના પ્રદેશોની રચના થાય છે.. કન્દ્રિયની રચના અંગે પાંગ તથા નિર્માણ નામકર્મને આધીન છે. અંગે પાંગ અને નિર્માણ નામકર્મના ઉદયથી વિશિષ્ટ જે ઇન્દ્રિયને આકાર તેને નિવૃત્તિ ઇન્દ્રિય કહે છે. તેના બાહ્ય અને અત્યંતર એ બે ભેદ છે. બાહ્ય નિવૃત્તિ જાતિભેદથી અનેક પ્રકારની છે, જેમકે મનુષ્યના કાન ભૂ સરખાં નેત્રની બન્ને બાજુએ છે અને અશ્વના કાન તેમના ઉપરના ભાગમાં તીક્ષણ અગ્રભાગવાળા છે. અભ્યતર નિત્તિમાં સ્પર્શનેન્દ્રિય નાના આકારવાળી છે. રસનેન્દ્રિય. ખુરપા (અસ્ત્રા) ના. આકારે છે. ધ્રાણેન્દ્રિય અતિમુક્તક (ગુલછડી) પુષ્પના આકારે છે. ચક્ષુરિંદ્રિય મસુર અને ચંદ્રને આકારે છે. શ્રોત્રેન્દ્રિય કદંબે પુષ્પને આકારે છે. આદિથી સ્પર્શનેન્દ્રિય અને મન સ્વકાય પ્રમાણે છે અને બાકીની ઈન્દ્રિયો અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણુવાળી છે.. અને સ્વવિષય ગ્રહણ કરવાની શક્તિ સ્વરૂપ ઉપકરણેન્દ્રિય છે. લગ્રુપાગી ભાવેન્દ્રિયમ-૨-૧૮ લબ્ધિ=ક્ષપશમ અને ઉપયોગ-સાવધાનતા એ બે ભેદે ભાવેન્દ્રિય છે. ગતિ અને જાત્યાદિ કર્મોથી અને ગતિ જાત્યાદિને આવરણ. કરવાવાળાં કર્મના ક્ષોપશમથી અને ઈન્દ્રિયના આશ્રયભૂત કર્મોના ઉદયથી જીવને જે શક્તિ ઉત્પન્ન થાય તે લબ્ધિ કહેવાય છે. મતિ જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણ કર્મના ક્ષયોપશમથી થયેલ છે જ્ઞાનનો સદ્દભાવ તે લબ્ધીન્દ્રિય કહેવાય છે, અને વિષયમાં જે જ્ઞાનને વ્યાપાર તેને ઉપયોગેન્દ્રિય કહે છે. જ્યારે લબ્ધીન્દ્રિય હોય છે ત્યારે નિર્વત્તિ, ઉપકરણ અને ઉપયોગ ાય છે. અને નિવૃત્તીન્દ્રિય હોય છે ત્યારે ઉપકરણ અને ઉપયોગી હોય છે. કારણ કે ઉપકરણને આશ્રય
