________________
પ્રત્યયનો ‘ધુત્ત્તવા૦ ૪-રૂ-૭૦' થી લોપ વગેરે કાર્ય થવાથી અત આવો પ્રયોગ થાય છે. વિકલ્પપક્ષમાં આ સૂત્રથી નિવૃ નો નિષેધ ન થાય તો ધાતૢ૦ રૂ-૪-૮૬' થી ત પ્રત્યયની પૂર્વે ગિપ્ પ્રત્યયાદિ કાર્ય તે સૂત્રમાં જણાવ્યા મુજબ થવાથી ઞર આવો પ્રયોગ થાય છે. આવી જ રીતે બહુધ નૌઃ સ્વયમેવ અને ગોહિ નૌઃ સ્વયમેવ અહીં ગ+૬+7 આ અવસ્થામાં પુ ્ ધાતુને “વિદ્યુò: ૩-૪-૮૭ થી પ્રાપ્ત ગિપ્ પ્રત્યયનો આ સૂત્રથી નિષેધ થવાથી અને વિકલ્પપક્ષમાં નિષેધ ન થવાથી અનુક્રમે તે સૂત્રમાં જણાવ્યા મુજબ વુધ્ધ અને વોહિ આવો પ્રયોગ થાય છે. 118011
तपः कर्त्रनुतापे च ३।४।९१॥
તપૂ ધાતુને અનન્તર-પૂર્વ સૂત્રોક્ત કર્મકત્તમાં; કત્તમાં અને અનુતાપ અર્થ ગમ્યમાન હોય તો કર્મમાં અને ભાવમાં પણ ગિર્ પ્રત્યય થતો નથી. આથી સમજી શકશે કે અનનુતાપ અર્થ ગમ્યમાન હોય તો કર્મકત્તમાં અને કત્તમાં જ આ સૂત્રથી તપ્ ધાતુને ત્રિપ્ પ્રત્યયનો નિષેધ થાય છે. પરન્તુ ર્મ કે ભાવ માં ગિવું પ્રત્યયનો નિષેધ થતો નથી.
ર્મર્તા માં ગિપ્ પ્રત્યયના નિષેધનું ઉદાહરણઃ- અન્વવાતપ્ત તિવઃ સ્વયમેવ અહીં અનુ+વ+તપૂ ધાતુને ‘ધાતÎ૦ રૂ-૪-૮૬' ની સહાયથી આત્મનેપદનો અદ્યતનીનો તા પ્રત્યય. તેની પૂર્વે તે સૂત્રથી (૩-૪-૮૬) પ્રાપ્ત ગિદ્ નો આ સૂત્રથી નિષેધ. ‘સિનઘ૦ ૩-૪-ધ્રૂ' થી તેં પ્રત્યયની પૂર્વે થયેલા સિદ્ પ્રત્યયનો ‘ઘુડ્öસ્વા૦ ૪-રૂ-૭૦’ થી લોપ વગેરે કાર્ય થવાથી અન્નવાતત્ત આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ- ધૂર્ત પોતે પીડા પામ્યો.
હર્તા માં ત્રિપ્ પ્રત્યયના નિષેધનું ઉદાહરણઃ-- વ્રતત્ત તપાંતિ સાધુ: અહીં તપૂ ધાતુને કત્તમાં ‘પેસ્ત૫:૦ ૩-૪-૮' થી આત્મનેપદનો અદ્યતનીનો તા પ્રત્યય. તે સૂત્રથી તા પ્રત્યયની પૂર્વે પ્રાપ્ત ગિપ્ પ્રત્યયનો આ સૂત્રથી નિષેધ થવાથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ સિદ્ પ્રત્યય અને તેનો
૧૬૧
