________________
पुरुषार्थसिद्ध्युपाय स्वक्षेत्रकालभावैः सदपि हि यस्मिन्निषिद्ध्यते वस्तु । तत्प्रथममसत्यं स्यान्नास्ति यथा देवदत्तोऽत्र ॥
(92)
अन्वयार्थ - (स्वक्षेत्रकालभावैः) अपने द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव से (सत् अपि) विद्यमान भी (वस्तु) वस्तु (यस्मिन्) जिस वचन में (निषिद्धयते) निषिद्ध की जाती है (तत्) वह (प्रथमम् ) पहला ( असत्यं) असत्य है। (यथा) जैसे (अत्र ) यहां पर (देवदत्तः नास्ति ) देवदत्त नहीं है।
92. A statement that negates the existence of an object (which is existent) with respect to its substance (dravya), the place where it is (kśetra), the time when it exists (kāla), and the characteristics intrinsically present in it (bhāva), is the first kind of falsehood. For example, to say, “Devadatta is not here,” when he is actually present.
असदपि हि वस्तुरूपं यत्र परक्षेत्रकालभावैस्तैः । उद्भाव्यते द्वितीयं तदनृतमस्मिन् यथास्ति घटः ॥
(93)
अन्वयार्थ - ( यत्र) जिस वचन में ( असत् अपि वस्तुरूप) अविद्यमान भी वस्तुस्वरूप (तैः परक्षेत्रकालभावैः) उन भिन्न क्षेत्र, भिन्न काल, भिन्न भावों द्वारा (उद्भाव्यते) कहा जाता है (तत् द्वितीयं अनृतम् ) वह दूसरे प्रकार का असत्य है (यथा अस्मिन् घटः अस्ति) जिस प्रकार इस जगह घट है।
93. A statement that affirms the existence of an object (which is not existent) with respect to the place where it is (kśetra), the time when it exists (kāla), and the characteristics intrinsically
62
