Book Title: Prakrit Updeshpad Mahagranth Gurjar Anuwad
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Lalchandra B Gandhi
Publisher: Anand Hem Granthmala
View full book text
________________
૨૦૦ ]
ઉપદેશપદ-અનુવાદ
કઈ વખત દેખાતા નથી. વરસાદ ન થવો, તે તેનું વિશેષકારણ નથી. કાળ નિત્ય અને એકરૂપ હોવાથી તેના અવાંતર ભેદ થતા નથી. અથવા ભેદ છે-એમ માને તે ઉત્પન્ન કે અનુત્પન્ન થવાના સ્વભાવથી તેની નિત્યતાનો ભંગ થશે. બે સ્વભાવવાળા નિત્ય ન થઈ શકે. સ્વભાવભેદથી ભેદની સિદ્ધિ થશે. વાયુમંડલાદિથી કરેલ વર્ષાદિવિશેષ માનશે તો, તે પણ નિહેતુક ભાવથી થનાર છે, પછી કાલ જ તેને હેતુ ન રહ્યો. તેમાં અ ન્યાશ્રય દેખ આવશે. હેતુ વગર થાય તેને સદા ઉત્પન્ન થવું જોઈએ, તેમાં હેતુની અપેક્ષા નથી. કાળ છે, તે જ વાયુ-કંડલાદિના ભેદમાં હેતુ છે. અન્યન્યાશ્રયની આપત્તિ–દોષ આવશે–એકબીજાની ઉપર આશ્રિત થવું-તે અન્યોન્યાશ્રયદોષ, જેમ દેવદત્તના જેવો યજ્ઞદત્ત. યજ્ઞદત્તના જે દેવદત્ત-એકબીજાના આશ્રય બનવું.
જ્યારે કાલભેદ થાય છે, ત્યારે વર્ષા આદિના ભેદનાં કારણ જે ગ્રહ-મંડલાદિ છે. તેમાં ભેદ થાય છે. ગ્રહ-મંડલાદિના ભેદથી કાળમાં ભેદ થાય છે. આ રીતે અન્યોન્યાય દોષ સ્પષ્ટ છે. આ દોષના નિવારણ માટે જે તમે કહે કે, વર્ષા આદિના ભેદ બીજા કારણથી થાય છે, પણ તેનું કારણ કાળ નથી. એક કાળ કારણથી જ આ વસ્તુ સિદ્ધ થતી નથી, પિતાના મતની સાથે વિરોધ થાય છે. તમે કહો કે, કોઈ કારણથી કાલમાં ભેદ થાય છે, ત્યારે કાળમાં અનિત્યતા આવી જશે. તમે એમ કહે કે, ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને નાશ માટે બીજા કોઈ કારણ છે, ત્યારે ત્યાં પણ આ જ પ્રશ્ન થશે તે કાળની ઉત્પત્તિ માટે બીજા કાળનું કારણ થવું જોઈએ. આ રીતે અનવસ્થા હોવાથી વર્ષો આદિ કાર્યોની ઉત્પત્તિ ન થઈ શકે, અને આથી અતિરિક્ત એક વસ્તુની કારણતા ઉચિત નથી. કાર્યોની ઉત્પત્તિ, ક્રમ અથવા યૌગપથી થાય છે. પણ જે એક વસ્તુ કારણ થાય તે, તેની સાથે ક્રમ અને યૌગપદ્યને વિરોધ થાય છે. જ્યારે એક જ વસ્તુ છે તે, ક્રમ જ ન થઈ શકે અને એક વસ્તુ થવાના કારણે યૌગપદ્ય પણ ન થઈ શકે. અર્થાત એક સાથે અનેકોની ઉત્પત્તિ પણ ન થઈ શકે, તેથી જગતનું કારણ એક કાળ જ નથી. (૧)
સ્વભાવવાદ
- બીજાઓ એમ કહે છે કે–પિતાના સ્વભાવથી જ ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. સ્વભાવ છે કારણ જેઓને તેવા ભાવ૫દાર્થો છે, તે સ્વભાવથી ઉત્પન્ન થાય છે- એમ જે સ્વીકારીએ તે, પોતાના આત્મામાં ક્રિયાનો વિરોધરૂપ દોષ છે. કઈ પદાર્થ પિતાના સ્વરૂપમાં ક્રિયા ઉત્પન્ન કરી શકે નહિ. ઉપન્ન થયા પછી વસ્તુમાં સ્વભાવ થાય, તો ઉત્પત્તિથી પૂર્વકાલમાં સ્વભાવ નથી, તે પણ ઉત્પત્તિ થઈ છે. તેથી તેઓની ઉત્પત્તિમાં સ્વભાવ કારણ નથી. જ્યારે પદાર્થો ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તેને (સ્વભાવ) પદાથે સાથે સંભવ થઈ શકે છે, પણ ઉત્પત્તિથી પૂર્વકાળમાં સ્વભાવનો અભાવ હોવા છતાં ભાવની ઉત્પત્તિમાં સ્વભાવ કારણ થઈ શકતો નથી. અથવા કારણ વગર ભાવોની ઉત્પત્તિ થાય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
