________________
૨૦ પ્રબુદ્ધ જીવન : ગાંધી સ્મૃતિ ચિંતન વિશેષાંક
જાન્યુઆરી, ૨૦૧૩ પણ બચવા જેવું છે. ગાંધીજી એક એવું વ્યક્તિત્વ છે કે શ્રદ્ધાપૂર્ણ કરે છે જાણે ભગતસિંહને ફાંસીથી બાપુ રાજી થયા હોય. જાણે પ્રશસ્તિ કે ગુણાનુવાદ કરવામાં નુકશાન નથી. સમ્યક્ ચિંતન જરૂરી ભગતસિંહને ફાંસી અંગેનો અંતિમ નિર્ણય બાપુએ કરવાનો હોય. છે. ચમત્કારો કે અંધશ્રદ્ધાનો પ્રશ્ન નથી તે રાહતની વાત છે. એમને ગાંધીજીએ વાઈસરોય સમક્ષ અલગ અલગ બેઠકમાં છ વખત રજૂઆત વિશેના તમામ પુરાવાઓ, દસ્તાવેજો હાજરાહજૂર છે તેથી ગાંધી કરી હતી. ભગતસિંહ જેવા ક્રાંતિકારીના બલિદાન માટે તેમને ભરપૂર અંધશ્રદ્ધાનો નહિ પ્રતીતિનો વિષય છે.
આદર હતો. ગાંધીજી અહિંસામાં માનતા હતા. છતાં હિંસાના માર્ગે ગેરસમજનું કારણ અભ્યાસનો અભાવ, અભ્યાસની દાનતનો વળેલાં શહીદોના રાષ્ટ્રપ્રેમ વિશે તેમને પૂરું માન હતું. વીણા દાસ અભાવ, અજ્ઞાનતા કે પૂર્વગ્રહ હોઈ શકે. ગાંધીજીની બાબતમાં આ નામની ક્રાંતિકારી મહિલા જો હિંસાના માર્ગ છોડી દે તો તેને જેલમાંથી દરેક કારણ લાગુ પડે છે. આપણે ત્યાં અભ્યાસના અભાવે ગાંધીજી મુક્ત કરવા ગાંધીજી પ્રયાસ કરવાના હતા. વીણા દાસે કહ્યું, ‘હું હિંસામાં વિશે ગેરસમજનો ગૃહઉદ્યોગ કે લઘુઉદ્યોગ ચાલે છે. ગાંધીજીએ માનું છું. જૂઠું બોલવું જ નહિ એમ મેં નક્કી નથી કર્યું પણ આપની મુસ્લિમોનું તૃષ્ટિકરણ કર્યું છે એમ કહેનાર લોકોને એ ખબર પણ આગળ હું જૂઠું બોલી નહીં શકું. તેથી સાચું કહું છું કે હું છૂટીશ તો નથી કે તુષ્ટિકરણ શબ્દ સામ્રત રાજનીતિના દુષ્પરિણામોનું કારણ પાછી હિંસાના માર્ગે વળીશ'-“આપની સમક્ષ અસત્ય નહીં'અને પ્રમાણ છે.
ક્રાંતિકારીઓને આવો આદર હતો. ગાંધીજીએ કહ્યું, તારી સત્યનિષ્ઠા પ્રથમ ગેરસમજ તો એવી છે કે ગાંધીજી રાષ્ટ્રપિતા થઈ શક્યા પણ વિશે મને આદર થયો છે પણ હું તને છોડાવવાનો પ્રયત્ન નહીં કરું. પિતા તરીકે નિષ્ફળ રહ્યા. મોટા પુત્ર હરિલાલના વેડફાયેલા જીવન કારણ કે મેં એમ નક્કી કર્યું છે કે જે ચળવળકર્તા એવો સંકલ્પ કરશે કે વિષે ગાંધીજીનો દોષ કાઢનારાઓ આવી વાત કરે છે. ‘ગાંધીજીનું હિંસા ત્યજી દેશે એમના માટે જ મારે પ્રયાસ કરવાનો છે.” ખોવાયેલું ધન : હરિલાલ' આ પુસ્તક નીલમબહેન પરીખે લખ્યું છે જે હિંસાનો માર્ગ ત્યજવાનો સંકલ્પ લેનારા ૧ ૧૦૦ જેટલા સહુએ વાંચવું રહ્યું. હરિલાલને બેરિસ્ટર થવું હતું. જાહેર સેવક તરીકે ક્રાંતિકારીઓને છોડાવ્યા. સ્વામી રાવ નામના જાણીતા ક્રાંતિકારી. એમનું જીવી રહેલાં બાપુ પાસે અંગત મૂડી હતી નહીં. વળી, આ પ્રકારના નામ સરદાર પૃથ્વીસિંહ. સુભાષચંદ્ર બોઝની ભત્રીજીના પતિ થાય. ભણતરની સાર્થકતા તેમને જણાઈ નહીં. હરિલાલે બેરિસ્ટર થવા કરતાં સરદાર પૃથ્વીસિંહને ફાંસીની સજા થઈ ન હતી. ગાંધીજીએ એમને આશ્રમ જીવનમાં કેળવાવું જોઈએ એમ બાપુએ જણાવ્યું. હરિલાલને મુક્ત કરાવ્યા હતા. સુભાષચંદ્ર બોઝની ભત્રીજીએ આ વાત પોતે એ મંજૂર નહોતું. એવામાં મિત્ર પ્રાણજીવન મહેતા તરફથી પત્ર આવ્યો કરેલી જે કેસેટમાં રેકર્ડ થયેલી છે. તેઓ હાલના પાકિસ્તાનની હજારા કે ગાંધીજી કોઈને વિલાયત બેરિસ્ટર થવા મોકલે તો પોતે સ્કૉલરશીપ જેલમાં હતા. એમને છોડાવવા ગાંધીજી વતી મહાદેવભાઈ દેસાઈએ આપવા તૈયાર છે. પત્રની વાત જાણી હરિલાલે પોતાની સમસ્યા હળવી ધક્કા ખાધા હતા ત્યારે યુવાન નારાયણભાઈ દેસાઈ પણ સાથે ગયેલા થઈ ગઈ જાણી વિલાયત ભણવા જવા ફરી રજૂઆત કરી. બાપુએ એમ તેમણે “ગાંધીકથા” દરમ્યાન જણાવ્યું છે. દીકરાને કહ્યું, ‘જાહેર સેવાના મારા કામોથી પ્રભાવિત થઈ મને આવા બાબાસાહેબ આંબેડકર સાથે ગાંધીજીને જે મતભેદ થયો તે કોઈ જાહેર કામ માટે પૈસા મળે તે હું મારા પુત્ર માટે વાપરું તે તો ગોળમેજી પરિષદમાં દલિતોને અલગ મતદારમંડળ મળવું જોઈએ તે ભ્રષ્ટાચાર ગણાય. માટે તમને તો હું ભણવા માટે મોકલી શકે નહીં. બાબતે હતો. અંગ્રેજો શક્ય તેટલો અલગાવ ઊભો કરવા માગતા બાપ-દીકરા વચ્ચે કલહ થયો. હરિલાલ ભણવા માટે સ્વદેશ આવ્યા. હતા. ગાંધીજી અંગ્રેજોની આ ચાલ સમજતા હતા. બીજા સમજદાર બાપુએ રજા આપી. હરિલાલ મેટ્રિકમાં ત્રણ વખત નાપાસ થયા. લોકો પણ ગાંધીજી સાથે સહમત હતા. ગાંધીજીની નામરજીના કારણે હરિલાલના લગ્ન થઈ ગયેલાં. ઘરની, સંતાનોની જવાબદારી, આંબેડકરજીને તીવ્ર રોષ હતો. તેમણે ગાંધીજીની તીવ્ર આલોચના અભ્યાસમાં નિષ્ફળતા, હતાશામાં જીવન વેડફાયું. વ્યસન, દુરાચારના કરી. ગાંધીજી પણ જવાબ આપશે તેવી સહુને ખાત્રી હતી. ગાંધીજીએ કુમાર્ગે જીવન વળ્યું. પત્નીનું અવસાન થયું ત્યારે હરિલાલના સંતાનો માત્ર થેન્કયુ સર! કહ્યું. ગાંધીજીએ કહ્યું કે આપણે અસ્પૃશ્યતાનું વલણ બાપુ પાસે આશ્રમમાં જ ઉછર્યા. હરિલાલ જીવનના પ્રવાહમાં પાછા રાખી સદીઓથી એમનું અપમાન કર્યું છે. તેઓ મારા મોં પર થૂકયા વળે તેવા બાપુના તમામ પ્રયાસો નિષ્ફળ ગયા. પુત્ર તરીકે હરિલાલ નથી તેથી મેં એમનો આભાર માન્યો છે. બાબાસાહેબની કટુતાને તેમણે નિષ્ફળ ગયા. એક વિષાદપૂર્ણ કથની છે. ગાંધીજી ત્રણ પુત્રોના પિતા વાજબી ગણી, પણ અલગ મતદારમંડળથી વર્ગ વિભાજનની દહેશત તરીકે કે અન્ય ત્રણ દીકરાઓ પુત્ર તરીકે નિષ્ફળ ગયા નથી. નીલમ હતી. તેથી બાપુએ આમરણ ઉપવાસ કર્યા. આખરે ઠક્કરબાપાની પરીખના પુસ્તકમાં બાપ-દીકરાનો પત્રવ્યવહાર વાંચવાથી બાપુના મધ્યસ્થીના કારણે આંબેડકર માની ગયા. અલગ મતદારમંડળની વાત હૃદયની ઝાંખી થશે.
ઉડી ગઈ. આ કારણે આજે પણ દલીતોનો એક વર્ગ બાપુથી નારાજ શહીદ ભગતસિંહને બચાવ્યા નહીં એવી ટીકા કરનાર એ રીતે ટીકા છે. દેશનું બંધારણ ઘડવા માટે વિદેશથી નિષ્ણાતની મદદ લેવાની
