________________
૩૪
કમબદ્ધ પર્યાય આવા ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યાત્મક પરિણામની પરંપરામાં દ્રવ્ય સ્વભાવથી જ સદાય રહેતું હોવાથી દ્રવ્ય સ્વયં પણ, મોતીઓના હારની માફક, ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યાત્મક છે.”
- ઉક્ત પ્રકરણમાં “સર્વત્ર પરસ્પર અનુસ્મૃતિરચિત એક પ્રવાહ” વાકય કે જે અનેક વાર આવ્યું છે, તે ધ્યાન દેવા
ગ્ય છે. તથા તીઓના હારના ઉદાહરણથી એ સ્પષ્ટ છે કે જેમ હારમાં મોતીઓનું ક્ષેત્ર પિતાના ક્રમમાં નિયમિત છે, તેમ ઝૂલતા હારમાં તેમના પ્રગટવાને કાળ પણ નિયમિત છે. તેવી રીતે પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં જેમ તેમના પ્રદેશ (ક્ષેત્ર) નિયમિત (નિશ્ચિત) છે, તેમ તેને કાળપ્રવાહ પણ નિયમિત અર્થાત્ નિશ્ચિત છે.
અહીં ક્ષેત્રના નિયમિતકમના માધ્યમવડે કાળ (પર્યાય) સંબંધી નિયમિતકમને સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. કારણ કે ક્ષેત્ર સંબંધી કમનિયમિતતા સહેલાઈથી સમજી શકાય છે
જેવી રીતે દ્રવ્યને સંપૂર્ણ વિસ્તારક્ષેત્રરૂપે લક્ષમાં લેવામાં આવે તે તેનું સંપૂર્ણ ક્ષેત્ર એક જ છે, તેવી જ રીતે દ્રવ્યને-ત્રણે કાળના પરિણામેને એક સાથે લક્ષમાં લેતાં તેને કાળ સૈકાળિક એક છે, છતાં પણ જેવી રીતે ક્ષેત્રમાં એક નિયમિત પ્રદેશકમ છે તેવી જ રીતે કાળ (પર્યાય ) માં પણ પર્યાને એક નિયમિત પ્રવાહકમ છે.
જેવી રીતે દ્રવ્યના વિસ્તારકમને અંશ પ્રદેશ છે તેવી જ રીતે દ્રવ્યના પ્રવાહકમને અંશ પર્યાય છે. - જો કે આ કથન સર્વ પ્રત્યેની અપેક્ષાએ છે પણ અહીં વિસ્તારકમને જે આકાશદ્રવ્યની અપેક્ષાએ સમજીએ તે અનુકૂળતા રહેશે. જેમ અનંતપ્રદેશી આકાશને જે પ્રદેશ જ્યાં સ્થિત છે, તે ત્યાં જ રહે છે, તેનું સ્થાન પરિવર્તન સંભવ નથી, તેવી જ રીતે બધાં જ દ્રવ્યમાં પ્રવેશેને ક્રમ નિયમિત છે, એ જ વાત અહી મેતીના હારના દષ્ટાંત વડે સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે કે
