________________
એક અનુશીલન
૪૩
સ્વકર્તાવ કહે, સહજકર્તુત્વ કહે, અકર્તુત્વ કહે–બધાને એક જ અર્થ છે. જૈનદર્શન અકર્તાવાદી દર્શન છે–એને ભાવ જ એ છે કે સહજકર્તાવાદી અથવા સ્વર્તાવાદી છે, પરકર્તાવાદી અથવા ફેરફાર કર્તાવાદી નહિ. સહજ થવું અને કરવું એક જ વાત છે. ભવિષ્યમાં આપણું જે થવાનું છે, તે જ થશે અર્થાત્ આપણે પુરુષાર્થપૂર્વક તે જ કરીશું. આમાં પુરુષાર્થની ક્યાંય કેઈ ઉપેક્ષા નથી, કયાંય કઈ પરાધીનતા નથી; સર્વત્ર સ્વાધીનતાનું સામ્રાજ્ય છે. આમાં બધું જ છે–સ્વભાવ છે, પુરુષાર્થ છે, ભવિતવ્ય છે, કાળલબ્ધિ છે અને નિમિત્ત પણ છે. –પાંચે ય સમવાય ઉપસ્થિત છે.
આત્મા પોતાના પરિણામે કર્તા છે કે નથી? આ સંદર્ભમાં પૂ. સ્વામીજીનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રકારે છે –
“પ્રશ્ન: પર્યાયે કમબદ્ધ છે; આત્માની પર્યાય પણ ક્રમબદ્ધ જે થવા ગ્ય છે તે જ થાય છે, તેથી આત્મા તેમને અકર્તા છે –(મું) આ વાત યથાર્થ છે?
- ઉત્તરઃ ના, આત્મા પિતાની પર્યાયને અકર્તા છે–એ વાત યથાર્થ નથી. આત્મા પિતાની જે જે ક્રમબદ્ધપર્યરૂપે પરિણયે છે તેમને કર્તા તે પોતે જ છે, પરંતુ અહીં એટલું વિશેષ સમજવા
ગ્ય છે કે “આત્માને જ્ઞાયકસ્વભાવ છે” –એવી જેની દષ્ટિ થઈ છે અથવા ક્રમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય થયે છે, તે જીવ મિથ્યાવાદિ ભાવરૂપે પરિણમતે જ નથી. માટે મિથ્યાત્વાદિ ભાવેને તે તે અકર્તા જ છે તથા જે અલ્પ રાગાદિ વિકાર થાય છે તેમાં પણ તે એકત્વરૂપે પરિણમતું નથી. તે અપેક્ષાએ તે પાગાદિને પણ અકર્તા છે; પરંતુ પિતાનાં સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનાદિ નિર્મળ “ક્રમબદ્ધપરિણામેને તે તે કર્તા છે.
* “કમબદ્ધપરિણામને એ અર્થ નથી કે આત્મા પોતે કર્તા થયા વિના જ તે પરિણામ થઈ જાય છે. જ્ઞાની પિતાના નિર્મળ જ્ઞાનભાવને કરતે થકે પિતે તેને કર્તા થાય છે અને અજ્ઞાની પિતાના અજ્ઞાનભાવને કરતે થકે તેને કર્તા થાય છે.
