________________
એક અનુશીલન
- -
૪૫
છેવટે વસ્તસ્વરૂપને સહજ સ્વીકાર શા માટે નથી થતું, પરાણે પરિવર્તનની હઠ શા માટે? ધર્મ તે વસ્તુસ્વરૂપના સહજ સ્વીકારનું નામ છે. વસ્તસ્વરૂપની સહજ પરિણુતિને સ્વીકાર જ ધર્મની શરૂઆત છે. આવી વ્યક્તિની દષ્ટિ સહજ અંતરખી હોય છે. ક્રમબદ્ધ પરિણમનને સહજ સ્વીકાર કરનાર જીવના કમબદ્ધમાં પણ સહજ સ્વભાવ-સન્મુખ પરિણમન હોય છે. વસ્તુસ્વરૂપમાં જ આ સુવ્યવસ્થિત સુમેળ છે.
દ્રવ્ય અને ગુણની જેમ પર્યાય પણ સત્ છે. પ્રવચનસાર ગાથા ૧૦૭ માં આને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. દ્રવ્ય અને ગુણ જે ત્રિકાળી સત છે તે પર્યાય સ્વસમય અર્થાત્ એક સમયનું સત્ છે. જેવી રીતે દ્રવ્ય અને ગુણની ત્રિકાળી સત્તાને પડકારી (ચેલેન્જ આપી) શકાતી નથી, તેવી જ રીતે પર્યાયની પણ સ્વસમય સત્તાને પડકારી શકાતી નથી.
પરંતુ દ્રવ્ય અને ગુણેથી અજાણ અજ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ પર્યાય પર રહે છે, પર્યાયને ફેરફાર કરવાના વિકલ્પમાં જ ગૂંચાયેલી રહે છે. આ જ ગૂંચવણને કારણે તેની ષ્ટિ સ્વદ્રવ્ય ઉપર જઈ શકતી નથી, તે દ્રવ્યદષ્ટિ અર્થાત્ સમ્યગ્દષ્ટિ બની શકતું નથી.
આગમમાં “પાયમૂઢા દિ ઉત્તમયા” તથા “ પાપણુ પિત્ત જીવા પરમ ત્તિ નિ”િ કહીને પર્યાય દષ્ટિવાળાને મિથ્યાષ્ટિ અને દ્રવ્ય દષ્ટિવાળાને સમ્યગ્દષ્ટિ કહેવામાં આવેલ છે.
દ્રવ્યદષ્ટિ પ્રાપ્ત કરવા માટે પર્યાની ક્રમબદ્ધતાની પ્રતીતિ આવશ્યક છે. પર્યાય પણ સ્વકાળનું સત્ છે, તેમાં પણ કઈ પ્રકારને ફેરફાર સંભવ નથી-એવી પ્રતીતિ થતાં જ પર્યાય તરફથી નિશ્ચિત થયેલ દષ્ટિ સ્વભાવ તરફ ઢળી જાય છે.
ક્રમબદ્ધપર્યાયની પ્રતીતિ વિના દષ્ટિનું સ્વભાવ-સન્મુખ થવું સંભવ નથી; કારણકે પર્યાયામાં પિતાની ઈચ્છાનુકૂળ ફેરફાર કર૧. પ્રવચનસાર, ગાથા ૯૩ ૨. તે જ ગાથા ૯૪
