________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
સ્વસમયે થાય છે. તેથી પિતાની પર્યાયને કર્તા તે દ્રવ્ય છે જ.
- જિનવાણીમાં એક અપેક્ષા એ પણ આવે છે કે જેમાં પર્યાયને ક પર્યાયને કહેવામાં આવે છે, દ્રવ્યને નહિ. ત્રિકાળી ઉપાદાનની અપેક્ષાએ પર્યાયને કર્તા તે દ્રવ્ય અથવા ગુણ કહેવાય છે કે જેની તે પર્યાય છે; અને ક્ષણિક ઉપાદાનની અપેક્ષાએ તે સમયની ગ્યતા જ કાર્યની નિયામક હેવાથી પર્યાયને જ પર્યાયની કતાં કહેવામાં આવે છે. આ પર્યાયની સ્વતંત્રતાની ચરમ પરિણતિ છે કે જે તેના સહજ કમનિયમિત પરિણમનને સિદ્ધ કરે છે.
પરિણમનશીલતા દ્રવ્યનો સહજ સવભાવ છે અને રવભાવ સદા પરનિરપેક્ષ હોય છે. તેથી પ્રત્યેક દ્રવ્યને પોતાના પરિણમનમાં પરની પંચમાત્ર પણ અપેક્ષા નથી. કેઈ પણ દ્રવ્ય એક સમય પણ પરિણમનથી ખાલી નથી રહેતું. જે એક સમય પણ પરિણમન અટકી જાય તે દ્રવ્યનું દ્રવ્યત્વ જ કાયમ ન રહે. દ્રવણશીલતાપરિણમનશીલતાનું નામ જ દ્રવ્ય છે.
પરિણમન-સ્વભાવના અભાવમાં સ્વભાવવાન દ્રવ્યની સત્તાના - અભાવને પ્રસંગ પણ ઉપસ્થિત થઈ જશે. જેવી રીતે શરીરમાં જે લેહી દોડે છે, જે તે દેડવાનું બંધ કરી દે તે હૃદયની ગતિ અટકી જવાથી મનુષ્યને મરણને પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થઈ જાય છે. તેવી જ રીતે જે કઈ દ્રવ્યનું એક સમય માટે પણ પરિણમન અટકી જાય તે તેના મૃત્યુ અભાવ)ને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે. અને દ્રવ્યના અભાવની સાથે સાથે વિશ્વના અભાવને પણ પ્રસંગ આવશે, કેમ કે છ દ્રવ્યના સમૂહનું નામ જ વિશ્વ છે.
જેવી રીતે લેહી નિરંતર દેડે છે, છતાં પણ થાકતું નથી, કેમ કે દેડવું એ જ તેનું જીવન છે, નિરંતર ગતિ કરવામાં જ તેની સુગતિ છે, તેવી જ રીતે દ્રવ્યને નિરંતર પરિણમનમાં કોઈ મુશ્કેલી આવતી નથી, નિરંતર પરિણમન જ તેનું જીવન છે.
તેને માટે એ કોઈ સમસ્યા નથી કે પ્રતિસમય નવી-નવી પર્યાયે ક્યાંથી લાવીશું? તે સ્વભાવમાંથી સહજ આવે છે, તેમને કયાંયથી લાવવી નથી પડતી. તે પરમુખપેક્ષી નથી. જે તેમને
