________________
કમબદ્ધપર્યાય
જે પર્યાય, જે કાળે, જે વિધાનથી, જે નિમિત્તપૂર્વક, જેવી થવાની છે; તે દ્રવ્યની, તે પર્યાય, તે જ કાળે, તે જ વિધાનથી, તે જ નિમિત્તપૂર્વક, તેવી જ થશે, તેને ઈન્દ્ર તે શું, જિનેન્દ્ર પણ બદલી શકતા નથી, તે પછી વ્યંતરાદિ સાધારણ દેવ-દેવીઓની તે શી વિસાત?
જરા વિચાર તે કરે કે “કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાનું ઉક્ત કથન ગૃહતમિથ્યાત્વના નિષેધ માટે કરવામાં આવ્યું છે, તેને સાર્વભૌમ ન માની લેવું જોઈએ” એને શું અર્થ થઈ શકે?
શું આ વાત સત્ય નથી, માત્ર ગૃહતમિથ્યાત્વ છેડાવવા માટે એમ જ કહી દેવામાં આવી છે? શું અસત્યના આશ્રયે ગૃહીત મિથ્યાત્વ છૂટી શકે છે? શું સમય પહેલાં કેઈ કાર્ય પૂર્ણ કરી શકાય છે? શું સમય પહેલાં કાર્ય પૂર્ણ કરવામાં જ પુરુષાર્થ છે? બાકીનાં કાર્ય શું પુરુષાર્થ વિના જ પૂર્ણ થઈ જાય છે? આ કેટલાક પ્રશ્નો છે કે જે ઉક્ત સત્યને સાર્વભૌમિક અને સાર્વકાલિક ન માનવાથી ઉત્પન્ન થાય છે. વળી સર્વજ્ઞતાને પ્રશ્ન પણ ઉભું થયેલું જ છે.
હવે રહ્યો એક પુરુષાર્થહીનતાને પ્રશ્ન તેના સંબંધમાં અમારે એ કહેવાનું છે કે ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત સર્વત્ર પુરુષાર્થને આગળ રાખીને જ કહેવામાં આવી છે, તેની ઉપેક્ષા કરીને નહીં.
હેનહારની ચર્ચા કરતાં હૈયા ભગવતીદાસજી પણ પુરુષાર્થની પ્રેરણા દેવાનું ભૂલ્યા નથી. તેમની દષ્ટિમાં સાચું હેનહાર અર્થાત કમબદ્ધપર્યાય પુરુષાર્થનાશક નથી, પરંતુ પુરુષાર્થ પ્રેરક છે.
જે પદમાં તેઓ આ લખે છે –
જે જે દેખી વિતરાગને, સે સો હસી વિરા રે; અનહોની હસી નહિં ક્યહી, કાહે હેત અધીર ર.” તે જ પદમાં આગળ ચાલતાં પુરુષાર્થની પ્રેરણું દેતાં લખે છેતૂ સારિ પૌરષ બલ અપને, સુખ અનંત તે તીર રે.”
જો કે કાર્યની ઉત્પત્તિમાં અનેક કારણ માનવામાં આવ્યાં છે, જેમને પાંચ સમવાયના નામથી પણ કહેવામાં આવે છે, તે પણ
