________________
એક અનુશીલન
તે બધાંમાં પુરુષાર્થને વિશિષ્ટ સ્થાન પ્રાપ્ત છે, કેમકે પ્રયત્ન તેના જ સંબંધમાં સંભવિત છે-ભવિતવ્ય (હેનહાર), કાળલબ્ધિ આદિમાં સંભવિત નથી. કમબદ્ધપર્યાય અર્થાત્ સમ્યક નિયતિ માનવામાં જગતને પુરુષાર્થની અપ્રાસંગિકતા દેખાય છે, જ્યારે સમ્યક નિયતિમાં અન્ય કારણની ઉપેક્ષા ન હોવાથી આ પ્રકારની કઈ વાત નથી. આ જ વાત ઉપર્યુક્ત કથનમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે.
આચાર્યકલ્પ પંડિત ટેડરમલજીએ મોક્ષમાર્ગના સંબંધમાં આ વિષય ઉઠાવીને ઘણું સારી મીમાંસા પ્રગટ કરી છે. તેના કેટલાક અંશ જેવા જેવા છે, કે જે આ પ્રકારે છે :
અહીં પ્રશ્ન છે કે મોક્ષને ઉપાય કાળલબ્ધિ આવતાં ભવિતવ્યાનુસાર બને છે, કે મેહ આદિના ઉપશમાદિ થતાં બને છે કે પિતાના પુરુષાર્થથી ઉદ્યમ કરતાં બને છે–તે કહે. જે પહેલાં બેઉ કારણે મળતાં બને છે તે અમને ઉપદેશ શા માટે આપે છે? અને જો પુરુષાર્થથી બને છે, તે ઉપદેશ તે બધા સાંભળે છે, તેમાં કેઈ ઉપાય કરી શકે છે તથા કઈ નથી કરી શકતા; તેનું કારણ શું?
સમાધાન - એક કાર્ય થવામાં અનેક કારણો મળે છે. જ્યાં મેક્ષને ઉપાય બને છે ત્યાં તે પૂર્વોક્ત ત્રણેય કારણે મળે છે અને નથી બનતે ત્યાં એ ત્રણેય કારણે નથી મળતાં.
પૂર્વોક્ત ત્રણ કારણ કહ્યાં તેમાં કાળલબ્ધિ વા હોનહાર (ભવિતવ્ય) તે કઈ વસ્તુ નથી; જે કાળે કાર્ય બને છે તે જ કાળલબ્ધિ અને જે કાર્ય થયું તે જ હોનહાર તથા જે કર્મના ઉપશમાદિક છે તે તે પુદ્ગલની શક્તિ છે, આત્મા તેને કર્તા-હર્તા નથી. તથા પુરુષાર્થથી ઉદ્યમ કરે છે તે આ આત્માનું કાર્ય છે; તેથી આત્માને પુરુષાર્થથી ઉદ્યમ કરવાને ઉપદેશ આપીએ છીએ.
ત્યાં આ આત્મા જ કારણથી કાર્યસિદ્ધિ અવશ્ય થાય તે કારણરૂપ ઉદ્યમ કર, ત્યાં તે અન્ય કારણે મળે જ મળે છે અને કાર્યની પણ સિદ્ધિ થાય જ થાય છે. તથા જે કારણથી કાર્યની
