________________
૪૮
ક્રમબદ્ધપર્યાય
તે પોતામાં પરિપૂર્ણ છે, સ્વકાર્ય કરવામાં પૂર્ણ શક્તિશાળી છે, પૂર્ણ સુચાગ્ય છે. તેની ચાગ્યતામાં તેનુ જ્ઞેય પણ નિશ્ચિત છે. જ્ઞાનની જે પર્યાયમાં જે શેયને જાણવાની ચાગ્યતા છે, તે પર્યાય તે જ જ્ઞેયને પોતાના વિષય બનાવશે, તેમાં કોઈના હસ્તક્ષેપ ચાલી શકતા નથી.
આ એક ધ્રુવસત્ય છે કે જ્ઞેયને અનુસાર જ્ઞાન થતું નથી, પરંતુ જ્ઞાન અનુસાર જ્ઞેય જાણી શકાય છે; નહિ તે એમ શા માટે થાય કે જે જ્ઞેય સામે હાય, તેનું તેા જ્ઞાન નથી થતું અને જે જ્ઞેય સામે ન હોય, ક્ષેત્ર-કાળથી દૂર હાય, તેનું જ્ઞાન થતું દેખાય છે. નવવિવાહિત અમલદારને સામે બેઠેલા કારકુન દેખાતા નથી, પરંતુ કચેરીથી દૂર ઘરમાં કે પિયરમાં બેઠેલી પત્ની દેખાય છે. આ પ્રકારના એક શ્લાક પ્રમેયરત્નમાળામાં આવે છે " पिहिते कारागारे तमसि च सूचीमुखाप्रदुर्भेधे । मयि च निमीलितनयने तथापि कान्ताननं व्यक्तम् ॥ १
-
કારાગારમાં પૂરાયેલા કાઈ કામીજન કહે છે કે જો કે કારાગારનું બારણું ખધ છે અને અંધકાર એટલેા ગાઢ છે કે સેાયની અણીથી પણ ભેદી શકાતા નથી તથા મે' મારી બન્ને આંખા બંધ કરી દીધી છે, તે પણ મને મારી પ્રિયાનું મુખ સ્પષ્ટ દેખાઈ રહ્યું છે.”
આથી એ સિદ્ધ છે કે જ્ઞેય અનુસારે જ્ઞાન થતુ નથી, પરંતુ જ્ઞાનને અનુસાર જ્ઞેય જણાય છે. એનુ તાત્પ એ છે કે ક્ષયાપશમ જ્ઞાનમાં જે વખતે જે જ્ઞેયને જાણવાની યાગ્યતા હાય છે, તે વખતે તેજ જ્ઞેય જ્ઞાનના વિષય બને છે, અન્ય નહિ.
આ વાતને ન્યાયશાસ્ત્રના નીચે લખેલા સૂત્રથી સારી રીતે સમજી શકાય છે:--
हि प्रतिनियतमर्थं
" स्वावरणक्षयोपशमलक्षणयोग्यतया
व्यवस्थापयति ॥ ९ ॥ २
૧. આચાય અનંતવી : પ્રમેયરત્નમાળા, અ. ૨, સૂત્ર ૧૨ ની ટીકા ૨. આચાય. માણિકયનદિ : પરીક્ષામુખ, અ. ૨, મુત્ર ૯
