________________
કમબદ્ધપર્યાય
આમ જીવ પિતાના પરિણામેથી ઉપજતે હોવા છતાં તેને અજીવની સાથે કાર્યકારણભાવ સિદ્ધ નથી થતું, કેમકે સર્વ દ્રવ્યને અન્ય દ્રવ્ય સાથે ઉત્પાદ્ય-ઉત્પાદકભાવને અભાવ છે, તે (કાર્યકારણભાવ) નહિ સિદ્ધ થતાં, અજીવને જીવનું કર્મ સિદ્ધ થતું નથી, અને તે (-અજીવને જીવનું કર્મ7) નહિ સિદ્ધ થતાં, કર્તા-કર્મની અન્ય નિરપેક્ષપણે (-અચંદ્રવ્યથી નિરપેક્ષપણે, સ્વદ્રવ્યમાં જ) સિદ્ધિ હેવાથી, જીવને અજીવનું કતૃત્વ સિદ્ધ થતું નથી. માટે જીવ અકર્તા કરે છે.
ભાવાર્થ: સર્વ દ્રવ્યના પરિણામ ભિન્ન ભિન્ન છે. બધાં દ્ર પિત–પિતાના પરિણામેના કર્તા છે, તેઓ તે પરિણામેના કર્તા છે, તે પરિણામે તેમનાં કર્મ છે. નિશ્ચયથી કેઈન કેઈની સાથે કર્તા-કર્મસંબંધ નથી. માટે જીવ પિતાના પરિણામને જ કર્તા છે અને પિતાના પરિણામ કર્મ છે. એવી જ રીતે અજીવ પિતાના પરિણામેનું જ કર્તા છે અને પિતાના પરિણામ કર્મ છે. આ રીતે જીવ બીજાના પરિણામને અકર્તા છે.” ૧
આ ઉપરથી કેઈ કહે કે ભલે પરના પરિણમનને કર્તા નહિ, પણ પિતાના પરિણમનને કર્તા-હર્તા તે હું છું જ. તેને કહે છે કે અવશ્ય છે, કેમ કે પ્રત્યેક દ્રવ્ય પિતાની પરિણતિનું કર્તા-શૈક્તા તે છે જ, પણ એને આશય એ નથી કે સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં આપનું જે ભાવી પરિણમન ઝળકયું છે, તેમાં આપ કાંઈ ફેરફાર કરી શકે છે.
જે ફેરફાર નથી કરી શકતા તે પછી હું મારી પરિણતિને કર્તા જ કયાં રહ્યો? – આ પ્રકારની શંકા પણ જગતને થાય છે, કેમ કે જેણે ફેરફાર કરવાને જ કરવું માની રાખ્યું છે, તે એનાથી આગળ વિચાર પણ શું કરી શકે? શું ફેરફાર કર્યા વિના કાંઈ કરવાનું હતું જ નથી? શું એવું ન થવાનું હોય તેવું કરવું તેજ કરવું છે, જેવું થવાનું હોય તેવું કરવું તે શું કરવું નથી?
૧. સમયસાર ગાથા ૩૯૮ થી ૩૧૧ની ટીકા અને ભાવાર્થ
