________________
-
કમબદ્ધપર્યાય
- જિનેન્દ્ર નથી કરી શકતા અર્થાત્ સર્વજ્ઞ અને વિતરાગી નથી કરી શકતા અને ઈન્દ્ર નથી કરી શકતા અર્થાત રાગી અને અલ્પજ્ઞ નથી કરી શકતા. “જિનેન્દ્રની સામે “ઈન્દ્ર' શબ્દને પ્રગ કરીને આચાર્ય બધા અલ્પ અને રાગીઓની વાત કરે છે કેમ કે રાગીઓ અને અલ્પોમાં ઈન્દ્ર જ સર્વશક્તિશાળી છે. ઉક્ત શંકાના સમાધાન માટે જ “ઈન્દ્ર' શબ્દને પ્રવેશ કરવામાં આવે છે. પણ આ અજ્ઞાની જગતને ભગવાનની નહિ, પિતાની ચિન્તા છે. તેથી જ તે કહે છે કે ભલે ભગવાન ન કરી શકે, પણ હું તે કરી શકું છું.
કમબદ્ધપર્યાયના પિષક ઉક્ત કથનને ઉદ્દેશ્ય જ પર-કતૃત્વને નિષેધ છે. એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કર્તા-હર્તા-ધર્તા નથી—આ માન્યતા જ જૈનદર્શનને મૂળાધાર (મેરુદંડ) છે.
પ્રત્યેક દ્રવ્ય પિતાની પર્યાયને કર્તા સ્વયં છે. પરિણમન તેને ધર્મ છે. પિતાના પરિણમનમાં તેને પરદ્રવ્યની જરાય અપેક્ષા નથી. નિત્યતાની જેમ પરિણમન પણ તેને સહજ સ્વભાવ છે. અથવા પર્યાયના કર્તા સ્વયં પર્યાય છે. તેમાં તારે કાંઈ પણ કરવાનું નથી અર્થાત્ કાંઈ પણ કરવાની ચિંતા કરવાની નથી. અજીવ દ્રવ્ય પરમાં તે કાંઈ કરતાં જ નથી; પિતાની પર્યાય કરવાની ચિંતા પણ નથી કરતાં તે શું તેમનું પરિણમન અટકી જાય છે? ના; તે પછી જીવ પણ શા માટે પરિણમનની ચિંતામાં વ્યર્થ જ આકુળ-વ્યાકુળ થાય છે?
પ્રત્યેક દ્રવ્ય પિતાની પર્યાયના કર્તૃત્વમાં અથવા તે પર્યાય જ પિતાના પરિણમનમાં પૂરેપૂરી સમર્થ છે. હે આત્મા! તારે તેમાં કાંઈ પણ કરવાનું નથી, તું નકામે જ તેની ચિંતામાં તાર ભાવ બગાડી રહ્યો છે. જે દ્રવ્ય અથવા પર્યાયના પરિણમનની ચિંતા તું તારા શિર લઈને ફરી રહ્યો છે, નાચી રહ્યો છે, તેને તારી અથવા તારા સડયાગની જરાય આવશ્યકતા નથી, પરવા નથી; તું જ બળવાન બળદથી ખેંચાતા ગાડાની નીચે-નીચે ચાલીને હું જ ગાડું ખેંચું છું” એ અભિમાનમાં પકડાયેલા કૂતરાની જેમ આકુળ-વ્યાકુળ થઈ રહ્યો છે.
