________________
એક અનુશીલન
૩૯ તેમનું આ કહેવું બરાબર નથી, કેમ કે વસ્તુનું પરિણમન ભગવાનના જ્ઞાનને આધીન નથી. જે રૂપે વસ્તુ સ્વયં પરિણમી હતી, પરિણમી રહી છે અને પરિણમશે; ભગવાને તે તેને તે રૂપે માત્ર જાણી છે. જ્ઞાન તે પરને માત્ર જાણે છે, પરિણુમાવતું નથી.
જેમ જ્ઞાનને આધીન વસ્તુ નથી, તેવી જ રીતે વસ્તુને આધીન જ્ઞાન પણ નથી. બન્નેનું સ્વતંત્ર પરિણમન પિત–પિતાના કારણે થાય છે.
મારી સમજણમાં એ નથી આવતું કે જ્ઞાન દ્વારા જાણી લેવા માત્રથી વસ્તુની સ્વતંત્રતા કેવી રીતે ખંડિત થઈ જાય છે. સ્વતંત્રતા જ્ઞાનથી નહિ, પિતાના અજ્ઞાનથી ખંડિત થાય છે. જ્ઞાન તે વસ્તુના પરિણમનમાં કઈ પણ પ્રકારને હસ્તક્ષેપ કર્યા વિના માત્ર તેને જાણે છે.
બીજું એ કહેવું કેટલું હાસ્યાસ્પદ છે કે જે ભગવાને જાણ્યું છે, તેમાં તે પિતે ભલે કઈ પરિવર્તન ન કરી શકે, પણ હું તે કરી શકું છું. એ ભગવાનથી પણ મટે થઈ ગયે. જે કાર્ય અનંતવીર્યના ધણી ભગવાન પણ કરી શકતા ન હોય, તે કાર્ય આ અલ્પવિર્યવાન હોવા છતાં પણ કરી બતાવવા ઈચ્છે છે.
આ ઉપરથી જે કઈ કહે કે ભગવાન તે વીતરાગી અને સર્વજ્ઞ છે. વીતરાગી હેવાથી તેમને કાંઈ પણ કરવાની આકાંક્ષા નથી અને સર્વજ્ઞ હેવાથી જે કાંઈ જેમ થવાનું છે, તે બધું તેઓ જાણે છે, તેથી તેમને કાંઈ ફેરફાર કરવાનો વિકલ્પ ઉઠતે નથી, પણ આપણે તે રાગી-બી અને અલ્પજ્ઞ છીએ. ન તે આપણે ભવિષ્યની વાત જાણીએ છીએ અને આપણને કાંઈક કરી દેખાડવાની તમન્ના પણ છે. તેથી અમારી તુલના વીતરાગી-સર્વજ્ઞ ભગવાન સાથે કેમ કરે છે?
તેને કહીએ છીએ કે અહીં આચાર્ય દેવે “ભગવાન પરના કર્તા નથી માત્ર એટલી વાત નથી કરી, પરંતુ “ો વા' શબ્દ દ્વારા ઈન્દ્ર પણ નથી કરી શકતે અર્થત કઈ પણ નથી કરી શકતા -વાળી વાત પણ કહી છે.
