Hem Sangoshthi

Author(s): Shilchandrasuri
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad

Page 32

(૨) “યોગશાસ્ત્ર'
હેમચંદ્રાચાર્યે સ્વયં જણાવ્યું છે તેમ તેણે ‘યોગશાસ્ત્ર' (== યોશા.)ની રચના આગળની શાસ્ત્રીય પરંપરા, ગુરુપરંપરાથી પ્રાપ્ત જ્ઞાન અને સ્વાનુભવ-એને આધારે કરેલી છે. કુમારપાલ રાજાને યોગના આચાર-વિચારનો ઉપદેશ આપવા નિમિત્તે રચેલા યોગા. માં તેણે જૈન ધર્મના સામાન્ય આચાર-વિચારનાં તત્ત્વોનો સમાવેશ કરવા સાથે, યોગશાસ્ત્રની વિવિધ પૂર્વપરંપરાઓનો વ્યાપક સમન્વય સાધવા એક સમર્થ પ્રયાસ કર્યો છે. એનું ઉચિત મહત્ત્વ દર્શાવતું અને ગૌરવ કરતું વિવરણવિવેચન સુખલાલજી, હીરાલાલ કાપડિયા વગેરે દ્વારા અને વિશેષ તો મુનિ જંબુવિજયજી વડે સંપાદિત આવૃત્તિમાં પ્રસ્તુત કરેલ સવિસ્તર, પાંડિત્યસભર, મર્મગામી અધ્યયન દ્વારા જિજ્ઞાસુઓને સુલભ થયું છે.
એક દષ્ટિએ યોગા. ને અમુક અંશે આપણે હેમચંદ્રાચાર્યના “કુમારપાલચરિત” ( કુચ.)માં શ્રુતદેવીએ કુમારપાલને જે ઉપદેશ આપ્યો છે (આઠમો સર્ગ) તેમાં જે અત્યંત સંક્ષેપમાં કહ્યું છે – તેનું જ, વિવિધ યૌગિક પરંપરાઓનો સમાવેશ કરતું વિસ્તરણ અને વ્યવસ્થિત નિરૂપણ ગણી શકીએ. અને એ બન્ને માટે જે વિભિન્ન સ્રોતો પ્રેરક અને આધારભૂત બન્યા હશે તેના પૂર્વસંકેતો, “સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન (સિ.)ના આઠમા અધ્યાયમાં અપભ્રંશ વિભાગમાં જે ઉદાહરણો આપ્યાં છે તે દ્વારા મળે છે. અપભ્રંશ વ્યાકરણમાં આપેલ ઉદાહરણો તત્કાલીન ઉપલબ્ધ અપભ્રંશ સાહિત્યમાંથી લીધેલાં છે, - પોતે સીધાં ઉદ્ધત કર્યા હોય, અથવા તો પુરોગામી અપભ્રંશ વ્યાકરણોમાંથી સ્વીકાર્યા હોય. સામે પક્ષે, કુચ.ના આઠમાં સર્ગના અપભ્રંશખંડ માટે તેમણે પોતે જ રચના કરી છે. એ ખંડ (કુચ. ૮, ૧૮-૮૩). ની આ દૃષ્ટિએ કરેલી તપાસ ઠીક ઠીક દ્યોતક નીવડે તેમ છે.
સિહે નાં અપભ્રંશ ઉદાહરણોના સંકેત પરથી જે અપભ્રંશ સાહિત્યપ્રકારોની અટકળ કરી શકાય તે નીચે પ્રમાણે છે : ૧. રડ્ડાબંધ-(૩૫૦-૧)ગોવિદ કવિવાળું ઉદાહરણ (૪૨૨-૬) અને ૪૪૬ નીચેનું
કામ-રતિને લગતું ઉદાહરણ. ૨. સંધિબંધ - ચતુર્મુખના અપભ્રંશ રામાયણમાંથી લીધેલ ઉદાહરણ
. (૩૩૧).