Hem Sangoshthi

Author(s): Shilchandrasuri
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad

Page 56

શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યની ‘પ્રમાણમીમાંસા’માં (વાદ)કથાસ્વરૂપ (ડૉ. લક્ષ્મશ જોષી, પ્રોફેસર અને અધ્યક્ષ, સંસ્કૃત વિભાગ, ભાષા સાહિત્ય ભવન, ગુજ. યુનિ. અમદાવાદ)
પ્રમાણોની ચર્ચા કરતો ‘પ્રમાણમીમાંસા' નામનો ગ્રંથ હેમચંદ્રાચાર્યને ન્યાયદર્શનના ક્ષેત્રમાં એક વિશિષ્ટ સ્થાન અપાવે છે. આ ગ્રંથની રચનાલીને અવલોકતાં લાગે છે કે ગ્રંથકાર ન્યાયદર્શનના સૂત્રકાર અક્ષપાદમુનિની, ગ્રંથવિભાજનની પદ્ધતિને અનુસરે છે. ન્યાયસૂત્રમાં પાંચ અધ્યાયો છે. પ્રત્યેક અધ્યાયના બબ્બે આફ્રિકો છે. કુલ ૫૩૩ ન્યાયસૂત્રોછે. પ્રમાણમીમાંસા ગ્રંથ અપૂર્ણ છે. બીજા અધ્યાયના પ્રથમ આફ્રિક સુધી જ આ ગ્રંથ ઉપલબ્ધ છે. પ્રથમ અધ્યાયનાં બે અને બીજા અધ્યાયનું એક એમ ત્રણ આફ્રિકમાં (૪૨ + ૨૩ + ૩૫ =) ૧૦૦ સૂત્રો છે. પ્રમાણમીમાંસા એ હેમચંદ્રાચાર્યની અંતિમ કૃતિ હોય તેમ જણાય છે. સ્વોપજ્ઞ વૃત્તિમાં આચાર્ય પોતે જ કહે છે કે આહ્નિક-સમૂહના સ્વરૂપવાળા પાંચ અધ્યાયો દ્વારા આ શાસ્ત્ર આચાર્યે (=પોતે) રચેલું છે. પરંતુ આ ગ્રંથનો દોઢ જ અધ્યાય આપણને મળે છે.
१. अपूर्ण उपलब्ध प्रमाणमीमांसा । सम्भव है, वह हेमचंद्र के जीवन की अंतिम कृति हो । – रसिकलाल छो. परीख, पृ. ४२ ग्रंथकार का परिचय, प्रस्तावना प्रमाणमीमांसा, कलिकालसर्वज्ञ- श्री हेमचंद्राचार्य विरचिता स्वोपज्ञवृत्ति सहिता, संपा. पण्डित सुखलालजी સંધવી, પું. મહેન્દ્રકુમાર, પં. વાસુજી માળિયા; હેમચંદ્રાચાર્ય. નિધિ, અમદ્રાવાવ, पुनर्मुद्रण १९८९ ।
ai: The Pramāṇamimamsa is most probably the last work of Hemachanra and form all available manuscripts of the work which end abruptly in the same place it is evident that he could not fininsh it. - Satkari Mookerjee, Preface p. xii, Hemachandra's Pramāna-Mimamsa, By Satkari Mookerjee in collaboration with Nathmal Tatia, Varanasi 1970.
૨. બાપ્તિસમૂહાત્મવૈ: પદ્મમિધ્યાયૈ: શાસ્ત્રનેતરચયવાચાર્ય:।
સ્વપજ્ઞવૃત્તિ, પ્રમાણમીમાંસા, અમદાવાદ આવૃત્તિ, તદેવ પૃ. ૧