Hem Sangoshthi

Author(s): Shilchandrasuri
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad

Page 52

૨ ૫
છે, જ્યારે નૈયાયિક તેને માનસપ્રત્યક્ષગ્રાહ્ય માને છે. શ્લોકની પ્રથમ પંક્તિ બન્નેના ખંડનારક ઘટાવી શકાય તેમ છે. સ્વાર્થીવવધક્ષન પર્વ વો: પ્રવેશતે નાર્થવાથી ન્યથા તુ. આચાર્ય જણાવે છે કે જ્ઞાન પોતાને અને બાધાર્થને બન્નેને જાણે છે. જો તે પોતાને ન જાણે તો અર્થને પણ ન જાણી શકે. જ્ઞાન પોતે પોતાને જાણતું નથી પણ બીજું જ્ઞાન (અનુમિતિરૂપ કે માનસપ્રત્યક્ષરૂપ) તેને જાણે છે એમ માનતાં અનવસ્થા થાય અને પરિણામે અર્થ અજ્ઞાત જ રહે. બીજી પંક્તિ છે - પરે પરેગ્યો મત તથાપિ પુરિ જ્ઞાનમનાત્મનિષ્ઠમ્ ! મલ્લિષેણસૂરિ અનુસાર ઘરે નો અર્થ છે પૂર્વપક્ષવાદીઓ અર્થાત્ મીમાંસકો અને નૈયાયિકો. “પરેગ્યો મત:' નો અર્થ છે (જ્ઞાન પોતે પોતાને જાણે છે એમ માનતાં) “વાત્મન ક્રિયાવિરોધ'નો દોષ આવે એવા ઉપાલંભના ભયથી. “વિજ્ઞાનમનાત્મનિષદ્' નો અર્થ છે -- જ્ઞાન સ્વપ્રકાશક છે એમ પ્રતિપાદન કરતા નથી, પરંતુ સંભવ છે કે જે થી આચાર્યશ્રીને માત્ર મીમાંસકો જ અભિપ્રેત હોય. ‘ો મતઃ'નો સીધો અર્થ “બીજા (દાર્શનિકો)ના ભયથી' હોય. આ બીજા દાર્શનિકો ક્યા ? વિજ્ઞાનવાદી બૌદ્ધો. વિજ્ઞાનવાદી બૌદ્ધોથી તેમને ભય કે સંત્રાસ કેમ? કારણ કે તેઓ બાહ્યર્થનો પ્રતિષેધ કરે છે. આ વસ્તુ જયંત ભટ્ટની ન્યાયમંજરીના આધારે અત્યંત સ્પષ્ટ થાય છે. જયંત કહે છે : અહો ! કેવી દુઃખની વાત છે કે કોઈકથી ભય પામીને આ મીમાંસકો અત્યંત બુદ્ધિ ગુમાવી બેઠા છે. જ્ઞાન હંમેશા પરોક્ષ જ રહે એ તો બને જ નહિ... મીમાંસકોને એટલો બધો શો ભય લાગ્યો [કે તેમણે આવું વિચિત્ર માની લીધું? મીમાંસકોને વિજ્ઞાનવાદી બૌદ્ધોનો ભય લાગ્યો હોવો જોઈએ. તેથી વિષયનું પ્રત્યક્ષ
જ્યારે થાય છે ત્યારે જ્ઞાનનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી [પણ પછીથી જ્ઞાનનું અનુમાન થાય છે] આટલું જ માનીશું તો બાહ્યર્થને નહિ માનનાર વિજ્ઞાનવાદી બૌદ્ધોને પરાસ્ત કરી શકીશું એમ તેમણે સ્વીકાર્યું લાગે છે. મો વત રૂપે ખ્યો વિગતઃ શ્રોત્રિયા परं किमपि वैक्लव्यमुपागताः । न खलु नित्यं परोक्षं ज्ञानं भवितुमर्हति। ... कश्चायमियान्सन्त्रासः । विषयग्रहणकाले विज्ञानाग्रहणमात्रकेण बाह्यार्थनिह्नववादिनः શક્યા: શક્યા: શમયિતુમ્ | પ્રથમહ્નિત જ્ઞાતિતીર_ન આ ઉપરથી ‘પૂરે પરેગ્યો મત:' નો સીધો અર્થ છે. “પરે શ્રોત્રિયા: માદૃમીમાંસ):, પળો વિજ્ઞાનવાવિષ્ય: भयत: बिभ्यतः'।
અદ્વૈતવેદાન્તની સમીક્ષા કરતાં આચાર્યશ્રી ૧૩મા શ્લોકમાં કહે છે કે અવિદ્યા જો સત્ હોય તો અદ્વૈતની સિદ્ધિ ન થાય અને અવિદ્યા જો અસત્ હોય તો તેમાંથી