________________
પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન આ પાંચ પ્રકાર સ્વાર્થાધિગમના સમજવા. પાંચ ઈન્દ્રિયે અને મને દ્વારા યોગ્ય દેશમાં રહેલી વસ્તુને જે ઓળખાવે તે મતિજ્ઞાન કહેવાય. શ્રોત્ર ઇન્દ્રિયથી શબ્દ શ્રવણ કર્યા બાદ મને દ્વારા પદાર્થવિષયક . આન્તરિક જે બંધ થાય તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. ઈદ્રિય અને મનની અપેક્ષા વિના અવધિ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયે પશમથી રૂપી પદાર્થને જે બોધ થાય તે અવધિજ્ઞાન કહેવાય. તેવીજ રીતે મનઃ પયર્વજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી બીજા લોકોએ ચિન્તવન કરવા માટે ગ્રહણ કરેલ અને મને રૂપથી પરિણત થયેલ જે મને વર્ગણ દ્રવ્ય તેને જે સાક્ષાત્કાર કરે તે મનઃપર્યવ જ્ઞાન કહેવાય. કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયથી તમામ પદાર્થોને જે સાક્ષાત્કાર કરે તેને કેવળજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. આ પાંચ જ્ઞાન સ્વાર્થાધિગમ સ્વરૂપ છે.
પ્રમાણને સામાન્ય વિચાર. બીજાને સમજાવવાની ખાતર જે વાક્ય--રચના કરવામાં આવે અને તે દ્વારા પરને જે બંધ થાય તેને પરાર્થાધિગમ કહેવામાં આવે છે. તે પરાર્થાધિગમ પણ શ્રુત જ્ઞાન રૂપ હોવાથી તેને પક્ષ પ્રમાણ રૂપ સમજવું.
મતિજ્ઞાન પણ ઇન્દ્રિય તથા અનિદ્રિય દ્વારા થતુ હોવાથી તે વ્યાવહારિક પ્રત્યક્ષ રૂપ છે. અને પારમાર્થિક રૂપે તે તે પણ પક્ષજ છે.
અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેળવજ્ઞાન આ ત્રણને તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ રૂપ સમજવાં.
