________________
પ૭
તી, કડ, તુરો, ખાટ, મીઠે એમ રસના પાંચ ભેદ છે, અને લવણ રસને તે કેટલાક મધુરને અન્તર્ગત માને છે અને કેટલાક રસાન્તરના સંયેગથી માને છે. સુગન્ધિ અને દુર્ગન્ધિ એમ ગન્ધના બે ભેદ છે. કાળે પીળ, ધોળ, લાલ, લીલે–આ પાંચ વર્ણના ભેદ સમજવા. પુદ્ગલના કેવળ સ્પર્ધાદિ ચારજ પ્રકારે છે એમ સમજવું નહિ પરંતુ શબ્દ, બન્ધ, સોફભ્ય, લ્ય, સંસ્થાન, ભેદ, અંધકાર, છાયા, આતપ, ઉદ્યાત-આ પણ પ્રકારે છે. તેમાં પણ આટલી વિશેષતા સમજવી–પરમાણમાં તે સ્પર્ધાદિ ચાર જ ધર્મો છે અને શબ્દ વિગેરે દશ પ્રકારના ધર્મો સ્કન્દમાં છે એમ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવું. શબ્દમાં પુદ્ગલ દ્રવ્યના પરિણામપણાની સિદ્ધિ.
મૂર્ત પણું હેવાથી શબ્દ પિતે પુગલદ્રવ્યના પરિણામરૂપ છે અને તેમાં રહેલી મૂર્તતા પણ હૃદય, કઠ, મસ્તક, છ મૂળ, તાળવું, ઓષ્ઠ વિગેરે દ્રવ્યાન્તરના વિકારથી સ્પષ્ટ જોવામાં આવી શકે તેમ છે. જેમ પીંપળ વિગેરે વસ્તુઓ પણ દ્રવ્યાન્તરના વૈકારિક સંયોગથી વિકૃત માલુમ પડે છે તેમ શબ્દ પણ તેવા પ્રકારના દ્રવ્યના સંગથી પગલના વિકારરૂપ છે એમ ધ્યાનમાં રાખવા લાયક છે.
જ્યારે ઢોલ, નગારા, ત્રાંસાં, ઝાલર, તબલાં વિગેરેને વગાડવાથી નીચેના ભાગમાં કપ માલુમ પડે છે ત્યારે ખાસ સમજવું જે શબ્દ જે મૂર્ત ન હોય તે ઢેલ વિગેરેમાં અવાજ થવાથી નીચે કંપ શાને જોવામાં આવી શકે?
