Dravyapradip

Author(s): Mangalvijay
Publisher: Yashovijay Jain Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022551/1

Page #1

દ્રવ્ય પ્રદીપ.
..
પ્રવત્ત કે શ્રીમ ગલવિજયજી.

Page #2

॥ ગમ્ ॥
દ્રવ્ય પ્રદીપ
+:0:
ક
ન્યાયતીર્થં-ન્યાયવિશારદ પ્રવર્તક શ્રીમ ગલવિજયજી.
-
પ્રકાશકઃ—
શ્રીયશવિજય જૈન ગ્રન્થમાળા-વ્યવસ્થાપક મંડળ તરફથી
શેઠ પ્રેમચન્દ્ર રતનજી
તથા
શેઠ ચન્દુલાલ પુનમચન્દ ભાવનગર.
વી. સ’૦ ૨૪૪૭]
[સ'વત્ ૧૯૭૭
કાલબાદેવી રોડ ઉપર આવેલા ધી ઇન્ડીયન લક્ષ્મી પ્રીન્ટીંગ વર્ક સમાં કેશવલાલ વગર સારે છાપ્યુ

Page #3


Page #4

પ્રસ્તાવના.
-
-
તીર્થકરે પોતાનાં જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મોહનીય અને અન્તરાય-આ ચાર, આત્માના મૂળ ગુણને દબાવવાવાળાં જે કર્મ છે તેને સર્વથા ક્ષય કરી તમામ પદાર્થને સાક્ષાત્કાર કરવાવાળું કેવળ જ્ઞાન પેદા કરી સંપૂર્ણ લોકાલોકને સાક્ષાત્ કરી ઉપદેશ દેવાનો પ્રારંભ કરે છે. તેની દષ્ટિએ જેટલા પદાર્થો આવે છે તે તમામનું કથન તે કદાપિ થઈ શકે જ નહિ, કારણ કે કથન મુખદ્વારા થઈ શકે છે અને મુખથી તે શબ્દ અનુક્રમે નીકળી શકે તેથી જગતના તમામ પદાર્થોનું કથન કેવી રીતે થઈ શકે તે સહજ સમજી શકાય તેમ છે. જેટલા પદાર્થો જોવામાં આવે છે તેના અનન્તમા ભાગનું પણ કથન થઈ શકતું નથી તે પછી વિશેષની વાત જ શી કરવી? અભિલાષ્ય કરતાં પણ અનભિલાષ્ય પદાર્થો અનન્તગુણું છે, અને જેટલા અભિલાષ્ય છે તે પણ સંપૂર્ણ કહી શકાય તેમ નથી તે બીજાઓની વાત જ શી કરવી? અને જેટલા ઉપદિષ્ટ પદાર્થો છે તે પદાર્થોના સંગ્રહરૂપ શાસ્ત્રનું ગુંથન જે ન હોય તે ભવિષ્યકાલીન જીને તે દ્વારા લાભ કેવી રીતે આપી શકાય તે પણ વિચારણીય થઈ પડે. એટલા માટે પરમ કૃપાળુ એવા તીર્થંકરના શિષ્ય કે જેને ગણધરના નામથી ઓળખાવવામાં આવે છે તેઓ પતે તે ઉપદેશમાંથી પદાર્થોને ગ્રહણ કરી જે શાસ્ત્રનું ગુંથન કરે છે તેનું નામ દ્વાદશાંગી સમજવું. તે પણ ઘણું વિસ્તૃત હોવાથી અને શક્તિ, સંહનન, બુદ્ધિ વિગેરેની દિવસે દિવસે મંદતા થવાથી ભવભીરૂ અને તીણ બુદ્ધિશાળી આચાર્ય

Page #5

ભગવાના તેના સારરૂપે ઉપાંગની રચના કરે છે. પ્રાકૃત ભાષા ગે રેના અભ્યાસ અલ્પ હાવાને લીધે તે ઉપાંગો દ્વારા જ્યારે યથાર્થ લાભ લઇ શકાતા નથી એમ જાણવામાં આવ્યું ત્યારે કૃપાસિન્ધુ આચાર્યાએ તેમાંથી ભાવ લઇને તત્ત્વાર્થ સૂત્ર, નવતત્ત્વ, જીવવિચાર, સગ્રહણી, ક્ષેત્રસમાસ ગ્રન્થ ક ક પ્રકૃતિ, પ`ચસ’ગ્રહ વિગેરે પ્રકરણા બનાવ્યા છે, જેમ વૈદ્ય જેવા પ્રકારના દંરદી હૈાય તેવીજ રીતે તેની નાડીને અનુકુલ દવા કરે ત્યારેજ તે સમયજ્ઞ કહેવાય તેમ આચા પણ દેશ, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવનું જેવી રીતે પૂર્વાચાર્યાં અનુસરણ કરતા આવ્યા છે તેવીજ રીતે અનુસરણ કરી ઉપદેશામૃતનું પાન જો કરાવે તેાજ ભવ્યજીવના કલ્યાણની સાથ પેાતાનુ પણ કલ્યાણ અને સાથેાસાથ જગમાં હિતાવહ થઈ શકે, અન્યથા નહિ, એમ મારૂ' માનવુ` છે. તેવા પ્રકરણ પણુ સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષામાં હેાવાથી જેને તે ભાષાના અભ્યાસ બીલકુલ ન હેાય તેને તે તે લાભકર્તા નીવડી શકેજ નહિ. તે માટે માતૃભાષામાં તેવા ગ્રંથાની જરૂર છે અને અનુવાદરૂપે સમજાવવાનું કામ તે કરી શકે કે જેણે ગુરૂગમપૂર્વક તેવા પદાર્થોના સારી અભ્યાસ કર્યાં હાય.
છે
વમાન કાળમાં તેવા પદાર્થાને જાણવાને સારૂ જો કે કેટલાક ગ્રન્થા બહાર આવ્યા છે તે પણ વાસ્તવિક રીતે વિચાર કરતાં તે ખરાખર સતાષદાયક થઇ શકે તેમ લાગતું નથી. જો કે તદ્દન ન હેાય તેના કરતાં તેવા ગ્રન્થા પણ ઠીક છે; પરંતુ આટલાથી બેસી રહેવાનુ` કામ નથી. જે ગ્રન્થા સમય ઓળખી લખવામાં આવે તેજ ઘણા ઉપયાગી થઇ પડે. હાલ તેવા ગ્રન્થા લખવામાં કેટલાક લેખકે સારી ઉત્સાહ ધરાવે છે અને પ્રતિપાદક શૈલિથી કામ પણુ સારૂ કરે છે એ ઘણા આનંદના વિષય છે. આટલું પ્રાસંગિક કહ્યા

Page #6

બાદ પ્રસ્તુતમાં જણાવવુ જોઇએ કે છ દ્રવ્યના પ્રતિપાદકરૂપ દ્રવ્યપ્રદીપ ગ્રન્થની રચના પણ આધુનિક જન સમાજને છ દ્રવ્યનુ જ્ઞાન મેળવવામાં ઉપયાગી થઈ પડે તેટલાજ માટે ગુર્જર ભાષામાં કરવામાં આવી છે.
આ ગ્રન્થની અન્દર ઉપાધાતમાં જૈન દર્શનની ઉત્તમતા, પ્રમાણ, નય અને સપ્તભંગીના સામાન્ય વિચાર કરવામાં આવ્યા છે.
પદાર્થનું સામાન્ય લક્ષણ જણાવ્યા ખાદ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માનું લક્ષણ, ચૈતન્યશક્તિના પ્રાદુર્ભાવનાં બાહ્ય અને આભ્યન્તર કારણેાનું દ્દિગ્દન તથા જીવની સાથે કર્મના સંબંધના વિસ્તૃત વિચાર પણ કરવામાં આવ્યે છે, અને સાથેાસાથ આત્મા સંબધી નિત્યાનિત્યના વિચાર પણ બહુ સારી રીતે કરવામાં આવ્યેા છે.
કિચ, આત્માની સિદ્ધિ પણ યુક્તિ અને પ્રમાણુદ્વારા કરવાની સાથ પૃથ્વી, પાણી, તેજ, વાયુ અને વનસ્પતિની અંદર પણ આત્મા છે કે નહિ એ સમધી વિચાર કરવાની તક પણ ભૂલવામાં આવી નથી, અને ઇન્દ્રિયાથી પણ આત્મા ન્યારા છે આ વાત પણ યુક્તિપુરઃસર સમજાવવામાં
આવી છે.
જીવના ભેદ, સ`સારી અને મેાક્ષના જીવાની ટુંક સમજણની સાથ મુક્તિ મેળવવાનાં કારણેા, તમામ જીવા મેાક્ષમાં જવાથી સંસાર જીવથી શૂન્ય થઈ જવાના પ્રશ્ના અને તેના ઉત્તરી પણ યુક્તિપૂર્વક સમજાવવામાં આવ્યા છે. આટલુ જીવ સંબધી વિવેચન કર્યાં બાદ પાંચ પ્રકારના અજીવ દ્રવ્યમાં પ્રથમ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયનું પણ ખૂબ વિસ્તૃત વિવેચન કરવામાં આવેલ છે. આ એ

Page #7

દ્રવ્યાને ઘણા લેાકા નહિ માનતા હોવાથી તે સંબધી વિશેષ પ્રશ્ના થાય એ સભવિત છે, તેટલા માટે આ એ દ્રવ્યે યુકિત-પ્રમાણદ્વારા સમજાવવામાં આવ્યા છે.
આકાશ દ્રવ્યનુ કેટલુક વિવેચન કર્યાં ખાદ્ય પ્રલના વિવેચનમાં વિચારભિન્નતાના અવકાશ જણાવવાની સાથ કાલ દ્રવ્યરૂપ નથી, કિન્તુ દ્રવ્યના પર્યાયરૂપ છે એમ સારી રીતે જણાવવામાં આવ્યુ છે, અને પ્રાસ'ગિક અલાકાકાશની સિદ્ધિ પણ કરવામાં આવી છે. આ તમામ વિવેચન કર્યાં પછી છઠ્ઠા પુદ્ગલદ્રવ્યને પણ લક્ષણપૂર્વક સમજાવવામાં આવેલ છે.
પુદ્ગલના વિચારમાં શબ્દ પણ પુદ્ગલદ્રવ્યથી અને છે-આ વાત ઉપર ખાસ લક્ષ્ય આપવામાં આવ્યુ છે.
અપર ચ, પુદ્ગલના વિવેચનના પ્રસંગમાં બન્ધ, સૂક્ષ્મપણું, સ્થૂલપણું, સંસ્થાન, ભેદ, અન્ધકાર, છાયા, આતપ, ઉદ્દાત વિગેરે પદાર્થોનુ' પણ વિવેચન કરવામાં આવેલ છે.
આ છની અંદર એક ચેતનદ્રવ્ય છે અને બાકીનાં પાંચ અચેતનદ્રવ્યેા છે.
આશ્રવ, અન્ધ, સંવર, નિર્જરા વિગેરેના આની અંદરજ સમાવેશ થઇ જાય છે પરન્તુ આ સક્ષિપ્ત વિવેચનમાં તેના ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા નથી. એ તમામનુ· વિવેચન તત્ત્વાખ્યાનના ઉત્તરાર્ધમાં વિસ્તારથી કરવામાં આવશે.
છ દ્રવ્યના વિવેચનરૂપ આ ગ્રન્થની અંદર પ્રમાદથી અથવા અજાણુથી જે કઇ સ્ખલના થઇ હોય તે જણાવવા વાંચક વર્ગ પ્રયત્ન કરશે તે તે ખીજી આવૃત્તિમાં ઉપયોગી થઇ પડશે.
લી. મંગલવિજય.

Page #8

વિષયાનુક્રમણિકા.
......
વિષય. ૧ ઉપદ્યાત ૨ પ્રમાણને સામાન્ય વિચાર .... ૩ સામાન્ય ન વિચાર ૪ સપ્તભંગીસંક્ષેપ ૫ પદાર્થનું લક્ષણ ૬ દ્રવ્યનું બીજું લક્ષણ ૭ આત્મનિરૂપણ ૮ આત્માની સિદ્ધિ ૯ આત્માની સાથે કર્મના
સંબન્ધને વિચાર ૧૦ અનાદિ સંબન્ધના પણ
નાશને ઉપાય ૧૧ જીવ સબન્ધી વિવેચન ૧૨ પૃથ્વીમાં જીવની સિદ્ધિ ૧૩ પાણીમાં જીવની સિદ્ધિ ૧૪ તેજમાં જીવની સિદ્ધિ

Page #9

विषयः
જ વાયુમાંધની સિદ્ધિ .. .. ૧૬ વનસ્પતિમાં જીવની સિદ્ધિ .. ..... ૧ણી વિગેરેમાં જીવની સિદ્ધિ
અજીવતત્વનિરૂપણ .... ૧૯ ધર્માસ્તિકાય તથા
અધર્માસ્તિકાયનું નિરૂપણ ૨૦ આકાશનું નિરૂપણ ૨૧ કાલનું નિરૂપણ . . ૨૨ પુદ્ગલદ્રવ્યનું નિરૂપણ ... ૨૩ શબ્દમાં પુદ્ગલ દ્રવ્યપણની સિદ્ધિ ...

Page #10

नमो नमः श्री प्रभुधर्मसूर દ્રવ્ય-મદીપ.
ઉપધાત. સર્વ દર્શનશાસ્ત્રોમાં જૈન સાહિત્ય દિવસે દિવસે જેવી રીતે પ્રકાશમાં આવ્યું છે તેવી રીતે જે તેના પ્રચાર માટે સતત પ્રયત્ન કરવામાં આવે તે હું નથી ધારી શકતો કે તે દરેક કરતાં અગ્રગણ્ય ભાગ ન લઈ શકે. જે લેકેને જેન દર્શન જેવાને સુઅવસર પ્રાપ્ત થયેલ છે તે લેકે તે તેની ગંભીરતા, યુકિત-નિપુણતા ઈત્યાદિક વિષે એક અવાજે ઉદ્ ઘોષણા કરી રહ્યા છે અને બીજાઓને પણ પોતે કહે છે કે જેને નિર્વાણ પદની પ્રાપ્તિની ઈચ્છા હોય તેણે તે જરૂર તેને અભ્યાસ કરે જઈએ. યથાર્થ રીતે ગુરૂગમ પૂર્વક જે જેન સાહિત્યને અભ્યાસ કરવામાં આવે છે તેથી અધ; પતન થાય એમ કદાપિ સમજવું નહિ, પરંતુ દિન પ્રતિદિન ઉર કેટિનીજ પ્રાપ્તિ થાય એ વાત સ્વાનુભવસિદ્ધ છે. - જૈન દર્શનમાં જીવ અને અજીવ એ બે પદાર્થના વિવેચનની ઉપરાંત કમને જીવની સાથે કેવી રીતે સંબન્ધ થાય છે અને તેનાથી મુકત કેમ થવાય છે એ સંબધી વિવેચન

Page #11

તે એવી સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી ખારીક રીતે કરવામાં આવ્યુ' છે કે તેવું અન્યત્ર કરવામાં આવ્યુ નથી એમ કહીએ તા પણ લગાર માત્ર અતિશયાકિત જેવુ` છેજ નહિ. પ્રમાણ-પ્રમેયના વિવેચન માટે પણ સમતિતક, સ્યાદ્વાદરત્નાકર, અનેકાન્ત જયપતાકા જેવા પ્રાઢ ન્યાયના ગ્રન્થે કે જેમાં બીજા સામાન્ય પુરૂષ તે પ્રવેશ પણ કરી શકે નહિ તેવા જ્યારે વિદ્યમાન છે, ત્યારે તેની આગળ બીજા દાનિક ગ્રન્થે કેવા પ્રકારના છે તે વિષે તે સ્વય' અભ્યાસ કરવાથી અભિપ્રાય આપી શકાય તેમ છે, એમાં બીજાને સમજાવવાની કાંઇ પણ આવશ્યકતા છેજ નહિ. વળી એ વાત પણ વિદિત છે કે જ્યારે વાસ્તવિક પદાર્થનું જ્ઞાન થાય ત્યારે ઈન્દ્રજાળની માફક માયિક પદાર્થ ઉપર બુધ્ધિમાનાને મેહ કદાપિ થઇ શકે નહિ. જે પદાર્થો 'યુતિરૂપ કસેાટી ઉપર આવવાથી વિખરઈ જાય તેવાને વયાપુત્રની માફક પદાથ જ કેવી રીતે કહી શકાય ? પ્રમાણ અને નય આ બંને તત્ત્વા જૈન દનનું વાસ્તવિક જ્ઞાન સંપાદન કરવામાં મુખ્ય સાધન રૂપ છે. તે સિવાય જૈન દર્શનરૂપ વજ્રમય કિલ્લામાં પ્રવેશ થઇ શકેજ નહિ. આ બંને ઉપાયા એવા મજબુત છે કે તે દ્વારા ગમે તેવા ગહન પદાર્થનું પણ જ્ઞાન કરવામાં લગાર માત્ર કઠિનતાના અવકાશ રહેતાજ નથી, પરન્તુ આ બે તત્ત્વાની જયાં સુધી યથાર્થ ઓળખાણ થાય તેહિ ત્યાં સુધી બીજા' તત્ત્વોની ઓળખાણ પણ વન્ધ્યાપુત્ર સમાન સમજવી.
પદાર્થ એળખવાના બે પ્રકાર છે. પ્રથમ પ્રકાર સ્વાર્થા ધિગમના નામથી જ્યારે પ્રસિધ્ધ છે, ત્યારે ખીજાને પરાર્થાધિગમ કહેવામાં આવે છે. મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મનઃ

Page #12

પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન આ પાંચ પ્રકાર સ્વાર્થાધિગમના સમજવા. પાંચ ઈન્દ્રિયે અને મને દ્વારા યોગ્ય દેશમાં રહેલી વસ્તુને જે ઓળખાવે તે મતિજ્ઞાન કહેવાય. શ્રોત્ર ઇન્દ્રિયથી શબ્દ શ્રવણ કર્યા બાદ મને દ્વારા પદાર્થવિષયક . આન્તરિક જે બંધ થાય તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. ઈદ્રિય અને મનની અપેક્ષા વિના અવધિ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયે પશમથી રૂપી પદાર્થને જે બોધ થાય તે અવધિજ્ઞાન કહેવાય. તેવીજ રીતે મનઃ પયર્વજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી બીજા લોકોએ ચિન્તવન કરવા માટે ગ્રહણ કરેલ અને મને રૂપથી પરિણત થયેલ જે મને વર્ગણ દ્રવ્ય તેને જે સાક્ષાત્કાર કરે તે મનઃપર્યવ જ્ઞાન કહેવાય. કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયથી તમામ પદાર્થોને જે સાક્ષાત્કાર કરે તેને કેવળજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. આ પાંચ જ્ઞાન સ્વાર્થાધિગમ સ્વરૂપ છે.
પ્રમાણને સામાન્ય વિચાર. બીજાને સમજાવવાની ખાતર જે વાક્ય--રચના કરવામાં આવે અને તે દ્વારા પરને જે બંધ થાય તેને પરાર્થાધિગમ કહેવામાં આવે છે. તે પરાર્થાધિગમ પણ શ્રુત જ્ઞાન રૂપ હોવાથી તેને પક્ષ પ્રમાણ રૂપ સમજવું.
મતિજ્ઞાન પણ ઇન્દ્રિય તથા અનિદ્રિય દ્વારા થતુ હોવાથી તે વ્યાવહારિક પ્રત્યક્ષ રૂપ છે. અને પારમાર્થિક રૂપે તે તે પણ પક્ષજ છે.
અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેળવજ્ઞાન આ ત્રણને તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ રૂપ સમજવાં.

Page #13

સામાન્ય નય વિચાર.
ઉપર્યુકત પ્રમાણથી પ્રકાશિત થયેલ જે પદાર્થ, તે વિષયક જૂદી જૂદી દષ્ટિથી ઉત્પન્ન થતા યથાર્થ જે જૂદા જૂદા અભિપ્રાયે તેને નય કહેવામાં આવે છે. દષ્ટાન્ત તરીકે જેમ એકજ જીનદત્તને જુદા જુદા અભિપ્રાયથી કાકો, ભાઈ, પિતા, પુત્ર, મામે, ભાણેજ, ભત્રીજે, જમાઈ, સાસરે, સાથે વિગેરે ઉપનામથી સંબોધવામાં આવે છે તે જૂદા જૂદા સાપેક્ષ અભિપ્રાયને નય સિવાય બીજી કોઈ પણ સમજવાનું છેજ નહિ અર્થાત્ પ્રમાણથી પ્રકાશિત થયેલ પદાર્થના પ્રત્યેક ધર્મ દ્વારા તેની ઉપર વિશેષ પ્રકાશ પાડવાવાળા અભિપ્રાયને જ નય સમજ.
પદાર્થ માં એકજ ધર્મ રહેલું છે એમ તે કઈ પણ બુદિધશાળી કહી શકે તેમ નથી, પરંતુ અનેક ધર્મવાળી વસ્તુમાં અમુક ધર્મને અનુકુળ જે અભિપ્રાય બાંધ તેને જેન શાસ્ત્રકાર નય કહે છે.
આ પ્રમાણ અને નય એ બે સાધનદ્વારા જૈન દર્શનનું જ્ઞાન સારી રીતે સંપાદન કરી શકાય તેમ છે. અતએ પ્રમાણનયદ્વારા જીવાદિ પદાર્થના દરેક પર્યાયનું યથાર્થ જ્ઞાન સપ્તભંગી દ્વારા જે કરવું તેને પ્રમાણ સપ્તભંગી અને નય સપ્તભંગી કહેવામાં આવે છે. તે સપ્તભંગીનું વિશેષ વિવેચન જે કે સપ્તભંગી–પ્રદીપ નામના ગ્રન્થમાં કરવામાં આવ્યું છે તે પણ સ્થાલીપુલાક ન્યાયથી આ ઠેકાણે પણ વાનકી રૂપે કિંચિત્ વર્ણન જે કરવું તે પણ અસ્થાને ગણાશે નહિ.

Page #14

સપ્તભંગી સંક્ષેપ.
એકજ પદાર્થની અંદર સાપેક્ષ રીતે રહેલ અસ્તિપણુ, ના સ્તિપણું, જ્ઞેયપણું, વાસ્યપણું, નિત્યપણું, અનિત્યપણું, સામાન્યપણું, વિશેષપણુ' વિગેરે અનેક ધર્મોની મધ્યે દરેક ધર્મવિષયક પ્રશ્નની ઉપસ્થિતિ થવા છતાં પણ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેાથી અવિરૂદ્ધપણે જે વિધિપ્રતિષધરૂપ ધર્માના પર્યાલાચનપૂર્વક સ્યાત્ પદના ચિહનવાળા જે વચનના સાત પ્રકાર તેનુ નામજ સપ્ત`ગી સમજવું. તે વાત દૃષ્ટાન્તદ્વારા સમજાવવામાં આવે છે.
કપડામાં કેવળ સત્ત્વ ધર્મ જ છે એમ જો કહેવામાં આવે તે તે વાકય પરિપૂર્ણ સમજવું નહિ, કારણ કે વજ્ર સુતરનુ બનેલુ હાવાથી તે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જો કે કુપડામાં સત્ત્વ છે તા પણ માટી વિગેરેથી વસ્ત્ર નહિ બનેલુ હાવાથી તે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ વિચાર કરતાં કપડામાં સત્ત્વના વાધી ખીએ અસત્ત્વ નામના ધર્મ માનવામાં પણ લગાર માત્ર અડચણ જેવુ છેજ નહિ. તેમજ વસ્ત્ર અનિત્યજ છે એમ જો સાહસથી કહેવામાં આવે તો તે વાકય પણ અધુરૂંજ સમજવુ, કારણ કે તેજ વસ્ત્ર ફાડીને જયારે કેટ, જાકીટ, ખમીસ વિગેરે વસ્તુએ બનાવવામાં આવે છે ત્યારે તેની અપેક્ષાએ વજ્રને અનિત્ય કહેવામાં જો કે અડચણ નથી તેા પણ પુદ્દગલ દ્રવ્ય રૂપે તેને નાશ ખીલકુલ ન થતા હાવાથી તે. અનિત્યજ છે એમ આપણાથી વિચાર કર્યાં સિવાય કેવી રીતે ખેલી શકાય? માટે દરેક ઠેકાણે અમુકની અપેક્ષાથી સત્ત્વ છે, અમુકની અપેક્ષાથી અસત્ત્વ છે, અમુકની અપેક્ષાથી નિત્ય છે અને

Page #15

અમુકની અપેક્ષાથી અનિત્ય છે એમ કહીએ ત્યારે જ તે વાકય પરિપૂર્ણ કહેવાય. અતએ દરેક ઠેકાણે અપેક્ષાને સૂચક શબ્દ પ્રયોગ કર્યા સિવાય તે તેવા અર્થનું ભાન થઈ શકે નહિ એમ ચોક્કસ સમજવું.
જો કે સ્યાદ્વાદના સારા અભ્યાસીને તે અપેક્ષાસૂચક શબ્દ વિના તેવા પ્રકારને બંધ થવા સુલભ છે, પરંતુ અને કાંતવાદમાં જે લેકેએ કુશળતા મેળવી નથી તેને માટે તે ખાસ કરી અપેક્ષા–સૂથક શબ્દનો પ્રયોગ કરે જરૂર છે.
સાત વચન પ્રયોગની સમજણ. ૧ પ્રથમ વચનપ્રગ-કપડું અનિત્ય છે આ કથન પણ યથાર્થ છે. પરંતુ અમુક અપેક્ષાથી સમજવું. આ વાકયથી કેટ, જાકીટ, ખમીસ, વિગેરે કપડાના પર્યાયે બનતા હેવાથી તે પર્યાની અપેક્ષાએ કપડામાં મુખ્ય રીતે અનિત્યનું વિધાન છે એમ સમજવું.
૨ બીજો વચનપ્રયોગ–કપડું અનિત્ય નથી અર્થાત્ નિત્ય છે; આ કથન પણ અમુક અપેક્ષાથી બરાબર સમજવાનું છે. આ વાક્યથી પણ જો કે કેટ, જાકીટ, ખમીસ વિગેરે પર્યાયની અપેક્ષાથી કપડામાં અનિત્યનું વિધાન છે તે પણ સુતરરૂપ પુદ્ગલ દ્રવ્યની અપેક્ષાથી એને નાશ નહિ તે હોવાથી તેની અપેક્ષાએ કપડામાં મુખ્યરૂપે અનિત્યને નિષેધ સમજવાને છે.
૩ ત્રીજે વચનપ્રગ-કેઈએ કહ્યું જે કપડું અનિત્ય છે અને નિત્ય પણ છે. આ કથન પણ અમુક અપેક્ષાએ વિચાર કરતાં બરાબર માલુમ પડે છે, કારણ કે પર્યાયથી વિચાર

Page #16

કોં અનિત્યતાનેા પણ અનુભવ થાય છે અને દ્રવ્યથી વિચાર કરતાં નિત્યતા પણ અનુભવગેાચર છે. આ વાકયથી અનિત્યપાનુ વિધાન અને નિષેધ આ બંને ધર્મોનુ' અનુક્રમે થન સમજવાનુ છે.
૪ ચેાથેા વચનપ્રયાગ-કપડું કઈ અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય છે. ત્રીજા ભગના કથન પ્રમાણે તે કપડું અનિત્ય અને નિત્ય છે એમ બંને રીતે અનુક્રમે બતાવવામાં કાંઈપણ અડચણ જેવુ' નથી. પરંતુ અનુક્રમને છેડીને એક કાલમાં એક સાથે કપડુ અનિત્ય છે એમ જો કહેવુ હોય તો તેને માટે અનિત્ય અથવા નિત્ય આ બેમાંથી કાઇપણ શબ્દ કામ લાગતા નહિ હોવાથી અવકતવ્ય શબ્દથી તેના વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. વાત પણ ખરાખર છે. કપડામાં નિત્યપણાને જેમ અનુભવ થાય છે તેમ અનિત્યપણાને પણ અનુભવ થાય છે. આથી એમ સમજવાનું નથી કે કપડું' કેવળ નિત્યજ છે અથવા તા અનિત્યજ છે, પરંતુ નિત્યાનિત્ય સ્વરૂપ વિલક્ષણ જાતિવાળુ પણ છે. આવા સમયમાં કપડાને વાસ્તવિક રૂપે અનિત્ય અને નિત્ય એમ ખ'ને અનુક્રમે નહિ બતાવતાં જ્યારે એક સાથે બતાવવું હોય ત્યારે તેને માટે ખાસ કે। શબ્દ નહિ હેાવાથી કપડુ અવકતવ્ય છે એમ કહેવામાં આવે છે. કોઈપણ શબ્દ એક સાથે નિત્યની સાથે અનિત્યનુ પ્રતિપાદન કરવાનું સામર્થ્ય રાખી શકતા નથી, કારણ કે તેવી રીતે પ્રતિપાદન કરવામાં શબ્દની શકિત છેજ નહુિ. એક વાર ઉચ્ચારણ કરેલ શબ્દ એકજ અનું પ્રતિપાદન કરી શકે છે. આ ઠેકાણે વિચારવાનું એ છે જે એક સાથે મુખ્યપણે નહિ કહી શકાતા એવા નિત્યત્વ અને અનિત્યત્ત્વ ધર્મ અવકતવ્ય

Page #17

શબ્દથી પણ કહી શકાતા નથી, પરંતુ તે ધર્મો પ્રધાનપણે એક સાથે નહિ કહી શકાતા હોવાથી વસ્તુમાં તે ધર્મોની માફક અવક્તવ્ય નામને ધર્મ માનવામાં આવે છે, અતએ અવક્તવ્ય ધર્મને અવક્તવ્ય શબ્દથી વ્યવહાર કરે તેજ ઉચિત ગણાય. .. તે ઉપર બતાવેલ ચાર વચન-પ્રયાગ પૈકી પ્રથમના બે તો મૂળ વચનપ્રાગે છે, અને પાછળના બે તે પ્રથમના બે વચનપ્રગના સંબંધથી ઉત્પન્ન થયેલા છે. અમુકની અપેક્ષાથી કપડું અનિત્ય છે અને અમુકની અપેક્ષાથી નિત્ય છે. આ બે વાકો જે અર્થને બતાવે છે તેજ અર્થને ત્રીજો વચન પ્રવેગ અનુક્રમે બતાવે છે, અને તેજ અર્થને એક સાથે બેતાવનાર ચેથા વચનપ્રગ ઉપર વિચાર કરતાં સહજ સમજી શકાય તેમ છે કે કપડું કેઈ અપેક્ષાએ અવકતવ્ય પણ છે. પરતુ એકાન્તથી કપડું અવકતવ્યજ છે એમ સમજવાની ભુલ કેઈએ લગાર માત્ર કરવી નહિ. એમ માનવાથી તે અમુકની અપેક્ષાએ કપડું અનિત્ય છે, અમુકની અપેક્ષાએ કપડું નિત્ય પણ છે. આવું જે વકતવ્યપણાનું ભાન થાય છે તે બીલકુલ નહિ થાય. આ ચાર વચનના પ્રયોગ ઉપરથી અન્તિમ ત્રણ પણ ઉત્પન્ન કરી શકાય છે.
પ પાંચમે વચનપ્રગ–આ પ્રવેગ અમુકની અપેક્ષાએકપડું અનિત્યપણાની સાથે અવક્તવ્ય છે એમ પણ સમજાવે છે.
૬ છઠે વચનપ્રયોગ–અમુક અપેક્ષાથી નિત્યપણુની સાથે અવકતવ્ય પણ છે એમ બતાવે છે.

Page #18

૭ સાતમો વચનપ્રયોગ– અમુક અપેક્ષાથી કપડું અનિત્ય અને નિત્ય હોવાની સાથે અવક્તવ્ય પણ છે આવી રીતે ખૂબ દઢતાપૂર્વક જણાવે છે.
ભાવાર્થ–કપડાની ઓળખાણ સામાન્યપણે નિત્ય, અનિત્ય અને અવક્તવ્ય એમ ત્રણ પ્રકારે કરાવવામાં આવી. એમાંથી પણ કોઈ અપેક્ષાએ અનિત્યપણુની સાથે અવકતવ્યપાછું પણ કપડામાં છે એ પણ ભુલવા જેવું નથી, અને કઈ અપેક્ષાએ નિત્યપણાની સાથે અવક્તવ્ય પણ કપડું છે તેમજ કેઈ અપેક્ષાએ અનુક્રમે નિયત્વ તથા અનિત્યની સાથે અવક્તવ્યપણું પણ જરૂર માનવા લાયક છે
આ ત્રણ વચનના પ્રવેગને ઉપરના ચારની સાથે મેળવવાથી સાત વચનના જે પ્રવેગ થયા તેના સમુદાયનું નામજ સપતભંગી રાખવામાં આવ્યું છે. આ સાતે વચન–પ્રોગે જૂદી જૂદી અપેક્ષાએ ભિન્ન ભિન્ન દષ્ટિએ સમજવાના છે; કોઈ પણ ચીજ કેવળ એકાંત દષ્ટિએ માનવાની છેજ નહિ. જે કદાચ એકને એકાંત દષ્ટિએ માનવા જઈએ તે બીજું અસત્ય ઠરે અને એ વાત તે કેઈને ઈષ્ટ હોઈ શકે નહિ. - આ સપ્તભંગીના બે વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. એકનું નામ સકલાદેશ અને બીજાનું નામ વિકલાદેશ. અમુકની અપેક્ષાથી કપડું અનિત્ય છે-આ વાક્યથી અનિત્યપણુંરૂપ કપડાના ધર્મની સાથે બીજા પણ જેટલા ધર્મો તેમાં રહેલા છે તે તમામને બંધ કરાવવાનું કામ સકલાદેશનું છે, અને વસ્તુના તમામ ધર્મોને વિષય કરનારૂં પ્રમાણુવાય પણ તેનું જ નામ છે.

Page #19

-
૧૦
અમુક અપેક્ષાથી કપડું અનિત્ય છે-આ વાકયથી કપડાના માત્ર અનિત્યત્વ ધર્મને સમજાવવાનું કામ વિકલાદેશનું છે, અને તેજ વિકલાદેશને નય–વાકયના નામથી ઓળખાવવામાં આવે છે. નય તે પ્રમાણને અંશ છે; પ્રમાણ જ્યારે સંપૂર્ણ વસ્તુને ગ્રહણ કરે છે ત્યારે નય તેમાંથી એક અંશને પકડે છે.
પ્રશ્નપ્રત્યેક અનિત્ય તથા નિત્યત્વની અપેક્ષાથી ત્રીજા વચન પ્રવેગને જૂદી રીતે શા માટે માનવો જોઈએ? કારણ કે પ્રત્યેક ઘટ પટની અપેક્ષાથી ઘટ પટ રૂપ ઉભયમાં જેમ કાંઈ પણ ભેદ માલુમ પડતું નથી. તેમ જ્યારે પ્રત્યેક નિત્યત્વ તથા અનિત્યત્વની અપેક્ષાએ નિત્યત્વ અનિત્યત્વ રૂપ ઉભયમાં ભેદ માલૂમ પડતું નથી ત્યારે ઉભયને પ્રતિપાદન કરવાવાળા ત્રીજા વાકયને અલગ માનવાની શી જરૂર છે?
- ઉત્તર–પ્રત્યેક ઘટ પટની અપેક્ષાથી ઘટપટ ઉભયને જેમ જૂદા માનવામાં આવે છે તેમજ આ ઠેકાણે ત્રીજા વચન પ્રગને પણ જરૂર જૂદે માનવે જોઈએ, કારણ કે પ્રત્યેક ઘકાર તથા પ્રકારની અપેક્ષાથી ઘટ પટ ઉભયને જૂદા માનવામાં નહિ આવે તે એકલા ઘકારના ઉચ્ચારણ માત્રથી ઘટ પદાર્થને બંધ થવું જોઈએ અને ટકાર તે નકામે છે એમ પણ સાથ માનવું જોઈએ. આજ કારણથી પ્રત્યેકની અપેક્ષાથી કમિક ઉભયને પ્રતિપાદન કરવાવાળા ત્રીજા વચન પ્રગને પણ તેની માફક જુદે માનવે જોઈએ.
પ્ર-ત્રીજાની અપેક્ષાથી ચોથામાં શે ભેદ છે કેમકે ત્રીજામાં ઉભયનું અનુક્રમે ભાન થાય છે અને ચોથામાં એક

Page #20

• ૧૧ સાથે ભાન થાય છે? કિચ, આવા પ્રકારનો ખ્યાલ તે કોઈને પણ નથી કે ઘટ પટ ઉભયના અધિકરણમાં કમિક ઉભય જૂદું છે, અને સાથે બંધ કરાવવાવાળું ઉભય જૂદું છે. આથી એ સમજવાનું જે ત્રીજાની અપેક્ષાથી ચેથાને જૂદે બીલકુલ ન માનવો જોઈએ.
ઉ–ત્રીજામાં અસ્તિત્વનાસ્તિત્વરૂપ ઉભય ધર્મનું અથવા તે નિત્ય-અનિત્યત્વ રૂપ ઉભય ધર્મનું પ્રાધાન્ય છે અને ચેથામાં અવક્તવ્યરૂપ ધર્માન્તરનું પ્રાધાન્ય છે. આ કારણથી ત્રીજાની અપેક્ષાએ ચોથાને અલગ માનવામાં આવે છે.
પદાર્થનું કેવળ સવજ સ્વરૂપ છે એ નિયમ નથી, કેમકે સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાલ અને સ્વભાવની અપેક્ષાથી સત્ત્વની માફક પદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાથી અસત્વ પણ જયારે દૃષ્ટિગોચર થાય છે ત્યારે કેવળ સત્ત્વજ વસ્તુનું સ્વરૂપ છે એમ કેવી રીતે માની શકાય? એમ હોવા છતાં પણ જે કેવળ સત્વને જ પદાર્થના ધર્મ તરીકે માનવામાં આવે તે પટ વિગેરે તમામ ધર્મોની ઘટમાં સત્તા માનવાથી જગમાં ઘટ સિવાય બીજી કઈ પણ વસ્તુ દષ્ટિગોચર ન થવી જોઈએ. કિચ. આ ઘટ છે, પટ નથી આ જે પ્રસિધ્ધ વ્યવહાર છે તેને પણ ઉચછેદ થઈ જવાને.
અપરંચ. કેવળ અસત્ત્વજ વસ્તુનું સ્વરૂપ નથી, કારણકે પરદ્રવ્યાદિથી અસત્ત્વની માફક સ્વદ્રવ્યાદિથી સત્વ પણ અનુભવસિદ્ધ છે. જે કેવળ પર દ્રવ્યાદિની અપેક્ષાથી અસત્વને જ માનવામાં આવે તે શૂન્યતા સિવાય જગમાં કઈ પણ

Page #21

વસ્તુનું ભાન થવુજ ન જોઈએ. માટે અસત્વની માફક સત્વને પણ જરૂર વસ્તુનું સ્વરૂપ અલગ માનવું જોઈએ.
તથા વસ્તુ કેવળ સત્વાસસ્વ ઉભય રૂપ જ છે એમ પણ માનવાની ભુલ કેઈએ કરવી નહિ, કારણ કે ઉભયથી વિલક્ષણ જાત્યન્તર ધમ પણ જોવામાં આવે છે. જેમ બદામ, સાકર, વરીઆળી, ગુલાબનાં ફુલ, કાળા મરી, પાણી, વિગેરે સામગ્રી મળવાથી ઠંડાં બને છે અને તે ઠંડઈ એ બધી ચીજોથી અલગ વિલક્ષણ પદાર્થ રૂપે મનાય છે, તેમજ ઉભયથી વિલક્ષણ જાત્યન્તર રૂપ અવક્તવ્ય નામને ધર્માન્તર પણ જરૂર જૂદો માનવે જોઈએ. કિચ. ઉભયથી વિલક્ષણ અવક્તવ્ય રૂપ જાત્યન્તરજ વસ્તુનું સ્વરૂપ છે, ઉભય ધર્મ સ્વરૂપ વસ્તુ છે જ નહિ, એ પણ નિયમ કદાપિ બાંધવે નહિ, કારણ કે એજ ઠંડઈ રૂપ વસ્તુમાં પ્રત્યેક ચીજોના ગુણો પણ જ્યારે અલગ અલગ માલુમ પડે છે ત્યારે વસ્તુને કેવળ અવક્તવ્યસ્વરૂપ જ ધર્મ છે, ઉભય ધર્મ છેજ નહિ એમ કેવી રીતે માની શકાય? - ભાવાર્થ–પ્રથમના બે મૂળ ભાંગાઓ છે, અને પાછળના એ સંગથી ઉદ્ભવેલા છે, અને છેલ્લા ત્રણ ઉપરના ચારથી ઉપજાવી કાઢેલા છે એમ સમજવું. આ સપ્તભંગી દરેકની ઉપર ઘટાવી શકાય છે. એ કેઈપણ પદાર્થ નથી કે જેની ઉપર તે ઘટાવી શકાય નહિ.
આ પ્રકારે સંક્ષેપથી પ્રમાણ, નય, સપ્તભંગી બતાવ્યા બાદ જે દ્રવ્યની અન્દર તેને ઘટાવવામાં આવે છે તે દ્રવ્યનું સંક્ષેપથી કંઈ સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવે છે. ઉપદ્દઘાત રૂપે આટલું કહ્યા બાદ હવે પ્રસ્તુત વિષય ઉપર આવીએ.

Page #22

જાલક્ષણ
ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રવ્યથી જે યુકત હોય તેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. આ ઠેકાણે દ્રવ્ય અને પદાર્થ એ બે એકજ છે એમ ખાસ ખ્યાલમાં રાખવાનું છે.
જે પિતાના મૂળ દ્રવ્યરૂપ અન્વયિનો ત્યાગ ર્યા સિવાય એક પરિણામને છોડીને બીજા પરિણામને પ્રાપ્ત કરે તેને ઉત્પાદ કહેવામાં આવે છે. આ વાતને દૃષ્ટાન્તથી સમજાવવામાં આવે છે. સેનાના કડાને ભાંગીને જયારે કદરે બનાવવામાં આવે છે ત્યારે તે કડા વિગેરેની અવસ્થાએ બદલાવા છતાં પણ સુવર્ણરૂપ મૂળ દ્રવ્ય તે સર્વમાં વિદ્યમાન છે. તેમાંથી સેનું પતે પિતાના સેનાપણાનો ત્યાગ કર્યા સિવાય કંદરાના આકારને જે પ્રાપ્ત થયું તેનું નામ જ ઉત્પાદ સમજવો.
પોતાના મૂળ અન્વયિ દ્રવ્યને ત્યાગ કર્યા સિવાય પૂર્વ પર્યાયને જે નાશ થ તેને વ્યય કહેવામાં આવે છે. જેમ તેજ કંદરે ઉત્પન્ન થતાં સેનાપણાને ત્યાગ કર્યા વિના પૂર્વ પર્યાયરૂપ કડાને જે નાશ થયે તેનેજ વ્યય સમજ.
અન્વયિ રૂપથી જેને નાશ થયો નથી, અને થશે પણ નહિ તે દૈવ્ય સમજવું. જેમ કડું ભાંગી કંદરે બનાવવામાં આવ્ય, કંદોરે ભાંગી વીટી બનાવવામાં આવી, પરન્તુ સુવર્ણ દ્રવ્ય તે દરેકમાં અન્વયિરૂપે વર્તમાન છે. અથવા જેમ જિનપાલ બાલ્યાવસ્થાને ત્યાગ કરી યુવાવસ્થાને આધીન થયે; તેને ત્યાગ કરી વૃધ્ધ થયે તે પણ ચિતન્ય રૂપથી તે

Page #23

૧૪
જિનપાલના નાશ થયે પણ નથી અને થવાના પણ નહિ, કિન્તુ તે રૂપથી શાશ્વત છે તેનું નામજ પ્રાવ્ય સમજવુ'.
--
દ્રવ્યનુ ખનું લક્ષણ.
ગુણુ પર્યાયવાળુ હોય તે પણ દ્રવ્ય કહેવાય. આ ઠેકાણે સહભાવીને ગુણુ કહેવામાં આવેછે, અને અનુક્રમે થવાવાળાને પર્યાય સમજવા. દ્રવ્યના મૂળ એ ભેદ છે, જીવ દ્રવ્ય અને અજીવ દ્રવ્ય. તેમાં પણ અજીવ દ્રવ્યના પાંચ ભેદ છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્દગલાસ્તિકાય અને કાલ.
જ્ઞાન–દ્દન વિગેરે સાથે રહેવાવાળા જીવના સહભાવી ગુણા સમજવા. દેવપણું, મનુષ્યપણુ, તિ 'ચપણું, નરકપણું', પુરૂષપણું, સ્ત્રીપણું, નપુસકપણું, બાલ્યાવસ્થા, સુખ-દુઃખ, અગુરુલઘુ વિગેરે ક્રમભાવી જીવના પર્યાય સમજવા.
ચલન, સહાયપણુ, અરૂપીપણું, અસ`ખ્યાતપ્રદેશપણુ વિગેરે સહભાવી ધર્માસ્તિકાયના ગુણા સમજવા, અને અગુરૂલઘુ વિગેરેને ક્રમભાવી પર્યાય સમજવા. સ્થિતિ, સહાયપણુ વિગેરે અધર્માસ્તિકાયના સહભાવી ગુણા અને અગુરલઘુ વિગેરે પર્યાયે સમજવા.
રૂપીપણું, અચેતનપણું, સક્રિયત્વ, પૂરણ ગલન સ્વભાવ વિગેરે પુદ્દગલના સહભાવી ગુણા છે. અને સૂક્ષ્મ પણું, સ્થૂલ પણુ",

Page #24

ભેદ, અન્ધકાર, છાયા વિગેરે અનુક્રમે થવાવાળાને પર્યાય કહેવામાં આવે છે. વર્તના, પરિણામ, અચેતનપણું, અરૂપીપણું વિગેરે કાલના સહભાવી ગુણો સમજવા, અને અતીત, અનાગત, વર્તમાનપણું વિગેરે કમભાવી પર્યાયે સમજવા. પ્રાસગિક આટલું વિવેચન કર્યા બાદ દરેકનું લક્ષણ દ્વારા સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવે છે.
આત્મ નિરૂપણ. બાહ્ય, આભ્યન્તર બને નિમિત્તની સદ્દભાવ દશામાં સામગ્રીને અનુકુળ આત્માને ચૈતન્ય નામના પરિણામવિશેષને જે આવિર્ભાવ થાય તેનું નામ ઉપગ કહેવાય અને તેજ જીવનું લક્ષણ સમજવું. જેમ ઘડાની ઉત્પત્તિમાં દંડ, ચકે, દોરી, કુંભાર વિગેરે બાહ્ય નિમિ-તે છે, અને સ્નેહગુણવાળી માટી વિગેરે આભ્યન્તર નિમિત્ત છે. જ્યારે આ બંને નિમિ-તે હોય ત્યારે ઘડો ઉત્પન્ન થાય છે. તેમજ મતિજ્ઞાન વિગેરે ઉપયોગમાં પણ પ્રકાશવાળું સ્થાન, પદાર્થોની સાથે ઇન્દ્રિયોને સયાગ થવે, યે દેશમાં વસ્તુનું રહેવાપણું વિગેરે બાહ્ય નિમિ-તે સમજવાં. જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ અથવા ક્ષય વિગેરે આભ્યન્તર નિમિ-તે સમજવાં જે જ્ઞાન સંપાદન કરવું તે જ્ઞાનને અનુકુળ બંને નિમિતે મળવાથી તે જ્ઞાનને ઉપગ થાય છે.
દર્શનની સામગ્રી મળવાથી વસ્તુનું સામાન્ય રૂપે ભાન કરાવનાર દર્શન ઉપયોગ ઉત્પન્ન થાય છે, અને જ્ઞાનની સામગ્રી મળવાથી વસ્તુને વિશેષ રૂપે ભાન કરાવનાર જ્ઞાન ઉપ

Page #25

ગ ઉત્પન્ન થાય છે. આત્મા પિતે જ્ઞાનાદિ ધર્મથી સર્વથા ભિન્ન પણ અને અભિન્ન પણ નથી, કિન્તુ ભિન્નભિન્નરૂપ જાત્યતર છે. જ્ઞાનાદિ ગુણોથી સર્વથા ભિન્ન આત્માને માનવામાં આવે તો હું જાણું છું, હું દેખું છું, હું જ્ઞાતા છું, હું દટા છું, હું સુખી છું, હું દુઃખી છું એ જે અભેદ પ્રતિભાસ થાય છે તે કેવી રીતે થાય તેને વિચાર આપ પતેજ કરશે, માટે સર્વથા અભિન્ન માની શકાય નહિ. તેમજ જ્ઞાનાદિ ધર્મો આત્માથી સર્વથા ભિન્ન છે એવી રીતે પણ માની શકાય તેમ નથી, કારણ કે આ ધમી છે, આ ધર્મો છે એ જે ભેદ પ્રતિભાસ થાય છે તે બીલકુલ ન થે જોઈએ. અતએ સર્વથા ભિન્ન તથા અભિન્ન ન માનતાં ભિન્નભિન્ન રૂપ જાત્યન્તર માનવા તેજ સર્વોત્તમ છે. વળી, આત્મા કેવળ નિત્ય પણ નથી તથા અનિત્ય પણ નથી, કિન્તુ નિત્યાનિત્ય સ્વરૂપ છે. જે આત્માને સર્વથા નિત્ય માનવામાં આવે તે હિંસા વિગેરે તેમાં ઘટી શકે નહિ, અને જ્યારે હિંસાની ઉપપત્તિ થઈ શકતી નથી ત્યારે અહિંસાની પાલનાતે હેયજ કયાંથી? કૂટસ્થ નિત્ય આત્મા નિષ્ક્રિય હોવાથી મરવાને પણ નથી અને મારવાવાળે પણ જ્યારે નથી ત્યારે આપજ બતાવીએ કે તેવા આત્મામાં હિંસા કેવી રીતે ઘટી શકે, અને જ્યાં હિંસાજ ઘટી શકતી નથી ત્યાં તેના અભાવરૂપ અહિંસા ઘટેજ ક્યાંથી એ વાત પણ સહજ સમજી શકાય તેમ છે.
કિચ, અહિંસાની ઉપપત્તિ જે દર્શનમાં બની શકે નહિ તેમાં અહિંસા રૂપી કલ્પવૃક્ષના રક્ષણ માટે કરવામાં આવેલ સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહરૂપ ચારે બાજુની વાડની

Page #26

૧૭
પણ શી જરૂર છે તેને વિચાર સ્વયમેવ કરશે; અને અહિંસા, સત્ય વિગેરે જ્યાં ઘટી શકતા નથી ત્યાં યોગના અંગભૂત ચમ-નિયમની આચરણ પણ મેહની ચેષ્ટા સિવાય બીજું શું કહી શકાય? નિત્ય આત્માની સાથે શરીરનો સંબન્ધ પણ પરિણામાન્તર થયા સિવાય કેવી રીતે થઈ શકે, અને જ્યારે આત્માની સાથે શરીરને સંબન્ધ થઇ શક્તો નથી ત્યારે સંપૂર્ણ સંસાર કાલ્પનિક છે, વાસ્તવિક નથી, એમ માનવામાં શી અડચણ છે તે જણાવશે.
ધર્મથી ઊર્ધ્વ ગતિ મળે છે, અધર્મથી અર્ધગતિ મળે છે અને જ્ઞાનથી મેક્ષ મળે છે આવા વાક્ય ઉપર વિશ્વાસ પણ સંસાર કાલ્પનિક ઠરતો હોવાથી કેવી રીતે આવી શકે? માટે, આત્મા સર્વથા નિત્ય છે એમ બીલકુલ માનવું નહિ.
આ દોષથી મુકત થવા માટે જે આત્માને સર્વથા અનિત્ય માનવામાં આવે તે ચારથી ભયભીત થયેલ પુરૂષ જેમ ચેરની પહલીને આશ્રય લે તેના જેવું ગણાય, કારણ કે તેમાં પણ દોષને અવકાશ બરાબર રહે છે. | સર્વથા ક્ષણિક આત્માની અન્દર પણ હિંસા વિગેરે ઘટી શકે તેમ નથી કારણ કે તેના વિનાશ કાલમાં ચિરસ્થાયી વિનાશ કરવાવાળો જયારે બીજે કઈ છેજ નહિ ત્યારે હિંસા કોને લાગુ પડી શકે, અને તે સિવાય અહિંસા પણ કેવી રીતે ઘટી શકે ? આ મારવાવાળે છે, આ મરવાવાળો છે, આ વધ્ય છે, આ ઘાતક છે, આ ઉપકારી છે. આ ઉપકારક છે, આ દેવાદાર છે, આ લેણદાર છે, અમુકને મેં જે હતું,

Page #27

અમુકને યાદ કરું છું, આ હિંસ્ય છે, આ હિંસક છે એવા જે જગપ્રસિદ્ધ વ્યવહાર થાય છે તેની પણ ઉપપત્તિ કેવી રીતે થવાની, તથા ક્ષણવારમાં નાશ થવાવાળા આત્માની અને ન્દર અહિંસાની પાલના પણ કેણ કરી શકે, અને તે સિવાય મેક્ષ પણ કેવી રીતે મળે, ધર્મથી ઊર્ધ્વ ગતિ પણ કોને, અધર્મથી અર્ધગતિ પણ કેને, અને તત્ત્વજ્ઞાનથી વાસનાના નિરોધરૂપ મેક્ષ પણ કોને મળવાને એને એકાંત બેસી ખૂબ વિચાર કરશે; માટે સર્વથા અનિત્ય પણ આત્મા માની શકાય તેમ નથી, કિન્તુ નિત્યાનિત્ય સ્વરૂપ તથા શરીરથી ભિન્નભિન્ન રૂપ માનવામાંજ હિંસા વિગેરે સર્વની ઉપપત્તિ થવાની.
બાલ્યાવસ્થારૂપ પૂર્વ પર્યાયના ત્યાગપૂર્વક યુવાવસ્થારૂપ જે ઉત્તર પર્યાયન ઉત્પાદ થયે તેનું નામ જ અનિત્યતા સમજવી, અને ચૈતન્યપણું તે બંને અવસ્થામાં રહેવાથી તેની અપેક્ષાએ આત્મા નિત્ય છે એમ કહેવામાં પણ લગાર માત્ર અડચણ નથી.
જેને કોઈ પણ રૂપથી નાશ પણ ન થાય તેમ ઉત્પાદ પણ ન થાય કિન્તુ સ્થિર એકજ સ્વભાવવાળો રહે એવું જે નિત્યનું લક્ષણ બાંધવામાં આવે તે જરૂર અડચણ આવી શકે. પરંતુ નવા નવા પર્યાયોને પ્રાપ્ત કરે તે પણ પિતાના અન્વયિ દ્રવ્યથી જેને નાશ ન થાય એવું નિત્યનું લક્ષણ બાંધવામાં તે કઈ પણ જાતની અનુપત્તિ છેજ નહિ.
આ આત્મા શરીરથી સર્વથા ભિન્ન પણ નથી તેમ અભિન્ન પણ નથી, કિન્તુ ભિન્નભિન્ન રૂપ છે. જે સર્વથા ભિન્ન માન

Page #28

વામાં આવે તે ગદ ભને લાકડી મારવાથી જેમ ઊંટને લાગતી નથી તથા વેદના પણ ઊંટને થતી નથી કિન્તુ ગધેડાને જ થાય છે તેમજ શરીરની ઉપર તલવાર વિગેરેના ઘા મારવાથી પણ આત્માને વેદનાને અનુભવ ન થ જોઈએ, કારણ કે તે બંને સર્વથા ભિન્ન છે, પરન્તુ એમ તો છેજ નહિ; જરૂર વેદનાને અનુભવ તે થાય છે, માટે સર્વથા ભિન્ન પણ શરીર ન માનવું જોઈએ. સર્વથા આત્માથી શરીર અભિન્ન છે એમ જે માનવામાં આવે તે શરીરને વિનાશ થવાથી આત્માને પણ તેની સાથે નાશ થ જોઈએ, કારણ કે આપ લેક આત્માને શરીરથી સર્વથા અભિન્ન માને છે; અને જ્યારે આત્માને નાશ થયે ત્યારે તે શરીરદ્વારા કરેલ શુભાશુભ ફળને અનુભવ પણ કેને થવાને તેને પણ સાથે વિચાર કરશે.
આવા દેથી મુક્ત થવા માટે જ આત્માથી શરીર સર્વથા ભિન્ન નથી તેમ અભિન્ન પણ નથી કિન્તુ ભિન્નભિન્ન સ્વરૂપ છે એમ જરૂર માનવું જોઈએ. તેવાજ આત્માની અંદર દ્વેષબુદ્ધિએ દુઃખ દેવાથી તથા શરીરને વિનાશ કરવાથી અને “હું એને મારૂં” એવા સંકિલષ્ટ અધ્યવસાયથી હિંસા ઘટી શકે છે, કારણ કે જ્યારે પર્યાયથી આત્માને નાશ થતો માલુમ પડે છે ત્યારે તેમાં પીડા વિગેરે જરૂર ઉત્પન્ન કરાવી શકાય તેમ છે. અને જ્યાં પીડા થતી હોય ત્યાં દુઃખ અવશ્ય થવું જોઈએ. જ્યારે બીજાને દુઃખ દેવાને પ્રયત્ન કરવામાં આવે ત્યારે હિંસા કેમ ન થાય એનો વિચાર આપજ કરશે અને જ્યારે હિંસાની ઉપપત્તિ થઈ ત્યારે તેની વિરોધી અહિંસા પણ જરૂર ઘટી શકે. અને તેના ભાવમાં સત્યાદિની પાલના પણુ યુક્તિયુક્તજ છે, અને જ્યાં અહિંસા સત્ય વિગેરેની

Page #29

૨૦
પાલના હોય ત્યાં મુક્તિ પણ અવશ્ય મળી શકે.
પ્ર. વધ્ય પુરૂષે તેવાજ પ્રકારનું કર્મ બાંધેલ હોવાથી જયારે તે પોતાના કર્મથી મરતો હોય ત્યારે મારવાવાળાને હિંસા કેવી રીતે લાગુ પડી શકે, માટે નિત્યાનિત્ય પક્ષમાં પણ હિંસાની ઉપપત્તિ થઈ શકવાની નહિ.
ઉ. કઈ પણ કાર્ય કેવળ ઉપાદાન કારણ માત્રથી થઈ શકતું નથી, પરંતુ તેમાં નિમિત્ત કારણની પણ અપેક્ષા જરૂર રહે છે. જેમ ઘટનું ઉપાદાન કારણ માટી વિદ્યમાન છે તે પણ
જ્યાં સુધી દંડ વિગેરે નિમિત્ત કારણો અને કુંભાર રૂપ કર્તા કારણ ન હોય ત્યાં સુધી ઘડે કદાપિ બનવાને નહિ તેમ પ્રકૃતમાં પણ તેના હાથથીજ તે ઠેકાણે મરવા રૂપ હિંસ્ય કર્મ સ્વરૂપ ઉપાદાન કારણ વિદ્યમાન છે તે પણ શસ્ત્ર વિગેરે નિમિત્ત તથા કર્તા કારણ વિગેરે સામગ્રીની પણ અપેક્ષા જરૂર રહે છે. જ્યારે તે સામગ્રી પણ અપેક્ષિત છે ત્યારે આપ જ કહો કે મારવાવાળાને હિંસા કેમ ન લાગે અને જ્યારે હિંસા લાગુ પડી શકે છે ત્યારે તેનાથી દૂર થવા રૂપ અહિંસા પણ જરૂર ઘટી શકવાની.
હિંસાથી બચવાના ત્રણ ઉપાય છે. એક તે સાચે ઉપદેશ, બીજે ચારિત્ર મેહનીય કર્મને ક્ષયે પશમ, ઉપશમ તથા ક્ષય, અને ત્રીજો શુભ અધ્યવસાય. આ ત્રણ ઉપાયેનું સેવન કરવાથી હિંસાથી બચી શકાય છે. અએવ સ્વર્ગ અને મોક્ષનું મુખ્ય કેઈ પણ સાધન હોય તે તે કેવળ અહિંસાજ છે, અને તે કલ્પવૃક્ષના રક્ષણ માટે વાડ તુલ્ય

Page #30

૨૧
સત્ય વિગેરેની પાલન પણ ન્યાય-યુક્ત છે એમ દરેક બુધિમાનું કબૂલ કરી શકે તેમ છે.
વ્યા
છે કાર પત્ર બહાર
કિચ, જેમ દીવાને પ્રકાશ જેવડું સ્થાન મળે તેટલા સ્થાનમાં વ્યાપ્ત થઈને રહે છે તેમજ આત્મા પણ સૂક્ષ્મ નામકર્મના ઉદયથી સૂક્ષ્મ શરીરમાં વ્યાપીને રહે છે, અને બાદર નામકર્મના ઉદયથી સ્થલ શરીરમાં વ્યાપ્ત થાય છે. જેમ તલમાં તેલ છે, દહીંમાં માખણ છે તેમજ શરીર માત્રમાંજ વ્યાપીને રહેવાવાળે આત્મા છે. ધર્મથી ઊર્ધ્વ ગતિ અને અધર્મથી અધોગતિ તથા જ્ઞાનથી મેક્ષ આ વાકય પણ શરીરાવચ્છિન્ન આત્માને માનવાથી જ ચરિતાર્થ થઈ શકે છે, પરન્તુ વ્યાપક માનવાથી તે કઈ પણ રીતે એની ઉપપત્તિ થઈ શકવાની નહિ, કારણ કે જ્યારે આત્મા વ્યાપક છે ત્યારે તે તે સર્વ ઠેકાણે છે તે આપજ બતાવીએ કે અધોગતિથી ઊર્ધ્વગતિમાં પણ કોણ જવાન અને મોક્ષ પણ કેને?
જ્યારે કેઈપણ સ્થાન ખાલી છેજ નહિ ત્યારે ગમન પણ કેવી રીતે થવાનું અને ગમન સિવાય નીચે ઊંચે જવાપણું પણ કોને–એને વિચાર એકાન્તમાં બેસીને કરશે તે જરૂર વાસ્તવિક અર્થને ખ્યાલ આવવાને.
મનુષ્ય, તિર્યંચ, દેવ અને નારકી વિગેરે પર્યાનું અનુસરણ કરવાવાળે પણ તેજ આત્મા છે, અર્થાત્ ભવાન્તરગામી પણ આત્મા છે તે વિષે કંઈક વિશેષ વિવેચન કરવામાં આવે છે.

Page #31

૨૨
આત્માની સિદ્ધિ. બાલક ઉત્પન્ન થતી વખતે માતાનું સ્તનપાન કરવાની પ્રવૃત્તિ પોતાની મેળેજ કરવા લાગે છે. જેમ બીજા દિવસમાં પોતાની મેળે કરે છે તેમજ ઉત્પત્તિ કાલમાં પણ શિક્ષણ વિના જ્યારે તેવી પ્રવૃત્તિ આપણું દૃષ્ટિગોચર થાય છે ત્યારે તેને પૂર્વ ભવને તેવા પ્રકારને અભ્યાસ છે એમ જરૂર આપણે માનવું જોઈએ. જે એને પૂર્વભવને અભ્યાસ ન હોય તે ઉત્પન્ન થયા બાદ તરતજ પોતાની મેળે તેવા પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કેવી રીતે કરી શકે? કદાચ સમજે કે અકસ્માત્ તેવા પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કરી તે પણ તે દૂધને પેટમાં જ લઈ જવું, બહાર થુંકીને કાઢવું નહિ એવું જ્ઞાન કયાંથી આવ્યું? માટે પૂર્વભવને અભ્યાસ માન્યા સિવાય આ સર્વ ઉપપત્તિઓ થઈ શકવાની નહિ એમ જરૂર સમજવું પૂર્વ જન્મની અન્દર પણ તેવા પ્રકારની પ્રવૃત્તિ તેના અગાડીના ભવના અભ્યાસથી સમજવી. એવી રીતે પરંપરા માનતાં સંસાર પણ અનાદિ સિદધ થાય છે; અને જયારે સંસાર અનાદિ છે ત્યારે ભવાન્તર પણ જરૂર છે એમ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવું. જ્ઞાનાદિ ગુણે આત્માનાજ સમજવા, શરીરના નહિ; કારણકે ઘડાની માફક શરીર જડ અને મૂત્ત છે, ચક્ષુથી પ્રત્યક્ષ પણ છે, અને આત્મા તે ચિતન્ય શક્તિવાળ તથા અમૂર્ત છે, ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષથી પણ રહિત છે. જે પદાર્થ રૂપી હોય તેનું જ ઇન્દ્રિયદ્વારા પ્રત્યક્ષપણું થાય, માટે આત્માનાજ જ્ઞાનાદિ ગુણ સમજવા એ વાત ચોકક્સ થઈ સમજવી.
કિચ, શુભાશુભ કર્મનો કર્તા અને તેના ફળને ભેંકતા પણ આત્મા જ છે, કેમકે કર્મ સિવાય એક રાજા, એક રંક,

Page #32

એક રેગી, એક નીરોગી, એક પ્રજ્ઞાવાન બીજે બુધિરહિત, એક કાન્તિવાળે, બીજે ખરાબ રૂપવાળે, એક ધનાઢય, બીજે દરિદ્ર, એક સિભાગ્યશાળી, બીજે દુર્ભાગી એવી વિચિત્રતા કેવી રીતે બની શકે?—માટે કર્મને સંબંધ પણ આત્માની સાથે માનવે જોઈએ.
આત્માની સાથે કર્મના સંબંધને વિચાર.
પ્ર. કર્મની સાથે જીવને સંબંધ અનાદિકાલથી માનેછે, અથવા સાદિ કહેતાં અમુક સમયથી શરૂ થયે એમ માને છે–આ બે પ્રકને તે વિષયમાં કરવામાં આવે છે.
જે સાદિ સંબંધ માનશે તે તેમાં પણ ત્રણ પ્રશ્નનને અવકાશ જરૂર રહેવાને, અને તે એ કે પ્રથમ જીવ અને પાછળથી કર્મ થવાથી સંબંધ થયે એમ આપનું માનવું છે અથવા તે પ્રથમ કર્મ થયાં અને પાછળથી જીવની સાથે સંબંધ થયે, અથવા ડાબા જમણું ગાયનાં શીંગડાંની માફક બંને સાથે ઉત્પન્ન થયાં અને સાથે સંબંધ થયો એમ માને છે–આવા પ્રકારની શંકા તે જરૂર ઉત્પન્ન થવાની.
તેમાં પણ જે પ્રથમ પક્ષ માનશો તે જ્યાં સુધી કર્મ ઉત્પન્ન થયાં નહિ ત્યાં સુધી જીવ કર્મ વિનાને હોવાથી સિધ્ધ સમાન જ છે, અને જ્યારે કર્મ ઉત્પન્ન થયાં ત્યાર પછી નિષ્કર્મ જીવની સાથે સંબંધ થયે–આવું જે કદાચ પ્રથમ પક્ષના સ્વીકારથી માનવામાં આવે તે જેમ સંસારના જીવોની સાથે સંબંધ થયે તેમજ મેક્ષના જીવોની સાથે સંબંધ કેમ

Page #33

૨૪
ન થાય, કારણ કે નિષ્કમ પણુ' તો કમ ઉત્પન્ન થયાની પહેલાં બંને જીવામાં ખરાખર છે, ત્યારે એવી કઇ રાજ આજ્ઞા નથી કે નિષ્કમ હાવા છતાં પણ એકની સાથે કર્મના સબન્ધ થાય અને બીજાની સાથે ન થાય; અને જયારે મેક્ષના જીવાની સાથે સબન્ધ થયા ત્યારે તા મેાક્ષના જીવા સ`સારી રૂપે થયા અને સંસારના જીવા જયાં સુધી કમ પેદા થયાં નથી ત્યાં સુધીની અવસ્થામાં સિધ્ધ સ્વરૂપ છે એમ પણ કેવી રીતે ન કહી શકાય એના વિચાર આપજ કરશેા. અથવાતા બંનેમાં કર્મના સબન્ધ થવાથી ખ'ને સ'સારી છે, મેાક્ષના જીવ કાઈ છેજ નહિ, અથવાતા અને મોક્ષના છે, સંસારી જીવ કાઇ પણ નથી એમ કહેવામાં પણ અતિશાકિત નથી, માટે પ્રથમ પક્ષ આદરણીય નથી.
આ દ્વેષથી ખચવાની ખાતર જો બીજો પક્ષ માનવામાં આવે તા તે પણ દોષ ગ્રસ્ત હાવાથી આદરવા લાયક છેજ નહિ, કારણ કે ‘“જ્યિક્ષે રતિ મ’અર્થાત્ મિથ્યાત્વાદિ હેતુદ્વારા જે કરવામાં આવે તેનું નામ કર્મ કહેવાય. આ કથનથી એ ભાવ નીકળ્યા જે જ્યાં સુધી ક્રિયા કરવાવાળી વ્યકિત નથી ત્યાં સુધી એનું કર્મ નામજ કેવી રીતે આપી શકાય ? જેમ પિતા વિના પુત્રની ઉત્પત્તિ થઇ શકતી નથી તેમજ જીવ વિના કની ઉત્પત્તિ કયાંથી થાય તેના વિચાર આપજ પણ કરશેા. માટે બીજો પક્ષ પણ આપથી માની શકાય તેમ નથી. હવે રહ્યા ત્રીજો પક્ષ. તે પણ ઉપાદેય રૂપે થઇ શકે તેમ નથી, કારણકે સાથે ઉત્પન્ન થવા વાળા પદાર્થામાં કર્તા ક પણ‘ કાઇ પણ ઠેકાણે જોવામાં આવતું નથી. જેમ સાથે ઉત્પન્ન થયેલ ગાયનાં એ શીગડાંની અન્દર અમુક શીંગડુ

Page #34

૨૫
કર્તા છે અને અમુક કર્મ છે એ વ્યવહાર થઈ શકતું નથી તેમજ જીવ અને કર્મને જે સાથે ઉત્પન્ન થયેલ માનવામાં આવે તે તેમાં પણ જીવ કર્તા છે અને કર્મ તેથી ઉત્પન્ન થચેલાં છે એવો વ્યવહાર કેવી રીતે થઈ શકે એ વાત સહજ સમજી શકાય તેમ છે. માટે ત્રીજો પક્ષ પણ આપથી માની શકાય તેમ નથી. આથી એ સિદ્ધ થયું કે સાદિ પક્ષ યુકિતવિકળ હોવાથી આપનાથી માની શકાય તેમ છેજ નહિ, અને અનાદિ પક્ષ માનવામાં પણ જેમ જીવ અને આકાશનો અનાદિ કાળને સંબન્ધ હેવાથી તેને નાશ થઈ શકતો નથી અર્થાત અનાદિ અનન્ત છે તેમજ જીવની સાથે જે કર્મને સંબધ અનાદિ માનવામાં આવે તે તેને નાશ બીલકુલ થવાને નહિ અને જ્યારે કર્મને સંબન્ધ બરાબર છે ત્યારે મુકિત કેવી રીતે મળી શકે, અને જ્યારે મુકિત મળી શકે તેમ છેજ નહિ ત્યારે તેને માટે, નિયમ વિગેરે એમના અંગોની અથવા તે સમ્યગદર્શન, સમ્યગ્રજ્ઞાન અને સમ્યકચારિત્રની પાલના પણ શા માટે કરવી જોઈએ? માટે બંનેમાંથી એક પણ પક્ષ બુદ્ધિમાનથી આદરી શકાય તેમ છેજ નહિ. - ઉ. સાદિ પક્ષમાં ત્રણ પ્રશ્ન કરી જે જે દેશનું આરેપણ કરવામાં આવ્યું તે તમામ દોષે ક્ષેમકુશળપૂર્વક તે પક્ષ માનવાવાળાના ઘરમાં જ રાખવા ઠીક છે, કારણ કે જ્યારે અમે સાદિપક્ષ માનતા નથી ત્યારે તે દેશે અને કેવી રીતે લાગુ પડી શકે તેનો વિચાર કરવાનું કામ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કરવાવાળાને સોંપવામાં આવે છે.

Page #35

૨૬
બીજા અનાદિ પક્ષ વિષયમાં જે દેનું આરોપણ કરવામાં આવ્યું તે દેને જ્યાં સુધી ઉધાર કરવામાં આવે નહિ ત્યાં સુધી તેને સ્વીકાર થઈ શકે નહિ એ વાત એક બાળક પણ સમજી શકે તેમ છે; અતએ તેને ઉધાર કરે એ મુખ્ય કર્તવ્ય રૂપ હોવાથી પ્રથમ તે ઉપર લક્ષ આપી તે પક્ષને સ્થિર કરવામાં આવે છે.
બીજ અને અંકુરની માફક પરસ્પરકાર્ય કારણરૂપ હોવાથી શરીર અને કર્મને સંબંધ અનાદિ કાળને છે એમ સજનેને સ્વીકારવું જ પડશે. જેમ બીજ અગાડી થવાવાળા અંકુરનું કારણ છે અને થઈ ગયેલા અંકુરનું કાર્ય છે, અંકુર પણ એથી થવાવાળા બીજનું કારણ છે અને થઈ ગયેલ બીજનું કાર્ય છે તેમ શરીર પણ તેથી અગાડી થવાવાળા કર્મનું કારણ છે અને પૂર્વના કર્મથી બનેલું હોવાથી તેનું કાર્ય છે અને કર્મ પણ તેથી અગાડી થવાવાળા શરીરનું કારણ છે, અને જે દ્વારા તે કર્મ પેદા થયેલાં છે તે શરીરનું કાર્ય છે. માટે જેમ બીજથી અંકુર ઉત્પન્ન થાય છે અને અંકુરથી બીજ ઉત્પન્ન થાય છે એ વ્યવહાર અનાદિકાળને છે તેમજ શરીરથી કર્મ અને કર્મથી શરીર એ વ્યવહાર પણ અનાદિ કાળથી ચાલ્યા આવે છે એમ જરૂર સમજવું. અને જ્યારે શરીર કર્મને સંબંધ અનાદિકાળને છે ત્યારે તેને કર્તા પણ અવશ્ય હોવું જોઈએ, અને જે એ સંબંધ કર્તા છે તેનું નામજ જીવ સમજવું.
ઘડાની ઉત્પત્તિમાં કર્તા, કર્મ અને કરણ આ ત્રણ કારકની જરૂર પડે છે. કુંભાર કર્તા છે, ઘટ કાર્ય પતેજ કર્મ

Page #36

२७
ઘટ
છે અને દંડ કરણ છે. બીજા ખધાં નિમિત્ત કારણા છે. જેમ કુંભાર દંડ વિગેરે કરણની સહાયતાદ્વારા કા માં સફળતા મેળવે છે, તેમજ જીવપણુ શરીર બનાવવામાં કરૂપ કરણની સહાયતા રાખે છે, કારણ કે તે સિવાય શરીર મળી શકેજ નહિ. જો ક સિવાય પણ શરીર બનતુ હોય તા મેાક્ષના જીવાને પણ મળવુ' જોઇએ; માટે ખાસ ધ્યાન રાખવુ' જોઇએ કે કર્મ સિવાય શરીર અનેજ નહિ. અને જ્યારે કમ પેદા કરવુ... હાય ત્યારે શરીરની સહાયતાની જરૂર પડે છે. જો શરીર વિના પણ કર્મ પેદા થાય છે એમ માનવામાં આવે તે અશરીરી સિધ્ધના જીવાને પણ કર્યાં પેદા થવુ જોઇએ; માટે ક પણ શરીરિવના પેદ્દા થતું નથી એ વાત પણ ભૂલવી ન જોઇએ. પ્રસ્તુતમાં જેમ ઘડાને મનાવવાવાળા કુંભાર છે, તેમ આ ઠેકાણે શરીરને બનાવવાવાળા જીવ છે.
પ્ર૦ અતીન્દ્રિય કર્મોંની અંદર કરણપણું કેવી રીતે માની શકાય?
૬૦ કાર્ય દ્વારા કર્મોમાં પણુ કરણપણું માનવામાં લગાર માત્ર અડચણુ જેવું નથી. કાઇ પણ કાર્યકર્તા અને કરણ સિવાય અની શકેજ નહિ. જેમ લાકડુ કાપવામાં સુથાર કર્તા છે, વાંસલેા કરણ છે, તેમજ શરીર કા ના કર્તા જ્યારે જીવ છે ત્યારે કરણ પણ હાવું જોઇએ, અને જે કરણ છે તેનુ નામજ આ ઠેકાણે કર્મ સમજવુ. અથવા દાન દેવું વિગેરે જે જે ક્રિયાઓ છે તે તમામ ફળવાળી છે—જીવે કરેલી હાવાથી—કૃષિ વિગેરે ક્રિયાની માફક—અને જે તે ક્રિયાનું ફળ છે તેનુ' નામજ કર્મ સમજવું. આ તમામ કથનથી એ સમજવાનું છે કે શરીર

Page #37

દ્વારા જીવ અને કર્મને સંબંધ અનાદિ કાળને છે એમાં તે લગાર માત્ર શંકા જેવું છેજ નહિ. પરંતુ જે પ્રથમ શંકા કરવામાં આવી હતી કે જેને સંબંધ અનાદિ હોય તેને નાશ થાયજ નહિ, એને ઉધાર પણ જ્યાં સુધી થાય નહિ
ત્યાં સુધી પન્ન કરવાવાળાને તે જરૂર બેલવાને અવસર રહેવાને તેથી એ વાત ઉપર હવે ખાસ ધ્યાન આપવામાં આવે છે.
જેને સંબંધ અનાદિકાળને હેય તેને નાશ થાય નહિ એ નિયમ છેજ નહિ. એવી ઘણું ચીજો દૃષ્ટિગોચર થાય છે કે અનાદિ સંબંધ હોવાવાળી છતાં પણ નષ્ટ થવાથી સંબંધ છુટી જાય છે. જેમ બીજ અને અંકુરને સંબંધ અનાદિ કાળને છે તે પણ બીજના નષ્ટ થવાથી અંકુર ઉત્પન્ન થતા નથી. અથવા કુકડી અને ઈડાને સંબંધ અનાદિ કાળને છે તે પણ ઈડાના નષ્ટ થવાથી કુકડી ઉત્પન્ન થતી નથી અને કુકડીના નષ્ટ થવાથી ઈડું ઉત્પન્ન થતું નથી. જયારે આવી ઘણું ચીજોમાં અનાદિકાળને સંબંધ દષ્ટિગોચર છે તે પણ તેને નાશ થતજ નથી એમ કહેવામાં કઈપણ બુધ્ધિશાળી સાહસ કરી શકે તેમ નથી; તેમજ જીવ અને કર્મને સંબંધ અનાદિકાળને છે માટે તેને નાશ થતેજ નથી એમ પણ કહેવાનું સાહસ કેણ બુદ્ધિશાળી કરી શકે તેને વિચાર આપજ કરશે.
અનાદિ સંબંધના પણ નાશને ઉપાય.
જેમ સુવર્ણ અને માટીને સંબંધ ખાણમાં અનાદિ કાળને છે તે પણ તેને બહાર કાઢી અગ્નિમાં તપાવવાથી

Page #38

- ૨૯ સોનું અલગ થાય છે અને માટી અલગ થાય છે તેમજ નવીન કર્મને આવવાને આશ્રવરૂપ દરવાજો બંધ કરવાથી અર્થાત્ સંવરપાલના કરવાથી નવીન કમ આવતું અટકી જાય છે અને જે અવશિષ્ટ પુરાણાં કર્મ જીવની પાસે રહ્યાં છે તેને માટે બાહ્ય અને આભ્યન્તર તપસ્યા કરવાથી ધ્યાનરૂપી અગ્નિ જ્યારે તે કર્મરૂપી લાકડામાં પડે છે ત્યારે સંપૂર્ણ તેને બાળી ભસ્મ કરી બહાર ઉડાવી દે છે અને તે વખતે જે શુધ્ધ નિર્મળ આત્મા બને છે તેનું નામ જ મોક્ષ સમજવું ' અથવા જેમ તળાવમાં દરવાજા ઉઘાડા રાખવાથી તે પાણીથી ભરાઈ જાય છે અને તે દરવાજા જયારે બંધ કરવામાં આવે છે ત્યારે નવું પાણી આવતું અટકી જાય છે અને જે જૂનું પાણી બાકી રહ્યું છે તે પણ લેકેના વાપરવાથી તથા સૂર્યના તાપથી સુકાવાથી તળાવ ખાલી થઈ જાય છે તેમજ જીવરૂપી તળાવમાં હિંસા કરવી, અસત્ય બોલવું, ચેરી કરવી, સ્ત્રી ગમન વિગેરે વિષયોનું સેવન કરવું અને તૃષ્ણની વૃદ્ધિ કરવી–આ પાંચ હેટા દરવાજાને ઉઘાડા મૂકવાથી તેની અન્દર કર્મ રૂપી પાણી નિરન્તર આવ્યાજ કરે છે. અને જ્યારે અહિંસા વિગેરેની પાલના કરી.સંવરનું સેવન કરવામાં આવે છે ત્યારે પાંચ આશ્રવ રૂપી પાંચ દરવાજા બન્ધ થવાથી તે દ્વારા નવીન કર્મ રૂપી પાણું આવતું અટકી જાય છે, અને જૂનાં કર્મ રૂપી પાણી જે બાકી રહ્યું છે તેને ધ્યાનરૂપી સૂર્યને તાપ લાગવાથી અર્થાત્ નિર્જ રાતત્ત્વનું સેવન કરવાથી તે પણ તન સૂકાઈ જાય છે, તે વખતે આત્મા શુધ્ધ નિર્મળ પિતાના સ્વરૂપમાં જ જે મગ્ન બને છે તેનું નામ મેક્ષ સમજવું.

Page #39

૩૦
માટે આપજ કહીએ-કર્મના અનાદિ સંબન્ધના પણ નાશ થયા કે નહિ. એ વાત ખૂબ ધ્યાનમાં રાખવી કે અનાદિ સબન્ધના પણ નાશ માનવામાં અનેકાન્ત વાઢીને લગાર માત્ર અડચણ છેજ નહિ.
અમે તા અનાદિસ‘બન્યના પણ કેટલાક જીવાનીઅપેક્ષાએ નાશ પણ માનીએ છીએ અને કેટલાક જીવાની અપેક્ષાએ નાશ થતા નથી એમ પણ માનીએ છીએ, જે જીવા કર્મને નાશ કરવાની સામગ્રી મેળવી શકે છે તેની અપેક્ષાએ તે સંબંધને અનાદિસાન્ત માનવામાં આવે છે, અને જે જીવા કનાશક સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક ચારિત્ર રૂપ સામગ્રીને મેળવી શકતા નથી તેની અપેક્ષાએ અનાદિ અનન્ત પણ જીવની સાથે કમના સબધ છે એમ માનવામાં અમને તે લગાર માત્ર અડચણ જેવુ છેજ નહિ. તેમ કાઇ અપેક્ષાએ જીવની સાથે કમના સબધ સાદિસાન્ત માનવામાં પણ અમને અડચણુ છેજ નહિ, કારણ કે જે વખતે દાનાદિ ક્રિયાઓ કરવામાં આવે છે અને તે દ્વારા જે કર્મના બંધ થાય છે તે અપેક્ષાએ સાદિ સમજવા અને જ્યારે તે કર્મના ઉદયમાં આવવાથી ભાગળ્યા ખાદ આત્મપ્રદેશથી નીકળી જાય છે તેને લઇને સાન્ત સમજવા, અને એક આવે ને ખીજું જાય એવા પ્રવાહ કાણુ શરીરને લઇને અનાદિકાળથી ચાલ્યા આવતા હાવાથી તેને લઇને અનાદિ સબંધ માનવામાં પણ હરકત નથી. પ્ર૦ દરેક જીવને કનાશક સામગ્રી મળતી નથી તેનું શું કારણ ?

Page #40

૩૧
ઉ. જેમ પાષાણુમાં મૂર્તિ બનવાની એગ્યતા છે, માટીમાં ઘડ બનવાની યેગ્યતા છે, પરંતુ દરેક પાષાણની મૂત્તિ બને તેમ દરેકે દરેક માટીના ઘડાએ બને એવું કંઈ છેજ નહિ. જે પાષાણને સલાટ વિગેરે મૂર્તિ બનવાની સામગ્રીને સંગ થાય, જે માટીની સાથે કુંભાર વિગેરે ઘડે બનવાની સામગ્રીને સંગ થાય તેજ પાષાણની મૂર્તિ ઉતપન્ન થઈ શકે તથા તેજ માટીનો ઘડે ઉત્પન્ન થઈ શકે, બીજાથી નહિ; તેમજ જે વ્યક્તિને વેગના અંગ વિગેરે મેક્ષ મેળવવાની સામગ્રીને સંગ થાય તેજ વ્યક્તિ મોક્ષ મેળવી શકે, બીજી નહિ. આથી એ પણ સમજવાનું છે કે બધા જીવે જ્યારે મેક્ષમાં જશે ત્યારે સંસાર જીવશૂન્ય થઈ જવાને, એવું કથન પણ પૂર્વોક્ત યુક્તિથી અન દરણીય સમજવા જેવું છે. જે કારણ વિના કાર્ય થાય એમ માનવામાં આવે તે જરૂર તે પ્રશ્નને અવકાશ રહે, પરતુ જ્યારે કારણ સામગ્રીને આધીન કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવામાં આવી ત્યારે તે દેષ કયાંથી આવી શકે?કર્મના ક્ષયથી થતે મેક્ષ પણ જ્યારે કેઈ અપેક્ષાએ કાર્યરૂપ છે ત્યારે તેના અનુકુળ કારણ જેને મળે તેને જ મોક્ષ મળી શકે, બીજાને મળવાને નહિ; ત્યારે બતાવીએ સંસાર જીવશૂન્ય થવાને ખરે? અર્થાત્ બીલકુલ નહિ; અને જ્યાં સંસાર જીવશૂન્ય નથી ઠરતે ત્યાં તેવા પ્રકારની શંકા પણ આકાશપુષ્પ જેવી કેમ ન સમજી શકાય?
અપાંચ, આવી રીતે યુક્તિ પુરસર પ્રતિપાદન કરવા છતાં પણ કેટલાક મહાનુભાવ પૂર્વાપરને વિચાર કર્યા સિવાય કહે છે કે જેમ ધાન્યના કે ઠારે દાણાથી ઠાંસીને ભરેલા હોય

Page #41

- ૩૨ તે પણ સમયે સમયે એક એક દાણે કાઢવાથી સંપૂર્ણ કોઠાર કાલાન્તરે ખાલી થઈ જાય છે, તેમજ સંસાર પણ સમયે સમયે એક એક જીવની મુક્તિ થવાથી કાલાન્તરે ખાલી કેમ ન થાય? આ શંકા પણ સ્થલ દષ્ટિ જીની અપેક્ષાએ સમજવાની છે, કારણ કે ભવિષ્યકાલના અનન્તા કરતાં પણ અનન્તના અનન્ત ભેદ હોવાથી જીવનું અનન્ત મહેોટું જ્યારે માનવામાં આવ્યું છે ત્યારે સંસાર જીવથી ખાલી થઈ જવાની શંકાને અવસર જ કેવી રીતે મળી શકે? આ વાતને વૈશેષિક લકે પણ સારીરીતે ટેકો આપે છે.
- अतएव च विद्वत्सु मुच्यमानेषु संततम् ।
ગ્રાહ્મણો નવા નામનતત્વચિંતા : ભાવાર્થ–સમયે સમયે એક એક વિદ્વાન આત્માની મુક્તિ થાય તે પણ બ્રહ્માંડની અંદર જ અપરિમિત હોવાથી સંસાર જીવશૂન્ય કદાપિ થઈ શકવાનો નહિ. શૂન્યની આ શંકા તે શૂન્યવાદીના ઘરમાં જ રહેવાની.
- જીવ સંબંધી વિવેચન.
જીવના બે ભેદ છે – મેક્ષાવસ્થાના અને સંસારાવસ્થાના. જેઓ સંપૂર્ણ કર્મમળથી રહિત છે તેને મેક્ષાવસ્થાના સમજવા, અને જેની સાથે કર્મને સંબંધ બરાબર છે તે સંસારાવસ્થાના જાણવા અર્થાત્ જે સંસરણ શીળ હોય તે
* આ શ્લોક ન્યાય વાર્તિકનો છે. વૈશેષિક લોકોએ પ્રશસ્તપાદ ભાષ્યની ટીકામાં આત્મનિરૂપણમાં આપે છે.

Page #42

૩૩.
સંસારી જાણવા. તેના પણ બે ભેદ છે–ત્રસ અને સ્થાવર. જે જીવોને ત્રણ નામ કર્મને ઉદય હોય તે ત્રસ કહેવાય અને જેઓને સ્થાવર નામ કર્મનો ઉદય હોય તે સ્થાવર કહેવાય. ત્રસના ચાર ભેદ છે. બે ઇન્દ્રિયવાળા શંખ, કરમીઆ વિગેરે, ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા કીડી, મેકેડા, માકડ વિગેરે; ચાર ઈન્દ્રિયવાળા માખી, મચ્છ૨, ડાંસ, ભ્રમર વિગેરે; અને પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા. પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા બે પ્રકારના છે– મનન શક્તિવાળા અર્થાત મનસહિત અને તેવા મનથી રહિત. જે મનસહિત છે તેને સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય કહેવામાં આવે છે, અને જેઓ મનરહિત છે તેને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય નામથી ઓળખાવવામાં આવે છે. મનવાળા જી ચાર પ્રકારના છેદેવતાઓ, મનુષ્ય, તિર્યો અને નારકી ઇન્દ્રિયોના પાંચ ભેદ છેગિન્દ્રિય, જીન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય. નેગેન્દ્રિય અને શ્રવણેન્દ્રિય. એકેન્દ્રિય જીવોને કેવળ ત્વગિન્દ્રિયજ હોય છે. બે ઇન્દ્રિયવાળાને ત્વની સાથે જ પણ હોય છે. ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળાને પૂર્વોક્ત બે ઉપરાંત ત્રીજી નાસિકા હેયછે. ચાર ઇન્દ્રિયવાળાને પૂર્વોક્ત ત્રણે ઇન્દ્રિયની સાથે ચોથી ચક્ષુ પણ હોય છે. પંચેન્દ્રિય જીને આ ચારની સાથે પાંચમી શ્રવણેન્દ્રિય મેળવતાં પાંચ ઇન્દ્રિય હોય છે.
એકેન્દ્રિયના પાંચ ભેદ છે–પૃથ્વીકાયિક, અપ્રકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક. આ એકેન્દ્રિયને સ્થાવર નામ કર્મનો ઉદય હોવાથી તે સ્થાવર કહેવાય છે.
આ પાંચ એકેન્દ્રિયની અન્દર કેટલાક લેકે જીવ માનતા નથી. તેને સમજાવવાની ખાતર હવે પ્રયાસ કરવામાં

Page #43

૩૪
આવે છે. જો કે પૃથ્વી વિગેરેમાં જીવ છે એવું સ્પષ્ટ ચિહ્ન કઈ મળતું નથી તે પણ જેમ મદિરા પાન કરવાથી મૂચ્છિત થયેલા જીવમાં જાગ્રત અવસ્થા જેવું વ્યક્ત ચૈતન્ય જોવામાં આવતું નથી, પરંતુ અસ્પષ્ટ ચિહ્ન દ્વારા તેમાં ચૈતન્ય શક્તિનું અનુમાન થઈ શકે છે, તેમ પૃથ્વી વિગેરેમાં પણ વ્યકત ચિહ્ન દ્વારા ચેતન્ય જોવામાં નથી આવતું તે પણ અવ્યક્ત ચિહ્નને લઈને તેમાં પણ ચેતન્ય શકિતનું અનુમાન થઈ શકે.
પ્ર. મૂછિત અવસ્થામાં ઉચ્છવાસ વિગેરે અવ્યક્ત ચિહ્ન જોવામાં આવતાં હોવાથી તેમાં તે ચૈતન્ય શકિતનું અનુમાન કરવું સુલભ છે પરંતુ પૃથ્વી વિગેરેમાં કઈ પણ તેવું ચિહ્ન નહિ મળતું હોવાથી અનુમાન પણ કેવી રીતે થઈ શકે ?
પૃથ્વી કાયમાં જીવની સિદ્ધિ. ઉ૦ લવણ, પાષાણ વિગેરે પૃથ્વી પિતાના ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં સચેતન છે, કારણ કે છેદન ભેદન કરવાથી પણ ફરીથી તેજ સ્થાનમાં સમાન જાતિવાળા અંકુરને પેદા કરે છે– મસાના માંસના અંકુરની માફક. પૃથ્વીમાં પણ જયારે જીવને ઓળખવાનાં ચિહ્ન રૂપ અંકુરે પેદા થતા જોવામાં આવે છે ત્યારે એમાં પણ વ્યકત ચૈતન્ય શકિતનું અનુમાન કેમ ન થઈ શકે? આવી રીતે અનુમાન દ્વારા તમામ પૃથ્વીમાં જીવની સિદ્ધિ સમજવી.

Page #44

૩૫
પ્ર૦ લવણુ, પાષાણુ વિજ્રમ વિગેરે પૃથ્વી કઠિન પુદ્ગલરૂપ હોવાથી એમાં ચૈતન્ય છે એમ કેવી રીતે માની શકાય?
૬૦ જેમ શરીરમાં રહેલું હાડકુ કિઠન અને સચેતન છે તેમ જીવાનુગત પૃથ્વીશરીર પણ કઠિન છે તેા પણ એમાં ચૈતન્ય શક્તિ માનવામાં કંઇ પણ ખાય છેજ નહિ.
પાણીમાં જીવની સિદ્ધિ.
હાથીના શરીરનું કારણુ કલલની માફ્ક શસ્ત્રદ્વારા નહિ હણાવા છતાં પણ જે પાણીમાં પાતળાપણું છે તે પાણી સચેતન સમજવું. અથવા જે પાણીનુ દ્રવત્વ શરુદ્વારા નાશ પામેલું ન હોય તે પાણી પણ સચેતન હોય છે– ઈડડામાં રહેલા પાણી જેવા કલલની માફ્ક. કાઇવાર અકાયપણું હાવાથી ખીજા પાણીની માફ્ક હિમ વિગેરેનુ પાણી પણ સચેતન છે.
મચ્છની માફ્ક વાદળાં વિગેરે કારણ સામગ્રીના સદ્ભાવમાં પેાતાની મેળે એકઠુ થઇને પડેલુ હાવાથી આકાશમાં ઉત્પન્ન થયેલ પાણી પણ સચેતન છે.
શીત કાલમાં ઉષ્ણુ સ્પર્શી ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળી વસ્તુથી થયેલા સમજવા-ઉષ્ણુ સ્પપણું હાવાથી-મનુષ્ય શરીરના ઉષ્ણુ સ્પની માક. આ ઠેકાણે ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળી વસ્તુથી અકાય સમજવું. શીતકાલમાં જલમાં જે ખાફ દેખાય છે તે પણ ઉષ્ણુ સ્પવાળી વસ્તુથી ઉત્પન્ન થયેલ છે- ખાફ્

Page #45

પણું હોવાથી—શીત કાલમાં શીતળ જળ સિંચવાથી મનુષ્ય શરીરમાં નીકળતા બાફની માફક. આ ઠેકાણે બાફનું નિમિત્ત ઉષ્ણ સ્પર્શવાળી જે વસ્તુ છે તેને તૈજસ શરીરવાળા અપકાય સિવાય બીજું કઈ પણ સમજવું નહિ, કારણ કે જળની અંદર ઉષ્ણ સ્પર્શ અને બાફનું નિમિત્ત બીજી કોઈ પણ વસ્તુ જ્યારે થઈ શકતી નથી ત્યારે તેને જ તેજસ શરીરવાળું અકાય નિમિત્ત સમજવું.
એવી રીતે ગ્રીષ્મ કાલમાં બાહ્ય તાપથી તૈજસરૂપ અગ્નિના મન્દ થવાથી જળમાં જે શીતસ્પર્શ છે તે પણ મનુષ્ય શરીરના શીતળ સ્પર્શની માફક અપકાય જીવના નિમિત્તથી સમજવાને છે.
તેજસકાયમાં જીવની સિદ્ધિ.
ખાતના શરીર પરિણામની માફક શરીરમાં રહેલે હેવાથી અંગારા વિગેરેને પ્રકાશરૂપ પરિણામ પણ આત્માના સંગથી ઉત્પન્ન થયેલે સમજ, તાવની ગરમીની માફક શરીરમાં રહેલ હેવાથી. અંગારા વિગેરેની ગરમી પણ આત્માના સંયોગથીજ થયેલી હોવી જોઈએ.
મનુષ્યના શરીરની માફક પિતાને ગ્ય આહારના ગ્રહણદ્વારા વૃદ્ધિ વિગેરે વિકારો માલુમ પડતા હોવાથી તેને પણ સચેતન સમજવું.

Page #46

૩૭
વાયુમાં જીવની સિદ્ધિ.
ગાય, ઘોડા વિગેરેની માફક બીજાને પ્રેરિત તિચ્છિ અનિયમિત દિશામાં ગતિ હોવાથી વાયુ પણ સચેતન છે અને જે અનિયમિત તિષ્ઠિ દિશામાં ગમન કરવાવાળા હોય તેનું નામજ વાયુકાયિક જીવ સમજવા.
વનસ્પતિમાં જીવની સિદ્ધિ.
સ્ત્રી, પુરૂષ વિગેરેમાં જામ, જરા, મરણ વિગેરેનું થવું તથા નિયમિત રીતે અવયની વૃદ્ધિ થવી, અને આહાર, રેગ, ચિકિત્સા વિગેરે જેવામાં આવવાથી જેવી રીતે તે સચેતન કહેવાય છે તેમજ વનસ્પતિમાં પણ જન્મ, જરા, જીવન, મરણ વિગેરેનું થવું તથા નિયમિત રીતે વૃદ્ધિને પામવું એવી રીતે આહાર, રેગ, ચિકિત્સા વિગેરેનો સદ્ધ ભાવ ક્યારે જોવામાં આવે છે ત્યારે એમાં જીવ માનવાની અડચણ શાની હોવી જોઈએ? તથા ચંપક, બકુલ, અશોક વિગેરે અનેક વનસ્પતિઓનાં શરીર પણ મનુષ્યના શરીરના જેવાં ધર્મવાળાં છે; આ કારણથી વનસ્પતિમાં પણ જીવ માનવામાં લગાર માત્ર અડચણ નથી. જેમ પુરૂષનું શરીર બાળ, કુમાર, યુવા, વૃદ્ધાવસ્થા વિગેરે પરિણામવાળું છેવાથી સચેતન છે તેમજ વનસ્પતિનું શરીર પણ અંકુર, કિસલય, શાખા, પ્રશાખા વિગેરે દ્વારા પ્રતિનિયત વૃદ્ધિને પામતું માલુમ પડે છે માટે તે પણ સચેતન હોવું જોઈએ.

Page #47

૩૮
જેમ જીવતા મનુષ્યનું શરીર, માલીક જ્ઞાનવાળે હેવાથી તે પણ જ્ઞાનવાળું દષ્ટિગોચર થાય છે તેમજ શમી, પ્રપુત્રાટ, આમલકી વિગેરે વનસ્પતિ વિશેષમાં પણ નિદ્રા, પ્રધ વિગેરે માલૂમ પડતા હોવાથી વનસ્પતિનું શરીર પણ જ્ઞાનવાળું હોવું જોઈએ. તથા તે જીવો નીચે ખાડે કરી રાખેલ ધનની રાશિને પોતાના અંકુરેથી જ્યારે વીંટે છે ત્યારે તેમાં મૂચ્છ છે એમ કેમ ન માની શકાય?
- વડ, પીપળ, લીમડા વિગેરે વૃક્ષમાં વર્ષા ઋતુના મેઘના શબ્દો તથા શીતળ વાયુના સ્પર્શથી અંકુરા ઉત્પન્ન થાય છે, કામિનીના નૂપુર સહિત સુકુમાર પગની લાત મારવાથી અશોક વૃક્ષમાં પલ્લવ, ફૂલ, વિગેરે ઉત્પન્ન થાય છે, યુવતી સ્ત્રીના આલિંગનથી પનસને વૃક્ષમાં પણ પલવ, ફૂલ વિગેરેનો ઉદ્દભવ જોવામાં આવે છે, સુગન્ધી મદિરાના કેગળા કરવાથી બકુલના વૃક્ષમાં પણ ફૂલ વિગેરે ઉત્પન્ન થાય છે, સુગન્ધવાળા નિર્મળ જલના સિંચવાથી ચંપાના વૃક્ષમાં પુષ્પ વિગેરે ઉત્પન્ન થાય છે, પંચમ સ્વરના ઉદ્ગારથી શિરીષના વૃક્ષમાં પણ ફૂલ વિગેરે ઉગતાં જોવામાં આવે છે. જેમ મનુષ્યને પંચેન્દ્રિયનું જ્ઞાન હોવાથી સચેતન માનવામાં આવે છે તેમજ ઉપર કહ્યા પ્રમાણે વનસ્પતિમાં પણ દરેક ઇન્દ્રિયવિષયક જ્ઞાન હોવાથી તે પણ સચેતન છે એમ કેમ ન કહી શકાય? જેમ મનુષ્યનું શરીર સ્તનપાન, શાક, દાળ, ભાત, દહીં, દૂધ, ઘી, જેટલી વિગેરે આહાર કરતું હોવાથી આહાર કરવાવાળું છે તેમજ પૃથ્વી, જલ, વાયુ વિગેરેને આહાર કરતું હોવાથી વનસ્પતિનું

Page #48

૩૯
શરીર પણ આહાર કરવાવાળું છે. જેમ મનુષ્ય નિયમિત આયુષ્યવાળો છે તેમ જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્ત નું, ઉત્કૃષ્ટ દશ હજાર વર્ષનું, વચલું મધ્યમ આયુષ્ય કહેવાય—એ પ્રમાણે આયુષ્યવાળા વનસ્પતિના જીવે પણ છે. જેમ મનુષ્યના શરીરમાં ઈષ્ટ અનિષ્ટ આહાર મળવાથી વૃદ્ધિ હાનિ થતી જોવામાં આવે છે તેમજ વનસ્પતિના શરીરમાં પણ તેવા પ્રકારનો આહાર મળવાથી વૃદ્ધિ હાનિ પણ અનુભવની બહાર નથી. જેમ મનુષ્યના શરીરમાં રોગના સંબંધથી ઉદરની વૃદ્ધિ, સજા, દુબળાપણું, આંગળીઓ, નાસિકા વિગેરેનું નીચા ઊંચાપણું, લાંબા ટુકાપણું વિગેરે જોવામાં આવે છે તેમજ વનસ્પતિના શરીરમાં પણ તેવા પ્રકારના રિગના સદ્ભાવથી ફૂલ, ફળ, પત્ર, છાલ વિગેરેનું બીજા પ્રકારથી થવું અથવા તે તમામનુ: ખરી પડવું વિગેરે રોગનાં ચિહ્નો માલુમ પડતાં હોવાથી તે પણ સચેતન છે એમ કહેવામાં શે બાધ છે? જેમ મનુષ્યના શરીરમાં ઔષધના પ્રયોગથી ચાંદા, છાલાં વિગેરેને આરામ થ દ્રષ્ટિ ગેચર છે તેમજ વનસ્પતિનું શરીર પણ તેવા પ્રકારનું ઔષધના પ્રગથી થાય છે ત્યારે તે પણ સચેતન કેમ ન કહી શકાય? જેમ મનુષ્યના શરીરમાં રસાયનના પ્રયોગથી વિશેષ પ્રકારની કાન્તિ, બળની વૃદ્ધિ વિગેરે જોવામાં આવે છે તેમજ વિશેષ પ્રકારનું ઈષ્ટ એવા આકાશથી પડેલ પાણીને સિંચવાથી સારો રસ, સારી ચિકાસ વિગેરે દેખવામાં આવતાં હોવાથી તે પણ સચેતન છે એમ જરૂર માનવું જોઈએ. જેમ સ્ત્રીને ગર્ભકાલમાં ઉત્પન્ન થતા દેહદના પૂરવાથી પુત્ર વિગેરેની ઉત્પત્તિ થાય છે તેમજ વનસ્પતિના શરીરમાં પણ

Page #49

૪૦
ચુવતી સ્ત્રીનું આલિંગન વિગેરે દોહદના પૂરવાથી ફૂલ, ફળ વિગેરે ઉત્પન્ન થતાં જયારે જોવામાં આવે છે ત્યારે તે પણ સચેતન છે એમ જરૂર સમજવુ'. પૃથ્વી વિગેરેમાં પણ આવી રીતે ચૈતન્યની સિદ્ધિ સમજવી.
જે લેાકે એ ઇન્દ્રિય વિગેરેમાં પણ જીવ માનતા નથી તે લેાકાને યુક્તિ પુરઃસર સમજાવવામાં આવે છે.
દ્વીન્દ્રિય વિગેરેમાં પણ જીવની સિદ્ધિ.
·
ઇન્દ્રિયાના નાશ થયા બાદ પણ આત્મા તે ઇન્દ્રિયદ્વારા ઉપલબ્ધ કરેલ અનું સ્મરણ કરતા હેાવાથી આત્મા ઇન્દ્રિચેાથી જૂદો છે એમ જરૂર માનવુ જોઇએ. જેની હૈયાતીમાં અનુભવ કરેલ પદાર્થનું જેના વિનાશ થયા બાદ પણ સ્મરણ જેને થાય છે તે વ્યકિત તેનાથી જરૂર ભિન્ન હેાવી જોઇએ. જેમ ગાખમાં અનુભવેલ પટ્ટાનુ ગાખના વિનાશ થયા બાદ પણ, ધર્મ પાલને તેજ પત્તા નુ સ્મરણ થતુ હાવાથી ધમ પાલ પણ તે ગેાખશ્રી જૂદો છે એમ સા કોઈ માને છે તેમજ ચક્ષુ વિગેરે ઇન્દ્રિયાના વિનાશ થયા બાદ પણ તેનું સ્મરણ જ્યારે આપણને થાય છે ત્યારે જરૂર ઇન્દ્રિયાથી આત્માને જૂદો માનવા જોઇએ. એમ જો માનવામાં નહિ આવે તે અને ખીજાએ અનુભવેલા પટ્ટાનુ સ્મરણુ ખીજાને પણ થાય છે એમ માનવામાં આવે તે જીન-તે અનુભવેલ પદાનું ધર્મોપાલને પણ સ્મરણ થવુ જોઇએ; અને જ્યારે આત્મા અલગ માનવામાં આવે ત્યારે ઇન્દ્રિયાદ્વારા અનુભવેલ પદ્મા નુ· ઇન્દ્રિયાના નાશ થાય છે તે પણ આત્મા પાતે

Page #50

અવિનાશી હોવાથી તેને સ્મરણ થવામાં લગાર માત્ર અડચણ જેવું છેજ નહિ.
અથવા આત્મા ઇન્દ્રિયેથી ન્યારે છે. તેને વ્યાપાર હોવા છતાં પણ ઉપયોગ શૂન્ય દશામાં પદાર્થનો અનુભવ થતો નથી એ વાત સ્વાનુભવસિદ્ધ છે. જેના વ્યાપારમાં જે પદાર્થનો અનુભવ કરતું નથી તે તેનાથી ભિન્ન હોય છે. જેમ નહિ ઢાંકેલ ગોખની અન્દર પણ ઉપયોગ શૂન્ય થઈ જવાથી વસ્તુને નહિ જેવાવાળે ધર્મપાલ જેમ તે ગોખથી ભિન્ન છે તેમ ઇન્દ્રિયના વ્યાપારકાલમાં ઉપયોગ શૂન્ય થઈ જવાથી પદાર્થને અનુભવ નહિ કરવાવાળો આત્મા પણ ઈન્દ્રિયોથી ન્યારેજ છે. • અથવા સંપૂર્ણ ઇન્દ્રિયોથી આત્મા જૂદે છે. લીંબુને ખાવાવાળાને આંખથી જોયા બાદ જીપની અંદરથી લાળ વિગેરેનું પડવું એવા વિકાર જ્યારે માલુમ પડે છે ત્યારે જરૂર ઇન્દ્રિયોથી જૂદો આત્મા માનવો જોઈએ. અન્નની માફક શરીર જ્યારે ભોગ્ય છે ત્યારે તેનો ભક્તા હોવા જોઈએ, અને જે તેને જોક્તા છે તેનું નામ જ આત્મા સમજ.
સુતાર જેમ વાંસલાદ્વારા લાકડાં કાપવાની ક્રિયા કરતો હોવાથી વાંસલાના પ્રેરક તરીકે ઓળખાય છે તેમજ ઇન્દ્રિયદ્વારા પદાર્થને જાણતા હોવાથી ઇન્દ્રિયેના પ્રેરક તરીકે આત્માને જરૂર જૂદે માનવે જોઈએ. આ ઉપરોક્ત અનુમાનેથી દરેક આત્માની સિદ્ધિ સમજવી. તે જીવાત્માના ઘણા ભેદો છે. તે તમામ ભેદ જીવાભિગમ, પન્નવણા વિગેરે

Page #51

૪૨
સૂત્રો અને જીવવિચાર, નવતત્વ વિગેરે પ્રકરણોથી પણ જાણવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે.
અજીવતત્વ નિરૂપણ.
ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને કાલ એમ પાંચ ભેદ અજીવના સમજવા.
ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયનું નિરૂપણ.
ગતિ સ્થિતિ રૂપથી પરિણત થયેલ જીવ અને પુગલની ગતિ તથા સ્થિતિમાં સહાય દેવાવાળાં દ્રવ્યને અનુક્રમે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે અર્થાત્ જીવ અને પુદ્ગલની ગતિમાં સહાય દેવાવાળાનું ધર્માસ્તિકાય નામ છે, અને તે બંનેની સ્થિતિમાં સહાય દેવાવાળાનું અધર્માસ્તિકાય નામ છે. દષ્ટાન્ત તરીકે, જેમ મચ્છને ગતિમાં સહાયક દ્રવ્ય પાણી છે અને છાયાર્થિને સ્થિતિમાં સહાયક છાયા છે તેમ ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાયમાં પણ સમજવું.
પ્ર. આકાશ સર્વવ્યાપક હોવાથી જેવી રીતે તેને અવકાશ દેવામાં સહાયક તરીકે માનવામાં આવે છે તેમજ ગતિ સ્થિતિમાં પણ સહાયક તરીકે તેને જ માનવાથી સર્વ પ્રકારની ઉપપત્તિ જ્યારે થાય છે ત્યારે શા માટે તે બે પદાર્થોને અલગ માનવા જોઈએ ?

Page #52

૪૩
ઉ॰ ઘરના સમૂહરૂપ નગરના આધાર જેમ કિલ્લા છે અને તે તેથી જૂદો છે તેમજ આકાશ પણ ધર્માસ્તિકાય વિગેરે પદાર્થોના આધારરૂપ હાવાથી આધારરૂપ આકાશને માનવું અને આધેયરૂપ ધર્માસ્તિકાય વિગેરેને ન માનવું તે કઈ યુક્તિયુક્ત કહેવાય નહિ,
પ્ર૦ આકાશની અન્દર આધારપણાને અભાવ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય એ એ પદાર્થાને નહિ માનવાથી કોઈ પણ થવાના છેજ નહિ. આ બે પદાર્થોં નહિ માનીએ તે પણ જીવ અને પુદ્ગલનું આધારપણું આકાશમાં જયારે બરાબર છે ત્યારે ધૂલીપ્રક્ષેપ ન્યાયનું અવલંબન કરવું ન્યાય્ય ગણાય નહિ.
૬૦ આકાશના અવકાશ આપવાના સ્વભાવ,ધર્માસ્તિકાયના ગતિમાં સહાયતા આપવાના સ્વભાવ, અધર્માસ્તિકાયના સ્થિતિમાં સહાયતા આપવાના સ્વભાવ, જ્યારે આ ત્રણે ધર્માં આપસમાં વિરૂદ્ધ છે ત્યારે તેના ધી પણ તે ધર્મના અનુકુળ તરીકે પૃથપણે જરૂર માનવા જોઇએ. કિંચ, ધર્માસ્તિકાય તથા અધાસ્તિકાયને પદાર્થ રૂપે પૃથક્ જો માનવામાં ન આવે અને કેવળ આકાશથીજ કામ ચલાવવામાં આવે તેા જેમ મત્સ્યની ગતિ જલની સહાયતાથી થાય છે તેમ જલરૂપ સહાયક દ્રવ્ય ન માનવાથી પણ કેવળ આકાશમાં પૃથ્વીની ઉપર પણ થવી જોઇએ, કારણકે ગતિ સહાયક તરીકે જ્યારે કાઇ પણ દ્રવ્ય છેજ નહિ ત્યારે આકાશના સર્વત્ર રહેવાથી જલમાં ગતિ થાય અને જલ સિવાય બીજે ઠેકાણે ન થાય

Page #53

તેનું શું કારણ તે સમજાવશે. આથી એ સિદ્ધ થયું કે મસ્યની ગતિમાં આકાશ દ્રવ્ય કારણ નથી પરંતુ બાહ્ય કારણ તરીકે આપેક્ષિત કારણ જલ છે અને સાધારણ કારણ ધર્માસ્તિકાય છે. તેમજ જીવ પુદ્ગલની ગતિ સ્થિતિમાં પણ જ્યારે ઉપાદાન કારણ તેઓને ગતિ સ્થિતિરૂપ પરિણામ છે ત્યારે સાધારણ નિમિત્ત કારણ તરીકે ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાયને પણ માનવા જોઈએ. આકાશને તે કેવળ અવકાશ આપવામાંજ સાધારણ કારણ તરીકે માનવું જોઈએ.
પ્ર. જેમ મસ્ડ વિગેરેની ગતિ સ્થિતિ જલ વિગેરે બાહ્ય કારણને આધીન છે તેમજ જીવ અને પુણલની ગતિ સ્થિતિમાં સહાયક રૂપે બીજું કઈ બાહ્ય કારણ માનવાથી જયારે કાર્ય થઈ શકતું હોય ત્યારે શા માટે આ બે પદાર્થોને અલગ માનવા જોઈએ?
ઉ. પૃથ્વી વિગેરે વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ દરેક પદાર્થના સાધારણ અધિકરણ રૂપે આકાશને માનવામાં આવેછે તેમ મત્સ્ય વિગેરેની ગતિમાં જલ વિગેરે બાહ્ય કારણ વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ સાધારણ કારણ તરીકે તે બે પદાર્થને માનવામાં કંઈ પણ અડચણ નથી.
પ્રટ રેટલે લાવીને તેની ખેંચતાણ કરનારા સરખા બળવાળા બે કૂતરાઓમાંથી એક કૂતરે જેટલે દૂર તે રેટલાને લઈ જાય છે તેટલે દૂર પાછો બીજે ખેંચીને લઈ જાય છે, આથી કરીને એ બેમાંથી કોઈની પણ ગતિની ઉત્કૃષ્ટતા

Page #54

૪૫
તથા અપકૃષ્ટતાને અવકાશ છેજ નહિ તેમજ પ્રસ્તુતમાં ધર્મસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય જગત્ વ્યાપી હોવાથી જે સમયે જીવ અને પુગલ દ્રવ્ય ધમસ્તિકાયની સહાયતાથી ગતિમાં પ્રયત્નશીલ થાય છે તે જ સમયમાં અધમસ્તિકાય પણ વિદ્યમાન હોવાથી તેની સહાયતાથી સ્થિતિ કરવામાં પ્રયત્નશીલ કેમ ન થાય? તથા જે સમયે અધર્માસ્તિકાયની સહાયથી સ્થિતિમાં પ્રયત્નશીલ થાય તે જ સમયમાં ધર્માસ્તિકાય પણ ત્યાં વિદ્યમાન હેવાથી તેની સહાયતાથી ગમનમાં પ્રયત્નશીલ કેમ ન થાય? આથી એ ભાવ નીકળે જે એક બીજાનું પ્રતિબંધક કારણ
જ્યાં વિદ્યમાન હોય ત્યાં બેમાંથી કંઈ પણ કાય ન થવું જોઈએ અર્થાત ગતિ પણ ન થવી જોઈએ તેમજ સ્થિતિ પણ ન થવી જોઈએ.
ઉ૦ ગતિ પરિણામમાં સમર્થ એવા લંગડાને લાકડી સહાય કરવાવાળી છે. પરન્તુ ગતિક્રિયાના કર્તાપ નથી. જે કદાપિ લાકડીને ગતિકિયાના કર્તા તરીકે માનવામાં આવે તે સૂતેલા અથવા મૂચ્છિત મનુષ્યની પાસે પણ લાકડીને રાખવાથી તે મનુષ્ય ચાલતે દેખાવે જોઈએ. એવી રીતે દેખવામાં સમર્થ એવા પુરૂષની આંખને દીવ પદાર્થોના દર્શનમાં સહાયક છે. પરંતુ દર્શન કિયાના કર્તા તરીકે માનવામાં આવે તે આંધળાની પાસે પણ દીવો મૂકવાથી તેને પણ દરેક ચીજનું દર્શન થવું જોઈએ. એમ તે છેજ નહિ, ત્યારે જેમ ગતિ કિયામાં લાકડીને કર્તા ન માનતાં સહાયક તરીકે માને છે, તેમ ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાયને પણ ગતિ તથા સ્થિતિના કર્તા રૂપ ન માનતાં

Page #55

૪૬
સાધારણ સહાયક તરીકે જરૂર માનવા જોઇએ. અને જે એ કૂતરાનું દૃષ્ટાન્ત આપવામાં આવ્યું તે તે જ્યારે અમે ધર્માસ્તિકાયને ગતિના કર્તા તરીકે માનીએ ત્યારેજ લાગુ પડી શકે, કારણ કે બંને કૂતરાએ ગતિના કર્યાં છે, તે આપજ બતાવીએ કે એ દૃષ્ટાંત અત્ર કેવી રીતે લાગુ પડી શકે?
અપર’ચ, ઉત્કૃષ્ટ ગતિ સ્થિતિરૂપ ક્રિયા પરિણામના સામર્થ્ય થી પક્ષીઓને જલાદ્વિરૂપ બાહ્ય કારણ વિના પણ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયની સહાયતાથી ગતિ સ્થિતિ થાય છે; તેમજ સમસ્ત જીવ પુદ્ગલની પણ ગતિસ્થિતિ આ એ તત્ત્વાની સહાયતાથી થાયછે એમ જરૂર માનવુ જોઇએ.
પ્ર૰ ઉપયાગ સ્વભાવવાળા જીવ તા સ્વસ વેદ્ય હાવાથી તેને માનવામાં લગાર પણ અડચણ નથી, પરંતુ જે પાર્થા દેખવામાં કોઇ પણ વખતે આવતા નથી એવા વન્ત્યાપુત્ર જેવા ધર્માસ્તિકાય વિગેરે માનવાની શી જરૂર છે?
ઉ॰ એવા નિયમ નથી કે જે દેખવામાં ન આવે તેને માનવાજ ન જોઇએ; એમ છતાં પણ એવા નિયમ માનશે કે જે દેખવામાં ન આવે તેને માનવાજ નહિ ત્યારે તે આપના પૂર્વજોને આપે કદાપિ ન જોયેલા હૈાવાથી તેને પણ ન માનવા જોઇએ; તેમજ ઈશ્વર, પરમાણુ વિગેરે ઘણા પદાર્થા છે કે જે દૃષ્ટિગોચર કાઇ પણ દિવસે નથી તેા શા માટે તે પદાર્થા માનવા જોઇએ ?
આવતા જ

Page #56

૪૭
અપરંચ, પદાર્થને નહિ દેખાવા રૂપ અનુપલબ્ધિ બે પ્રકારની છે–એક વાંઝણીના પુત્રની માફક અસત્ પદાર્થની, અને બીજી સાચા પદાર્થની. એમાં સાચા પદાર્થ નહિ દેખાવાના અનેક પ્રકારે છે. જેમ ઘણું દૂર દેશમાં ગયેલે ધર્મપાલ અત્ર દેખાતું નથી તેથી એને અભાવ સમજવાનો નથી, પરંતુ દેશથી દૂરપણુંજ નહિ દેખાવામાં કારણ સમજવું. જે ચકિત થયાં ઘણે કાલ થયો હોય અને તે કારણથી તે ન દેખાય તેથી એને અભાવ માની શકાય નહિ–જેમ રામ, રાવણ, તમારા પૂર્વજો વિગેરે. કેટલાક પદાર્થો સ્વભાવથી દેખવામાં આવતા નથી–જેમ ભૂત, પિશાચ વિગેરે. કેટલીક વસ્તુઓ અત્યન્ત નજીક રહેવાથી દેખવામાં આવી શકતી નથી–જેમ આંખની કીકી વિગેરે. કેટલીક વસ્તુઓ સૂક્ષ્મ હોવાથી દેખવામાં આવતી નથી–જેમ પરમાણુ વિગેરે. કેટલીક વસ્તુઓ એક બીજાથી અભિભૂત થવાથી દેખવામાં આવતી નથી–જેમ દિવસમાં સૂર્યના પ્રકાશથી દબાઈ ગયેલ છે પ્રકાશ જેને એવા ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા વિગેરે. કેટલીક ચીજો અતીન્દ્રિય હોવાથી દેખવામાં આવતી નથી–જેમ ઈશ્વર, આત્મા વિગેરે. એવી રીતે અનેક પ્રકારની અનુપલબ્ધિ હવા છતાં પણ જેમ તે વસ્તુઓને અભાવ માનવામાં આવતા નથી તેમ ધર્માસ્તિકાય વિગેરે પણ અતીન્દ્રિય હોવાથી ન દેખાય એથી એને અભાવ માની શકાય નહિ. આ યુતિઓ સિવાય પણ અનુમાન પ્રમાણ એ બે પદાર્થોની સત્તામાં સાધન રૂપ છે. ગતિ અને સ્થિતિ રૂપથી પરિણત થયેલ જીવ અને પુગલની જે ગતિ સ્થિતિ છે તે સ્વયમેવ પોતાના પરિણામો આવિ

Page #57

૪૮
ર્ભાવ થયા બાદ પરિણામિક, નિર્વક અને નિમિત્ત કારણથી ભિન્ન કોઈ પણ ઉદાસીન કારણને આધીન છે, કારણ કે સ્વાભાવિક પર્યાયપણું રહેવા છતાં પણ કદાચિત્ સદ્દભાવ દેખવામાં આવતું હોવાથી મત્સ્યના દષ્ટાન્તમાં ઉદાસીન કારણ જેમ જલ છે તેમજ આ ઠેકાણે પણ આ ત્રણ કારણથી ભિન્ન જે કઈ ઉદાસીન કારણ છે તેનું નામ જ ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય સમજવું. અથવા સ્વયમેવ ગતિ સ્થિતિ રૂપથી પરિણત થયેલ જીવ અને પુદ્ગલની ગતિ સ્થિતિમાં સહાયભૂત ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય છે તે પણ અપેક્ષા કારણ રૂપ સમજવું.
ભાવાર્થ...આ ઠેકાણે અસ્તિ પદને પ્રદેશ અર્થ કરે. જેને વિભાગ થઈ શકે નહિ તે પ્રદેશ કહેવાય અર્થાત્ પ્રકૃષ્ટ દેશ તેજ પ્રદેશ સમજ. કાય પદથી તે પ્રદેશને સમૂહ સમજ. તે બંને પદાર્થોના પ્રત્યેકના અસંખ્ય તા પ્રદેશે પુગલ જેવા સમજવા નહિ. પુદ્દગલના રૂપી પ્રદેશ છે અને આના અરૂપી છે. એટલે લેકાકાશ છે તેટલામાં સર્વ ઠેકાણે આ બંને પદાર્થોના પ્રદેશ છે. પોતાની મેળે ગતિ સ્થિતિરૂપથી પરિણત થયેલાં જીવ પુદ્ગલને ગતિ સ્થિતિમાં સહાય કરવાવાળા અને અપેક્ષા કારણરૂપ ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય છે.
કારણના ત્રણ ભેદ છે-જેમ ઘડાનું માટી પરિણામિક કારણ છે, દંડ વિગેરે નિમિત્ત કારણ છે અને કુંભાર નિર્વસ્તક કારણ છે. તેમાં નિમિત્ત કારણના બે ભેદ છે–એક નિમિત્ત

Page #58

૪૯
કારણ અને બીજું અપેક્ષા કારણ. જેમાં પ્રયાગથી ક્રિયા ઉત્પન્ન થાય અર્થાત્ પુરૂષના વ્યાપારથી ક્રિયા ઉત્પન્ન થાય તે ક્રેડ વિગેરે નિમિત્ત કારણેા સમજવાં; અને જેમાં સ્વભાવથી ક્રિયા ઉત્પન્ન થાય તે અપેક્ષા કારણ જાણવાં. ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય ગતિ સ્થિતિરૂપ ક્રિયામાં નિમિત્ત કારણ છે તેા પણ એને સ્વભાવ ક્રિયાના ભેદને લઇને અપેક્ષા કારણ તરીકે માનવામાં આવે છે અર્થાત્ સાધારણ કારણરૂપ છે.
ધર્માસ્તિકાય વિગેરે દ્રવ્યમાં રહેલ ક્રિયા પિરણામની અપેક્ષા રાખનારાં જીવાદિ દ્રબ્યા ગત્યાદિ ક્રિયા પરિણામને પુષ્ટિ કરે છે. ગતિ ક્રિયામાં સહાયભૂત અરૂપી પ્રદેશના સમૂહુરૂપ દ્રવ્યને ધર્માસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે, અને સ્થિતિમાં સહાયભૂત અરૂપી પ્રદેશના સમૂહપ દ્રવ્યને અધર્માસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે. જ્યાં સુધી આ એ દ્રબ્યા છે ત્યાં સુધી લેાક સમજવા, અને બાકીના અલાક સમજવા. આ બે પદાર્થા માન્યા સિવાય કાઇથી પણ લેાકાલાકા વ્યવહાર થઇ શકવાના નહિ, માટે જરૂર આ એ પદાર્થા માનવા જોઇએ. આજકાલના વૈજ્ઞાનિક લેાકેા પણ ગતિસ્થિતિમાં સહાયભૂત સૂક્ષ્મ પદાર્થ માને છે.
આકાશ નિરૂપણ.
સ'સારમાં જેટલી ચીજો રૂપી છે તે દરેક ચીજ કાઈ પણ આધાર દ્રવ્યમાં રહેલી હાવી જોઇએ. જ્યારે આવે નિયમ છે ત્યારે પૃથ્વી વિગેરે પદાર્થાંનુ પણ આધાર દ્રવ્ય કાઇ માનવુ જોઇએ. આ કથન અયુક્ત ગણાશે નહિ. જેમ

Page #59

૫૦.
ઘટ વિગેરેમાં રહેલ જલ વિગેરેને આધાર ઘટ વિગેરે છે તેમજ પૃથ્વીને જે આધાર છે તેનું નામ જ આકાશતત્ત્વ સમજવું. આ સિવાય અવકાશ દેવારૂપ લક્ષણથી પણ આકાશની સિદ્ધિ થાય છે.
પ્ર. શબ્દ ગુણના આધારરૂપે જ્યારે આકાશની સિદ્ધિ થાય છે ત્યારે શા માટે સરળ માર્ગને છોડીને વાંકા માર્ગને આશ્રય લેવો જોઈએ?
ઉ૦ શબ્દ પોતે આકાશને ગુણ નથી કિન્તુ પુદ્ગલના પરિણામ રૂપ છે અર્થાત્ શબ્દ તે રૂપી હોવાથી દ્રવ્ય સ્વરૂપ છે, ગુણ રૂપ નથી, કારણ કે શબ્દમાં રહેલ મૂત્તિમત્તા તે હૃદય, કંઠ, તાળવું, ઓષ્ઠ, જી, દાંત વિગેરે દ્રવ્યને વિકાર થવાથી સ્પષ્ટ માલૂમ પડી શકે તેમ છે. તે આપ જ બતાવીએ કે જ્યારે શબ્દમાં આકાશનું ગુણપણું નથી ત્યારે તે દ્વારા આકાશની સિદ્ધિ કેવી રીતે થાય? જીવ, પુદ્ગલ, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય–આ તમામ દ્રવ્યો એમાં અવગાહીને રહ્યાં છે. તેમાં પણ આકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા એક એક વિભાગમાં અલગ અલગ જીવને અવગાહ છે. તેના એક પ્રદેશમાં પુગલના એક પરમાણુને, બેમાં પરમાણુનો અને એકમાં પણ બે પરમાણુને અવગાહ છે. એવી રીતે એકજ પ્રદેશમાં સંખ્યાતા પરમાણુના સ્કલ્પને, અસંખ્યાતા પરમાણુના સ્કન્ધનો અને અનન્ત પરમાણુના સ્કન્ધને પણ અવગાહ છે. પુદ્ગલમાં અનન્ત શક્તિ હોવાથી તથા વિચિત્ર પ્રકારના પરિણામ હોવાથી કંઈ પણ બાધા જેવું નથી. એક તોલાભાર પારાની અંદર ઔષધના પ્ર

Page #60

-
૫૧
ગથી સે લાભાર ચાંદી સમાઈ જાય છે અને તાળવાથી વજન બીલકુલ વધારે થતું નથી, કિન્તુ પારાના વજન જેટલા તેલાભારજ વજન થાય છે અને ફરીથી ઔષધના પ્રયેશ દ્વારા બહાર કાઢીને તળવાથી ચાંદી સે તે લાભાર થાય છે અને પારે એક તોલાભાર રહે છે; ઉપર જણાવ્યા મુજબ જેવી રીતે એક તોલાભારમાં સે તે લાભારનો સમાવેશ થઈ શકે છે તેમજ એક પ્રદેશમાં અનન્ત પરમાણુના સ્કન્ધને રહેવામાં પણ અડચણ જેવું કંઈ સંભવી શકતું નથી.
કાલ નિરૂપણ. કાલના વિષયમાં બે મત છે. એક મત એવા પ્રકારનો છે જે કાલને દ્રવ્ય તરીકે ન માનતાં દ્રવ્યના પર્યાય રૂપે માને છે. બીજાઓ તેને સ્વતંત્ર દ્રવ્યરૂપ માને છે. જેના મતમાં કાલ દ્રવ્યરૂપ નથી તેના મતમાં પાંચ અસ્તિકાય રૂપ લેક છે, અને જે લોકો તેને દ્રવ્ય માને છે તેના મતમાં છઠ્ઠા કાલને ગણતાં છ દ્રવ્યું છે. જ્યાં કેવળ આકાશ દ્રવ્ય એકલું જ છે તેનું નામ અલકાકાશ રાખવામાં આવ્યું છે. જે દ્રવ્ય પિતાની મેળે અવગાહ રૂપથી પરિણત થયેલ હોય તેને જ આકાશ અવકાશ આપે છે, પરંતુ અવગાહ રૂપથી જે દ્રવ્ય પરિણત ન થયેલાં હોય તેને બલાત્કારથી કંઈ આકાશ અવકાશ આપી શકતું નથી. ગતિ પરિણત મસ્યની ગતિમાં જલ જેમ નિમિત્ત કારણ છે તેમ આકાશ પણ અવગાહ રૂપથી પરિણત થયેલ દ્રવ્યને અવકાશ આપવામાં નિમિત્ત કારણરૂપ છે.

Page #61

૫૨
પ્ર. અલકાકાશમાં અવગાહ રૂપથી પરિણત થયેલ દ્રવ્ય કેઈ પણ જ્યારે છેજ નહિ ત્યારે જે અવકાશ દેવાવાળું હોય તે આકાશ કહેવાય–આ લક્ષણ ચરિતાર્થ કેવી રીતે થશે ?
ઉ. ગતિ અને સ્થિતિમાં સહાયભૂત ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યો જે ત્યાં હોય તે જરૂર અલકાકાશ પણ અવકાશ દાન દ્વારા ઉપકાર કરી શકે; પરન્તુ તે બંને પદાર્થો તે ઠેકાણે ન હોવાથી અવકાશ દેવાને ગુણ તેમાં વિદ્યમાન છે તે પણ અવકાશ આપી શકતું નથી–જેમ કે સ્ત્રીમાં પુત્ર ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિ છે તે પણ પુરૂષ સંયોગના અભાવમાં પુત્ર ઉત્પન્ન ન થાય તેથી એમાં તેવા પ્રકારની શક્તિને અભાવ થઈ ગયો એમ સમજવાનું છે જ નહિ. અથવા જાવજીવ પર્યન્ત બ્રહ્મચર્ય પાળવાવાળા પુરૂષને પુત્ર ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિ હોવા છતાં પણ સ્ત્રી સંયોગનો અભાવ હેવાથી પુત્ર ઉત્પન્ન ન થાય તેથી શક્તિને અભાવ તેમાં સમજવાને નથી. તેવી જ રીતે અલકાકાશમાં પણ અવકાશ દેવાની શક્તિ છે તે પણ ધર્માસ્તિકાય વિગેરે ગતિમાં સહાયભૂત પદાર્થો અને જીવ, પુગલ વિગેરે અવકાશ લેવાવાળા પદાર્થો ન હોવાથી તેમાં અવકાશ આપવાની શકિત નષ્ટ થઈ ગઈ એમ કદાપિ સમજવું નહિ. પ્રસંગોપાત્ત આટલું કહ્યા બાદ હવે પ્રસ્તુત વિષયને ચર્ચવામાં આવે છે. અઢી દ્વીપમાં વર્તવાવાળે પરમ સૂક્ષ્મ અને જેના બે ભાગ કલ્પી શકાય નહિ એવા સમય વિશેષને કાલ કહેવામાં આવે છે. પિતે સમયરૂપ હોવાથી તેમાં પ્રદેશ પણ નથી અને પ્રદેશના અભાવમાં તેના સમૂહરૂપ કાયવ્યવહાર પણ થઈ શકતો નથી. ષ દર્શન

Page #62

૫૩
સમુચ્ચયની ટીકાના પૃ૦ ૬૫ આત્માનદ સભામાં છપાવી છે તેમાં પણ આ વાતના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યેા છે. તે કાલ સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્રના ઉદય અસ્તની ક્રિયા દ્વારા જાણી શકાય છે; અને જે લેાકેા કાલને દ્રવ્ય તરીકે સ્વીકારે છે તે લાકા કા પણ સમય વિશેષનેજ દ્રવ્યપર્યાંય ઉભય સ્વરૂપ માનેછે. દરેક પર્યાય ઉત્પાદ ધર્મવાળા છે તેા પણ પેાતાના પર્યાયના સમૂહમાં વ્યાપી દ્રવ્યરૂપથી નિત્ય છે એમ દ્રવ્યાર્થિક નય માને છે, કારણ કે અતીત, અનાગત અને વમાન આ ત્રણ અવસ્થામાં પણ આ અતીત કાલ છે, આ અનાગત કાલ છે એવા વ્યવહાર સદા થાય છે, માટે નિત્ય છે; અને તેજ કાલ વર્તના લક્ષણ વિગેરે પોતાના પર્યાયથી અનિત્ય છે. આ કાલ પત્તાની ઉત્તિમાં ઉપાદાન કારણ નથી તેમ નિક કહેતાં કર્તા કારણ રૂપ પણ નથી; કિન્તુ પોતાના કારણુ કલાપથી ઉત્પન્ન થતા પદાર્થાને અમુક કાલમાંજ થવું, ખીજામાં નહિ—આવા પ્રકારની અપેક્ષા રહેવાથી તેને અપેક્ષા કારણ રૂપ માનવામાં આવે છે. કાલ પાતે જગત્માં વર્તનાદ પર્યાયદ્વારા ઉપકાર કરી શકે છે. તેજ વનાદિ પર્યાયદ્વારા કાલ અનુમેય છે.
પ્રથમ સમયના આશ્રય કરવાવાળી સ્થિતિ વિશેષનુ નામ વના સમજવુ', પેાતાના જાતિપણાના ત્યાગ કર્યા સિવાય પ્રાચેાગિક ક્રિયા વિગેરેથી ઉત્પન્ન થયેલ દ્રવ્યના પર્યાય વિશેષને પરિણામ કહેવામાં આવે છે. જેમ વૃક્ષના અંકુર, મૂળ, શાખા, પ્રશાખા વિગેરે અવસ્થા વિશેષ પરિણામ છે. પ્રથમ આ વૃક્ષના અધુરા દેખાતા હતા, પશ્ચાત્ એનુ મૂળ જોવામાં આવ્યુ, હવે શાખા, પ્રશાખા વિગેરે

Page #63

૫૪
જેવામાં આવે છે અને આગળ સારી રીતે ફળશે, આ તમામ તેના પરિણામો સિવાય બીજું શું કહી શકાય ? પુરૂષના બાલ, યુવા, વૃદ્ધાવસ્થા વિગેરે પરિણામે સમજવા. તે પરિણામના બે ભેદ છે એક અનાદિ પરિણામ, બીજે સાદિ પરિણામ. ધર્માસ્તિકાય વિગેરેમાં તથા મેરૂ, વિમાન વિગેરેમાં અનાદિ પરિણમ સમજ, ઈન્દ્રધનુષ, વાદળાં વિગેરેમાં સાદિ પરિણામ સમજ. સરખી જાતની વનસ્પતિમાં પણ એક કાલમાં વિચિત્ર પ્રકારનો જે પરિણામ જોવામાં આવે છે તેમાં પણ તેવાજ પ્રકારનું પોતપોત નું નામ કર્મ જ કારણ છે. તથા જીવની અંદર પ્રયોગ તથા વિશ્વસાદ્વારા પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે તે પરિણામના વ્યાપારનું કારણ ક્રિયા સમજવી અને તે ક્રિયાને પણ અનુગ્રાહક કાલ સમજ, કારણ કે ઘડે નષ્ટ થયો, સૂર્યને જોઉં છું, વૃષ્ટિ થશે–એવા અતીત કાલ વિગેરે વ્યવહારે પણ જેની અપેક્ષાથી થાય છે તેનું નામ પણ કાલ સમજવું. વર્તના પરિણામ વિગેરે કાળને ઓળખવાનાં ચિહ્નો છે.
વિદ્યમાન પદાર્થો પિોતેજ પિતાની મેળે ઉત્પન્ન થાય છે, નષ્ટ થઈ જાય છે અને સ્થિર પણ રહે છે–આવા પ્રકારનું અસ્તિપણું દરેક પદાર્થમાં પોતાની મેળે રહેલ છે તેમાં કાલની અપેક્ષા છેજ નહિ. જીના શ્વાસ અને ઉચ્છવાસ, નિમેષ, ઉમેષ. આયુનું પ્રમાણ વિગેરેનું જે વર્તવું તે કાલની અપેક્ષાથી છે એમ સમજવું નહિ, કારણ કે તુલ્ય જાતિવાળા પદાર્થોનું પણ એક કાલમાં તેવા પ્રકારનું વર્તવું માલુમ પડતું નથી તે પણ કાલની અપેક્ષા કરવાવાળા પદાર્થો છે એમ કેવી રીતે માની શકાય? એમ હોવા છતાં

Page #64

૫૫
પણ માનવામાં આવે તેા તુલ્ય જાતિવાળા તમામ પદાર્થોનું પણ એક કાલમાં વર્તવાપણુ· દૃષ્ટિગોચર થવું જોઇએ. આ પ્રાણ, અપાન વિગેરેની વૃત્તિ પણ એક કાલમાં થતી નથી અને તેને વિરામ પણ એક કાલમાં થતા નથી. આ કારણથી પણ પદાર્થની વૃત્તિમાં કાલની અપેક્ષાની જરૂર રહેતી નથી.
એવી રીતે પિરણામ પણ કાલની અપેક્ષાવાળા નથી, કિન્તુ પેાતાની મેળેજ કારણકલાપ મળવાથી પદાર્થ તેવા રૂપથી પરિણત થાય છે. તેમાં કાલની શી જરૂર રહે છે એના વિચાર સ્વયમેવ કરવા લાયક છે. તેમજ મ્હાટા હાય તે પર કહેવાય, નાના હાય તે અપર કહેવાય—આવા પ્રકારના મ્હોટા નાનાના વ્યવહારને માટે પણ પરત્વ અપરત્વરૂપ કાલના લિગને માનવાની જરૂર રહેતી નથી, કારણ કે તે પરત્વ અપરત્વ પણ સ્થિતિની અપેક્ષા રાખવાવાળાં છે અને સ્થિતિ અસ્તિત્વની અપેક્ષા જરૂર રાખે છે, અને જ્યારે અસ્તિત્વ સ્વતઃ સિદ્ધ છે ત્યારે તે સ્થિતિરૂપ પરત્વને માટે કાલ માનવાની શી જરૂર છે? આથી એ સિદ્ધ થયું કે જે લેાકા કાલને દ્રવ્યરૂપે માનતા નથી તેના વિચાર પ્રમાણે વના, પરિણામ વિગેરે તમામ દ્રવ્યાના પર્યાય રૂપ સમજવા, પરંતુ અપેક્ષા કારરૂપ કાલ દ્રવ્ય છે એમ લગાર માત્ર સમજવાની ભૂલ કરવી નહિ. અને જ્યારે કલ પોતેજ દ્રવ્ય નથી ત્યારે મહા પ્રલય કાલ વિગેરે વધ્યા પુત્ર જેવાની તા વાતજ શી કરવી? ખડમાં ખંડમાં પૂ પર્યાયાનું નષ્ટ થવું, ખીજા પર્યાયથી ઉત્પન્ન થવા રૂપ દ્રવ્યના પર્યાય વિશેષને જો ખંડ પ્રલયરૂપ માનવામાં આવે તેા તે સ‘ભવી શકે

Page #65

૫૬
તેમ છે. કાલના નિરૂપણમાં જે વિચાર ભિન્નતા બતાવવામાં આવી તેમાંથી જે યુક્તિયુક્ત હોય તે આદરવું એમાં વિશેષ વિવાદની જરૂર છેજ નહિ.
પુદ્ગલ દ્રવ્યનું નિરૂપણ. સ્પર્શ, રસ, ગળ્યું અને વર્ણવાળું જે હોય તે પુદ્ગલ કહેવાય. જે પૂરણ ગલન સ્વભાવ રૂપ વ્યુત્પત્તિ અર્થનોજ આશ્રય કરીને લક્ષણ બાંધવામાં આવે તે પરમાણુમાં પૂરણ ગલનપણું નહિ હોવાથી તે પુદગલ રૂપ છે એમ કહી શકાશે નહિ. જેમ “ ઋતિ” કહેતાં ચાલતી હે ય તેજ ગાય કહેવાય એવું જે લક્ષણ કરવામાં આવે તે બેઠેલી ગાય, સુતેલી, ગાય, ખાલી ઊભી રહેલી ગાય—એમાં ચાલવાપણું નહિ હોવાથી તે ગાય છે એમ કહેવાશે નહિ, અને ચાલતા પુરૂષની અંદર લક્ષણ ઘટવાથી ગાયને વ્યવહાર થવાને પ્રસંગ આવશે. માટે વ્યુત્પત્તિ અર્થને આશ્રય ન કરતાં જે શબ્દની પ્રવૃત્તિમાં જે નિમિત્ત હોય તેનું અવલંબન કરવું તેજ સર્વોત્તમ છે. તેમાં પણ પ્રથમ સ્પર્શ શબ્દ મૂકવાથી એ સૂચિત થયું કે જ્યાં સ્પર્શ હોય ત્યાં રસ વિગેરે હેવાજ જોઈએ. અત એવ જ્યારે જલ વિગેરેમાં
સ્પર્શ છે ત્યારે તેમાં પણ ગબ્ધ વિગેરે અવશ્ય હોવા જોઈએપૃથ્વીની માફક દ્રવ્ય મનમાં પણ અસર્વગત દ્રવ્યપણું હોવાથી પાર્થિવ પરમાણુની માફક સ્પર્શ વિગેરે સહભાવી ગુણો અવશ્ય માનવા જોઈએ.
સ્પર્શના આઠ ભેદ છે-મૃદુ, કઠિન, ગુરૂ, લઘુ, શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ, રૂક્ષ. તેમાં પણ સ્નિગ્ધ, રૂક્ષ, શીત, ઉષ્ણ-આ ચાર સ્પર્શી પરમાણમાં છે અને સ્કોમાં આઠ સ્પર્શે છે.

Page #66

પ૭
તી, કડ, તુરો, ખાટ, મીઠે એમ રસના પાંચ ભેદ છે, અને લવણ રસને તે કેટલાક મધુરને અન્તર્ગત માને છે અને કેટલાક રસાન્તરના સંયેગથી માને છે. સુગન્ધિ અને દુર્ગન્ધિ એમ ગન્ધના બે ભેદ છે. કાળે પીળ, ધોળ, લાલ, લીલે–આ પાંચ વર્ણના ભેદ સમજવા. પુદ્ગલના કેવળ સ્પર્ધાદિ ચારજ પ્રકારે છે એમ સમજવું નહિ પરંતુ શબ્દ, બન્ધ, સોફભ્ય, લ્ય, સંસ્થાન, ભેદ, અંધકાર, છાયા, આતપ, ઉદ્યાત-આ પણ પ્રકારે છે. તેમાં પણ આટલી વિશેષતા સમજવી–પરમાણમાં તે સ્પર્ધાદિ ચાર જ ધર્મો છે અને શબ્દ વિગેરે દશ પ્રકારના ધર્મો સ્કન્દમાં છે એમ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવું. શબ્દમાં પુદ્ગલ દ્રવ્યના પરિણામપણાની સિદ્ધિ.
મૂર્ત પણું હેવાથી શબ્દ પિતે પુગલદ્રવ્યના પરિણામરૂપ છે અને તેમાં રહેલી મૂર્તતા પણ હૃદય, કઠ, મસ્તક, છ મૂળ, તાળવું, ઓષ્ઠ વિગેરે દ્રવ્યાન્તરના વિકારથી સ્પષ્ટ જોવામાં આવી શકે તેમ છે. જેમ પીંપળ વિગેરે વસ્તુઓ પણ દ્રવ્યાન્તરના વૈકારિક સંયોગથી વિકૃત માલુમ પડે છે તેમ શબ્દ પણ તેવા પ્રકારના દ્રવ્યના સંગથી પગલના વિકારરૂપ છે એમ ધ્યાનમાં રાખવા લાયક છે.
જ્યારે ઢોલ, નગારા, ત્રાંસાં, ઝાલર, તબલાં વિગેરેને વગાડવાથી નીચેના ભાગમાં કપ માલુમ પડે છે ત્યારે ખાસ સમજવું જે શબ્દ જે મૂર્ત ન હોય તે ઢેલ વિગેરેમાં અવાજ થવાથી નીચે કંપ શાને જોવામાં આવી શકે?

Page #67

૫૮
અભિધાત પણ મૂત્ત દ્રવ્યમાંજ હાઇ શકે છે. શબ્દમાં પણ ઢાલ વિગેરેને જોર શોરથી વગાડવાથી એક ખીજામાં જે અભિઘાત જોવામાં આવે છે તે પણ શબ્દમાં રહેલી મૂર્તતા નહિ તા ખીજુ શુ કહી શકાય? તથા તાપ વિગેરેના જોરદાર શબ્દ સાંભળવાથી કાનમાં લાક બધિર થઈ જાયછે. જો કદાચ શબ્દમાં મૂર્ત્તતા માનવામાં ન આવે તો અરૂપી આકાશ, કાલ વિગેરેમાં જેમ અભિઘાત થવાની તથા કપ થવાની શક્તિ જોવામાં આવતી નથી તેમ શબ્દમાં પણ અનુભવ ગાચર ન થવી જોઇએ. માટે માનવુ જોઇએ જે શબ્દ અમૃત્ત નથી, કિન્તુ મૂત્ત છે. અનુમાન પ્રમાણુ શબ્દમાં પુદ્ગલદ્રવ્યપણુ સિધ્ધ કરી આપે છે.
શબ્દ આકાશના ગુણુ નથી, કારણ કે જેમ પર્વતમાં ફ્કેલ પત્થર અભિઘાત પ્રતિઘાતને કરે છે તેમ શબ્દ પણ અભિધાત પ્રતિઘાતને કરતા હેાવાથી પત્થરની માફક શબ્દને પણ મૂત્ત માનવા જોઇએ.
અથવા તૃણ અને પાંદડાની માફ્ક વાયુથી પ્રેરિત થતા હાવાથી શબ્દ આકાશના ગુણ નથી, અથવા દિવાની મા સ` દિશામાં ગ્રાહ્યપણું હાવાથી આકાશના ગુણુ શબ્દ હાઈ શકે જ નહિ. તથા તારાના સમૂહ જેમ સૂર્યના પ્રકાશથી પરાભવને પામે છે તેમજ મ્હોટા શબ્દથી નાના શબ્દ દબાઇ જતે હાવાથી આકાશના ગુણ શબ્દ હાઈશકે નહિ. માટે શબ્દને પુદ્ગલના પરિણામરૂપ માનવે। તેજ
સર્વોત્તમ છે

Page #68

પ૯
પ્ર. શંખને નાશ થવાથી જેમ તેના કકડામાં રૂપ માલૂમ પડે છે તેમજ શબ્દ જે રૂપી હોય તે તેમાં પણ દેખવામાં કેમ આવતું નથી, માટે શબ્દ રૂપી નથી એમ માનવું જોઈએ.
ઉ૦ નિર્વાણ થઈ ગયેલ દિવાની શિખામાં રૂપ વિદ્યમાન છે તે પણ દેખવામાં આવતું નથી એથી કરીને એને અભાવ જેમ આપ માનતા નથી અથવા પરમાણુમાં રૂપાદિ ગુણોને વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ દેખવામાં નહિ આવતા હોવાથી જેમ તેને અભાવ માનતા નથી તેમ શબ્દમાં પણ સૂક્ષ્મપણું હોવાથી એમાં રૂપ વિગેરે દેખવામાં ન આવે તેથી એને અભાવ માનવે એ બુદ્ધિમત્તા કહી શકાય નહિ. આ તમામ યુક્તિ પ્રમાણથી એ સિદ્ધ થયું કે મૂર્ત હોવાથી પુગલદ્રવ્યપણું શબ્દમાં માનવામાં લગાર માત્ર સંકેચને અવકાશ છેજ નહિ.
શબ્દના બે ભેદ છે–એક અવ્યક્ત શબ્દ અને બીજે વ્યક્ત શબ્દ. તત, વિતત, ઘન, શુષિર વિગેરે અવ્યક્ત શબ્દના ભેદ સમજવા. વીણ વિગેરેના શબ્દને તત શબ્દ કહેવામાં આવે છે. મૃદંગ વિગેરેના શબ્દને વિતત શબ્દ કહેવામાં આવે છે. કાંસી, તાલ વિગેરેના શબ્દને ઘન કહેવામાં આવે છે. વાંસળી વિગેરેના શબ્દને શુષિર કહેવામાં આવેછે. એક બીજાને ઘસારે થવાથી ઉત્પન્ન થયેલ શબ્દને ઘર્ષ કહેવામાં આવે છે. જે શબ્દમાંથી અક્ષરે સાફ માલુમ પડતા હોય તેવા ભાષાત્મક શબ્દને વ્યક્ત શબ્દ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે.

Page #69

૬૦
એક પરમાણુનું બીજાની સાથે મળી જવું તેનુ' નામજ અન્ય સમજવા. એક પરમાણુ એ ત્રણા સ્નેહગુણવાળા હાય અને બીજો ચાર ગણા સ્નેહ્ ગુણવાળા હેાય તેા અન્ય થાય છે, અને એક એ ગણા ઋક્ષ ગુણવાળા અને બીજો ચાર ગણા ઋક્ષવાળા હાય તેા અન્ય થાય. આથી એ સમજવાનુ` છે જે સરખી જાતનાં પુદ્દગલામાં એક બીજાથી બે ગણા અધિક ગુણા હાય તેાજ અન્ય થાય. એક એ ગણા સ્નેહ ગુણવાળા પરમાણુ હાય અને બીજો બે ગણા ઋક્ષ ગુણવાળા પરમાણુ હોય તો પણ આપસમાં એને અન્ય થવામાં લગાર માત્ર અડચણ જેવુ... નથી એમ સત્ર સમજવું.
તે અન્યના ત્રણ ભેદ છે—પ્રાયોગિક અન્ય, વિસસા બન્ધ અને મિશ્ર અન્ય. જે અન્યમાં જીવના પ્રયત્ન નિમિત્ત હાય તે પ્રાયેાગિક અન્ય કહેવાય અને તે અન્ય આદારિક શરીર વિગેરેમાં સમજવે. જે અન્ય સ્વભાવથી થાય તે વેસસિક અન્ય કહેવાય. તે અન્ય વાદળાં, ઇન્દ્રધનુષ વિગેરેમાં છે. જેમાં ઉભય નિમિત્ત હાય તે મિશ્ર અન્ય કહેવાય. તે અન્ય ઘટ, પેટ, સ્ત‘ભ વિગેરેમાં સમજવેા.
સૂક્ષ્મપણાના બે ભેદ છે—અન્તિમ સૂક્ષ્મપણું અને આપેક્ષિક સૂક્ષ્મપણું પ્રથમ સૂક્ષ્મપણુ પરમાણુમાં સમજવુ. કેરીથી લીંબુ, તેથી ખેર, તેથી ચણા, તેથી ઘઉંં. તેથી રાઇ—આ તમામમાં આપેક્ષિક સૂક્ષ્મપણું સમજવુ,
સ્થૂલપણાના બે ભેદ છે-અન્તિમ અને આપેક્ષિક. અચિત્ત મહાસ્કન્ધમાં અંતિમ સ્થૂલપણુ સમજવુ', અને રાઇથી ઘઉં, તેથી ચણા, તેથી બાર, તેથી લીંબુ, તેથી કેરી આ તમામમાં આપેક્ષિક સ્થૂલપણુ` સમજવું.

Page #70

૬૧
પોલિક સ‘સ્થાનના પાંચ ભેદ છે. વૃત્ત, ચતુસ્ર, વ્યસ, આયત, પરિમ’ડલાકાર—આ પાંચ મુખ્ય ભેદો છે. ખીજા અવાન્તર તેા ઘણા ભેદો સમજવા. લાકડા વિગેરેને વ્હેરવાથી જે વ્હેર ભૂકા નીકળે તેને આરિક ભેદ જાણવા. ઘઉં વિગેરેને દળવાથી જે આટા વિગેરે ઉત્પન્ન થાય તે ચૈાણિક ભેદ સમજવા, ઘડા વિગેરેને ફેડવાથી જે કકડા થાય તે ખડડ ભેદ કહેવાય, તથા અખરક વિગેરેની અંદરથી જે પડ નીકળે તે પ્રતર ભેદ થાય. લાઢાના તપાવેલા ગેાળા ઉપર હથાડા મારવાથી અન્દરથી જે અગ્નિના કણીઆ નીકળે તે અનુચટન ભેદ કહેવાય. આ પાંચ પ્રકારના ભેદના ભેદો સમજવા.
સૃષ્ટિના પ્રતિઘાતમાં જે કારણ હોય તે અધકાર કહેવાય. જેમ આંખની આગળ જાડુ' કપડું' આવવાથી પદાર્થો જોઈ શકાતા નથી તેમ અંધકારમાં પદાર્થો જોઇ શકાતા ન હાવાથી કપડાની માફક અધકાર પણ પુદ્ગલના પિરણામ સમજવા. પ્રકાશનુ જે આવરણ હોય તે છાયા કહેવાય. આની અંદર પણ શીત સ્પર્શ હાવાથી આ પુદ્ગલના પિરણામરૂપ સમજવી. છાયાના બે ભેદ છે—એક તવિકાર રૂપા અને બીજી ખાલી પ્રતિષિબ માત્ર રૂપા. સ્વચ્છ દણ વિગેરેમાં જે મુખની છાયા દેખવામાં આવે તે તાકાર પરિણામથી પિરણત થયેલ હાવાથી તદ્ણુ વિકાર રૂપા કહેવાય; અને જેમાં આકૃતિ સાફ દેખવામાં આવે નહિ તે પ્રતિબિંબ માત્ર રૂપા કહેવાય.
જેમાં ઉષ્ણુ પ્રકાશ મલૂમ પડે તે આતપ કહેવાય. તેને ઉદય સૂર્ય વિમાનમાં વવાવાળા ખાદર પૃથ્વીકાય

Page #71

૬૨
જીવાને હાય છે. શરીર, વચન, મન, પ્રાણ, અપાન વિગેરે દ્વારા પણ પુદ્ગલા જગમાં ઉપકાર કરી શકે તેમ છે. ઉદારિક વગણા વિગેરે પુદ્ગલથી બનેલાં પાંચ પ્રકારનાં શરીરોદ્વારા સ`સારી જીવા સારૂં, ખરાખ તમામ પ્રકારનું જગમાં કામ કરી શકે છે. ભાષારૂપથી પરિણત થયેલ ભાષાને ચાગ્ય દ્રવ્ય સતતિને ભાષા કહેવામાં આવે છે. આ પણ પુદ્ગલના પિરણામ રૂપ સમજવી. તે દ્વારા પણુ સારા, નરસા ઉપદેશ વિગેરે આપી જગનું હિતાહિત કરી શકાય છે.
મને રૂપથી પરિણત થયેલ અને મનનને યાગ્ય દ્રવ્ય સંતતિને દ્રવ્યમન કહેવામાં આવે છે. તે પણ સારા નરસા વિચાર કરવામાં ઘણુંજ ઉપયોગી છે. શ્વાસોચ્છવાસ પણ તેથી બનેલા હેાવાથી તે પણ વેને જીવન શક્તિ આળખવામાં ઉપકાર રૂપ છે. તે સિવાય સુખ, દુ:ખ, જીવિત, મરણ વિગેરે પણ પુદ્ગલના પિરણામ રૂપ સમજવા.
સાતા વેદ્નનીય કર્મના ઉદ્દયથી આત્માનું જે પ્રસન્ન થવું તે સુખ કહેવાય. આ સાતા વેદનીયના ઉદય પણ સારા પુદૂગલના પરિણામ સિવાય બીજું કંઇ સમજવાનુ` છેજ નહિ.
અસ.તા વેદનીયના ઉદયથી આત્માને જે કલેશરૂપ પરિણામ થાય તે દુઃખ કહેવાય. આ પણ ખરાબ પુદ્ગલના ઉદય સિવાય ત્રીજી' કઇ છેજ નહિ.

Page #72

આયુષ નામ કર્મના ઉદયથી પ્રાણને સંબંધ જે બરાબર રહે તેનું નામ જીવન કહેવાય. અને તેજ નામ કર્મનો સંબંધ પૂરે થવાથી પ્રાણના સંબંધને જે ઉછેદ જોવામાં આવે તે મરણ કહેવાય. આ બંને કમ પુલના પરિણામ રૂપ હોવાથી પુદ્ગલ સ્વરૂપ જ છે. આ બંને દ્વારા પણ જગત્નું હિતાહિત થઈ શકે છે. આ સંક્ષેપથી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવ્યું. વિસ્તારથી જાણવાની ઈચ્છાવાળાએ તત્ત્વાર્થવૃત્તિ, દ્રવ્યલોકપ્રકાશ વિગેરે ગ્રન્થો જેવાથી વિશેષ જ્ઞાન મેળવી શકાશે. ઈતિશમ,
હ,
#Iss

Page #73


Page #74
_