________________
૫૬
તેમ છે. કાલના નિરૂપણમાં જે વિચાર ભિન્નતા બતાવવામાં આવી તેમાંથી જે યુક્તિયુક્ત હોય તે આદરવું એમાં વિશેષ વિવાદની જરૂર છેજ નહિ.
પુદ્ગલ દ્રવ્યનું નિરૂપણ. સ્પર્શ, રસ, ગળ્યું અને વર્ણવાળું જે હોય તે પુદ્ગલ કહેવાય. જે પૂરણ ગલન સ્વભાવ રૂપ વ્યુત્પત્તિ અર્થનોજ આશ્રય કરીને લક્ષણ બાંધવામાં આવે તે પરમાણુમાં પૂરણ ગલનપણું નહિ હોવાથી તે પુદગલ રૂપ છે એમ કહી શકાશે નહિ. જેમ “ ઋતિ” કહેતાં ચાલતી હે ય તેજ ગાય કહેવાય એવું જે લક્ષણ કરવામાં આવે તે બેઠેલી ગાય, સુતેલી, ગાય, ખાલી ઊભી રહેલી ગાય—એમાં ચાલવાપણું નહિ હોવાથી તે ગાય છે એમ કહેવાશે નહિ, અને ચાલતા પુરૂષની અંદર લક્ષણ ઘટવાથી ગાયને વ્યવહાર થવાને પ્રસંગ આવશે. માટે વ્યુત્પત્તિ અર્થને આશ્રય ન કરતાં જે શબ્દની પ્રવૃત્તિમાં જે નિમિત્ત હોય તેનું અવલંબન કરવું તેજ સર્વોત્તમ છે. તેમાં પણ પ્રથમ સ્પર્શ શબ્દ મૂકવાથી એ સૂચિત થયું કે જ્યાં સ્પર્શ હોય ત્યાં રસ વિગેરે હેવાજ જોઈએ. અત એવ જ્યારે જલ વિગેરેમાં
સ્પર્શ છે ત્યારે તેમાં પણ ગબ્ધ વિગેરે અવશ્ય હોવા જોઈએપૃથ્વીની માફક દ્રવ્ય મનમાં પણ અસર્વગત દ્રવ્યપણું હોવાથી પાર્થિવ પરમાણુની માફક સ્પર્શ વિગેરે સહભાવી ગુણો અવશ્ય માનવા જોઈએ.
સ્પર્શના આઠ ભેદ છે-મૃદુ, કઠિન, ગુરૂ, લઘુ, શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ, રૂક્ષ. તેમાં પણ સ્નિગ્ધ, રૂક્ષ, શીત, ઉષ્ણ-આ ચાર સ્પર્શી પરમાણમાં છે અને સ્કોમાં આઠ સ્પર્શે છે.
