________________
૫૨
પ્ર. અલકાકાશમાં અવગાહ રૂપથી પરિણત થયેલ દ્રવ્ય કેઈ પણ જ્યારે છેજ નહિ ત્યારે જે અવકાશ દેવાવાળું હોય તે આકાશ કહેવાય–આ લક્ષણ ચરિતાર્થ કેવી રીતે થશે ?
ઉ. ગતિ અને સ્થિતિમાં સહાયભૂત ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યો જે ત્યાં હોય તે જરૂર અલકાકાશ પણ અવકાશ દાન દ્વારા ઉપકાર કરી શકે; પરન્તુ તે બંને પદાર્થો તે ઠેકાણે ન હોવાથી અવકાશ દેવાને ગુણ તેમાં વિદ્યમાન છે તે પણ અવકાશ આપી શકતું નથી–જેમ કે સ્ત્રીમાં પુત્ર ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિ છે તે પણ પુરૂષ સંયોગના અભાવમાં પુત્ર ઉત્પન્ન ન થાય તેથી એમાં તેવા પ્રકારની શક્તિને અભાવ થઈ ગયો એમ સમજવાનું છે જ નહિ. અથવા જાવજીવ પર્યન્ત બ્રહ્મચર્ય પાળવાવાળા પુરૂષને પુત્ર ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિ હોવા છતાં પણ સ્ત્રી સંયોગનો અભાવ હેવાથી પુત્ર ઉત્પન્ન ન થાય તેથી શક્તિને અભાવ તેમાં સમજવાને નથી. તેવી જ રીતે અલકાકાશમાં પણ અવકાશ દેવાની શક્તિ છે તે પણ ધર્માસ્તિકાય વિગેરે ગતિમાં સહાયભૂત પદાર્થો અને જીવ, પુગલ વિગેરે અવકાશ લેવાવાળા પદાર્થો ન હોવાથી તેમાં અવકાશ આપવાની શકિત નષ્ટ થઈ ગઈ એમ કદાપિ સમજવું નહિ. પ્રસંગોપાત્ત આટલું કહ્યા બાદ હવે પ્રસ્તુત વિષયને ચર્ચવામાં આવે છે. અઢી દ્વીપમાં વર્તવાવાળે પરમ સૂક્ષ્મ અને જેના બે ભાગ કલ્પી શકાય નહિ એવા સમય વિશેષને કાલ કહેવામાં આવે છે. પિતે સમયરૂપ હોવાથી તેમાં પ્રદેશ પણ નથી અને પ્રદેશના અભાવમાં તેના સમૂહરૂપ કાયવ્યવહાર પણ થઈ શકતો નથી. ષ દર્શન
