________________
૫૦.
ઘટ વિગેરેમાં રહેલ જલ વિગેરેને આધાર ઘટ વિગેરે છે તેમજ પૃથ્વીને જે આધાર છે તેનું નામ જ આકાશતત્ત્વ સમજવું. આ સિવાય અવકાશ દેવારૂપ લક્ષણથી પણ આકાશની સિદ્ધિ થાય છે.
પ્ર. શબ્દ ગુણના આધારરૂપે જ્યારે આકાશની સિદ્ધિ થાય છે ત્યારે શા માટે સરળ માર્ગને છોડીને વાંકા માર્ગને આશ્રય લેવો જોઈએ?
ઉ૦ શબ્દ પોતે આકાશને ગુણ નથી કિન્તુ પુદ્ગલના પરિણામ રૂપ છે અર્થાત્ શબ્દ તે રૂપી હોવાથી દ્રવ્ય સ્વરૂપ છે, ગુણ રૂપ નથી, કારણ કે શબ્દમાં રહેલ મૂત્તિમત્તા તે હૃદય, કંઠ, તાળવું, ઓષ્ઠ, જી, દાંત વિગેરે દ્રવ્યને વિકાર થવાથી સ્પષ્ટ માલૂમ પડી શકે તેમ છે. તે આપ જ બતાવીએ કે જ્યારે શબ્દમાં આકાશનું ગુણપણું નથી ત્યારે તે દ્વારા આકાશની સિદ્ધિ કેવી રીતે થાય? જીવ, પુદ્ગલ, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય–આ તમામ દ્રવ્યો એમાં અવગાહીને રહ્યાં છે. તેમાં પણ આકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા એક એક વિભાગમાં અલગ અલગ જીવને અવગાહ છે. તેના એક પ્રદેશમાં પુગલના એક પરમાણુને, બેમાં પરમાણુનો અને એકમાં પણ બે પરમાણુને અવગાહ છે. એવી રીતે એકજ પ્રદેશમાં સંખ્યાતા પરમાણુના સ્કલ્પને, અસંખ્યાતા પરમાણુના સ્કન્ધનો અને અનન્ત પરમાણુના સ્કન્ધને પણ અવગાહ છે. પુદ્ગલમાં અનન્ત શક્તિ હોવાથી તથા વિચિત્ર પ્રકારના પરિણામ હોવાથી કંઈ પણ બાધા જેવું નથી. એક તોલાભાર પારાની અંદર ઔષધના પ્ર
