________________
૪૮
ર્ભાવ થયા બાદ પરિણામિક, નિર્વક અને નિમિત્ત કારણથી ભિન્ન કોઈ પણ ઉદાસીન કારણને આધીન છે, કારણ કે સ્વાભાવિક પર્યાયપણું રહેવા છતાં પણ કદાચિત્ સદ્દભાવ દેખવામાં આવતું હોવાથી મત્સ્યના દષ્ટાન્તમાં ઉદાસીન કારણ જેમ જલ છે તેમજ આ ઠેકાણે પણ આ ત્રણ કારણથી ભિન્ન જે કઈ ઉદાસીન કારણ છે તેનું નામ જ ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય સમજવું. અથવા સ્વયમેવ ગતિ સ્થિતિ રૂપથી પરિણત થયેલ જીવ અને પુદ્ગલની ગતિ સ્થિતિમાં સહાયભૂત ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય છે તે પણ અપેક્ષા કારણ રૂપ સમજવું.
ભાવાર્થ...આ ઠેકાણે અસ્તિ પદને પ્રદેશ અર્થ કરે. જેને વિભાગ થઈ શકે નહિ તે પ્રદેશ કહેવાય અર્થાત્ પ્રકૃષ્ટ દેશ તેજ પ્રદેશ સમજ. કાય પદથી તે પ્રદેશને સમૂહ સમજ. તે બંને પદાર્થોના પ્રત્યેકના અસંખ્ય તા પ્રદેશે પુગલ જેવા સમજવા નહિ. પુદ્દગલના રૂપી પ્રદેશ છે અને આના અરૂપી છે. એટલે લેકાકાશ છે તેટલામાં સર્વ ઠેકાણે આ બંને પદાર્થોના પ્રદેશ છે. પોતાની મેળે ગતિ સ્થિતિરૂપથી પરિણત થયેલાં જીવ પુદ્ગલને ગતિ સ્થિતિમાં સહાય કરવાવાળા અને અપેક્ષા કારણરૂપ ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય છે.
કારણના ત્રણ ભેદ છે-જેમ ઘડાનું માટી પરિણામિક કારણ છે, દંડ વિગેરે નિમિત્ત કારણ છે અને કુંભાર નિર્વસ્તક કારણ છે. તેમાં નિમિત્ત કારણના બે ભેદ છે–એક નિમિત્ત
