________________
૪૯
કારણ અને બીજું અપેક્ષા કારણ. જેમાં પ્રયાગથી ક્રિયા ઉત્પન્ન થાય અર્થાત્ પુરૂષના વ્યાપારથી ક્રિયા ઉત્પન્ન થાય તે ક્રેડ વિગેરે નિમિત્ત કારણેા સમજવાં; અને જેમાં સ્વભાવથી ક્રિયા ઉત્પન્ન થાય તે અપેક્ષા કારણ જાણવાં. ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય ગતિ સ્થિતિરૂપ ક્રિયામાં નિમિત્ત કારણ છે તેા પણ એને સ્વભાવ ક્રિયાના ભેદને લઇને અપેક્ષા કારણ તરીકે માનવામાં આવે છે અર્થાત્ સાધારણ કારણરૂપ છે.
ધર્માસ્તિકાય વિગેરે દ્રવ્યમાં રહેલ ક્રિયા પિરણામની અપેક્ષા રાખનારાં જીવાદિ દ્રબ્યા ગત્યાદિ ક્રિયા પરિણામને પુષ્ટિ કરે છે. ગતિ ક્રિયામાં સહાયભૂત અરૂપી પ્રદેશના સમૂહુરૂપ દ્રવ્યને ધર્માસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે, અને સ્થિતિમાં સહાયભૂત અરૂપી પ્રદેશના સમૂહપ દ્રવ્યને અધર્માસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે. જ્યાં સુધી આ એ દ્રબ્યા છે ત્યાં સુધી લેાક સમજવા, અને બાકીના અલાક સમજવા. આ બે પદાર્થા માન્યા સિવાય કાઇથી પણ લેાકાલાકા વ્યવહાર થઇ શકવાના નહિ, માટે જરૂર આ એ પદાર્થા માનવા જોઇએ. આજકાલના વૈજ્ઞાનિક લેાકેા પણ ગતિસ્થિતિમાં સહાયભૂત સૂક્ષ્મ પદાર્થ માને છે.
આકાશ નિરૂપણ.
સ'સારમાં જેટલી ચીજો રૂપી છે તે દરેક ચીજ કાઈ પણ આધાર દ્રવ્યમાં રહેલી હાવી જોઇએ. જ્યારે આવે નિયમ છે ત્યારે પૃથ્વી વિગેરે પદાર્થાંનુ પણ આધાર દ્રવ્ય કાઇ માનવુ જોઇએ. આ કથન અયુક્ત ગણાશે નહિ. જેમ
