________________
૫૪
જેવામાં આવે છે અને આગળ સારી રીતે ફળશે, આ તમામ તેના પરિણામો સિવાય બીજું શું કહી શકાય ? પુરૂષના બાલ, યુવા, વૃદ્ધાવસ્થા વિગેરે પરિણામે સમજવા. તે પરિણામના બે ભેદ છે એક અનાદિ પરિણામ, બીજે સાદિ પરિણામ. ધર્માસ્તિકાય વિગેરેમાં તથા મેરૂ, વિમાન વિગેરેમાં અનાદિ પરિણમ સમજ, ઈન્દ્રધનુષ, વાદળાં વિગેરેમાં સાદિ પરિણામ સમજ. સરખી જાતની વનસ્પતિમાં પણ એક કાલમાં વિચિત્ર પ્રકારનો જે પરિણામ જોવામાં આવે છે તેમાં પણ તેવાજ પ્રકારનું પોતપોત નું નામ કર્મ જ કારણ છે. તથા જીવની અંદર પ્રયોગ તથા વિશ્વસાદ્વારા પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે તે પરિણામના વ્યાપારનું કારણ ક્રિયા સમજવી અને તે ક્રિયાને પણ અનુગ્રાહક કાલ સમજ, કારણ કે ઘડે નષ્ટ થયો, સૂર્યને જોઉં છું, વૃષ્ટિ થશે–એવા અતીત કાલ વિગેરે વ્યવહારે પણ જેની અપેક્ષાથી થાય છે તેનું નામ પણ કાલ સમજવું. વર્તના પરિણામ વિગેરે કાળને ઓળખવાનાં ચિહ્નો છે.
વિદ્યમાન પદાર્થો પિોતેજ પિતાની મેળે ઉત્પન્ન થાય છે, નષ્ટ થઈ જાય છે અને સ્થિર પણ રહે છે–આવા પ્રકારનું અસ્તિપણું દરેક પદાર્થમાં પોતાની મેળે રહેલ છે તેમાં કાલની અપેક્ષા છેજ નહિ. જીના શ્વાસ અને ઉચ્છવાસ, નિમેષ, ઉમેષ. આયુનું પ્રમાણ વિગેરેનું જે વર્તવું તે કાલની અપેક્ષાથી છે એમ સમજવું નહિ, કારણ કે તુલ્ય જાતિવાળા પદાર્થોનું પણ એક કાલમાં તેવા પ્રકારનું વર્તવું માલુમ પડતું નથી તે પણ કાલની અપેક્ષા કરવાવાળા પદાર્થો છે એમ કેવી રીતે માની શકાય? એમ હોવા છતાં
