________________
૫૩
સમુચ્ચયની ટીકાના પૃ૦ ૬૫ આત્માનદ સભામાં છપાવી છે તેમાં પણ આ વાતના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યેા છે. તે કાલ સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્રના ઉદય અસ્તની ક્રિયા દ્વારા જાણી શકાય છે; અને જે લેાકેા કાલને દ્રવ્ય તરીકે સ્વીકારે છે તે લાકા કા પણ સમય વિશેષનેજ દ્રવ્યપર્યાંય ઉભય સ્વરૂપ માનેછે. દરેક પર્યાય ઉત્પાદ ધર્મવાળા છે તેા પણ પેાતાના પર્યાયના સમૂહમાં વ્યાપી દ્રવ્યરૂપથી નિત્ય છે એમ દ્રવ્યાર્થિક નય માને છે, કારણ કે અતીત, અનાગત અને વમાન આ ત્રણ અવસ્થામાં પણ આ અતીત કાલ છે, આ અનાગત કાલ છે એવા વ્યવહાર સદા થાય છે, માટે નિત્ય છે; અને તેજ કાલ વર્તના લક્ષણ વિગેરે પોતાના પર્યાયથી અનિત્ય છે. આ કાલ પત્તાની ઉત્તિમાં ઉપાદાન કારણ નથી તેમ નિક કહેતાં કર્તા કારણ રૂપ પણ નથી; કિન્તુ પોતાના કારણુ કલાપથી ઉત્પન્ન થતા પદાર્થાને અમુક કાલમાંજ થવું, ખીજામાં નહિ—આવા પ્રકારની અપેક્ષા રહેવાથી તેને અપેક્ષા કારણ રૂપ માનવામાં આવે છે. કાલ પાતે જગત્માં વર્તનાદ પર્યાયદ્વારા ઉપકાર કરી શકે છે. તેજ વનાદિ પર્યાયદ્વારા કાલ અનુમેય છે.
પ્રથમ સમયના આશ્રય કરવાવાળી સ્થિતિ વિશેષનુ નામ વના સમજવુ', પેાતાના જાતિપણાના ત્યાગ કર્યા સિવાય પ્રાચેાગિક ક્રિયા વિગેરેથી ઉત્પન્ન થયેલ દ્રવ્યના પર્યાય વિશેષને પરિણામ કહેવામાં આવે છે. જેમ વૃક્ષના અંકુર, મૂળ, શાખા, પ્રશાખા વિગેરે અવસ્થા વિશેષ પરિણામ છે. પ્રથમ આ વૃક્ષના અધુરા દેખાતા હતા, પશ્ચાત્ એનુ મૂળ જોવામાં આવ્યુ, હવે શાખા, પ્રશાખા વિગેરે
