________________
૪૭
અપરંચ, પદાર્થને નહિ દેખાવા રૂપ અનુપલબ્ધિ બે પ્રકારની છે–એક વાંઝણીના પુત્રની માફક અસત્ પદાર્થની, અને બીજી સાચા પદાર્થની. એમાં સાચા પદાર્થ નહિ દેખાવાના અનેક પ્રકારે છે. જેમ ઘણું દૂર દેશમાં ગયેલે ધર્મપાલ અત્ર દેખાતું નથી તેથી એને અભાવ સમજવાનો નથી, પરંતુ દેશથી દૂરપણુંજ નહિ દેખાવામાં કારણ સમજવું. જે ચકિત થયાં ઘણે કાલ થયો હોય અને તે કારણથી તે ન દેખાય તેથી એને અભાવ માની શકાય નહિ–જેમ રામ, રાવણ, તમારા પૂર્વજો વિગેરે. કેટલાક પદાર્થો સ્વભાવથી દેખવામાં આવતા નથી–જેમ ભૂત, પિશાચ વિગેરે. કેટલીક વસ્તુઓ અત્યન્ત નજીક રહેવાથી દેખવામાં આવી શકતી નથી–જેમ આંખની કીકી વિગેરે. કેટલીક વસ્તુઓ સૂક્ષ્મ હોવાથી દેખવામાં આવતી નથી–જેમ પરમાણુ વિગેરે. કેટલીક વસ્તુઓ એક બીજાથી અભિભૂત થવાથી દેખવામાં આવતી નથી–જેમ દિવસમાં સૂર્યના પ્રકાશથી દબાઈ ગયેલ છે પ્રકાશ જેને એવા ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા વિગેરે. કેટલીક ચીજો અતીન્દ્રિય હોવાથી દેખવામાં આવતી નથી–જેમ ઈશ્વર, આત્મા વિગેરે. એવી રીતે અનેક પ્રકારની અનુપલબ્ધિ હવા છતાં પણ જેમ તે વસ્તુઓને અભાવ માનવામાં આવતા નથી તેમ ધર્માસ્તિકાય વિગેરે પણ અતીન્દ્રિય હોવાથી ન દેખાય એથી એને અભાવ માની શકાય નહિ. આ યુતિઓ સિવાય પણ અનુમાન પ્રમાણ એ બે પદાર્થોની સત્તામાં સાધન રૂપ છે. ગતિ અને સ્થિતિ રૂપથી પરિણત થયેલ જીવ અને પુગલની જે ગતિ સ્થિતિ છે તે સ્વયમેવ પોતાના પરિણામો આવિ
