________________
ભેદ, અન્ધકાર, છાયા વિગેરે અનુક્રમે થવાવાળાને પર્યાય કહેવામાં આવે છે. વર્તના, પરિણામ, અચેતનપણું, અરૂપીપણું વિગેરે કાલના સહભાવી ગુણો સમજવા, અને અતીત, અનાગત, વર્તમાનપણું વિગેરે કમભાવી પર્યાયે સમજવા. પ્રાસગિક આટલું વિવેચન કર્યા બાદ દરેકનું લક્ષણ દ્વારા સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવે છે.
આત્મ નિરૂપણ. બાહ્ય, આભ્યન્તર બને નિમિત્તની સદ્દભાવ દશામાં સામગ્રીને અનુકુળ આત્માને ચૈતન્ય નામના પરિણામવિશેષને જે આવિર્ભાવ થાય તેનું નામ ઉપગ કહેવાય અને તેજ જીવનું લક્ષણ સમજવું. જેમ ઘડાની ઉત્પત્તિમાં દંડ, ચકે, દોરી, કુંભાર વિગેરે બાહ્ય નિમિ-તે છે, અને સ્નેહગુણવાળી માટી વિગેરે આભ્યન્તર નિમિત્ત છે. જ્યારે આ બંને નિમિ-તે હોય ત્યારે ઘડો ઉત્પન્ન થાય છે. તેમજ મતિજ્ઞાન વિગેરે ઉપયોગમાં પણ પ્રકાશવાળું સ્થાન, પદાર્થોની સાથે ઇન્દ્રિયોને સયાગ થવે, યે દેશમાં વસ્તુનું રહેવાપણું વિગેરે બાહ્ય નિમિ-તે સમજવાં. જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ અથવા ક્ષય વિગેરે આભ્યન્તર નિમિ-તે સમજવાં જે જ્ઞાન સંપાદન કરવું તે જ્ઞાનને અનુકુળ બંને નિમિતે મળવાથી તે જ્ઞાનને ઉપગ થાય છે.
દર્શનની સામગ્રી મળવાથી વસ્તુનું સામાન્ય રૂપે ભાન કરાવનાર દર્શન ઉપયોગ ઉત્પન્ન થાય છે, અને જ્ઞાનની સામગ્રી મળવાથી વસ્તુને વિશેષ રૂપે ભાન કરાવનાર જ્ઞાન ઉપ
