________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-~
ધ્યાન દીપિકા
[ ૨૫ ] દેહ ઇંદ્રિયાદિ ઉપરથી મૂચ્છી ઉતારી શુભાશુભ કર્મવિકાર તે પણ આત્માથી પર છે એમ જાણે તેને ત્યાગ કરે.
પાંચ ઇદ્રિને નિગ્રહ કરો. ઈન્દ્રિયોને નિગ્રહ કરે એટલે તેમને નિયમમાં રાખવી. ઈષ્ટ વિષયોમાં રાગ કરે અને અનિષ્ટ વિષયોમાં શ્રેષ કે ખેદ કરે; એ સ્વભાવને અટકાવીને-બંધ કરીને-અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ જે ઉદય પ્રાપ્ત થાય-પ્રસંગે આવી મળે તેને આનંદથી વધાવી લે-હર્ષ કે ખેદ વિના ભોગવી લે તે ઈન્દ્રિયનો નિગ્રહ છે. ઈદ્રિ પાંચ છે. સ્પર્શના, રસના ઘા, નેત્રો અને કાન આ પાંચે ઈદ્રિયોના વિષયોમાં રાગછેષ ન કરતાં સમભાવે રહેવાની ટેવ પાડવી.
કષાયને જય કેધ, માન, માયા (કપટ) અને લેભ, આ-ચાર કષાય કહેવાય છે. ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા અને સંતેષ-આ ચાર કષાયપ્રતિસ્પધીઓ-શત્રુઓ છે. જ્યારે જે જે કષાયને ઉદય થાય, ત્યારે ત્યારે તેને જય મેળવવા માટે તે તે કષાયના પ્રતિસ્પધીને સન્મુખ ઊભું કરી દે. જેમ ટાઢ વધારે પડતી હોય તે તેના પ્રતિસ્પર્ધી તરીકે અનિ સામે સળગાવવાથી ટાઢ નાસી જાય છે. તેમ આ ચાર ક્ષમાદિને કષાયોના સન્મુખ રાખવાથી, તેમનું બળ ઘટી જાય છે. મતલબ કે તેની સામે કેધાઢિ ટકી શકતા નથી. તે રીતે ચારે કષાને જય થઈ જાય છે.
ત્રણ દંડની વિરતિ જે વડે આત્મા દંડાય તે દંડ. મનદંડ, વચ નદંડ અને
For Private And Personal Use Only
