Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
gang # #
શ્રી પ્રતિકમલ-કેશર-ચંદ્ર ભટ્ટગ્રી તેમ
ધ્યાન દીપિકા
eve
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નિજ આચાય શ્રીચિયારી ૧૨૦૦ મહારાજ સાહેબ
解
વિજયા ટ્રસરી વર૭ જેની માનસટિક ટ્રસ્ટ આવા ધરા, મોગાદ છે
અવ
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Jun
HTTTTTTTTT
| ૐ સર્વે નમ: શ્રી મુક્તિ-કમલ-કેશર-ચંદ્ર ગુરુ નમઃ મુક્તિ-કમલ-કેશર ગ્રંથમાળા પુષ્પ-૩ ધ્યાન દીપિકા
લેખકઃ. યોગનિષ્ટ આચાર્ય વિજયકેશરસૂરીશ્વરજી
મહારાજ સાહેબ
F
પ્રે ૨ ક શાંતમૂર્તિ પ.પૂઆ. વિજયપ્રભાવચંદ્રસૂરીશ્વરજી
મ. સા. ના શિષ્ય રત્ન ગણીવર્ય શ્રી હેમપ્રભવિજયજી મહારાજ
LAL
TV
છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર વિજયચંદ્રસૂરીશ્વરજી જૈન જ્ઞાન મંદિર ટ્રસ્ટ
નવરંગપુરા, અમદાવાદ-૯
મૂલ્ય : ૬-૫૦
httttttttttttttttttttતા
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાપ્તિસ્થાને – શ્રી વિજયચંદ્રસૂરીશ્વરજી જૈન
જ્ઞાન મંદિર નવરંગ કોલોની, હાઈ કેર્ટ પાછળ,
નવરંગપુરા, અમદાવાદ
સ, ૨૦૦૨ વૈશાખ સુદ અક્ષયતૃતિયા સને ૧૯૭૬ આવૃત્તિ ૩ જી પ્રત ૨૦૦૦.
સેમચંદ ડી. શાહ જીવન નિવાસ સામે,
પાલિતાણા
સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર રતનપોળ, હાથીખાના, અમદાવાદ
મુકઃ કાંતિલાલ ડી. શાહ
ભરત પ્રિન્ટરી,
દાણાપીઠ પાછળ, શ્રી મુક્તિ-ચંદ્ર શ્રમણ આરાધના કેન્દ્ર | પાલિતાણું ગિરિવિહાર, તલેટી રોડ,
પાલિતાણા
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચાગશાસ્ત્ર, ધ્યાનદીપિકા, સમ્યક્દર્શન, ગૃહસ્થધમ અને નીતિમય જીવન, આત્માના વિકાસક્રમ અને મહામહને પરાજય, મલયસુંદરી ચરિત્ર, આનંદ અને પ્રભુ મહાવીર, મહાવીર સર્વ પ્રકાશ, આત્મવિશુદ્ધિ વગેરે મહાન
થના કર્તા
પ. પૂ આ. શ્રી વિજયકેશરસૂરીશ્વરજી મ. સાહેબ
જન્મ : સં. ૧૯૩૩ પોષ સુદ ૧૫ પાલીતાણા દીક્ષા : સ. ૧૯૫૦ માગશર સુદ ૧૦ વડોદરા પંન્યાસપદ : સ. ૧૯૬૪ માગશર સુદ ૧૦ મુંબઈ આચાયપદ : સ', ૧૯૮૩ કારતક વદ ૬ ભાવનગર સ્વર્ગવાસ : સં', ૧૯૮૭ શ્રાવણ વદ ૧૫ અમદાવાદ
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રસ્તાવના
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ ધ્યાનદીપિકા ગ્રંથ શ્રીમાન તપાગચ્છીય ઉપાધ્યાયજી સકલચંદ્રજીના કરેલા છે. આ ગ્રંથ સસ્કૃતમાં રચેલા છે. આ ગ્રંથમાં માગધી તથા સંસ્કૃત થઈ ખસા પિસ્તાળીસ ગાથા તથા શ્લેાકેા છે. આ ગ્રંથના કર્તા શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજી સકલચંદ્રજી, દાનવિજયજીના શિષ્ય સમજાય છે. તેઓશ્રીએ શ્રીમાન હીરવિજયજી સૂરિ પાસે અભ્યાસ કરેલા કહેવાય છે. શ્રીમાન હીરવિજયજી સૂરિના દેહાંત વિક્રમ સ', ૧૯૫૨ માં થયા ગણાય છે. તે પહેલાં આ ગ્રંથકારના દેહાંત થયેલા સમજાય છે. આ ગ્રંથના છેલ્લા શ્લેાક ઉપરથી આ ગ્રંથ અનાવવાના વખત ઘણે ભાગે વિક્રમ સવત ૧૬૨૧ ના નિર્ણીત થાય છે. એટલે ઉપાધ્યાયજીની હયાતી સેાળમા સકામાં હતી તે વાત ચેસ છે.
ઉપાધ્યાયજીની જન્મભૂમિ ચાક્કસ રીતે જાણવામાં નથી આવતી, છતાં દંતકથા તરીકે એમ સ’ભળાય છે કે તેઓશ્રી સુરતના નિવાસી વણિક કામમાં જન્મ પામ્યા હતા. પેાતાનું લગ્ન નજીકમાં જ થયેલું હતુ. પેાતે એક દિવસ સામાચિક લઈને બેઠા હતા. શિયાળાના દિવસ હતા અને ટાઢને લઈ વજ્ર આઢીને બેઠા હતા. તે પ્રસંગે પ્રાતઃકાળે તેમનાં નવાઢા પત્ની ગુરુવંદનાર્થે આવ્યાં અને સાધુઓને વંદન કરતાં કરતાં પાતાના પતિ જે સામાયિક લઇને બેઠા હતા તેમને
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૪ ]
પણ સાધુ જાણી વંદન કર્યુ. મશ્કરીમાં ખીજા શ્રાવકાએ તેમને પાતાની પત્નીએ સાધુ-પૂજ્ય તરીકે વંદન કર્યાંનું અને હવે તમે સાધુ થયા વગેરેનું જણાવ્યું. કહે છે કે તીવ્ર વૈરાગી એવા તેમણે ત્યારપછી ઘેાડા જ વખતમાં ગૃહસ્થાશ્રમના ત્યાગ કરી શ્રમણુપદ સ્વીકાર્યું.
ગમે તે હા, પણ તેઓશ્રી પૂર્ણ આત્માર્થી તે। હતા જ. તેમના અનાવેલા ગ્રંથા વિશેષ પ્રસિદ્ધિમાં નથી. તેમણે સત્તરભેદી અને એકવીસપ્રકારી પૂજા બનાવેલી છે, જે છપાઈ ગયેલી છે. તથા શ્રુતાસ્વાદ નામના એક નાના માગધી ભાષામાં ગ્રંથ છે, જેને છેડે કૃતિમાં ‘ઉપાધ્યાયજી સકલચંદ્રજીકૃત’ એમ નામ છે, તેમ જ આ ધ્યાનદીપીકાને છેડે પણ તેવું જ નામ હાવાથી આ બન્ને ગ્રંથા તેમના કરેલા છે એમ નિષ્ણુ ય થાય છે. શ્રતાસ્વાદ ગ્રંથની એકસે બાસઠ માગધી ગાથાઓ છે અને જુદાં જુદાં પિસ્તાળીસ દ્વાર છે. તે ગ્રંથ પણ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન કરે તેવા છે.
આ ધ્યાનદીપિકા ગ્રંથ તેમણે ખાસ સ્વતંત્ર કરેલા હાય તેમ તેા જણાતું નથી. તેમાં આવતી માગધી ગાથાએ ઘણે ભાગે ધ્યાનશતકની છે. આ ધ્યાનશતક તે શ્રીમદ્ હરિભદ્ર સૂકૃિત ખાવીશ હજારી આવશ્યકની અંદર આવેલું છે. જેની મૂળ સે ગાથાઓ છે, તેના ઉપર એક હજાર શ્લાક પ્રમાણે ટીકા છે. શ્રમણુસૂત્રના વિવરણના પ્રસ`ગમાં પદિ જ્ઞાિ આ પદ ઉપર ધ્યાનશતક શરૂ થાય છે.
'
તે સિવાય કેટલાક ભાગ શ્રીમાન હેમચ'દ્રાચાર્ય કૃત ચેાગ
For Private And Personal Use Only
"
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શાસ્ત્રના શ્લોકોને છે. કેઈક કે શ્રીમદ શુભાચંદ્રાચાર્ય કૃત જ્ઞાનાર્ણવને મળતા પણ હવા સંભવ છે.
બાકીના લેકે નવા બનાવેલા હોય તેમ જણાય છે. એકંદર રીતે આ આ ગ્રંથ તેઓ બનાવનાર છે તેમ કહેવા કરતાં સંકલન કરી જુદા જુદા ગ્રંથમાંથી સંગ્રહ કરનાર તેઓશ્રી છે એમ કહીએ તો પણ અડચણ જેવું નથી. | ગમે તે હો, તથાપિ તેઓશ્રી ધ્યાનપ્રિય હતા અને તેને લઈને જ ધ્યાનના જુદા જુદા ગ્રંથમાંથી ઉપયોગી બાબતનેપિતાને જે પ્રિય હતી તેને-સંગ્રહ કરી શક્યા છે, જે સંગ્રહ તેમની પાછળનાને ઉપયોગી થઈ શકે તેમ છે.
આ ગ્રંથમાં જુદાં જુદાં નવ પ્રકરણે પાડવામાં આવ્યાં છે. પહેલા પ્રકરણમાં ઉપયોગી સૂચના-વિષય-મંગલાચરણાદિ છે. બીજા પ્રકરણમાં જ્ઞાનાદિ ચાર ભાવનાઓ છે. ત્રીજા પ્રકરણમાં અનિત્યાદિ બાર ભાવનાઓ છે. ચોથા પ્રકરણમાં કેટલીક ઉપયોગી હિતશિક્ષાઓ છે, જેમકે, ધ્યાન મોક્ષનું સાધન છે, આત્મસાધન વિના બીજું બધું નકામું છે, ધ્યાનસુધારસ પીઓ, ધ્યાન કોણ કરી શકે? પાખંડીઓ-સાધુવેષધારીઓને ધ્યાન હોય કે ? ધ્યાન કોણે કરવું ? ઈત્યાદિ વિષય છે. પાંચમા પ્રકરણમાં આ ધ્યાનાદિનાં લક્ષણ છે. છઠ્ઠા પ્રકરણમાં રૌદ્રધ્યાન આદિને વિસ્તાર છે. સાતમા પ્રકરણમાં વિસ્તારથી ધર્મધ્યાન કહેલું છે, જેમાં અષ્ટાંગયોગ સંબંધી હકીકત છે. આઠમા પ્રકરણમાં પિંડસ્થાદિ ચાર પ્રકારના ધ્યાનનું વર્ણન છે. નવમા પ્રકરણમાં શુકલ ધ્યાનનું સ્વરૂપ છે. છેવટે ગ્રંથની
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પૂર્ણાહુતિ થાય છે. આ ગ્રંથમાં પ્રસંગે પાસ ઘણું ઉપગી બાબતેનું વિવેચન કરવામાં આવેલું છે.
આ ગ્રંથમાંથી યોગશાસ્ત્રના લોકો જુદા પાડવા શરૂ આત કરી, પણ તે બાદ કરતાં ગ્રંથની શોભા ઘટવા સંભવ જણાયાથી તે બંધ રાખેલું છે.
એકંદર જતાં જેઓ દયાનપ્રિય છે, જેમને આત્મસાધન કરવું છે, પિતાનું શ્રેય સાધવું છે, કર્મનો ક્ષય કરે છે, જેમણે સાધ્યને માટે ગૃહસ્થાશ્રમને ત્યાગ કરી ત્યાગમાર્ગ સ્વીકાર્યો છે, અથવા જે વસ્તુ સિદ્ધ કરવા માટે ધર્મને આશ્રય લેવાયો છે તે વસ્તુ સિદ્ધ કરવાની જેમની પ્રબળ ઈચ્છા હોય તેઓ આ ગ્રંથના અધિકારી છે. આમાં ક્રિયા તથા જ્ઞાન, અને માર્ગો આવેલા છે. ક્રિયા પણ સહેતુક અને ફળવાળી જણાવેલી છે. જ્ઞાન પણ ઉત્તમ આત્માનેશુદ્ધ આત્માને-લક્ષમાં રાખીને જ બતાવેલું છે. એકંદર સમ્યકુશાન, દર્શન, ચારિત્ર-જે મોક્ષને માગે છે તે આ ગ્રંથમાં જણાવવામાં–બતાવવામાં આવેલ છે, જેનો બોધ આ પુસ્તક પૂર્ણ વાંચવાથી થશે અને તે પ્રમાણે વર્તન કરવાથી તેને અનુભવ થશે એમ મારી ચક્કસ માન્યતા છે. આ ગ્રંથ એક ગ્રંથ નથી, પણ અનેક ગ્રંથોનું અને અનુભવનું દેહનસારરૂપ છે. અધિકારી એ જ આ ગ્રંથ વાંચવા પ્રયત્ન કરો. બિન અધિકારીને પણ આ ગ્રંથમાંથી અધિકારી થવાનાં ઘણાં સાધને મળે તેમ છે. છેવટે, આ ગ્રંથના સંગ્રહકતાં શ્રીમાન સકલચંદ્રજી ઉપાધ્યાયને અને ભાવાર્થરૂપ વિવેચન
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ s ]
કરનાર, લખનાર, સંગ્રહ કરનારના શુભ પ્રયાસ, આ ગ્રંથથી અનેક જીવાને ફાયદો થવારૂપે સત્ય સમજાવારૂપે, અને તેમાં પ્રવૃત્તિ થવારૂપે સલ થાઓ એમ ઈચ્છીને આ ઢુકી પસ્તાવના સમાપ્ત કરવામાં આવે છે. આ ગ્રંથની શરુઆત સ. ૧૯૭૦ ના રાજકોટના ચૈામાસામાં કરવામાં આવી હતી અને તેના ઘણા ભાગ પૂર્ણ પણ ત્યાં જ થઈ ગયા હતા, છતાં બીજાં કેટલાંક કારણેાને લઇ તે અધૂરા રહેલા ગ્રંથ ૧૯૭૨ ના ગેાધાવીના ચામાસામાં પૂ થયા છે. છેવટે ૧૯૭૩ ના કારતક સુદ પાંચમે આ ગ્રંથની પૂર્ણાહુતિ થઇ છે. સ જીવાનું કલ્યાણ થાઓ. સર્વ જીવા સુખી થાઓ, સર્વ જીવા નીરોગી ખના. સર્વ જીવા આત્માના અનંત સુખના અનુભવ કરી, આ ગ્રંથમાં મતિમાંદ્યથી જ્ઞાનીની દૃષ્ટિથી કાંઈ વિરુદ્ધ લખાયું હોય તા ત્રિકરણ ચેાગે ક્ષમા ઈચ્છું છુ. અને જ્ઞાનીઆને સવિનય પ્રાથના કરવામાં આવે છે કે તેમણે તેમાં સુધારા કરવા.
શાંતિ ! શાંતિ ! શાંતિ! શાંતિ! શાંતિ !
સંવત ૧૯૭૨, કારતક સુદ ૧૦
પન્યાસ કેશરવિજય ર્ગાણુ.
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
વિષય
www.kobatirth.org
વિષયાનુક્રમણિકા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકરણ-૧
મ’ગલા ચરણ વિષય અને સૂચના
ધ્યાનના અર્થી જીવાને ગ્રંથ કરનારની સૂચના આત્માને હિતકારી વસ્તુ શી છે ?
સાન ભાવના
દર્શન ભાવના
માક્ષના ઉપાય
ચારિત્ર ભાવના
વૈરાગ્ય ભાવના
દર્શન ભાવના
ચારિત્ર ભાવના
વૈરાગ્ય ભાવના
ભાવનાના ઉપસ’હાર
ભાવનાની જરૂરિયાત
ભાવનાથી હૃદયને વાસિત કરવા શુરુઉપદેશ આપે છે ભાવનાઓ બતાવે છે
પ્રકરણ શ્રીજી
પ્રકરણ ત્રીજું
ભાવનાની જરૂરિયાત શા માટે છે? અનિત્યાદિ ભાવના
For Private And Personal Use Only
પેજ
૧
૧૦
૧૩
૧૫
૧૬
૨૦
૨૫
૨૮
33
૩૩
૩૪
૩૪
૩૫
૩૫
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૩
૫૩
પ૯
90
૭૭
૮
[ ૯ ] વિષય અનિત્યભાવના અશરણ (બીજી ભાવના) સંસાર ભાવના (ત્રીજી ભાવના) એકત્વ ચોથી ભાવના અન્યત્વે પાંચમી ભાવના અશુચિ ભાવના-દ આશ્રવ ભાવના-૭ સંવર ભાવના-૮ નિર્જરા ભાવના પુરુષાર્થની જરૂરિયાત છે તે બતાવે છે ધર્મની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે તે વિષે ધર્મ ભાવના આલોક શું છે, તે સંબંધી વિચાર લેક ભાવના ૧૦૫ સમ્યક્ દષ્ટિ થવી દુર્લભ છે બેધિ ભાવના
પ્રકરણ ચેાથું હિત શિક્ષા
૧૧૨ ખાન મેક્ષનું સાધન છે
૧૧૩ આત્મ સાધન વિના બધું નકામું છે
૧૧૫ ઇયાન સુધાસ પીઓ bયાન કેણ કરી શકે ? પાખંડીઓને ધ્યાન હેય ખરૂં કે? સાધુ વેશ ધારીને ધ્યાન ન હોય કે?
૧૨૨ દયાન કોને કહેવું? કેટલા વખત સુધી ટકી રહે ? ૧૨૬
૧૦૨
૧૧૦
૧૧૦
૧૧૬ ૧૧૯ ૧૨૧
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
વિષય
સારૂ ધ્યાન કાને કહેવું ?
[ ૧૦ ]
આત ધ્યાન આત ધ્યાનના ચાર ભેદ
પ્રકરણ પાંચમુ
અનિષ્ટ સયાગ પહેલ* આત ધ્યાન ઈષ્ટ વિચાગ ખીજી ભાત ધ્યાન રાગાત ત્રીજી' આત ધ્યાન ભાગાત અથવા નિયાણા ધ્યાન આત ધ્યાનનું ફળ
રૌદ્રધ્યાન હિસા રૌદ્રધ્યાન
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મધ્યસ્થ મુનિઓને આત ધ્યાન હોતુ નથી લાભા લાભના વિચાર કરી રીંગના પ્રતીકાર
આત ધ્યાનવાળાને લેશ્યા કેટલી હાય ? ભાત ધ્યાનનાં ચિહ્નો-લક્ષણા બતાવે છે આ આત ધ્યાન કાને હાય ?
પ્રકરણ-૬
કરવાની જરૂર છે ૧૫૯
૧૬૧
૧૬૨
૧૬૪
રૌદ્રધ્યાનનું સ્થાન શું છે? બીજા પણ કામેામાં રૌદ્રધ્યાન થાય છે અસત્યાનંદ રૌદ્રધ્યાન ચૌર્યાન'દ રૌદ્રધ્યાન
પેજ
૧૩૪
For Private And Personal Use Only
૧૩૬
૧૩૫
૧૪૧
૧૪૫
૧૪૧
૧૪૯
૧૫૭
૧૫૭
૧૬૭
૧૬૮
૧૭૦
૧૭૬
૧૭૭
૧૮૩
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૧ ] વિષય સંરક્ષણાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન
૧૮૬ (ધનાદિના રક્ષણ નિમિત્તે જીવે કેવા વિચાર કરે છે.) ૧૮૭ આ શૈદ્રધ્યાન કેને હોય છે? કેટલા ગુણસ્થાનક
સુધી હોય છે ? ૧૮૯ રૌદ્રધ્યાનનું ફળ, રૌદ્રધ્યાનની લેગ્યાઓ,
રૌદ્રધ્યાનનાં લક્ષણો કે ચિતો. ૧૯૦ રૌદ્રધ્યાનને ઉપસંહાર કરે છે
૧૯૨ પ્રકરણ-૭ ધર્મધ્યાનનું સ્વરૂપ
૧૯૩ અષ્ટક) શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી
૧૯૬ ગના આઠ અંગ
૧૯૮ યમાદિનું સ્વરૂપ નિશ્ચય અહિંસા
વ્યવહારથી બીજું મહાવ્રત નિશ્ચયથી બીજું મહાવ્રત
વ્યવહારથી ત્રીજું મહાવ્રત નિશ્ચયથી ત્રીજી મહાવ્રત
વ્યવહારથી ચેાથે મહાવ્રત નિશ્ચયથી ચોથું મહાવ્રત
વ્યવહારથી પાંચમું મહાવ્રત નિશ્ચય પરિગ્રહ મહાવ્રત પાંચ ઈન્દ્રિયોને નિગ્રહ કરે. કષાયને જય, ત્રણ દંડની વિરતિ
૨૦૫
૨૦૧૧
૦
૨૦૩
1
0
૨૦૫
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૨ ].
વિષય નિયમ શૌચ સંતેષ
૨૧૨
શાસન
સ્વાધ્યાય ઈશ્વર પ્રણિધાન
૨૧૫
૨૧૫ પ્રાણાયામ
૨૧૭ પવનજય કરવાનો ઉપાય
२२० મનેજયને અભ્યાસ
૨૨૨ પ્રાણાયામની ચાલુ રીત સ્વામિરામતીર્થ
આ પ્રમાણે જણાવે છે ૨૨૪ પૂરક-કુંભકરેચક
૨૨૫ શાસ્ત્રકાર હઠયોગના પ્રાણાયામને નિષેધ કરે છે
૨૩૧ પ્રત્યાહાર-૫
૨૩૪ ધારણા ધર્મધ્યાનાદિ વિચાર.
૨૪૫ ધર્મધ્યાનમાં ઉપયેગી સાધનો
૨૪૭ ધ્યાનને મદદગાર ભાવના મૈત્રીભાવના
૨૪ બીજી કરુણાભાવના
૨૫૦ પ્રમોદભાવના
૨૫૩ મધ્યસ્થભાવના
૨૫૬ ભાવનાઓની જરૂરિયાત વિષે ગ્રંથાંતરમાં કહ્યું છે કે ૨૬૧
૨૩૮
૨૪૮
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
વિષય
જ્ઞાન ભાવના
દર્શન ભાવના
www.kobatirth.org
[ ૧૩ ]
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધમયાનના ચાર ભેદ
આજ્ઞાવિચય ધર્મધ્યાન
અપાય વિચય ધમ ધ્યાન વિપાક વિચય ધર્મધ્યાન લેાક સસ્થાન વિચય ધર્મધ્યાન આયાત કરવાનું કારણ બતાવે છે
ધ્યાન કરનાર કુવા હાવા જોઇએ ?
ચારિત્રભાવના
વૈરાગ્યભાવના
ભાવનાના ઉપસંહાર
ધ્યાનની સિદ્ધિ કેવા સ્થળે થાય છે ?
૨૦૧
સ્થિાગવાળા માટે તેવા સ્થાનની ખાસ જરૂર નથી ૨૭૦ ત્યારે કેવા સ્થાને રહી ધ્યાન કરવું ? ધ્યાન કરવાના કાળ(વખત)એટલે કયારે ધ્યાન કરવું ? ૨૭૧ કેવા આસને બેસી ધ્યાન કરવું ? ધ્યાનમાં દિશાના નિયમ બતાવે છે
૨૭૩
૨૭૪
ધર્મધ્યાનના આલ બના
૨૭૫
२७६
આલંબન લેવાનુ કારણ બતાવે છે ધ્યાનના ક્રમ
२७७
૨૭૯
૨૦૦
૨૮૪
૨૮૭
૨૯૪
૨૯૭
૩૦૧
પેજ
૨૬૧
૨૬૨
૨૧૨
૨૨૩
૨૬૩
પ્રકરણ-૮
ધમ ધ્યાનના આલંબનબૂત ધ્યેય બીજી રીતે કહે છે, ૩૧૭
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પિજ
૩૧૯
३२०
૩૨૧
३२४
३२८
૩૩૦
૨૩૧
૩૩૪
૩૩૫
[૧૪] વિષય આત્મસ્વરૂપ અનુભવવું તે રૂપાતીત ધ્યાન છે. પિંડસ્થ ધ્યેયની પાંચ ધારણા પાર્થિવી ધારણા આનેવી ધારણા ધર્મધ્યાનની વાયુસંબંધી ધારણા વારુણ ધારણ તવ સ્વરૂપ ધારણ પિંડસ્થધ્યાનનું અલૌકિક ફળ પર ધ્યાન રૂપસ્થધ્યાન ધ્યાનનું ફળ કેવીરીતે તન્મય થવું જોઈએ? આલંબન તેવું ફળ તે ઉપર દષ્ટાંત બતાવે છે. હલકી ભાવના કરવી જ નહિ રૂપાતીત ધ્યાન હવે તે ધ્યાન કેમ કરવું? તમય થવાનું કારણ બતાવે છે. તે વખતની સ્થિતિ કેવી થાય છે ? મનને શિખામણ ધર્મધ્યાનને ઉપસંહાર અનુપ્રેક્ષા તે જ બતાવે છે
૩૪૩ ३४६ ૩૪૬
४७ ૩૪૮
૩૫૨ ૩પ૬
૩૫૮ ૩૬૧
૩૬૨
૩૬૩
૩૬૫
છે
३६७
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ધર્મ ધ્યાનનું લક્ષણ ધર્મધ્યાનનું ફળ
www.kobatirth.org
[ ૧૫ ]
વિષય
શિષ્યને શિખામણ
ધર્મધ્યાનમાં કઈ અને કેટી લેશ્યા હોય છે?
ધર્મધ્યાનની સ્થિતિ
પ્રકરણ-૯
શુલધ્યાન આલ અનાદિ વિભાગ
ઉપસંહાર
સુવાકયા
શુલધ્યાન આલેખન દ્વાર–૧
શુલધ્યાનનું ક્રમ દ્વાર-૨
શુલધ્યાન-ધ્યાન દ્વાર-૩ શુલધ્યાનને! બીજો ભેદ પરમ સમાધિ
ચાલુ. ધ્યાન કાને કહેવાય
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
પેજ
૩૧૭
૩૦૧
૩૭૨
૩૭૨
૩૭૩
૩૭૫
૩૭૫
૩૮૧
૩૮૩
૩૫
૩૮૮
૩૯૦
૩૯૩
૩૯૭
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રીમદ્ આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયકેસરસૂરીશ્વરજી વિરચિત અપૂર્વ પુસ્તકનું નામ
લેખક શ્રી યોગશાસ્ત્ર (ભાષાંતર) શ્રી આ. વિ. કેસરસૂરિજી મ. શ્રી મલયસુંદરી ચરિત્ર શ્રી શાંતિને માગ શ્રી આત્મજ્ઞાન પ્રવેશીકા શ્રી ધર્મોપદેશ તત્વજ્ઞાન શ્રી મહાવીર તત્વ પ્રકાશ શ્રી આનંદ અને પ્રભુ મહાવીર શ્રી સમ્યગ દર્શન શ્રી આત્માને વિકાસક્રમ
અને મહામહનો પરાજય શ્રી પ્રભુના પંથે જ્ઞાનને પ્રકાશ શ્રી નીતિ વિચાર રત્નમાળા શ્રી રાજકુમારી સુદર્શન ચરિત્ર શ્રી આત્મ વિશુદ્ધિ શ્રી દશવૈકાલિક (ભાષાંતર)
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫, પૂર્વ આ. શ્રી વિજયચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.
જન્મ : સ, ૧૯૫૫ કારતક સુદ ૧૫ વઢવાણુ
ઢક દીક્ષા : સં. ૧૯૬૫ માગશર સુદ ૩ અમદાવાદ સંવેગી દીક્ષા : સ’, ૧૯૭૮ વૈશાખ સુદ ૩ સીનાર (ડભાઇ) પન્યાસ પદ્મ : સ’, ૧૯૯૩ પાષ સુદ ૨ પાલિતાણા આચાય પદ્મ : સ`. ૨૦૧૮ માગશર સુદેં ૬ બીલીમેારા સ્વર્ગવાસ : સ”. ૨૦૨૮ વૈશાખ સુદ ૩ અમદાવાદ
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અધ્યાત્મનિષ પરમ પૂજ્ય આચાર્ય વિજયચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના શિષ્ય રત્ન
જનતwwwwwf"
શાંતમૂર્તિ પરમ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી વિજયપ્રભાવચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સાહેબ,
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાથન
દરવર્ષે હજારો પુસ્તકોનું પ્રકાશનનું કામ થાય છે. તેમાં પણ ધાર્મિક અનેક પ્રકાશને થાય છે, છતાં ધયાન અને
ગના પુસ્તકે ખુબજ અલપ સંખ્યામાં પ્રકાશીત થાય છે. ધ્યાન યોગ પરિપૂર્ણ આ ગ્રંથરત્નના રચયિતા પૂ. સકલચંદ્રજી ઉપાધ્યાય છે, અને અનુવાદ સાથે અનેક રીતે સાધકને ઉપયોગી બને એ માટે પિતે સાધેલી યોગ સાધનાના અનુ. ભ પ. પૂ. ગિનિષ્ઠ આચાર્યદેવ શ્રી વિજયકેશરસૂરીશ્વરજી મ. શ્રીએ આપેલ છે. અનેક મુમુક્ષુઓને અત્યન્ત ઉપયોગી બને અને સંસારની અશાંતિથી પીડાતા દરેકને જીવનમાં શાંતિ અર્પણ કરે એવી રચના કરીને મહાન ઉપકાર કર્યો છે. - પ. પૂ. આચાર્યશ્રીના સર્વ પુસ્તકો નાના મોટા સર્વને ઉપયોગી છે. જેમ કે જૈનેતર સર્વને માર્ગદર્શન આપીને માગમાં સ્થીર બનાવે છે. તેમાં આ ગ્રંથો અધ્યાત્મરસથી પરિપૂર્ણ છે.
આ ગ્રંથની બીજી આવૃત્તિ ખડગપુર નિવાસી શ્રત પ્રેમી ધર્મપરાયણ શ્રી દેવીદાસ હેમચંદ વેરાએ સં. ૨૦૧૭ની સાલમાં પ. પૂ. આધ્યાત્મનિષ્ઠ આચાર્યદેવ શ્રી વિજયચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની આચાર્ય પદવી તેમજ પૂજ્ય ગુરુદેવ
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૮ ]
પન્યાસપદવી
શ્રી વિજયપ્રભચદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા. ની સા. ની નિમિત્તે બહાર પાડેલ, હાલતા મુમુક્ષુઓને ઘણી કિંમત આપવા છતા આ ગ્રંથ અલભ્ય ખતવાથી પરમ શ્રુતપ્રેમી સરળ સ્વભાવી કિર્તીકરભાઈ પાસે અનેકાએ માંગણી કરી શ્રી શ'કરલાલ મેન્કરને પણ આ ગ્રંથના વાંચનને પ્રસંગ મળ્યો તેમણે તા એટલા બધા આહલાદ ઉત્પન્ન થયા જેના કારણે ઉંચી કિંમત આપી. ૨૫ નકલા મગાવી માત્ર, સખ ધીઓને ભેટ આપી પણુ જ્યારે પ્રયત્ન કરતા એ ગ્રંથ ન મલી શકવાથી સ્વ, પૂ. આચાય દેવ શ્રી વિજયચ દ્રસૂરીશ્વરજી મ. સાહેબ પાસે યાનદીપિકા પુસ્તક ફરીને છપાવવા વિનતી કરી, અને ૧૦૦૦) નકલના ખર્ચ એ પેાતે આપ વાની તૈયારી બતાવી. પૂજ્યશ્રીના બે પુસ્તકે। મહામલમલચાસુંદરી તથા ગૃહસ્થ ધર્મ નિતીમય જીવન પુસ્તક પ્રકાશીત કરીને આ ધ્યાનદીપિકા પુસ્તક હાથ ધરેલ છે. અને ગુરૂકૃપાએ કાર્ય પૂર્ણ થયેલ છે. હવે ચાથુ પ્રકાશન યોગશાસ્ત્ર (ભાષાન્તર) નું કાર્ય આર ંભેલ છે ટુંક સમયમાં બહાર પડશે. અલભ્ય એવા પુસ્તકાના પ્રકાશન માટે અથાગ પ્રયત્ન કરનાર પ્રવર્તીની સરલ સ્વભાવી સાધ્વીજી સૌભાગ્યશ્રીજીના શિષ્યા જ્ઞાનધ્યાન મગ્ના સાધ્વીજી જ્ઞાનશ્રીજીએ સમ્યગ્દર્શન આત્માના વિકાસક્રમ અને મહામાહના પરાજય, આનદ અને પ્રભુ મહાવીર, પ્રભુના પંથે જ્ઞાનના પ્રકાશ, નિતીવિચાર રત્નમાલા, મહાવીર તત્વ પ્રકાશ અને આત્મવિશુદ્ધિ, આત્મજ્ઞાનપ્રવેશિકા તથા ધર્મોપદેશ તત્વજ્ઞાન વિગેરે ગ્રંથાનુ' પ્રકાશન તેમની પ્રેરણાથી થયેલ છે, અને સાધ્વીજી વિનયપ્રભાશ્રીજીએ
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૮ ] પણ આત્મજ્ઞાન પ્રવેશીકા તથા નિતિમય જીવન વિગેરે પુસ્તકો પ્રકાશીત કરવા પ્રેરણા આપેલ છે. અત્યારે પણ તેમની પ્રેરણાથી આ ગ્રંથમાં પણ પ્રકાશન માટે રકમ મળેલ છે. - હવે પછી દર વર્ષે પૂજ્ય શ્રીના પુસ્તકોનું પ્રકાશન કાર્ય કરવાનું શ્રી વિજયચંદ્રસૂરીશ્વરજી જૈન જ્ઞાન મંદિર નવરંગપુરા અમદાવાદના ટ્રસ્ટી શ્રી કાંતીલાલ ડાહ્યાભાઈ શાહ, શ્રી વનેચંદ એમહેતા, શ્રી કાંતીલાલ રતનચંદ, શ્રી વસનજીભાઈ રવજીભાઈ તેમજ બચુભાઈ વાડીલાલ શાહે નક્કી કરેલ છે.
સરળ સ્વભાવી પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રી વિજયપ્રભાવચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની શુભ નિશ્રામાં પૂની અસિમ કૃપાથી પુસ્તક પ્રકાશનનું કાર્ય આગળ વધે અને અનેક મુમુક્ષુઓ વાંચન મનનને લાભ લે. તેજ શુભેચ્છા.
સ્થળ :શ્રી મુક્તિચંદ્ર શ્રમણ
આરાધના કેન્દ્ર મુનિ હેમપ્રભવિજય ગણી ગિરિવિહાર તળેટી રોડ, - પાલીતાણા ૨૦૩૨ વૈશાખ સુદ ૩
હતી
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પુસ્તક પ્રકાશન નિમિત્તે આવેલી
ભેટની રકમ ૨૮૦૦-૦૦ સંઘવી ભૂરમલજી તેજાજી શ્રી ધનાપુરા જિનેન્દ્ર
ભવન સં. ૨૦૩૧ ના પાલીતાણામાં ચાતું
માસમાં થયેલ જ્ઞાનખાતાની આવક માંથી. ૧૧૧૧-૦૦ સાદવીજી શ્રી જ્ઞાનશ્રીજીના સદુઉપદેશથી મુનિરાજ
શ્રી હેમપ્રવિજયજી મ. સા. ને ગણિ પદની
પદવીની સ્મૃતિ નિમિત્ત. ૫૦૧-૦૦ સુમિત્રાબહેન ચંદ્રહાસભાઈ અમદાવાદ જેનનગર
વાળા તરફથી. ૫૦૧-૦૦ શ્રી વિજયચંદ્રસૂરીશ્વરજી જૈન જ્ઞાનમંદિરના
જ્ઞાન ખાતામાંથી ભેટ. ૫૦૧-૦૦ એક સદગૃહસ્થ તરફથી ભેટ હસ્તે બાબુલાલ
તલકચંદ તથા ભીખુભાઈ ચીમનલાલ ચેકસી. ૩૦૧-૦૦ શ્રી મુક્તિચંદ્ર શ્રમણ આરાધના કેન્દ્રના જ્ઞાન
ખાતામાંથી ભેટ, ૨૫૦-૦૦ શ્રી ધર્મનાથ પિપટલાલ હેમચંદ શ્વેતાંબર
મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘના જ્ઞાન ખાતામાંથી સાધ્વીજી
વિનયપ્રભાશ્રીજીના સદ્દઉપદેશથી. ૨૦૧-૦૦ પાલનપુર મેટા ઉપાશ્રયની બહેનો તરફથી ભેટ. ૧૦૧-૦૦ હીરાબહેન દેસાજીભાઈ પાલનપુરવાળા. ૧૦૧-૦૦ આગમમંદિરના આરાધક બહેને તરફથી.
હર તારાબેન નેમચંદ શાહ
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી કીર્તિકર ભાઈ ચુનીલાલ શાહ-અમદાવાદ
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી કિતકરભાઇની કિર્તી ગાથા
અનાદીકાલથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં કયારેકજ મહાન પુન્ય પ્રભાવે માનવ ભવ મળે છે. અને પુણ્યાનું બંધી પુણ્યનો જયારે ઉદય હોય ત્યારે આત્મા પોતે મળેલી સામગ્રીનો સદુપયોગ કરી શકે છે આપણે કીર્તીકરભાઈનું જીવન એટલે જીવતી જાગતી પ્રેરક કથા છે.
એક નાનામાં નાની વ્યક્તિને અત્યંત પ્રેમથી બોલાવવી ઊંચ નીચનો ભેદ નહિ. ગરીબ તવંગરને ભેદભાવ નહી. સરલતાને જાણે દરિયે જોઈ ઊંચી કક્ષાનું ચરિત્ર અને સત્ય પ્રિયતા અને નિષ્કપટ ભાવ એવા અનેક ગુણેથી તેઓ શોભી રહ્યા છે.
એમના અંતરની ભાવના એ પોતે માને છે કે જન્મ જન્મના દુખની આત્યંતિક નિવૃત્તિ સાધી પરમ આનંદ અને શાશ્વત સુખને આત્મસાત્ કરવા સમય અને સાધન પ્રાપ્ત થયા છે જીવન જીવવાને સત્ય અને વાસ્તવિક હેતુ મહાન અને ગંભીર છે, નિર્દોષ આનંદ શાંતિ અને સુખ કે જેની ગણના વિશ્વના કેઈપણ પદાર્થ અને સુખની સાથે ન થઈ શકે એ પ્રાપ્ત કરવા કમરકસી દિવ્ય પ્રયત્ન કરવાનો છે. અને બહિરાત્મ દશાને ત્યાગ કરી અંતરાત્મદશા પ્રગટાવવા રાત દિવસ પ્રયત્ન કરી રહેલ છે સામાયિક, પ્રતિક્રમણ અને નમસ્કાર મંત્ર ઉવસગહર લોગસ વિગેરે અનેક જીવન
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ રર ] નિર્મળ બનાવે તેવા મંત્રે વિગેરેનું નિષ્કપટ ભાવે અપ્રમત પણે રટન ચાલુ જ છે.
એકાંતમાં કે ગમે તેની વચ્ચે બેઠેલા. હોય ત્યારે પણ જાપગ ચાલુજ હોય છે, જાપનો મહિમા અપાર છે જાપ અને ધ્યાન દ્વારાજ મન એકાગ્ર બને છે ભવસિધુના અનેક વમળે ઝંઝાવાતે અને વિષયોના ચિન્તનનું વિષ રગેરગમાં વ્યાપ્ત થતું અટકે છે વિષય અને કષાયોના અનેક દેરૂપ પાપ કર્મોથી મુક્તિ મળે છે એવા ધ્યાન માટે એમને અથાગ પ્રયત્ન ચાલુ છે. જા૫ અને ધ્યાનના રસીક હોવાથી પ. પૂ. પ્રકાશક ગનિષ્ઠ આચાર્ય દેવશ્રીની અનેક કૃતીઓ તેમના હદયમાં વસેલ છે તેમાં પણ જયારથી ધ્યાન દીપિકા પુસ્તક તેમના હાથમાં આવ્યું અને એ વાંચ્યા બાદ એ પુસ્તક છપાયે ઘણું વર્ષો વિત્યાં અને હાલ અલભ્ય હેવાથી પૂજ્ય સ્વર્ગસ્થ આચાર્ય વિજયચંદ્રસૂરિશ્વરજી મહારાજ સાહેબની હાજરીમાં જ આ પુસ્તક છપાવવાની ભાવના થઈ અને એ કાર્ય થોડા વિલંબે પણ પૂર્ણ થયેલ છે એને એમને અપૂર્વ આનંદ છે. પૂણ્યને ગત જુઓ એ જે કેઈ ઉત્તમ પ્રવૃત્તિઓ કરે છે. તેમાં શ્રી કીર્તીકરભાઈના ધર્મપત્ની ધર્મપરાયણ શારદાબેન તેમજ તેમના સુપુત્ર સુરેન્દ્રભાઈ, અશોકભાઈ નિરંજનભાઈ, અતુલભાઈ વગેરે એટલા ભાવનાશાળી નમ્ર અને વિવેકી છે, નાના મોટા દરેક એમની ઈચ્છાનુસાર વતે છે કેઈ તેમને મન દુઃખ થાય તેમ કરવા તૈયાર નથી તે પૂર્ણ પૂર્યોદય હેય તેજ બને આજે ક્નિકરભાઈ તનથી મનથી અને ધનથી આત્મ સગુણરૂપી
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ર૩] વૈભવથી પરમ સુખી છે. સ્વસ્થ મનથી ધર્મારાધન કરે છે અને અનાસક્ત યોગી જેવું જીવન જીવવા પ્રયત્ન કરે છે. સંસારના દુર્ગણે સ્વાર્થ ઘન કે સત્તાની લાલસા વિષય લુપતા વિગેરે દુર્ગુણેથી પર છે.
ખરેખર એમનું જીવન એમની સરળતા અને નિષ્કપટભાવ અને પરના દુઃખને દૂર કરવાની ઉત્કટ ભાવનાના યોગે નાના મોટા સર્વેમાં એમની કીર્તિ પ્રસરેલી છે અને આવા અનેક ઊમદા કાર્યોથી પોતાનું નામ સાર્થક કરેલ છે એ સાધક આત્મા સાધનાના માર્ગો ખુબ આગળ વધી સ્વપરનું કલ્યાણ સાધે. આત્મીક સદ્દગુણેલું વિભવ ભેગવનાર બને.
એ જ લિ. પ્રકાશક,
For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ મ પણ
૨
જેઓ મારા પરમ ઉપકારી વડીલ વજન હતા એ મારા પૂ૦ ફઈના દીકરી થતા હતા.
બાલ્યવયમાં લગભગ તેમની સાથે સહીને ઉછર્યો છું. તેમણે મને નાના ભાઈ તરીકે નેહપૂર્વક સંભાળ રાખીને અનેક સુસંસ્કારોથી મારું જીવન વાસીત બનાવ્યું છે. પૂ. બેને મજુર મહાજન વિગેરેની સ્થાપના કરીને અનેક રીતે દેશ સેવા પણ કરેલ છે. મુરબ્બી શ્રી અંબાલાલ સારાભાઈનું અવસાન થવાથી પૂ. બહેન આઘાતથી વ્યતિત હતા ત્યારે મેં ધ્યાનદીપિકા વાંચન માટે આપેલ તેના વાંચનથી અપૂર્વ શાંતિ થઈ તેમને પણ એમ કહ્યું કે આ ગ્રંથ અમૂલ્ય છે અને તેમાં રહેલે ઉપદેશ અત્યંત લાભદાઈ છે માટે આ યાદીપિકા ગ્રંથ સ્વર્ગસ્થ પૂ. શ્રી
અનસુયાબેનને અર્પણ કરૂં છું. “આનંદઘન ”
એજ લિ. નેહાનિ, ૧૦ આદર્શ સોસાયટી, નવરંગપુરા, અમદાવાદ ૯ કિતિકર ચુનીલાલ શાહ
છું કે
For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અ, સૌ. શ્રી શારદાબેન કીર્તિકરભાઈ શાહ-અમદાવાદ
For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્વ. શ્રી અનસુયાબેન-અમદાવાદ
For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
પ્રકરણ ૧. મંગલાચરણ, વિષય, અને સૂચના सर्वद्धि लब्धिसिद्धीशैर्योगीकृत मिष्टदम् ।
निष्पापं पापहं वंदे सर्व सर्वज्ञमंडलम् ॥१॥ સર્વ પ્રકારની ઋદ્ધિ, લબ્ધિ અને સિદ્ધિઓના સ્વામી એવા યોગીન્દોથી પરવરેલા, ઈષ્ટ દેવાવાળા, પાપરહિત અને અન્યનાં પાપોને નાશ કરનાર, સમગ્ર સર્વાના સમુદાયને હું વંદન કરું છું. ૧.
ભાવાર્થ –ગ્રંથકાર શ્રીમાન સકલચંદ્રજી ઉપાધ્યાય ગ્રંથના આદિમાં મંગલાચરણ કરે છે. મંગલાચરણમાં સર્વજ્ઞમંડલને ચિતાર આપે છે જાણે સાક્ષાત્ સર્વનું મંડલ એક વખત આ પૃથ્વીતળ પર વિચરતું હોય છે, તે વખતે તેઓની પાસે ગદ્રો પણ હોય છે. અહીં ચાર્ગોનો અર્થ તીર્થકર દેવ થાય છે, તે લીધે નથી; પણ સાધુજીવન ગુજારનાર
ગીઓ કહેવાય છે, ત્યારે તેઓમાં શ્રેષ્ઠ, અવધિજ્ઞાનલબ્ધિ. મન પર્યાવલબ્ધિ વિગેરે લબ્ધિ ધારક કહેવાય છે. તે અપેક્ષાએ અહીં ગદ્રો કહ્યા હોય તેમ સમજાય છે. નાના પ્રકારની
For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ 2 ]
ધ્યાનદીપિકા
જ્ઞાનાદિ સંપત્તિઓ ચારણ, શ્રમણ, અવધિ, મન:પર્યવાદિ લબ્ધિઓ અને અણિમા, મહિમા, ગરિમાદિ અષ્ટ સિદ્ધિઓ એના “ઈશ” માલિક અર્થાત તે જેઓને સ્વાધીન છે એવા ગીતૃદેથી વીંટાયેલા, સર્વજ્ઞમંડળને નમન કરે છે.
આ સર્વજ્ઞમંડળ ઈષ્ટ દેવાવાળું છે. જન્મ મરણાદિથી નિવૃત્તિ પામી પરમ શાંતિમય સ્થિતિવાળું સ્વસ્વરૂપ અનુભવવું તે ઈષ્ટ છે અને તે સ્થિતિએ આ સર્વજ્ઞમંડળ પહોંચેલું હોવાથી તે ઈષ્ટ ઉપદેશાદિદ્વારા આપે છે. તે પરમ શાંતિમય સ્થિતિએ પહોંચવાનું કારણ નિષ્પાપસ્થિતિ છે. નિષ્પાપ-પાપરહિત થયા સિવાય આત્મજીવન ઉચ્ચસ્થિતિએ પહોંચી ન શકે એ રહસ્યને બતાવવા (નિષ્પાપ ) આ વિશેષણ છે.
તે સર્વજ્ઞમંડળ (પાપાં) છે. પાપનો નાશ કરનાર છે. કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરવામાં આવે છે. પોતે નિષ્પાપ હોવાથી યોગ્ય જીવોને ઉપદેશ દ્વારા યેાગ્ય માર્ગ બતાવે છે અને તે સ્વાનુભવસિદ્ધ માગ હેવાથી જેવી રીતે પોતે નિષ્પાપ થયા છે તેવી રીતે અન્ય ચગ્ય જીવોને પણ પાપ નાશ કરનાર (પાપ વિનાના) બનાવે છે, એટલે અન્યના પાપનો નાશ કરનાર (કારણમાં કાર્ય ઉપચાર દ્વારા) આ સર્વજ્ઞમંડળ છે.
આ સર્વજ્ઞમંડળ એકસાથે હોય કે જુદે જુદે પ્રસંગે આ પૃથ્વીતળ પર થઈ ગયેલ હોય તે સર્વ સર્વજ્ઞમંડળને હું વંદન-નમન કરું છું. સર્વ સર્વજ્ઞમંડળ કહેવાથી આ
For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ 3 ]
ગ્રંથકારની સર્વ દેશકાળમાં થયેલા સર્વ પ્રત્યે સમદષ્ટિ છે એમ સૂચવે છે.
વળી સવોના મતે જુદા હોતા નથી. કવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવની અપેક્ષાએ ઉપદેશ જુદા જુદા હોય છે, તથાપિ પ્રાપ્ત કરવા લાયક આત્મસ્થિતિ તેનું નિશાન તે-લયબિંદુ તે સર્વનું એક જ હોય છે. એ દષ્ટિ ધ્યાનમાં રાખી કઈ પણ વ્યક્તિનું નામ ન આપતાં શાસ્ત્રકાર સામાન્ય રીતે જગતમાન્ય સર્વજ્ઞમંડળને ગ્રંથની આદિમાં નમસ્કાર બતાવે છે. વિશેષ મંગલાચરણ કરવા સાથે ગ્રંથનો વિષય બતાવે છે.
ब्रह्मज्ञानानंदे लीनाह सिद्धसाधुसंदोहम् ।
स्मृत्वाध्यानकृतेऽहं ध्यानाध्वगदीपिका वक्ष्ये ॥२॥ આત્મજ્ઞાનના આનંદમાં લીન થયેલા અરિહંત, સિદ્ધ અને સાધુઓના સમુદાયનું સ્મરણ કરીને હું યાનને ધ્યાનમાગમાં ચાલનાર અર્થાત્ યાનનો માર્ગ બતાવનાર દીપિકાને કહીશ. ૨
ભાવાર્થ-જ્ઞાન અને આનંદ એ આત્માના ગુણે છે અથવા જ્ઞાન અને આનંદ તે આત્માનું જ સ્વરૂપ છે. “બ્રહ્મ શબ્દથી શુદ્ધ નિરાવરણ પરિપૂર્ણ એવું આત્મસ્વરૂપ સમજવું.
નિરાવરણ આત્મસ્વરૂપ લેતાં, જ્ઞાન અને આનંદ પણ પરિપૂર્ણ શુદ્ધ જ સમજવાં-તેવા જ્ઞાનાનંદમાં લીન થયેલા અરિહંતદેવ, સિદ્ધપરમાત્મા અને સાધુઓને સમૂહ તેઓનું સ્મરણ કરી, એકાગ્રચિત્ત તેઓના શુદ્ધ સ્વરૂપને મનમાં યાદ લાવી, હું સકળચંદ્રજી ઉપાધ્યાય નામ ધારણ કરનાર દેવાધિષિત
For Private And Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૪']
ધ્યાનદીપિકા
આત્મધ્યાનને માટે ધ્યાનમાગમાં ચાલનાર દીપિકાને કહીશ. અહીં સાધુને નમસ્કાર તથા તેમનુ સ્મરણ કરવાથી આચાય તથા ઉપાધ્યાયજીનું સ્મરણ પણ સાથે જ થયું, કારણ કે સાધુ શબ્દમાં તે બન્નેના સમાવેશ થાય છે, ધ્યાનને માટે” એ શબ્દથીધ્યાન કરવાની ઈચ્છા કરવાવાળા જીવાને સુગમતા થાય એટલા હેતુથી; ધ્યાનમાગ માં સાથે ચાલવાવાળી અથવા ધ્યાનના માગ અતાવનારી દ્વીપિકા કહીશ એમ ગ્રંથકારે જણાવ્યુ.
6
માર્ગ વિકટ હોય, તેમાં વળી રાત્રી અંધારી હાય અને રસ્તા અજાણ્યા હોય, આ વખતે અવશ્ય કરીને લામિયાની જરૂર હોય છે. સેમિયા વિના તેવા અજાણ્યા વિકટ રસ્તામાં હેરાન થવાના, દુઃખી થવાના, ભૂલા પડવાના, લૂટાવાના અને માર ખાવાનેા સભવ રહે છે. એવી જ રીતે આ મારી દ્વીપિકા (ગ્રં‘થ) ધ્યાનના માગમાં ચાલનાર મુસાફરોને-મુમુક્ષુએને સાથે આવી ભેામિયાનુ' કામ કરશે.
અજ્ઞાન અંધારામાં પ્રકાશ કરશે, ભૂલા પડેલાને માગે ચડાવશે, કામક્રાદિ ચારાથી ખચવાની યુક્તિ જણાવશે એટલું જ
રસ્તા દેખાઇ પશુ નવીન માહાદિના પરાજય કરવાના
રસ્તા દેખાડશે. આ ધ્યાનદીપિકા કહેવાને મારા આ જ ઉદ્દેશ છે.
ધ્યાનના અથી જીવાને ગ્રંથ કરનારની સૂચના. जैनागमार्थानवलंब्य मोह ध्वांतातकृत्री शमशुद्धिदात्री | ध्यानार्थिभिः स्वांतगृहे विधेया नित्यं निजोद्योतकृते कृतीशैः ॥३॥
For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
પોતાના ઉદયને માટે મહાન પ્રયત્ન કરનાર ધ્યાનના અથી જીએ જેન આગમના અર્થનું અવલંબન કરીને મિહરૂપ અંધકારને નાશ કરનારી અને સમભાવની વિશુદ્ધિને આપનારી આ ધ્યાનદીપિકાને નિરંતર પિતાના અંતઃકરણરૂપ ઘરને વિષે ધારણ કરવી. ૩. | ભાવાર્થ:–ઈચ્છા ખરેખર આત્માનો ઉદય કરવાની જ હોય તો આ ધ્યાનદીપિકાને તમારા હૃદયમંદિરમાં નિરંતર પધરાવી રાખો.
દરેક ક્ષણે તમને યાદ આવે, જાગૃતિ આવે તે માટે બીજે કયાંય નહીં પણ હૃદયરૂપ ઘરમાં જ રાખજે, આત્મ સન્મુખ જ રાખજે. આ ધ્યાનદીપિકામાં જૈન આગમના અર્થનું જ અવલંબન કરેલું છે, અર્થ-જિનેશ્વર ભગવાને અનુભવ કરેલ સિદ્ધાંત-નિશ્ચયનું જ વર્ણન તેમાં છે અને તે માટે જ તે મોહરૂપ અંધકારને નાશ કરનારી છે; તથા સમભાવ કે જેમાં રાગ પણ નથી અને દ્વિષ પણ નથી, તેવી રાગદ્વેષ વિનાની, સમ-વિષમ વિનાની પરમ વિશુદ્ધિવાળી સ્થિતિને આપવાવાળી છે. મતલબ કે વીતરાગ દેવને જે સ્વાનુભવસિદ્ધ માગે છે તે માર્ગે ચાલતાં અવશ્ય તમે તે સ્થિતિને અનુભવી શકશે.
તે માગ આમાં (દીપિકામાં) બતાવવામાં આવશે, એટલા માટે જ આ ગ્રંથને હૃદયમાં સ્થાન આપજો. શેભાને માટે જેમ ઘરમાં અભરાઈ ઉપર વાસણે ગોઠવવામાં આવે છે તેમ આ ગ્રંથને પુસ્તકાલયની અભરાઈ ઉપર જ ગોઠવી ન મૂકશે, ૩
For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ 6 ]
ધ્યાનદીપિકા
આત્માને હિતકારી વસ્તુ શી છે? जीवो घनादिमलिनो मोहांधोऽयं च हेतुना येन । शुध्यति तत्तस्य हितं तच्च तपस्तच विज्ञानम् ॥४॥
અનાદિ કાળથી મલિન અને મોહાંધ આ જીવ જે હેતુ વડે શુદ્ધ થાય તે તેનું હિત છે, તે તપ છે અને તે વિજ્ઞાન છે. ૪,
ભાવાર્થ: આ જીવ અનાદિ કાળથી મલિન છે. તેનામાં મલિનતા ક્યારે આવી અને શા હેતુથી આવી? આને જવાબ “અનાદિ કાળથી તેમ જ છે ” એ સિવાય બીજો આવતો નથી. - જ્ઞાનીએ પિતાના જ્ઞાનમાં તેમ જ દેખે છે. શાસ્ત્રકારે એમ જ જણાવે છે. દરેક સંપ્રદાયમાં પણ મોટે ભાગે આ જ માન્યતા છે. મલિન થવાના હેતુઓમાં બે ભેદ છે. પ્રથમ અનાદિ પ્રવાહની અપેક્ષાએ મૂળ અનાદિ મલિનતા થવામાં હેતુ શે? તે હેતુ મળી શકતો નથી, શેધવા જતાં અનેક શંકાઓના વમળમાં અથડાવું પડે છે. છેવટે પણ અનાદિ તેમ જ છે” આ શબ્દનો આશ્રય લેવું પડે છે.
બીજે હેતુ અમુક સ્થિતિથી મલિન થવાના હેતુઓ મિથ્યાત્વ કષાય (અજ્ઞાન), અવિરતિ (ઈચ્છાઓને અનિરાધ) (ધ, માન, માયા, લેભવાળી પરિણતિ) અને ગો (મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિ) આ હેતુઓ માનવામાં આવે છે. તે હેતુઓ નવીન મલિનતા પામવામાં પ્રબળ કારણરૂપ છે. તેનું નામ જ માહાંધ-મેહથી આધળા થવાપણું છે.
For Private And Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
આ મોહરૂપી પડળને લઈ આત્મજ્ઞાન-આત્મપ્રકાશ-દબાઈ ગયે છે-કંકાઈ ગયા છે–તેથી વસ્તુને વસ્તુસ્વરૂપે જોઈ શકાતી નથી.
આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ થતાં આ મલિનતા કે મોહાંધતા રહેવા પામતી નથી. માટે આ આત્મા જે હેતુ વડે કરી શુદ્ધ થાય તે જ તેનું હિત છે અથવા તેમાં જ આ જીવનું હિત સમાયેલું છે, તેનું નામ જ તપ છે અને તેનું નામ જ વિજ્ઞાન છે. મતલબ કે આ જીવ ગમે તે હેતુ વડે શુદ્ધ થાય તેને માટે તમે પ્રબલ પ્રયત્ન કરે.
અમુક હેતુથી શુદ્ધ થાય અને બીજા હેતુથી શુદ્ધ ન થાય આ કદાગ્રહ ન કરે આવા નકામા વાદવિવાદમાં ન ઊતરે. અમૂલ્ય માનવજીવનને ક્ષણ પણ નકામું ન કાઢે. જિનેશ્વર ભગવાને આત્માને વિશુદ્ધ થવાના અસંખ્ય માર્ગો પિતાના જ્ઞાનમાં દેખ્યા છે તેમાંથી તમારા દર્દને જે દવા (ઉપાય) લાગુ પડે તે લાગુ પાડે. દરેક જીવની યેગ્યતા જુદી જુદી હોય છે. બંધને પણ જુદા જુદા હેતુઓને લીધે જુદા જુદા પ્રકારનાં હોય છે એટલે અમુક માણસ જે ઉપાય નિધન થવા માટે કહે છે કે પિતાને લાગુ પડે છે તે જ ઉપાય સર્વને લાગુ પાડવા જાય તે તેમ બની શકતું નથી. માટે તેવા આગ્રહ ન કરતાં પિતાને ગમે તેવા પણ લાગુ પડે તેવા ઉપાય શોધી કાઢી તુરત લાગુ પાડી મલિનતા ઓછી કરે બલકે તેને નાશ કરે એ જ તત્ત્વજ્ઞાન છે અને એ જ તપ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
આ દુનિયામાં નાના પ્રકારના મતમતાંતર અને ઝઘડા થવાના હેતુઓ આ જ છે કે માણસ પોતાની માફક સર્વને ચલાવવા માગે છે, પિતાની યોગ્યતા પ્રમાણે સર્વની યોગ્યતા કપે છે પિતાના વિચાર પ્રમાણે અન્યને ન્યાય કલ્પે છે અને સામામાં તેમ હોતું નથી. સરખી ગ્યતા ન હોવાને લીધે તેમના માર્ગે જુદા પડવાના જ અને તેને લીધે વિચારની ભિન્નતા તે રહેવાની જ-તથાપિ લક્ષ્યબિંદુ-સાધ્ય તે સર્વનું એક જ હોવું જોઈએ. આ લક્ષ્ય ધ્યાનમાં રાખી દુનિયા તરફ દષ્ટિ કરવામાં આવે તે આવા મતમતાંતરે મૂળ સાધ્યમાં લય થઈ ગયેલા જોવામાં આવશે. ૪.
ભાવનાની જરૂરિયાત जन्मजरामरणभयैः पीडितमालोक्य विश्वमनगाराः। निःसंगत्वं कृत्वाध्यानार्थ भावनां जग्मुः ॥५॥
જન્મ, જરા અને મરણના ભય વડે વિશ્વને પીડાયેલું જોઈને અણગાર (જ્ઞાનીઓ) નિઃસંગપણું ધારણ કરી યાનને માટે ભાવનાને આશ્રય કરે છે. પ.
ભાવાર્થ :–જેના હૃદયમાં વિચારદશા જાગ્રત થઈ છે, તેઓ ખરેખરા મનુષ્યો છે એટલે મનન કરનારા-વિચાર કરનારા છે, કેમકે મનુષ્યને મન મળેલું છે. સદ અસ તેનાથી વિચાર કરી શકાય છે. આ વિચાર કરનારાઓ જ મુખ્યત્વે કરીને મનુષ્ય ગણાય; બાકીનાઓ તે મનુષ્ય છતાં મનને સન્માર્ગો ઉપગ ન કરતા હોવાથી અથવા અસદુમા મનને જોડતા હેવાથી અને પિતાના હિતાહિતનો.
For Private And Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૯ ]
વિચાર નહિ કરતા હેાવાથી, (મનુષ્ય છતાં) જીવતાં પશુએ સમાન છે.
આવા વિચારવાન મનુષ્યા જ્યારે આ દુનિયા તરફ દૃષ્ટિ દોડાવે છે ત્યારે તેમને માલૂમ પડે છે કે આ આખુ વિશ્વ જન્મ, મરણ, અને વૃદ્ધાવસ્થાદિનાં દુઃખાથી પીડિત છે. રાગ, શાક, આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ વિગેરે દુનિયાને હેરાન કરી રહ્યા છે.
જન્મમરણનાં અનિવાય એવાં ચક્ર અસ્ખલિત ગતિમાં પ્રયાણ કરી રહેલાં છે. અરે! આમાંથી ખચવા માટે શે ઉપાય લેવા જોઇએ ?
આ વિચારશ્રેણિ તેમના
આવરણને પડદો ખસેડી આપે છે થોડાઘણા માગ કરી આપે છે ખરા નિશ્ચય કરી આપે છે કે મારે તેા આ પ્રમાણે જ વન કરવુ જોઈએ. મારું જીવન નિરુપાધિકપણે વ્યતીત થવું જોઇએ. જેમ ઉપાધિ એછી તેમ વિક્ષેપ, વ્યગ્રતા, વિહવળતા ઓછી, ક્રમ બંધ ઓછા. સવથા ઉપાધિ દૂર કરવા માટે છેવટે અણુગાર માર્ગ, ત્યાગમાગ એટલે ઈચ્છાએ ત્યાગ કરવાના માગ તેમને શ્રેયસ્કર જણાય છે અને પરમ આત્મશાન્તિ માટે જ કાયર મનુષ્યેાને દુઃખે ત્યાગ કરી શકાય તેવા ગૃહસ્થાશ્રમના ત્યાગ કરે છે અને છેવટે શ્રમણ (સાધુ)પણું અ’ગીકાર કરે છે તે ગ્રહણ કર્યા પછી પણ હલકી કેાટીના મનુષ્યાની સાખતમાં (સહવાસમાં) આત્મલક્ષ ન ભુલાય તે માટે નિઃસગપણુ અ'ગીકાર કરે છે. તેવા મનુષ્યાના પરિચયમાં (સહવાસમાં) ધ્યાન થઈ શકતું નથી તે માટે
For Private And Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
નિઃસંગ રહી દ્રવ્યથી નિઃસ‘ગપણુ ને એકાંતવાસ અને ભાવથી વિષયવિકારાના વિચારાથી નિર્વિચાર મન આ નિ:સંગપણુ' તે મહાત્માએ આત્મધ્યાન માટે સ્વીકારે છે અને તે ધ્યાનને પણ વિશેષ પાષણ મળે તે માટે અથવા ધ્યાન માટે હૃદય તૈયાર થાય (લાયક થાય) તે માટે પ્રથમ ભાવનાઓના તેઓ આશ્રય લે છે. ૫.
ભાવનાથી હૃદયને વાસિત કરવાના ગુરુ ઉપદેશ આપે છે भूतेषु भज समत्वं चितय चित्ते निजात्मरूपं च । मनसः शुद्धिं कृत्वा भावय चित्तं च भावनया ||६||
જીવાને વિષે સમપણુ રાખ, ચિત્તને વિષે પાતાના આત્મસ્વરૂપનું' ચિંતન કર અને મનની શુદ્ધિ કરીને ભાવનાવડે ચિત્તને વાસિત કર
ભાવાર્થ :-મન આત્માની નજીકની વસ્તુ છે, મનને વશ કર્યા સિવાય આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ થતું નથી, વશ કરવું એટલે કેળવવુ, ચેાગ્ય માર્ગે ગમન કરાવવુ' અને અાગ્ય માગ થી પાછુ વાળવુ, નહિ કેળવાયેલ મન સુખમાં દુઃખ દેખાડે છે અને દુઃખમાં સુખ દેખાડે છે. અયેાગ્યને ચાગ્ય મનાવે છે, ચાગ્યને અયેાગ્યે મનાવે છે. ગમે તે પરિણામ ખરાબ આવનાર હોય તેમ સમજાયુ' હોય છતાં પણ તે ભાન ભૂલી, મને માન્યુ` કે આમ આવશે તેા તે તે પ્રમાણે કરે છે; જન્મમરણાદિ જ જાળ મનને લઈને જ મનની મહેરબાનીથી જ જન્મમરણના નાશ થાય છે, માટે
કરવાથી મને આનંદ મતલખ કે આ સ ઊભી થાય છે અને
For Private And Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૧ ]
મનને કેળવવાની-ચેાગ્ય માર્ગ લગાડવાની-પૂણું જરૂર છે. ગુરુ મહારાજ કહે છે કે હે શિષ્ય ! આ મનને તું સર્વે પ્રાણીઓ પ્રત્યે સમભાવ રાખતાં શીખવ, સમભાવ તે રાગ દ્વેષ સિવાયની નિલેપ સ્થિતિ છે. આ સર્વ જીવા પોતાના સરખા જ છે. આત્મસત્તાએ વિચાર કરતાં કાઈ જીવ નાના માટા આછા વધારે નથી, જેવું તને સુખ વહાલું અને દુઃખ અનિષ્ટ છે તેવુ' જ સર્વ જીવાને પણ છે; માટે સર્વ જીવા ઉપર સમષ્ટિ રાખ કહ્યુ છે કે—
अनिच्छन् कर्म वैषम्यं ब्रह्मांशेन समं जगत् । आत्माऽभेदेन यः पश्येदसौ मोक्षगमी शमी || (अष्टक)
કના વિષમપણાના વિચાર ન કરતાં જ્ઞાનના અંશની સાથે મેળવતાં યા વિચાર કરતાં આ જગતના સર્વ જીવે એકસરખા છે, એમ વિચાર કરી જે મનુષ્ય સર્વ આત્માએને પેાતાની સાથે અભેદ્યપણે જુએ છે, તે સમભાવની સ્થિતિવાળા મનુષ્ય માલ્સે જનાર છે.
આથી એમ જણાય છે કે કની વિષમતાથી (વિચિત્રતાથી) ભિન્ન ભિન્ન, નાનુ'માટું, સારું...નારું આ જગત દેખાય છે પણ તે જીવાની અંદર સત્તારૂપે રહેલ આત્મસ્વરૂપની સાથે સરખામણી કરવામાં આવે તેા રાગદ્વેષની પરિણતિવાળુ' વિષમપણું દેખાતુ' નથી, કારણ કે આત્મસ્વરૂપ સર્વાં જીવાનુ એકસરખું જ છે એટલે દેહષ્ટિ મૂકી દઈ સર્વ જીવાને તું આત્મસ્વરૂપે જોયા કર તથા હે શિષ્ય ! ચિત્તને વિષે તારા શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના જ તું વિચાર કર.
For Private And Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
મનમાંથી અનાત્મ જડ જગત સંબંધી વિચારો દૂર કરી તારા આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ કેવું છે તેને વિચાર કરવાને મનને અભ્યાસ પાડ અને મનની શુદ્ધિ કરીને ચિત્તને ભાવના વડે વાસિત કર. | સર્વ જી ઉપર સમભાવ રાખવાથી અને આત્મસ્વરૂપનું ચિંતન કરવાની ટેવ પાડવાથી મનઃશુદ્ધિ થઈ જ જશે; છતાં આ બે ઉપાયો ઉપરાંત બીજા પણ અનેક ઉપાય છે કે જેથી કરીને મનની શુદ્ધિ થાય છે, એમ તારા જાણવામાં હોય તે તે, અગર કે જ્ઞાની પુરુષો પાસેથી બીજા જે કોઈ ઉપાય મળે તે ઉપાએ કરીને પણ તું મનની શુદ્ધિ કર અને તું કંઈક શુદ્ધ થયેલા મનને ભાવના કે જે આગળ બતાવવામાં આવશે તે વડે તું વાસિત (સુગંધિત) કર.
સર્વ જીવોમાં સમભાવ રાખ, આત્મસ્વરૂપનું ચિંતન કરવું અને મનની શુદ્ધિ કરવી; તે એક એક ઉપાય એટલે બધે મજબૂત છે કે મનને આત્મસ્થિતિમાં લીન કરાવી દે તેમ છે, તે પછી ભાવના વડે ચિત્તને વાસિત (સંસ્કારિત) કરવાનું શું પ્રયોજન હશે? આ શંકા ઉત્પન્ન થવાનો સંભવ છે અને તેનું સમાધાન આમ કરી શકાય તેમ છે કે અચોક્કસ સ્થિતિવાળા અમજબૂત સંસ્કારો ગમે તે જાતના પાડો પણ તેનું સંગીન ચોક્કસ સ્થિતિવાળું પરિણામ આવતું નથી પણ એકાદ દઢ મજબૂત સંસ્કાર ઘણી પ્રબળતાથી મન ઉપર પાડવામાં આવ્યો હોય તો તેની અસર કાયમને માટે મજબૂત પડી રહે છે અને તેવી સ્થિતિવાળા માટે આ સર્વમાંથી એક પણ ઉપાય મનને વિશુદ્ધ કરવા માટે
For Private And Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
_ ૧૩ ]
પૂરતો છે, તે સિવાયનાને માટે અનેક ઉપાયો કરતાં કાળાંતરે કઈ ઉપાય ચોક્કસ લાગુ પડી જાય છે.
વળી ભાવના વડે મનને સંસ્કારિત કરવાનું કારણ એમ પણ છે કે સંસારની અનિત્યતા, અશરણુતા, વિષમતા વિગેરેના સંસ્કારે મજબૂત રીતે મન પર પડયા હોય તે વિષય તરફથી તે મન ઘણી જ સહેલાઈથી પાછું ફરે છે અને પાછું ફર્યા પછી પણ તે વિચાર વિનાનું તો રહી શકતું નથી. કારણ કે મનને ઘણું કાળને વિચાર કરવાને દઢ અભ્યાસ પડેલ છે. એટલે તેને આત્મસ્વરૂપના ચિંતનમાં ગોઠવવાથી સંસારની વસ્તુઓથી વિરક્ત થયેલું મન ઘણું સહેલાઈથી આત્મચિંતનમાં પ્રવેશ કરશે અથવા કાંઈક સમભાવ આવવાથી અને આત્મચિંતન તરફ તેનું વલણ થયેલું હોવાથી મનની શુદ્ધિ સારી રીતે થઈ શકે છે અને તેવા મનમાં ભાવના ઘણી સહેલાઈથી દઢ સંસ્કાર સ્થાપિત કરે છે. આમ અન્ય આશ્રયથી પણ મનશુદ્ધિમાં વધારો થવા સંભવ છે.
આશય એ છે કે ગમે તે પ્રકારે પણ મનની શુદ્ધિ તે કરવી જ પડવાની અને તે શુદ્ધિ જ ધ્યાનમાં વધારે ઉપયોગી થઈ પડવાની. ૬.
ભાવનાઓ બતાવે છે. भावना द्वादशैतास्ता अनित्यादिकताः स्मृताः । ज्ञानदर्शनचारित्रं वैराग्याधास्तथा पराः ॥७॥
For Private And Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
અનિત્યાદિક આ ભાવનાએ ખાર કહેલી છે તેમ જ ખીજી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વૈરાગ્ય આદિ ચાર ભાવનાએ પણ કહેલી છે. 19.
ભાવા:-ભાવના એટલે વિચારણા કાઈ પણ એક વસ્તુના સ્વભાવના સ`ખંધમાં વિચાર કરી તેને નિય કરવા, મન ઉપર તેના નિશ્ચયપણાની સચાઢ અસર કરવી; જેમ કે કાઇ વસ્તુના ઉપર બીજી જુદા સ્વભાવની વસ્તુના પુટ દેવામાં આવે છે અને તેની એટલી ખત્રી અસર થાય છે કે મૂળ વસ્તુના સ્વભાવ બદલાઈ જઈ જે વસ્તુના પુટ આપવામાં આવ્યા છે તેના સ્વભાવ તે વસ્તુમાં દાખલ થઈ જાય છે, આનું નામ ભાવના છે.
તેવી જ રીતે અનાદિકાળથી વિવિધ પ્રકારના પુદ્ગલાના અનુભવ કરતાં રાગદ્વેષ કરવાના સ્વભાવ મનને પડેલ છે. પુદ્ગલામાં સુખની ભ્રાંતિ થયેલી છે. તે રાગદ્વેષ કરવાને સ્વભાવ અને સુખની ભ્રાંતિ તેમાં સત્ય શું છે, તેના ખરા સ્વભાવ શા છે તેના વારવાર મન દ્વારા વિચાર કરી મન ઉપર તેની સચાઢ અસર કરવી.
મનના પૂર્વના સ્વભાવને ભૂલી જઈ આ નવીન વિચાર પ્રમાણે જ પેાતાના સ્વભાવ ગ્રહણ કરે, એનું નામ ભાવના છે. આ ભાવનાએ અનિત્યાદિ ખાર છે, અને જ્ઞાનાદિક ચાર છે, જે આગળ બતાવવામાં આવે છે, भावनाभिरसंमूढो मुनिर्ध्याने स्थिरीभवेत् । क्षानदर्शनचारित्रवैराग्योपगताच ताः ॥ १ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૫ ]
ભાવના વડે દઢ નિશ્ચયવાળો મુનિ ધ્યાનમાં સ્થિર થાય છે. તે ભાવના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વૈરાગ્ય એમ ચાર પ્રકારની છે. ૧.
પ્રકરણ ૨
જ્ઞાન ભાવના वाचना पृच्छना साधुप्रेक्षणं परिवर्तनम्
सद्धर्म दर्शनं चेति ज्ञातव्या ज्ञानभावना ॥८॥ વાંચવું, પૂછવું સારી રીતે મનન કરવું, પરિવર્તન કરવું, (ગણ જવું, યાદ કરવું) અને ધર્મ કહે આ જ્ઞાનભાવના જાણવી. ૮.
ભાવાર્થ-જ્ઞાન વડે મનને વાસિત કરવું તે જ્ઞાનભાવના છે. આત્મઉપગ જાગ્રત રહે, અશુભવિક ઓછા થાય, શુભ પ્રવૃત્તિ કે જે આત્મસ્વરૂપને નિર્ણય કરવામાં કે સ્થિર થવામાં સહાયભૂત થાય છે તેને વધારે થાય તેવી જાતના મન ઉપર સંસ્કારે દઢ થાય તે માટે આત્મજ્ઞાન સંબંધી ગુરુ પાસેથી ઉપદેશ સાંભળ આત્મજ્ઞાનનાં સાધનભૂત સિદ્ધાંત (પુસ્તક) ભણવાં, અન્યને ભણાવવાં, તેમાં જે જે જ્યાં જ્યાં શંકાએ પડે તેનું સમાધાન ગુરુ તરફથી મેળવવું અગર આપણુથી અધિક જ્ઞાનવાન હોય તેમને પૂછવું તેનું સારી રીતે મનન કરવું, તે અર્થને વારંવાર મનમાં કસાવ, વિવિધ પ્રકારના તર્કો કરી તેનું સમાધાન કરવું, તે તત્વ આદરવા લાયક આપણા સ્વભાવરૂપ થઈ જાય તેવા
For Private And Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
વિચારા દૃઢ કરવા તેનું વિસ્મરણ થઈ ન જાય તે માટે વારંવાર તેનુ' પરિશીલન કરવુ, એટલે શાંાંતને વખતે તે યાદ કરી જવાં અને અન્યને સ્વપર હિત બુદ્ધિથી તેને ઉપદેશ આપવા, તે સ'ભળાવવાં ઈત્યાદિમાં મનને સારી રીતે પ્રવીણ કરવુ જોડી દેવુ' તે જ્ઞાનભાવના કહેવાય છે.
દર્શનભાવના
संवेगः प्रशमः स्थैर्यमसंमूढत्वमस्मयः । आस्तिक्यमनुकंपेति ज्ञेया सम्यक्त्वभावना ॥ ९॥
સ‘વેગ, ઉપશમ, સ્થિરતા, દૃઢ નિશ્ચયતા, નિરભિમાન (અગવ) અથવા અનાધૈયતા આસ્થા (શ્રદ્ધા), અનુક’પા એ સમ્યક્ત્વભાવના જાણવી. ૯.
ભાવાર્થ :-દર્શનભાવનાનુ` બીજું નામ સમકિતભાવના છે. માહનીય કર્મ સંબંધી દર્શન માહનીય કમના ક્ષય ક્ષયૈાપશમ કે ઉપશમ થવાથી આ દર્શનભાવનાની પ્રાપ્તિ થાય છે આ ભાવના વડે અતઃકરણને સસ્કારિત કરવાથી
આ ગુણ ઘણી સહેલાઈથી પ્રગટ થાય છે. દેવ અને મનુષ્યાદ્વિના વિવિધ પ્રકારના સુખની અભિલાષા જ્યાં સુધી આછી ન થાય અને જ્યાં સુધી કેવળ આત્મસુખના અભિલાષી આ જીવ ન થાય ત્યાં સુધી સ`વેગ પ્રગટ થતા નથી. આ લેાકનાં અને પરલેાકનાં સુખની વાસના (ઇચ્છા) જ્યાં સુધી વિરામ ન પામે ત્યાં સુધી આત્મસ્થિતિ કેમ પ્રગટ થાય ?
દેહાર્દિ પુદ્ગલજન્ય સુખ ઘણા પ્રયાસે પ્રાપ્ત થનારુ છે, ક્ષણિક છે, અસાર છે, અને તેમાં રાખેલી આક્તિ
For Private And Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
[ ૧૭ ].
પરિણામે દુઃખ ઉત્પન્ન કરનારી છે; એની ઈચ્છાને જ્યાં સુધી છેદ-નાશ ન થાય ત્યાં સુધી સમ્યક્ત્વ જે આત્મગુણ છે તેને પ્રાપ્ત કરવાની આશા સ્વપ્નામાં પણ ન રાખવી. ૧.
જ્યાં સુધી અન્યનું બૂરું કરવાની આશા કે સારું કરવાની પોતાની ભાવના, લાગણી. જે કર્મના પ્રમાણમાં થાય છે તે ભાન ભૂલી જઈને અભિમાનને લઈ વેર લેવાની ભાવના હદયમાં પ્રગટ કરવામાં આવે છે ત્યાં સુધી આ ભાવનાને રહેવાને અવકાશ ક્યાંથી મળે? પ્રકાશ અને અંધારું સાથે ક્યાંથી રહી શકે? જે મનમાં વેર વિરોધની વાસના બળતી હોય ત્યાં આત્મસ્વરૂપની પરમ શાંતિ કેવી રીતે પ્રગટ થાય ? મનમાંથી તેવી ભાવનાને તદ્દન કાઢી નાખી તેને ઠેકાણે અપરાધીઓને પણ ક્ષમા (માફી) આપનારી કમળતાવાળી ઉપશમ ભાવનાને સ્થાપિત કરવાથી સમ્યફત્વ નામનો આત્મગુણ પ્રગટ થાય છે. ૨.
જ્યાં હદય વિવિધ પ્રકારની આશા, ઈચ્છા કે તૃણાને લીધે આકુલવ્યાકુલ થઈ રહ્યું હોય, ઘડીભર પણ પરમ શાંતિમાં બેસવાની સ્થિરતા મળતી ન હોય, મનમાં નાના પ્રકારના વિચાર કે વિતર્કો ચાલતા હોય વિષય મેળવવાની ઈચ્છાથી મન વિહવળ થઈ રહ્યું હોય કે તેવા ચંચળતાવાળા મનમાં સમ્યક્ત્વ ગુણ કેવી રીતે પ્રગટ થાય? આત્મભાવમાં અને પુદ્ગલમાં આસક્તદશા આ બન્નેને સૂર્ય અને અંધકારના જેટલું તફાવત છે. - થોડો વખત પણ વિષયાદિક કામનાના વિચારથી મનને
For Private And Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
શાંતિ આપી અર્થાત્ તેવા અન્ય વિચારાને દૂર કરી આત્મભાવમાં સ્થિરતાના અનુભવ કરવાથી-મનને શાંત રાખવાથી સ્થિર અને નિમલ થયેલ પાણીમાં નીચે પડેલ વસ્તુ જેમ પ્રગટ દેખાઇ આવે છે તેમ મનને આત્મભાવમાં સ્થિરતાના આશ્રય કરાવવાથી તેમાં સમ્યક્ત્વરૂપ આત્મગુણુ પ્રગટ થઈ આવે છે. ૩.
આત્મા છે, નિત્ય છે, કમના કર્તા છે, કમના ભાગવનારા છે, માલ છે અને માક્ષના ઉપાય છે. આત્મા છે તે વાત અનુભવસિદ્ધ ચાક્કસ છે, દેહના અધ્યાસથી દેહ જેવા દીસે છે પણ તે અજ્ઞાનદશા જ છે, દેહ અને આત્મા અને જુદાં જ છે. આત્મા ચૈતન્ય લક્ષણ, જ્ઞાતા, દૃષ્ટા છે દેહ જડ લક્ષણ છે તલથી તેલ, દૂધથી ઘી, તલવારથી મ્યાન, વગેરે પ્રત્યક્ષ જુદાં છતાં વિચાર નહીં કરનારને એકરૂપ દેખાય છે તેમ સૂક્ષ્મદ્રષ્ટિથી વિચાર કરનારને આત્મા દેહથી જુદા દેખાય છે, આત્માની સત્તાથી જ પાંચે ઇન્દ્રિયા દેહ અને મનાદિકનું જ્ઞાન થાય છે અર્થાત્ આ સર્વને જાણુનાર આત્મા જ છે. આત્મા છે કે નહિ, એવી શ'કા કરનાર જ આત્મા પેાતે છે.
આત્મા નિત્ય છે, દ્રવ્યની અપેક્ષાએ આત્મા નિત્ય છે દેવ, મનુષ્ય, જાનવર આદિ પર્યાયાની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે. બાળ, યુવાન, વૃદ્ધાદિ ત્રણે વયનુ જ્ઞાન એક આત્માને જ થાય છે અથવા નેત્રાદિક ઇંદ્રિયાથી જે કાંઈ પદાર્થ જોયા હાય સાંભળ્યે હાય અનુભબ્યા હાય પછી તે નેત્રાદિમાંથી ફાઈ ઇંદ્રિયના નાશ થાય છતાં તે ઇંદ્રિયથી અનુભવેલ
For Private And Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૮ ].
વિષયનું જ્ઞાન તો બન્યું જ રહે છે તેનો નાશ થતું નથી. આથી ચેકસ નિર્ણય થાય છે કે દેહનો નાશ થતાં પણ જ્ઞાતા દષ્ટા આત્માને નાશ થતો નથી. ૩.
આત્મા કમનો કર્તા છે. આત્મા જે ચિતન્યશક્તિ તેની પ્રેરણા ન હોય તે કર્મ કણ ગ્રહણ કરે? પુદ્ગલો જડ છે, તેમાં સ્વતંત્ર કમ ગ્રહણની શક્તિ ક્યાંથી હોય? જડ પદાર્થમાં કઈ પણ પ્રકારની સ્વતઃ પ્રેરણશક્તિ નથી. જો હેય તે પ્રાણરહિત થયેલ દેહથી ક્રિયા કેમ થતી નથી? ચેતન ધારે છે તે પ્રવૃત્તિ કરે છે અને ધારે છે તે બધી પ્રવૃત્તિ અટકાવી પણ શકે છે.
આથી એ જ નિર્ણય થાય છે કે કર્મ કરવા ન કરવાની પ્રેરણાશક્તિ આત્મામાં જ છે આત્મા જ્યારે પિતાના સવભાવમાં વતે છે, ત્યારે કમને ર્તા નથી, ત્યારે તે સ્વભાવરમણતા એ જ તેનું કર્તાપણું છે અને જ્યારે આત્મજ્ઞાન ભૂલી પરભાવમાં આત્માની પ્રવૃત્તિ થાય છે ત્યારે તે કર્મને કર્તા છે.
આત્મા કર્મને ભક્તા છે. તે ભ્રાંતિવડે જીવ વિસ્કુરાયમાન થઈ જડ પુરા કર્મો ગ્રહણ કરે છે. ઝેર કે અમૃત પોતે જાણતા નથી કે મારે અમુક માણસને મારે છે કે સુખી કરે છે તથાપિ તેને ઉપભેગ કરવાથી તેને તેમ થાય છે, એવી જ રીતે શુભાશુભ કર્મ પોતે સુખદુઃખનાં હેતુરૂપ છે એમ જાણતા નથી કારણ કે તે જડ છે; તથાપિ ગ્રહણ કરનાર જીવને સુખદુઃખને અનુભવ તે મળે છે જ. જે કર્મને ઉપભેગ કરનાર જીવને ન માનીએ તો સુખ,
For Private And Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
દુઃખ, હર્ષ, શાક, માન, અપમાન વગેરે કાને થાય છે ? તેના ઉપભાગ લેનાર બીજો કાણુ છે ? કાઈ જ નથી માટે આત્મા જ કમ'ના ભેાક્તા છે. ૪
કર્મ ક્ષયથી મેાક્ષ થાય છે. શુભાશુભ કર્મના ક્ષય થવાથી માણ થાય છે. કમ વધે છે અને ઘરે પણ છે તેમાં વધ ઘટ થતી રહે છે. કાઈ ક્રિયાથી થેાડી આછાશ થાય છે, તા એક ક્રિયા એવી પણ હાવી જોઇએ કે તેના સથા નાશ કરે છે અને તેના ક્ષયથી મેાક્ષ થાય છે. પ.
માક્ષના ઉપાય
કદશા એ અજ્ઞાન ભાવથી થાય છે અને જ્ઞાનભાવમાં આવવું તે મેક્ષદા છે. જેમ પ્રકાશ આવવાથી અ'ધકાર દૂર થાય છે તેમ જ્ઞાનભાવથી કમને! નાશ થાય છે. કર્મબંધનાં જે જે કારણેા છે તે તે કારણેાના પ્રતિપક્ષરૂપ કારણેાનું સાધનાનું-સેવન કરવાથી તેને ખધના નાશ કરી મેાક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
રાગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાન આ મુખ્ય રીતે કર્મ બંધનાં કારણેા છે. આત્મજ્ઞાનથી-આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપના લક્ષથી આ સર્વના નાશ સાધી શકાય છે. જેમ ક્ષમા, નમ્રતા, સરળતા અને સાષથી અનુક્રમે દ્વેષ, માન, માયા અને લાભના નાશ કરી શકાય છે, તેમ જ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપના લક્ષથી માહ અને અજ્ઞાનાદિને નાશ થઈ શકે છે અને તેથી ક્રમ બધથી મુક્ત થવાય છે અને તેને પરિણામે મેાક્ષ થાય છે. માટે તે મેાક્ષ છે અને માક્ષના ઉપાય છે. ૬.
For Private And Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૧ ]
ઉપરની છ વાતને દઢ નિશ્ચય થ જોઈએ. તેના દઢ નિશ્ચયથી મનને વાસિત કરવું તેથી સમ્યક્ત થાય છે. પુદુગલ પદાર્થો વિવિધ રંગના, વિવિધ રસવાળા, વિવિધ ગંધવાળા, વિવિધ સ્પર્શવાળા અને વિવિધ શબ્દો ઉત્પન્ન કરનારા છે. સારામાં સારો દેખાવ આપી થોડા જ વખતમાં ખરાબમાં ખરાબ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે અને ખરાબ દેખાવ આપી તેના તે જ પુદગલે સારો દેખાવ આપે છે. સુંદર દેખાવવાળા, મિણ સ્વાદવાળા અને મોહક સુગંધવાળા લેજનાદિ પદાર્થો શેડા જ વખતમાં વિષ્ટારૂપ થઈ ખરાબ દેખાવ આપે છે, તે જ વિષ્ટાદિ ખરાબ પદાર્થ ખાતરરૂપે થઈ રૂપાંતરે પાછા સુંદર અનાજ, ફળ, ફૂલ, વૃક્ષ, છોડવા, દૂધ, ઘી, વસ્ત્ર અને વિવિધ પ્રકારનાં ઉપભોગનાં સાધનરૂપે દેખાવ આપે છે. આ પદાર્થોની રમણીયતા કે દુધનીયતા દેખીને કાંઈ પણ આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી. ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વિનાશ એ દરેક પુદગલ પદાર્થની પરંપરાથી ચાલતી આવતી ત્રણે જાતની સ્થિતિ થાય છે. તેને જે ચોક્કસ નિર્ણય મન ઉપર ભાવિત કર્યો હોય તે આ દુનિયામાં પદાર્થોના વિકારવાળા ફેરફારથી કાંઈ પણ આશ્ચર્ય જેવું રહે જ નહીં. આ આશ્ચર્ય વિનાની સ્થિતિવાળું મન થાય તે પણ સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ કે દઢતાનું જ કારણ છે; તે કારણ એટલા માટે કે આત્મા પિતાની શુદ્ધ સ્થિતિમાં આવા ફેરફાર વિનાનો છે તે આ ઉપરથી નિશ્ચિત થાય છે. અથવા અસ્મયનો બીજો અર્થ ગર્વ રહિતપણું લઈએ તો જ્યાં ગવ છે, અભિમાન છે ત્યાં આત્મજ્ઞાન ક્યાંથી હોય?
For Private And Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
ગવ કાના કરવા? શુ' પુદ્ગલાના ગવ, કે જે પુદ્ગલા પરદ્રવ્ય છે. પુણ્યાપવાળા સ્વભાવને આધીન છે. સચાગવિચાગ ધમ વાળા છે, હશેાકને કરાવવાવાળા છે અને સંસારના પ્રરિભ્રમણને વધારનાર છે, તે જડ પુદ્ગલેના ગવ કરનાર આત્માથી પરાર્મુખ થયેલ હેાવાથી અને જડમાં આસક્તિવાળા હાવાથી તેને આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ ન થતાં જડ પદાર્થોની જ પ્રાપ્તિ થશે, કારણ કે જે જીવાની જેમાં આસક્તિ હોય છે, જેના પર પ્રેમ કે લાગણીડાય છે તે પદાર્થ તેના તરફ આકર્ષાય છે, તે તેને માટે જ પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેની તેને પ્રાપ્તિ થાય છે, એટલે જડ પદાર્થની પ્રાપ્તિથી ગ અભિમાન નહિ કરનારને સમ્યકૃત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે.
જ
બારીક વિચાર કરતાં માલૂમ પડશે કે જડ પદાર્થમાં થતી આસક્તિથી જ મનુષ્ચાને ગવ થાય છે. આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિથી તે મનુષ્ય શાંતિમય જિંદગી ભાગવે છે અને પરમશાંતિમાં જ વિશ્રાંતિ કે છે,
શરૂઆત એવી રીતે થાય છે કે કોઈ પણ પ્રામાણિક અને આત્મજ્ઞાનના અનુભવી મનુષ્યમાં (પુરુષમાં) પ્રથમ શ્રદ્ધા રાખવાની જરૂરિયાત છે તેના વચન પર શ્રદ્ધા રાખી અમુક વખત સુધી અમુક જાતની ચાગ્યતા પાત્તામાં પ્રગટ થાય ત્યાં સુધી તેના કહ્યા પ્રમાણે આત્મવિશુદ્ધિ માટે ચાલવુ' જ પડે છે. આત્મસ્વરૂપ એવી વસ્તુ નથી કે પ્રત્યક્ષ રીતે દેખાડી શકાય પણ તે અનુભવગમ્ય છે.
પ્રયત્ન કરનારને પેાતાને જ તેના અનુભવ થાય છે. બીજાને અનુભવ કરવા હોય તે તેણે પણ તે અનુભવ કરનારના
For Private And Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાન દીપિકા
[ ૨૩ ]
•
કહેવા પ્રમાણે પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. મતલબ કે શરૂઆત શ્રદ્ધાથી થાય છે. અને જેમ જેમ ચાગ્યતા વધતી જાય છે તેમ તેમ અનુભવ વધતા જાય છે. માટે શરૂઆતમાં કાઈ પ્રામાણિક મહાપુરુષ આત્મજ્ઞાનના અનુભવ કરનાર હાય તેના પર શ્રદ્ધા રાખી તેના કહ્યા મુજબ વર્તન કરવુ તેણે જે કહ્યુ છે તે સત્ય છે, ચેાગ્ય જ છે મારા હિત માટે જ છે મને તેનાથી અવશ્ય ફાયદે થશે જ આવી શ્રદ્ધા રાખી આત્મવિશુદ્ધિ માટે પ્રયત્ન કરવા; વાર્તાથી વડાં થતાં નથી. પ્રયત્નની ખાસ જરૂરિયાત છે ચાગ્ય પ્રયત્ન અવશ્ય ફળ આપે છે. આ શ્રદ્ધા ગુણુ શુદ્ધ સમ્યક્ત્વને પ્રગટ કરે છે અને શ્રદ્ધા પાતે જ જ્ઞાનદશી છે.
૫.
હૃદય કોમળતાવાળુ, દયાથી આમ થવું જ જોઈએ, દુ:ખી જીવાને દેખી તેમની મદદે દોડી જવાની વૃત્તિ રામરામમાં થવી જોઇએ. પાતાની શક્તિ અનુસાર તન, મન, ધન અને વચનથી પણ મદદ કરી તેમનાં દુઃખ દૂર કરવાં જોઇએ. પેાતે કદાચ ન કરી શકે તે બીજા પાસે પણ મદદ કરાવવી. દ્રવ્ય અને ભાવથી એમ બે પ્રકારે જીવેા દુ:ખી હાય છે, દ્રવ્યથી દુઃખી, નિધન, રાગી, માનસિક પીડાવાળા, આપત્તિમાં ઘેરાયેલા વિગેરે કહેવાય છે. ધમ વિનાના જીવા, કેવળ પાંચ ઇંદ્રિયેાના વિષયસુખમાં લુબ્ધ થયેલા, સારાસારના વિચાર ન કરતાં નાના પ્રકારના આરભ સમારંભમાં, એશઆરામમાં પ્રવૃત્તિ કરનારા, અહિક સુખમાં મગ્ન થયેલા, આત્મા કે પરલેાકને નહિ માનનારા, પશુઓની માફક આહાર, ભય, નિદ્રા અને મૈથુનમાં જ જિંદગી ગુજારનારા
For Private And Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
વિગેરે પુલિક સુખમાં સુખ માનનારા જીવા, તે ભાવથી દુઃખી છે; મતલખ કે વત માનમાં સુખી છે પણ તે ભવિષ્યમાં દુ:ખી થનારા છે. તેને ધર્મોપદેશ આપી, ચાગ્ય ધમ ને રસ્તે ચડાવવા તે, તે જીવાની ભાવયા (અનુકંપા) છે.
જ્યાં સુધી હૃદયમાં આ લેાકના અને પરલેાકના સુખની ઇચ્છાઓની વાળાએ બળતી હોય જ્યાં સુધી હૃદય નિષ્ઠુ રતા કે નિર્દયતા વાપરીને પણ સ્વાર્થ સાધવા ભણી દોડાદોડ કરતુ` હોય ત્યાં સુધી તે હ્રદયમાં ભવદાવાનળની શાંતિ કરનાર સમ્યક્ત્વ ભાવના કયાંથી હેાય ? કયાંથી પ્રગટે ? મનુષ્કાએ પેાતાનું હૃદય અનુકંપાથી એટલું બધું આ, કામળ ખનાવવુ. જોઈએ કે દુઃખી જીવાને દેખી આંખમાંથી અશ્રધારા છૂટવી જોઈએ અને તેના બચાવ માટે કે સહાય આપવા માટે જરા પણ વિલંબ ન કરતાં ન્યાયાર્જિત પેાતાની મિલકતના છુટથી ઉપયોગ કરવા જોઇએ કે જે પ્રામર પ્રાણી પેાતાની મહેનતથી મળી શકે તેવી અને અવશ્ય નાશ પામનારી તુચ્છ વસ્તુને પણ બીજાના ભલા માટે છુટથી ઉપયાગ કરી શકતાં નથી તે પાતે આત્મજ્ઞાન અને માક્ષ જેવી અમૂલ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટે બીજાની કૃપાને પાત્ર કેવી રીતે થઈ શકશે? અથવા નિર્દયતાથી દુગ્ધ થયેલા હૃદયમાં સમ્યક્ત્વના 'કુર કેવી રીતે ઊગી નીકળશે ? અર્થાત્ હદયને અનુક’પાથી વાસિત (ભાવિત) કરવાથી તેમાં સમ્યક્ત્વ પ્રગટ થાય છે. આ પ્રમાણે વિવિધ પ્રકારના વિચારા અને વ નથી મનને સારી રીતે વાસિત કરવું' તેને સમ્યક્ત્વ અથવા દર્શનભાવના કહેવામાં આવે છે, ૩
For Private And Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૫ }
-
-
-
--
--
---
-----
--
--
---
--
---
---
-
-
-
ચારિત્ર ભાવના इर्यादिविषया यत्ना मनोवाक्कायगुप्तयः । vfuહરિમિતિ રાત્રિમાવના || ૨૦ || ચાલવા આદિના સંબંધમાં સંયમ નિગ્રહ કર, મન, વચન, કાયાની ગુપ્તિ કરવી અને પરીષહ સહન કરવા તે ચારિત્રભાવના છે. ૧૦.
ભાવાર્થ – સારામાં સારી રીતે નિર્દોષ જીવન પસાર કરવું તેને ચારિત્ર કહે છે. તે સંબંધી મન ઉપર દઢ સંસ્કાર બેસાડવા તે ચારિત્રભાવના છે. ચારિત્રભાવનાથી નવીન કર્મ આવતાં અટકાવવાનું અને પૂર્વના સંસ્કારને કાઢી નાખવાનું બળ મનુષ્યમાં આવે છે આ સંસારની અંદર રહીને કર્મ ન આવવાના રસ્તાઓ જ્યાં અટકાવી શકવાનું વ્યવહારના જરૂરી પ્રસંગને લઈને બનતું નથી ત્યાં તેને જરૂરિયાત અને લાયકાત મુજબ મર્યાદામાં મૂકવાનું, અર્થાત્ સંક્ષિપ્તમાં બને ત્યાં સુધી બહુ જ ડી પ્રવૃત્તિ કરવાનું કામ વિચારવાનએ કરવું જોઈએ અને જ્યાં અશુભને આવવાનો માર્ગ હોય ત્યાંથી અશુભને અટકાવી શુભને આવવાનો રસ્તો ખુલ્લો કરવો જોઈએ.
એકદમ સર્વે ક્રિયાઓ અટકાવી શકાતી નથી અને તેમ એકદમ અટકાવવા જતાં તેનું પરિણામ વિપરીત આવે છે, માટે શરૂઆતમાં શુભ ક્રિયાઓને વધારે કરી અશુભ ક્રિયાએમા પ્રવૃત્તિ તદ્દન અટકાવવી અને છેવટે તે શુભને પણ
For Private And Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
છે. ચારિત્રભાવનાના
[ ૨૬ ]
આંત્મબળથી અટકાવવી આ માગ અળથી તે રસ્તા સહેલાઈથી મળી શકે છે.
ચાલવા (જવાઆવવા) સબધી યત્તત્તા રાખવી કે કરવી એટલે રસ્તે જતાંઆવતાં નીચી દૃષ્ટિ કરી કોઈ નાનામાટા જીવાને ઉપદ્રવ ન થાય તેવી રીતે ચાલવુ. ૧.
ખેલવાનુ અને ત્યાં સુધી સામાને પ્રિય લાગે તેવું. તે અન્યને હિતકારી હાવા સાથે સત્ય હાવુ' જોઇએ. પૂર્વોપર વિચાર કરી જરૂરિયાત જેટલુ પ્રસ`ગે ખેલવુ, ર.
આહાર, ભાજનાદિ, નિર્દોષ સાત્ત્વિક અને સ્વપ જમવુ', ૩,
કાંઇ પણ લેવું−મૂકવુ. હાય તા તે દૃષ્ટિથી તપાસી દૃષ્ટિના વિષય જ્યાં ન પહેાંચે તેવા હાય ત્યાં વસ્રાદિથી પૂછ પ્રમાજીને લેવુંમૂકવુ. ૪
ત્યાગ કરવા લાયક વસ્તુ ચાગ્ય નિજતુ ભૂમિ તપાસી કાઈ જીવને ઉપદ્રવ ન થાય તેવી રીતે ત્યાગ કરવી. ૫.
અને ત્યાં સુધી મનમાં વિકલ્પે ઉત્પન્ન થતા અટકાવી મનને શુદ્ધ આત્માકાર પરિણમાવવું. તેમ અનવું અશકય જણાય તા પરમાત્મસ્મરણ વસ્તુ તત્ત્વના વિચારમાં, કે તેવા જ કાઈ સાકાર ધ્યાનમાં મનને જોડી દેવુ', ઇષ્ટદેવ ગુરુની જીવિત કે કલ્પિત મૂર્તિમાં અગર તેમના કાઈ પ્રખળ જ્ઞાનાદિ ગુણમાં મનને લીન કરવુ. ૬.
બની શકે તા ખેલવું ખ'ધ કરી દેવું અથવા જરૂરિયાત જણાય તેા ધર્મોપદેશમાં કાઈના ભલામાં અને વાંચન આદિ શુભ કામમાં જોડી દેવુ. ૭.
For Private And Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનદીપિકા
[ ૨૭ ]
શરીરને એકાંત સ્થાનમાં આસન કરી ધ્યાનસ્થ બેસી શકાય તેવા કામમાં સ્થિર રાખવું. જરૂરી પ્રસંગે બીજા પણ શરીરથી થતા શુભ કાર્યમાં જોડી દેવું. આહાર, વિહાર, નિહારાદિ કાર્ય પણ આત્મઉપયોગની જાગૃતિપૂર્વક કરવામાં આવે છે તે તે પણ કાંઈ બંધના કારણરૂપ ન થતાં કર્મ નિર્જરાના કારણભૂત મન, વચન, શરીરના ગે પણ આવી રીતે શુભ કે શુદ્ધ માર્ગમાં જોડી દેવાથી કમ નાશ કરવામાં સહાયરૂપ થાય છે. ૮.
ટાઢ, તાપ, સુધા, તૃષા ઈત્યાદિ પૂર્વ કર્મના સંગે પરિષહે આવી પડે તે સમભાવે સહન કરવા. કઈ નિંદા કરે, કેઈ સ્તુતિ કરે, કોઈ આદેશ કરે, કઈ ગુણ ગાય, કઈ પૂજન કરે ઈત્યાદિ પ્રસંગો આ વ્યવહાર માર્ગમાં પ્રારબ્ધ સંગે વારંવાર આવવા સંભવ છે. આવે વખતે મનને વારંવાર સાવચેતી આપવી કે હે મન! કર્યા સિવાય કાંઈ આવતું નથી.
જે પ્રસંગ આવી પડે છે તે આપણા કરેલ કને બદલે છે. જેટલો આવે છે તેટલો ઓછો થાય છે. ફરીને તે આવતા નથીતેમ કર્યા વગર પણ આવતો નથી; તારા પિતાના જ કરેલ કર્મનું ફળ જે સુખ હોય તે વહાલું લાગે છે તે આ પણ તારું પિતાનું જ કર્મથી મેળવેલ ફળ હોવાથી તેની ના શા માટે પડે છે? અને તે ભાગવવા શા માટે આનાકાની કરી દુઃખનું પ્રબળ વધારે છે? સુખ લેવું અને દુઃખની ના પાડવી તે શું ન્યાય કહેવાય? તારે દુઃખ ન લેવું હેય તને દુઃખ ગમતું ન હોય તે
For Private And Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
હવેથી તેવું ફળ પ્રાપ્ત થાય તેવી ક્રિયાઓ કરતે અટકી જા; પરંતુ જે બીજ વાવ્યાં છે તે તે તારે પિતાને જ ખાવાં પડશે. ઈચ્છા હશે કે નહિ હોય રાજી થઈશ કે નારાજ પણ તે ભગવ્યા સિવાય તારે છુટકે જ નથી, તે રાજી થઈને જે આવ્યું તેને પિતાનું ગણી આનંદથી ભાગવી લેવું યોગ્ય છે; તેમ કરતાં તે દુઃખની વ્યથા કમી થશે અને નવીન બંધાતું અટકશે; વળી આ જ તારો ખરે પુરુષાર્થ છે કે “પૂર્વનું જોગવતાં નવીન ન બાંધવું.”
દુઃખને પણ સુખરૂપે માની વધાવી લેવું અને નવીન ઈચ્છાઓને અટકાવવી.
આ સર્વ ચારિત્રભાવનાથી મનને દઢ સંસ્કારિત કરવાથી બનવું શકય છે. ઉદય આવતાં સુખદુઃખમાં હર્ષશેક ન થવા દે તે આ ભાવનાથી પ્રબલ (દઢ) મજબૂત થયેલા મન ઉપર આધાર રહેલો છે, માટે વારંવાર ચારિત્ર ભાવનાને વિચાર કરી મનને મજબૂત કરવું તે જ આ ભાવનાની સફળતા છે. ૪.
વૈરાગ્યભાવના विषयेष्वनभिष्वंगः कार्य तत्त्वानुचिंतनम् ।
जगत्स्वभावचिंतेति वैराग्यस्थैर्यभावना ॥११॥ વિષયને વિષે આસકિત ન રાખવી, તરતું ચિંતન કરવું, જગતના સ્વભાવને વિચાર કર, આ ભાવના વૈરાગ્યને સ્થિર કરનારી છે. ૧૧.
For Private And Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૯ ]
ભાવાર્થ :–વિષય એ સંસારનું કારણ છે. શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ આ વિષયેથી સંસાર જુદો નથી; આવા હેતુથી આચારાંગ સૂત્રના બીજા અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે “જે વિષયો છે તે સંસારના હેતુ છે અને જે સંસા૨ના હેતુ છે તે વિષય છે.” આ સર્વ દશ્ય પદાર્થો, સંભળાતા શબ્દ, ખવાતા રસે, સુગંધમાં આવતી ગંધ અને શરીર અનુભવતા સ્પર્શે તેમનો સર્વથા ત્યાગ થ તે આ દેહ છતાં બનવું અશક્ય છે કારણ કે આ દેહ પણ વિષય છે અને તેના ઉપગનાં–પષણનાં સાધન પણ વિષયો જ છે.
આ આખે સંસાર જ વિષયથી ભરેલો છે, એટલે તેને ત્યાગ કરીને દેહધારી જશે કયાં? આ જ કારણથી શાસ્ત્રકાર કહે છે કે “ખર વિરાગ્ય તે જ છે કે વિષયમાંથી આસક્તિ કાઢી નાખવી; ખાવાપીવાના, જેવાના, સુંઘવાના, સ્પર્શવાના વિગેરે ગમે તેવા મોહક વિષય તરફ મન આકય નહીં તે જ અનાસક્તિ કહેવાય છે.”
આ વિષયોમાંથી આસક્તિ દૂર કરવાનું કારણ એ છે કે, ગમે તેવા ઉત્તમ વિષયોને ગમે તેટલી વાર અનુભવ લીધે હોય છતાં પણ તેનાથી તૃપ્તિ થતી જ નથી, પરંતુ તેથી ઉલટું તે અનુભવેલ વિષયની લાલસા વધતી જાય છે. અગ્નિ જેવી રીતે જરાક સ્થાનક મળવાથી વિશેષ સ્થાનક મેળવવા અને વધારે ફેલાવા માટેનાં જરૂરનાં સાધને શોધી કાઢે છે, તેવી રીતે વિષયને લીધેલ અનુભવ વિષયોને શાંત નહીં પાડતાં તેમાં વિશેષ આસક્તિ રખાવે છે, અને છેવટે
For Private And Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
તેમાં લીન કરી ભૂલી જવાને બદલે તેને તાજો જ કરે છે. વિષયાથી થાડા વખત સુધી તૃપ્તિ થયેલી જણાય છે કે પાછી તરત જ તેને માટેની ઈચ્છા જાગ્રત થાય છે અને જાણે કાઈ પણ વખત આ વિષયા મળ્યા જ ન હૈાય તેવી રીતે પાછા તેના ઉપસેાગ કરવામાં આવે છે. વાર'વાર આમ કરવા છતાં પણ તેનુ પરિણામ શૂન્ય જ આવે છે. લાભને બદલે હાનિ દેખાય છે. શરીર વિષાથી જજરિત અને ખળહીન થાય છે. વિવિધ પ્રકારના ગેાની ઉત્પત્તિ થાય છે અને વિષયામાં ઘણી આસક્તિને લીધે ઘણી ટૂંક મુદ્દતમાં જ આ દેઢુના ત્યાગ કરવા પડે છે.
અતિ સક્તિનાં ભયકર પરિણામ અત્યારે નજરે દેખાય છે. ધનમાલથી પાયમાલ થયેલાં સેકડો કુટુ એ નજરે જોઈએ છીએ. રાગના ભાગ થઈ પડેલા હજારો મનુષ્ય સન્મુખ દેખાય છે. આ સર્વ વિષયામાં અતિ આસક્તિનુ પરિણામ છે. આત્મસુખના અથી' જીવાએ તા વિષયાની આસક્તિનાં ભચકર પરિણામની છાપ પોતાના મન ઉપર સચાટ પાડવી જોઇએ કે જેથી મન તે તરફ પ્રવૃત્તિ ઓછી કરે.
મનની વિષય તરફ પ્રવૃત્તિ ઓછી થવાથી તેને બીજી ગમે તે ક્રિયા તરફ પ્રવૃત્તિ રાખવી પડશે. મનને અર્નિશ પ્રવૃત્તિમય જ આપણે જોઈએ છીએ તે અનુસાર વિષયાથી નિવૃત્ત થઈ આત્મજ્ઞાન અગર ઈશ્વરભક્તિ તરફ પ્રવૃત્તિ કરશે અને તેમ થવાથી આત્મસ્વરૂપને ઓળખી ઈશ્વરના ચરણ કમળમાં પેાતાનુ' મસ્તક નમાવી આત્મસુખની ઇચ્છા પૂર્ણ કરશે. તેમ થવાથી જ વૈરાગ્યભાવના પ્રખળ થાય છે અને
,
For Private And Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૧ ]
તેથી જ આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ અનુભવાય છે. તત્ત્વાનુ' ચિંતન કરવાથી પણ વૈરાગ્યવૃત્તિ દૃઢ થાય છે.
જડ અને ચૈતન્ય એટલે પુદ્ગલ અને આત્મા આ એ તત્ત્વા છે. પ્રકાશ અને અ‘ધારામાં જેટલા તફાવત છે તેટલા તફાવત આત્મા અને પુદ્ગલમાં છે. આ બંને તત્ત્વાના સંબંધમાં સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી વિચાર કરતાં અને તેનાં પરિણામા તરફ નજર નાખતાં લાભાલાભના ખ્યાલ લાવતાં જડ પુદ્ગલા તરફની આસક્તિ ઓછી થાય છે અને આત્મા તરફની લાગણી વધે છે તેમ થતાં પુદ્ગલેા તરફ રખાતી આસક્તિમાં વૈરાગ્યવૃત્તિ મજબૂત થાય છે કે જે આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવામાં મુખ્ય સાધન તરીકે પેાતાના પાઠ ભજવે છે.
જગતના સ્વભાવને વિચાર કરવાથી પણ વૈરાગ્યવૃત્તિને પોષણ મળે છે. જડ અને ચૈતન્યથી ભરપૂર આ જગતમાં વારવાર દરેક ક્ષણે પદાર્થો ઉત્પન્ન થાય છે અને વિનાશ પામે છે, આ જગતના દરેક પદાર્થીમાં ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લય થયા કરે છે. તે મુજબ જડ અને ચેતન પદાર્થી તે નિયમને આધિન છે અને તેને લઇને જ કાઈ આકૃતિમાં સહજ ક્ફાર થાય છે, તેા કેાઈમાં વિશેષ ફેરફાર થાય છે કાઈ ધીમે ધીમે પેાતાની આકૃતિમાં ક્રૂરબદલી કરે છે તે કાઈ ઘણી ઝડપથી પેાતાની આકૃતિને વિખેરી નાખી રૂપાંતર ધારણ કરે છે.
વિચાર–દૃષ્ટિથી જોતાં કાઈ પણ પદાર્થ કાયમ એક પર્યાયે કે એક આકારે ટકી રહેતા નથી. મનુષ્યેાના સંબંધ
For Private And Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
| [ ૩૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
કે સ્વાર્થ પ્રાયઃ એક પર્યાય કે એક આકાર સાથે બહુધા હોય છે, મૂળ વસ્તુ સાથે તેઓને સંબંધ હોતો નથી, કેમ કે એક વહાલા પતિ, પુત્ર કે સ્ત્રી મરણ પામી અન્ય
સ્થળે ઉત્પન્ન થાય છે. તેને વાલી પિતાના સ્વાર્થ માટે તેના વિયેગથી રડે છે, ઝૂરે છે, કલ્પાંત કરે છે. હવે મરણ પામેલા મદુષ્યને જીવ કે જે બીજા સ્થળે ઉત્પન્ન થયેલ છે, તે આવીને એમ કહે કે હું તમારો પુત્ર પતિ કે સ્ત્રી છું, તે તેથી તે મનુષ્યને તેના કહેવા સાંભળવા કે જેવાથી શાંતિ થતી નથી. તેના પૂર્વભવના શરીરની આકૃતિ સાથે સંબંધ ધરાવતું હોવાથી મૂળ દ્રવ્ય આત્મા કે જે નિત્ય છે તે આ સ્થળે પૂર્વ ભવને જ કાયમ હોવા છતાં તેના ઉપર તેવી પ્રીતિ કે લાગણી થતી નથી અને જે થતી હોય તે પુત્ર જાણી તેને વારસો તેને આપી દેવું જોઈએ. પત્ની જાણી ઘરની માલિક કે ભાગીદાર બનાવવી જોઈએ, પતિ હોય તે આ દેહ સાથે સર્વને હકદાર ઠરાવવો જોઈએ પણ તેમાંનું કાંઈ પણ બનતું નથી. - અહીં તેને સ્વાર્થ ન હોવાથી જ તેના પર પ્રીતિ કે લાગણી થતી નથી છતાં કેટલીક વખત એમ પણ સંભળાય છે કે પૂર્વ જન્મની સ્ત્રીઓ કે પતિઓ એકબીજા પ્રત્યે મોહ ધરાવે છે. આ ઠેકાણે મેહના કે વિષયવાસનાના જેર સિવાય બીજું કાંઈ કારણ જણાતું નથી અને તે પણ આ શરીર દ્વારા સ્વાર્થ સાધી શકાય તેમ હોવાથી નેહ બાંધે છે, તે સિવાય તે તરફ ધ્યાન આપવામાં આવતું નથી. આથી એમ નિર્ણય થાય છે કે મનુષ્ય આત્માને કે મનુષ્યોને ચાહતા
For Private And Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનઢીપિકા
[ ૩૩ ]
નથી; પણ સ્વાર્થને ચાહે છે. તેવા સ્વાથને માટે જ એકખીજાએ સ્નેહથી ખંધાય છે,
જ્યાં જ્યારે સ્વાથ ઢીલા પડે છે ત્યાં ત્યારે તેવા ગાઢ સ્નેહ પણ લેવામાં આવતા નથી. આમ આ દુનિયાના સ્વભાવને વિચાર કરવાથી તેવા કેવળ સ્વાર્થી સમધા તરફથી વિરક્તિ આવ્યા સિવાય રહેતી નથી. અને આ વિરક્તિ વૈરાગ્યને પાછુ આપી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરવા સુધી લખાય છે. અર્થાત્ વૈરાગ્યથી મનેવૃત્તિ કાબૂમાં આવે છે અને છેવટે આત્મસ્વરૂપમાં લય પામે છે. ૫.
આ જ્ઞાનાદિ ભાવનાના સંબંધમાં ધ્યાનશતકમાં કહ્યું છે કેઃ
૩
દર્શનભાવના
संकाइसल्लर हिओ पसमथेज्जाइगुणगणोवेओ । sts असंमूढमणो दंसणसुद्धिए झाणंमि ||
આત્માના અસ્તિત્વ, નિત્યત્યાદિમાં, શંકાદિક શલ્ય રહિત, શમ, સવેગ, નિવેદ, અનુકા, આસ્તિકયતાદિ તેમ જ સ્થિરતાદિ ગુણાના સમૂહયુક્ત એવા મનુષ્ય દર્શનશુદ્ધિ વડે કરી; ધ્યાનને વિષે બ્રાંતિ વિનાના મનવાળા થાય છે. ચારિત્રભાવના
नवकम्माणायाणं पोराणविनिज्जरं सुभायाणं । चारितभावणाए झाणमपयत्तणय समेइ ||
For Private And Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૪ ]
ધ્યાનદીપિકા - ચારિત્રભાવના વડે કરી નવીન કર્મનું ગ્રહણ થતું નથી પૂર્વના કર્મોની વિશેષ પ્રકારે નિર્જરા થાય છે તથા શાતાવેદનીવાળા શુભ પુણ્યનું ગ્રહણ થાય છે અને વિનાપ્રયત્ન ધ્યાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. (સર્વ સાવદ્ય પાપવાળા મન, વચન કાયાદિ યોગની નિવૃત્તિરૂપ ક્રિયાને ચારિત્ર કહે છે. તેને અભ્યાસ કરે તે ચારિત્રભાવના છે.
વૈરાગ્યભાવના सुविइयजगस्सहावो निःसंगो निम्भो निरासो य । वेरग्गभावियमणो ज्ञाणंमि सुनिच्चलो होइ ॥
સારી રીતે જગતના (જન્મ, મરણ, સંયોગ, વિગ, આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિરૂપ) સ્વભાવને જાણનાર વિષયનેહાદિ સંગ રહિત, આલેક પરકાદિ સાત ભયથી રહિત નિર્ભય અને આ લોક કે પરલેકના સુખની આશંસા (ઈચ્છા) વિનાને આવા પ્રકારનું વર્તન કરનાર જીવ ચારિત્રભાવના વડે ભાવિત (વાસિત) મનવાળે કહેવાય છે. તે જીવ ધ્યાનને વિષે નિશ્ચલ હેય છે.
ભાવનાને ઉપસંહાર भावनास्वासु संलीनं विधायाध्यात्मिकं स्थिरं । कर्म पुद्गलजीवानां स्वरुपं च विचिंतयेत् ॥१२॥ नित्यमाभियंदा विश्वं भावयत्यखिलं मुनिः । विश्वौदासीन्यमापनश्चरत्यत्रैव मुक्तवत् ॥१३॥ આ ભાવનાઓને વિષે મનને લીન કરી (વાસિત કરી)
For Private And Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૫ ]
આત્મભાવમાં મન સ્થિર થાય તેમ કરવું, તે માટે ક પુદ્દગલ અને જીવના સ્વરૂપનુ ચિંતન કરવું (વિચાર કરવા). મુનિ જ્યારે આ ભાવનાઓ વડે આખા વિશ્વને ભાવિત કરે છે, આખા વિશ્વના વિચાર કરે છે, આખા વિશ્વના સંબંધમાં સત્ય વસ્તુના મનમાં દૃઢ નિશ્ચય કરે છે ત્યારે આ વિશ્વ ઉપર તેને ઉદાસીનતા પ્રાપ્ત થાય છે અને તે સર્વ પદાર્થ ઉપરની ઉદાસીનતાના ચેાગે (કેાઈ પણ રાગ, દ્વેષ રહેતા નથી ત્યારે, અહીંયાં જ (આ મુક્ત થયેલા જીવાની માફક વિચરે છે અર્થાત્ પછી તેને કોઇ પણ જાતતે પ્રતિધ કે લેપાવાપણું' થતુ' નથી. ૧૨. ૧૩. પ્રકરણ ૩
પદાર્થ ઉપર જન્મમાં જ)
ભાવનાની જરૂરિયાત શા માટે છે ? અનિત્યાદિ ભાવના
જ્ઞાનાદિ ચાર ભાવનાનું સ્વરૂપ બતાવ્યા પછી અનિત્યાદિ ખાર ભાવનાથી મનને વાસિત કરવા માટે અનિત્યાદિ ભાવનાનુ સ્વરૂપ બતાવે છે. ખેડીને સાફ કરેલા ક્ષેત્રમાં ખીજ વાવવાથી તે સારી રીતે ઉગી નીકળે છે અને તે માટે કરેલ પ્રયાસ (યત્ન) સફળ થાય છે અથવા ઘટાદ કાઈ વાસણ કે પદાથ પહેલાં હલકા ગધવાળા જેવાં કે લસણ, મદિરાદિથી વાસિત (દુગ'ધવાળા) કરેલ હોય તેમને પાછાં સુગ ધિત કરવા માટે ખટાશવાળા કોઈ પણ પદાર્થથી વાસિત કરીને તેમની પૂર્વની દુગાઁધી કાઢી નાખવામાં આવે છે અને ત્યાર બાદ તેમાં કાઇ ઉત્તમ સુગધવાળી અથવા અન્ય સારી ચીજ ભરવામાં આવે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
એવી જ રીતે આ આપણા મનમાં આપણે પહેલાં નાના પ્રકારની કામક્રાધાદિ મલિન વાસના ભરી છે તેનાથી મન દુગધિત થઇ રહેલું છે. તેમાં સારા પદાથ (ધર્મધ્યાનાદિ) કાંઈ પણ ભરવામાં આવે તે ઊલટા તેને પૂર્વની દુગંધથી અગાડી નાખવામાં આવે છે. અર્થાત્ તેની કાંઈ પણ અસર થતી નથી.
આ મલિન વાસના ભરેલા હૃદયમાં ગમે તેટલા ધર્મના ઉત્તમ તવા ભરી કે મહાન પુરુષાના અનુકરણ કરવા જેવાં ચરિત્રા સાંભળેા તે પણ તેનુ પરિણામ કાંઇ પણ પેાતાના ભલા માટે આવતું નથી ! આ માટે તે મિલન વાસનાને હઠાવવા યાને તે પૂર્વની દુગંધ કાઢી નાખવા માટે આ બતાવેલી જ્ઞાનાદિ ચાર ભાવના અને હવે પછી બતાવાતી અનિત્યાદિ ખાર ભાવના તેના વિરાધી પદાર્થની ગરજ સારશે. એટલુ જ નહીં પણ પેાતાની સુગધિત વાસના પણ તેમાં દાખલ કરશે અને તેમાંથી દુર્ગંધ સથા કાઢી નાખશે.
આટલું થયા પછી કામ, ક્રાદિ ઓછા થતાં ગુર્વાદિ તરફથી ઉત્તમ આત્મમેધ સાંભળતા કે તેમાં ધર્મધ્યાનાદિ ઉત્તમ પદાર્થો નાખવામાં આવતાં તેનું તત્કાળ જ પરિણામ ઉત્તમ આવશે. આ માટે આ ભાવનાએની પૂણ્ જરૂર છે. અનિત્યભાવના
सर्वे भवसंबंधा विनश्वरा विभवदेहसुखमुख्याः । अमरनरेन्द्रैश्वर्य यौवनमपि जीवितमनित्यम् ||१४|| વૈભવસુખ અને શરીરનુ સુખ, ઇત્યાદિ સર્વે સ'સારના
For Private And Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૭ ]
સંબંધે વિનશ્વર (નાશ પામનારા) છે. દેવ અને મનુષ્યન્દ્ર (ચક્રવતી રાજા)નું એશ્વર્ય, યૌવન અને વિતવ્ય પણ અનિત્ય છે. ૧૪.
ભાવાર્થ-હે માનવો! તમે નિત્યનિત્યનો વિચાર તે કરો! જે સુખની પાછળ તમે દેડો છે, અહોનિશ જેને વિચાર કરો છે, જેને માટે નિરંતર પ્રયાસ કરે છે અને જેને ઘણું તનતોડ મહેનતે તમે મેળવો પણ છે તે સુખ કેટલા વખત માટે? બહેળું કુટુંબ હોય, વિનયવતી સુંદર સ્ત્રી હોય, આજ્ઞાંકિત પુત્રો હોય, વૈભવ ઘણું હોય, નિરંગી દેહ હાય ઇદ્રનું કે ચક્રવતીનુ એશ્વર્ય હાય યુવાન અવસ્થા હોય અને લાંબું જીવિતવ્ય હોય આ સર્વ સામગ્રી મળી એટલે આ દુનિયાના સુખની અવધિ થઈ રહી. આ પ્રમાણે આ દુનિયાના વિભવમાં સુખમાં આનંદિત થઈ રહ્યો હોય, સુખના છેલ્લા તરંગમાં ઝુલતા હોય, પિતાના સુખને માટે ગવે કરતો હોય, તેટલામાં કુટુંબ કઈ અનિર્ધારિત આફતમાં સપડાઈ મરણ પામ્યું. સ્ત્રી અને પુત્રોએ આ દેહ મૂકી અન્ય સ્થળે નિવાસ કર્યો, વૈભવ નાશ પામ્ય, શરીર રોગથી ઘેરાયું, ઐશ્વર્ય ચાલ્યું ગયું, વૃદ્ધાવસ્થાએ આવીને ઘેરી લીધે, મરણ નજદીક આવીને ઊભું રહ્યું ! આહા! આ અવસરે તે મનુષ્યની સ્થિતિ કેવી હશે? પૂર્વે અનુભવેલા સુખ કરતાં અત્યારે અનુભવાતું દુઃખ કેટલું અસહ્ય થઈ પડયું હશે? પણ શો ઉપાય!
મહાનુભાવો! આ સર્વ ક્યાં ચાલ્યું ગયું? શા માટે ચાલ્યું ગયું? તેની પાસે કેમ ટકી ન રહ્યું હવે પાછું
For Private And Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[૩૮]
ધ્યાનદીપિકા મળી શકે ખરું કે? અને પાછું કાયમ ટકી શકે કે કેમ? આને ઉત્તર તમને શો મળશે તે કહે તો ખરા ? ઉત્તર એ જ કે આ સર્વ કયાંય ગયું નથી, આ દુનિયા ઉપર જ છે. તે વસ્તુના સ્વભાવ પ્રમાણે તે રૂપાંતર પામી ગયું છે. ચાલ્યું જવાનું કારણ એ જ કે તે પુણ્યને લઈને આવી મળ્યું હતું અને તે પુણ્ય પૂરું થઈ જતાં અન્ય પુણ્યવાન જીવની પાસે ચાલ્યું ગયું.
તેની પાસે નહીં ટકી રહેવાનું કારણ એ જ કે તેણે પૂર્વના પુણ્યને અનુભવ લઈ લીધે અને જેને લીધે તે મળી આવ્યું હતું અને જેને પ્રતાપે વધારે વખત ટકી રહે અગર ફરી મળી આવે તેવું પુણ્ય તેવાં સારાં કામ તેણે આ જિંદગીમાં કર્યા ન હતાં, હજી પણ તે આ જિંદગીમાં સારા કામ કરે અને આ માનવદેહને સદુપયેગ કરે તો પાછે તેવી સ્થિતિ મેળવી શકે ખરે. છતાં તે ફરી મેળવેલી સ્થિતિ પાછી કાયમ ટકી શકે કે કેમ તે એક સવાલ છે. કારણ? કારણ એ જ કે વસ્તુઓને સ્વભાવ જ અનિત્ય છે. એક રૂપે તે રહી શકે જ નહીં, અનિત્ય કઈ દિવસ નિત્ય ન જ થાય.
નિત્ય આત્મસ્વરૂપ છે, ગમે તેવી સારી કે વિષમ સ્થિતિમાં તે તમારી પાસે રહે છે. વસ્તુઓના અનેક પરાવર્તન થવા છતાં તે આત્મદ્રવ્ય કાયમનું કાયમ જ છે. માટે મહાનુભાવો! તેને જ શુદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કરે. અજ્ઞાન હઠા, તેને (આત્માને) સારી રીતે ઓળખે તેને જ આશ્રય લો! બીજી આળપંપાળ મૂકી દે, ગમે તે વખતે પણ કાયમની શાંતિ તેનાથી જ મળશે.
For Private And Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૯ ]
આ પ્રમાણે નિત્યાનિત્યને! વિવેક કરી મન ઉપર તેની મજબૂત અસર કરી કે જેથી પુદ્ગલાના સૉંચાવિયેાગથી તેમાં હુ` કે આસક્તિ ન થતાં શાક ન કરતાં મન મધ્યસ્થ સ્થિતિ ધારણ કરવાનું શીખે ૧૪.
अक्षार्थाः पुण्यरूपा ये पूर्वं स्युस्ते क्षणेन च । अक्षाणामिष्टतां दत्त्वाऽनिष्टतां यान्त्यहो क्षणात् ||१५|| પહેલાં જે સુ'દર રૂપવાળા ઇન્દ્રિયાના વિષયા હતા તે ક્ષણ વારમાં ઇન્દ્રિયાને ઈષ્ટપણુ આપી પાછા અહા! ખેદની વાત છે કે એક ક્ષણ વારમાં અનિષ્ટતાને પ્રાપ્ત થાય છે, ૧૫.
અહા ! ખીલેલા પુષ્પાના સુંદર બગીચાએ પ્રાતઃકાળમાં મનુષ્યાને કેવા આહ્લાદ આપે છે? વૃક્ષેાની કુંજોમાં કલરવ કરતા પંખીઓના મધુર સ્વર કાનને કેવા આનંદ આપે છે? પુષ્પાના સુંદર સુગંધી પરાગ નાસિકાને કેવા તૃપ્ત કરે છે! મલયાચળને સ્પશીને આવતા મઢ મ પવન મેરોમમાં કેવી શાંતિ ઉત્પન્ન કરે છે? વિવિધ પ્રકારના મિષ્ટ પકવાના તીખાતમતમતા શાકા, સ્વાદિષ્ટ ફળા અને સસ્કારિત મધુર પાણી આદિના સ્વાદેાની લહેજતની તેા વાત જ શી કરવી ? આ સર્વ પદાર્થો આખા શરીરને આનંદમય કરી સુખના સાગરમાં ડુબાવે છે.
અરે! તે કેટલી ઘડી સુધી ? પુષ્પા કરમાઈ જાય છે, વૃક્ષા સુકાઈ જાય છે, પ'ખીએ મરી જાય છે, સુગંધ તે દુર્ગંધનું રૂપ ધારણ કર છે, શીતળ પવન તાપને લઈ ગરમ લૂનુ' રૂપ પકડે છે, વિવિધ પ્રકારના ભાજનપાણી વિષ્ટા અને
For Private And Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૪૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
મૂત્રનું રૂપ ધારણ કરે છે. થઈ રહ્યું? આ આનદની હદ આવી રહી? થાડા વખત પહેલા તે તે પદાર્થો જાણે હસતા રમતા, ગેલ કરતા હાય તેમ દેખાતા હતા અને ઇન્દ્રિયાને પાતા તરફ આકષી ઈચ્છાથી અધિક આનદ આપતા હતા. તે જ પદાર્થો થાડા વખતમાં એવી અનિષ્ટ સ્થિતિમાં આવી પડયા કે મનુષ્ય તે તે પદ્માની થયેલી વિષ્ટાને અડકીને હાથ ઘસી ઘસીને ધેાઇ નાખે છે નાક આગળ ડૂચા આપે છે, આંખને તે તે ગમતા ન હેાવાથી પાંપણેારૂપ દરવાજા જ તેને ફરી ન જોવા માટે ખ'ધ કરે છે, કાના તા તેની સ્થિતિ કેવી થઈ પડી છે તેનુ' વર્ણન સાંભળવાને જના કહે છે ત્યારે જીભ તા તેને પ્રવેશ કરાવવા માટે હાઠરૂપ દરવાજે ઉઘાડે જ શા માટે?
અહાહા! કેવી પદાર્થોની અનિત્ય સ્થિતિ છે!
ખરી રીતે આ પદાર્થોની સ્થિતિ જ આવી છે કે મનની માન્યતા તેવી છે તે બતાવે છે.
अशुभार्थः शुभार्थः स्याच्छुभार्थोप्यशुभस्तथा । रागद्वेषविकल्पेन भावानामित्यनित्यता ।। १६ ।।
અશુભ પદાર્થ શુભ પદાર્થ થાય છે તેમ જ શુભ પદાર્થ પણ અશુભ પદાર્થરૂપે થાય છે. રાગદ્વેષવાળા વિકલ્પા વડે કરીને આ પ્રમાણે પદાર્થોની અનિત્યતા છે. ૧૬.
ભાવાથ :-વસ્તુતઃ દુનિયાના કાઈપણ પદાર્થના નાશ થતા નથી, કાઈને કાઈ પણ રૂપાંતરે આ જગતમાં તે પદા ની હૈયાતી કાયમ જ છે. અશુભ પદાથ શુભ થાય છે
For Private And Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૪૧ ]
અને શુભ અશુભ થાય છે. આ બન્ને સ્થળે મનની રાગકેષથી વિકલ્પવાળી માન્યતા જ અનિત્યતા માનવામાં કારણ ભૂત છે. ઈષ્ટ પદાર્થના સંયોગથી અનિષ્ટ પદાર્થના વિરોગથી સુખ થતાં માણસે ખુશી થાય છે ત્યારે ઈષ્ટ પદાર્થના વિગથી કે અનિષ્ટના સંયોગથી ખેદ કે છેષ થતાં માણસ પિતાને દુઃખ માને છે. બીજી રીતે વિચાર કરીએ તો પદાર્થ એકના એક જ હોય છે. એક વખત પિતાની માન્યતાને લઈ તે ઈષ્ટ હોય છે, ત્યારે તેને તે જ પદાર્થ બીજી વખતની જુદી માન્યતાને લીધે અનિષ્ટ લાગે છે, અથવા એક પદાર્થ કોઈ હેતુને લઈ પિતાને ઈષ્ટ હોય છે તે જ જુદા હેતુ અગર જુદી માન્યતાને લીધે બીજાને અનિષ્ટ લાગે છે અને જે પદાર્થ કોઈ હેતુથી પોતાને અનિષ્ટ લાગે છે તે અન્યને અન્ય કારણને લીધે ઈષ્ટ લાગે છે. આમ પદાર્થ એક જ હોવા છતાં મનની જુદી જુદી માન્યતાને લીધે ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ લાગે છે.
ગૃહસ્થ ધર્મમાં સ્ત્રીપુત્ર ઈષ્ટ જણાતા હતા તે જ સ્ત્રીપુત્રાદિ તેને ત્યાગમાર્ગમાં અનિષ્ટ લાગે છે અથવા પોતાના કહ્યા મુજબ નીતિના માર્ગે ચાલનાર સ્ત્રી પુત્રાદિ ઈષ્ટ હોય છે તે જ આજ્ઞા માન્ય ન કરતાં અનીતિના માર્ગે ચાલતાં હોવાથી અનિષ્ટ લાગે છે. અથવા સારી રીતે કમાઈ કરનાર પુત્ર ઈષ્ટ લાગે છે, કમાઈ ન કરનાર અનિષ્ટ લાગે છે. કામ કરનાર નેકર ઈષ્ટ લાગે છે, કામ ન કરનાર અનિષ્ટ લાગે છે. મદદગાર માતાપિતાએ ઈષ્ટ લાગે છે, માથે પડનાર અનિષ્ટ લાગે છે. યુવાવસ્થામાં સ્ત્રી ઈષ્ટ લાગે છે, પણ વૃદ્ધાવસ્થામાં તે
For Private And Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૪૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
અનિષ્ટ લાગે છે. સુંદર રાક ઈષ્ટ લાગે છે, તેની જ બનેલી વિષ્ટા મનુષ્ય જાતિને અનિષ્ટ લાગે છે, ત્યારે તેની તે જ વિષ્ટા જાનવરને અને કીડાઓને ઈષ્ટ લાગે છે.
આ પ્રમાણે ઈષ્ટ અનિષ્ટ પદાર્થ દેખાવમાં અનેક પ્રકારે જીની પ્રકૃતિ રાગદ્વેષથી ભિન્ન ભિન્ન થયેલી હોય છે તે જ કારણ છે.
પદાર્થમાં શુભતા કે અશુભતા છે તે મનની માન્યતાને લીધે જ છે એમ આ ઉપરથી નિશ્ચય થઈ શકે છે મને એમ માને છે કે આ વિષયોમાં સુખ છે ત્યારે તે તરફ અહોનિશ તે પ્રવૃત્તિ કર્યા કરે છે, ગમે તેવી રીતે તેને શિખામણે આપે, કે મહાત્માઓ બોધ આપે તે પણ તે ટેવ મન છોડતું નથી પણ મનને જ્યારે એમ જ ખાતરી થાય છે કે મારી માન્યતામાં હું ઠગાઉં છું, આનું પરિણામ જરૂર ખરાબ આવશે અને મને અનેક સંકટો વેઠવાં પડશે એ નિર્ણય જ્યારે મનને મજબૂત થાય છે ત્યારે તે વિષયો તરફ તે જરા સરખી નજર પણ કરતું નથી અને જેમાં તે પિતાનું હિત પહેલા સમજતું હતું તેને સર્વથા અહિતકારી સમજે છે. - આ ઉપરથી એ નિશ્ચય થાય છે કે મનની માન્યતામાં શુભાશુભ અને ઈષ્ટનિષ્ટ છે, પણ વાસ્તવિક રીતે તેવું કાંઈ નથી આ કલ્પના જ ભુલાવે ખવડાવનારી છે. આત્મા પોતે આ શુભાશુભની પર છે. આ સર્વ કહેવામાં ગ્રંથકારને આશય એ છે કે પદાર્થને નિત્ય માનો કે અપેક્ષાએ અનિત્ય માનો તે તે જેમ છે તેમ જ રહેવાનો છે તેમાં ફેરફાર કરવાનું તમારા કે મારામાં જેર કે બળ નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનદીપિકા
[ ૪૩ ]
આપણે એટલી સાવચેતી રાખવાની છે કે ઈષ્ટ અનિષ્ટ પદાર્થને દેખી કે અનુભવીને તેમાં રાગદ્વેષની પરિણતિ ન થાય એ બળ વાપરવાનું છે અથવા એટલે પુરુષાર્થ કરવાને તમારા હાથમાં છે. પદાર્થની અનિત્યતા બતાવવાનું કારણ પણ આ જ છે કે તે પદાર્થો તરફ આસક્તિ રાખી ઈટાનિષ્ટથી તમે લેપાઓ છે રાગ દ્વેષ કરે છે તે કરતાં અટકે. પદાર્થની અનિત્યતા બતાવવી તે તેનું બાહ્ય સ્વરૂપ છે અને રાગદ્વેષ ન કરવાનું જે કહેવું છે તે આંતર સ્વરૂપ છે અથવા પદાર્થની અનિત્યતા કહેવી તે સામાન્ય વાત છે, રાગદ્વેષ ત્યાગ કરવા સૂચના કરવી તે વિશેષ ઉપદેશ છે. ૧૬.
અશરણુ (બીજી ભાવના). न त्राणं न हि शरणं सुरनरहरिखेचरकिन्नरादीनाम् । यमपाशपाशितानां परलोक गच्छतां नियतम् ॥१७॥
યમના પાસલામાં સપડાઈને પરલોકમાં જતાં દેવ, મનુષ્ય, ઇંદ્ર, વિદ્યાધર અને કિન્નર આદિને નિશે કેઈ ત્રાણ કે શરણ કરનાર નથી. ૧૭.
ભાવાર્થ:-આ બીજી ભાવનામાં મનને અશરણુતાના પુટ આપવામાં આવશે. મનને એવી ખાતરી થવી જોઈએ કે હું કેઈનું શરણ કરી શકું તેમ નથી અને મારું કોઈ પણું રક્ષણ કરી શકે તેમ નથી. આ નિશ્ચય થવાથી જે પોતે ધન, માલ, ગામ, નગર, નોકર, ચાકર, સ્ત્રી, પુત્રાદિ ઉપર માલિકી ધરાવવાને અહંકાર કરતો હતો અથવા પોતાને ધન, ધાન્યાદિકના આશ્રય આપનારને માલિક (રક્ષણ કરનાર)
For Private And Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૪૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
માનતે હતો તે અહંભાવની ભાવનાની નિવૃત્તિ થશે. હું કોઈને માલિક છું કે મારે કઈ માલિક છે હું કેઈનું રક્ષણ કરી શકું તેમ છું કે મારું કોઈ રક્ષણ કરી શકશે, આ જૂઠી ભાવનાની નિવૃત્તિ થતાં સત્ય શું છે? રક્ષણ કે કરી શકે છે? મારે શું કરવું? વિગેરે વિચારની શ્રેણિ સ્ફરવા માંડશે અને તેમાંથી પિતાનું કર્તવ્ય તેને સમજાશે તેથી જે આ જગતના પ્રપંચનું મુખ્ય કારણ છે તે અહંકાર નાશ પામશે. આ દુનિયામાં દેવ એ એક મહા સમર્થ જાતિ ગણાય છે. કિન્નર પણ એક નિત્ય આનંદિત દેવજાતિ વિશેષ જ છે તેઓનાં આયુષ્ય મનુષ્ય જાતિ કરતાં વધારે લાંબા હોય છે. લેકમાં કહેવત છે કે (દેવાણું મંછાણું) એટલે દેવો મનમાં ધારે તે કામ તત્કાળ સિદ્ધ કરે છે. શાસ્ત્રો તે એટલે સુધી જણાવે છે કે એક સમર્થ દેવનું બળ એવું છે આંખ મીંચીને ઉઘાડીએ તેટલા બારીક વખતમાં આ લાખ એજનના જંબુદ્વીપને ફરતા એકવીશ વાર આંટા ફરીને પાછા આવે છે. અથવા આ પૃથ્વીને ઉપાડીને દૂર ફેંકી દેવા ધારે તે તે પ્રમાણે કરી શકે છે. આટલું બળ, લાંબુ જીવન છતાં તે પોતે પોતાનું રક્ષણ કરી શકતા નથી. મરણના પાશમાં તેઓ સપડાય છે અને છેવટે ઈચ્છાએ કે અનિચ્છાએ પણ પરલોકમાં પ્રવાસ કરે છે. જ્યારે તેઓ પોતાનું રક્ષણ કરી શક્તા નથી, તે પછી જેના તેઓ અધિપતિ છે એમ તેઓ માને છે તેઓનું તેઓ કેવી રીતે રક્ષણ કરી શકશે?
આ જ પ્રમાણે મનુર્વે જે ચક્રવતી* કે સામાન્ય રાજાઓ અને વિવિધ પ્રકારની વિદ્યાની શક્તિઓને ધારણ
For Private And Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૪૫ ]
-
મ
કરનારવિદ્યાધરો તેઓ પણ મરણના પાશમાં સપડાઈ અનાથ અશરણ થઈ પરલોકમાં ગમન કરે છે, તેમને કેઈનું શરણ નથી. કરોડો મનુષ્ય પર હુકમ ચલાવનારાઓ લાખે ગામે ઉપર અમલ કરનારાઓ હજારો શત્રુઓના જાન લેનારાઓ અને દુનિયામાં અદ્વૈત ચદ્ધા તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામેલા મહાન ચકવતી જેવા લાખો રાજામહારાજાએ આ યમરાજાની રણભૂમિમાં એવી લાંબી શય્યા પર પોઢયા છે કે તેમના નામનિશાનનો પણ પત્તો નથી.
જેઓ મોટા સિંહાસને શોભવતા હતા તેવા અનેક વિરે રાણીજાયાઓએ પણ છેવટે સ્મશાનભૂમિને જ શોભાવી છે. અર્થાત્ સ્મશાનભૂમિનો જ આશ્રય લીધે છે. શરણાગત વત્સલના બિરુદ ધરાવનારા વીર પુરુષે ક્યાં ગયા? કાળના ઝપાટામાંથી કોણ બચ્યું છે? “હું તમારું રક્ષણ કરીશ” આવા વચન આપનારા વીરના કયાં છુપાઈ ગયા? એ પામર મનુષ્ય કીડાઓ તમે શું કરી શકે તેમ છે? તમારા પિતાના બચાવને પણ ઉપાય કરી શકતા નથી તે તમે શાનો ગર્વ ધરાવે છે? આ ધન, ધરા, દારા વિગેરેએ કેઈને બચાવ કર્યો છે ખરો કે? શા માટે તેમાં મમત્વ ધરાવે છે?
કેના આશયથી નિશ્ચિત થઈને એશઆરામ કરે છે? ચેતે! અને તમારા બચાવના ઉપાયો શોધે !! જ્યાં આશા બાંધી છે ત્યાંથી તો અવશ્ય નિરાશા જ મળશે. મનુષ્યથી વધારે શક્તિ ધરાવનારા ગગનગામી વિદ્યાધરો! તમારી પણ આ જ સ્થિતિ છે. તમારી ગગનગામી શક્તિરૂપ પરાવર્તન
For Private And Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૪૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
કરનારી વિદ્યા અપ્રતિહત શક્તિવાળા શસ્રો ભૂત-ભવિષ્યના સમાચાર આપનારી રાહિણીપ્રમુખ વિદ્યાદેવીએ અનેક કળાનિપુણ વિદ્યાધરીએ અને કરવાના આકાશગામી વિમાના તેમાંથી કોઇપણ ખેંચાવે તેમ છે? હે અનાથ અને અશરણુ જીવા! જડ માયાથી ખચવા માટે તેમાંથી આસક્તિ દૂર કરવા માટે તમારા શુદ્ધ આત્મદેવને શરણે જાઓ. ૧૭.
ઇંદ્વિચાના વિષયાના ઉપભાગ એ તમારા ખચાવ નથી. इंद्रियभरानुभूतैरद्भुत नवरसकरैश्च निजविषयैः । श्रुतदृष्टलब्धमुक्तैर्यदि मरणं किं ततस्तैर्भोः ||१८||
ઇંદ્રિયના સમૂહ વડે અનુભવાતા અદ્ભુત નવરસને ઉપન્ન કરનારા સાંભળેલા, દેખેલા, મેળવેલા અને ભાગવેલા પેાતાના (મેળવેલા) વિષયા વડે કરીને જે મરણુ થાય તેા પછી હું માનવા! તે વિષયે નુ પ્રચાજન શું છે ? તે વિષચક્રમાં અધિકતા શાની? અર્થાત્ તેમાં શે। સ્વાથ સ'ધાય છે અગર ફાયદા લાગે છે? ૧૮.
ભાવાથ :—જેનુ શરણુ તેનાથી જ ભય ઉત્પન્ન થતા હાય તા તેનુ શરણુ શા કામનું? સાનુ. કાન તાડતું હાય તા પછી તેને કાને વળગાડવાનુ પ્રચાજન શું? તેમ જ ઇંદ્રિયાના સુંદર વિષયા કે જેને મેળવવા માટે મનુષ્યા અહેાનિશ પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે ભવિષ્યમાં પેાતાને ઉપયાગી થશે તેમ ધારી સંચય કરી રહ્યા છે અને વર્તમાન કાળમાં ઈચ્છાનુસાર તેના ઉપયાગ લઈ રહ્યા છે તે વિષાથી મરણ થતુ હોય તેા પછી તે ગમે તેવા દેખાવથી લલચાવનાર
For Private And Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
L[ ૪૭ ]
=
=
હેય તે પણ તેમનું શું પ્રયોજન છે? કંઈ નહીં. આશય એ છે કે વિષયે શરણભૂત નથી પણ તેમાં કરાતી આસક્તિ મરણ દેવાવાની છે. વિષ માટે મોટી મોટી લડાઈઓમાં ઊતરી હજારે મનુષ્યના જાન લીધા છતાં પરિણામ એ આવ્યું કે તે વિષયોને અહીં મૂકી દઈ હાથ ઘસતા હાયવય કરતા અને નિસાસા મૂકતા તેઓ એકલો જ ઘેર ગતિમાં રૌરવ દુઃખનો અનુભવ કરવા લાગ્યા અને જેને માટે સંગ્રામ કરવાની જરૂર પડી હતી તે પૃથ્વી કે પત્નીને અને બીજા ઉપભોગ કરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે સર વિષ
ની સ્થિતિ છે એટલે વિષ ઉપરનું મમત્વ એ આપણું રક્ષક નથી પણ ભક્ષક છે, તેનાથી આપણે બચાવ નથી પણ નાશ છે માટે આપણા ખરા બચાવ કરનારની શોધ કરી આશ્રય લેવાની જરૂર છે અને તે જ તમારે બચાવ કરનાર તમારે મહાન શક્તિવાન આત્મા જ છે તેને ઓળખો તેમાં જ તમારું કલ્યાણ રહેલું છે અને તે જ કર્તવ્ય છે. ૧૮.
नीयमानः कृतान्तेन जीवोत्राणोऽमरैरपि।
प्रतिकारशतेनापि त्रायते नेति चिंतयेत् ॥१९॥ યમ વડે લઈ જવાતા અશરણ જીવનું સેંકડો ઉપાય વડે દે પણ રક્ષણ કરી શકતા નથી એમ વિચારવું ૧૯.
ભાવાર્થ:–દે પણ મરણને શરણ થાય છે છતાં તેની આગળ કાંઈ ઉપાયો હોય અને મરણને શરણ થતા જીનો અગર તે પોતાને જ કેઈપણ ઉપાયથી બચાવ કરે તે સારી વાત છે. એમ સાંભળવામાં આવે છે કે દેવોની
For Private And Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૪૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
પાસે અમૃત છે. દેવા પાતે પણ અમર કહેવાય છે; એટલે તેમની આગળ મરણુથી બચવાના ઉપાય હાવા જોઇએ.
આના ઉત્તર કહે છે કે દેવાની પાસે અમૃત છે તે ભલે હા પણ તે અમૃત આ મરણુથી બચવા માટે ઉપયાગી થતું નથી. મરણુથી ખચવા માટે તે અમૃત પણ નિષ્ફળ નીવડયું છે. દેવા અમર કહેવાય છે તે પણ નામના જ અમર છે. આકી તેમને પણ મરવુ તેા પડે છે. જો મરણથી તે તમારા બચાવ કરી શકતા હાય તા પહેલા પેાતાને બચાવ તેએ કેમ ન કરે? અથવા દેવાએ મરણથી અચવા માટે સેકડ ઉપાય કર્યો છે પણ ન તા પાતે અય્યા છે કે નહિ તેા બીજાને બચાવી શકયા છે. મહાત્માજી આનંદઘનજી કહે છે કે
• ઇંદ્ર, ચંદ્ર, નાગેન્દ્ર, મુનીંદ્ર, ચલે કાણુ રાજા પતિ શાહે રાઉ ૨ ? '' મહાન ઇંદ્રો, ચંદ્રાધિપતિ દેવા ભુવનપતિના નાગકુમારાદિ ઇંદ્રો સમ તીર્થંકરા-તેએ આ દુનિયા ઉપર સવે ધારણ કરેલા દેહમાંથી ઊઠીને દેહને મૂકીને ચાલ્યા ગયા. કાણુ રાજા ? કાણુ માલિક ? કાણુ શેઠ ? અને કાણ રાંક? સર્વેની એક જ ગતિ છે.
મહાનુભાવા! આ અશરણના સંખ`ધી વિચાર કરી કૈાઈના માલિક બનવાના કે કાઇને શરણે રાખી અમર કરવાના વિચારને કે તેવા અકારના ત્યાગ કા અને પરમાત્મપરાયણ થઈ શુદ્ધ આત્મદેવનુ શરણ લેા કે શુદ્ધ આત્મસ્થિતિમાં મરણના ભય નથી. આથી પેાતાને બચાવી શકાય છે અને અન્યને બચાવી લેવા માટે પણ આ જ રસ્તા કામે લેવાય છે. ૧૯,
For Private And Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ધ્યાનદીપિકા
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૪૯ ]
સસાર ભાવના ત્રીજી ભાવના संसारदुःखजलधौ चतुर्गतावत्र जन्मजरावर्त्ते । मरणार्तिवाडवाग्नौ भ्रमन्ति मस्त्या इवांङ्गभृतः ॥२०॥
ચાર ગતિને વિષે જન્મ, જરારૂપ આવત્ત વાળા, મરણની પીડારૂપ વડવાગ્નિથી મળતા આ સ'સારરૂપ દુઃખસમુદ્રમાં માછલાંની માફક જીવા ભસ્યા કરે છે. ૨૦
ભાવાર્થ :—સ‘સારમાં કોઇ શરણ રાખનાર નથી એમ બતાવ્યા બાદ આ સસાર સ્વરૂપનો નિશ્ચય કરવા એટલે મન ઉપર તેના પુટ આપવા યા મનને તેની ભાવના આપવી કે જેથી તેમાં મેાહ ન પામતા પેાતાના સત્ય આત્મા તરફ પ્રવૃત્તિ થાય.
સંસારને એક દુઃખમય સમુદ્રની ઉપમા આપે છે, સંસાર દેવ, મનુષ્ય, તિય‘ચ અને નારકી રૂપી ચાર ગતિથી ભરેલા છે અથવા ચાર ગતિ તે સ`સાર છે સમુદ્ર પણ ચારે દિશામાં પાણીથી ભરેલા છે. સમુદ્રમાં જોરથી પડતી (આવતી) નદીએના પાણીથી કે સમુદ્રમાં રહેલા પહાડા સાથે પાણીના અફળાવાથી ભય કર આવર્તી (ભમરીઓ-વમળે!) પડે છે, ભય'કર એટલા માટે કે તેમાં સપડાયેલું કાઈ પણ વહાણુ કે જીવ ઘણે ભાગે તેમાંથી ખચવા પામતું નથી પશુ અફળાઈ અથડાઇને તેમાં જ નાશ પામે છે.
આ બાજુ સૌંસારમાં દુઃખરૂપ જન્મ અને વૃદ્ધાવસ્થા એ જ આવત (વમળે!) છે. જન્મનુ' દુઃખ સામાન્ય નથી.
४
For Private And Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ પ ].
ધ્યાનદીપિકા
ર
..
..
જન્મતી વખતે ઘણું વેદના થાય છે. તે વખતે વિશેષ પ્રગટ જ્ઞાન ન હોવાથી તે થોડું અનુભવાય છે. વૃદ્ધાવસ્થાની સ્થિતિ મનુષ્યોથી અજાણ નથી ગાત્ર શિથિલ થાય છે ઇંદ્રિયો નરમ પડે છે એટલે આંખે પૂરું દેખાતું નથી પગે ચલાતું નથી, કાને સંભળાતું મંદ થાય છે. શરીર ધ્રુજે છે દાંત પડી જાય છે, મેંમાંથી લાળ ચાલુ પડતી રહે છે. વિગેરે શરીરની વિષમ સ્થિતિરૂપી વમળ દુખરૂપ છે.
સમુદ્રમાં વડવાનળ બળી રહ્યો છે. તે પાણીને શેષી નાખે છે, તેમ મરણ આયુષ્યરૂપ પાણીને સુકાવી નાખે છે. આવા સમુદ્રમાં માછલાંએ-મોટા-મચ્છ ભમ્યા કરે છે. પાણીના વમળ અને વડવાનળના અસહ્ય તાપથી દુઃખથી ઘણું હેરાન થાય છે અને વારંવાર જન્મમરણ કરે છે તેમ જ આ સંસારમાં જન્મ, જરા, મરણના સપાટાથી વારંવાર અસહ્ય દુઃખને અનુભવ કરતા જી અનેક ગતિઓમાં પતિભ્રમણ કરે છે. આત્મસ્વરૂપ રૂપ ઘરમાં પ્રવેશ કર્યા સિવાય શાંતિ થવાની જ નથી. ૨૦,
उत्पद्यन्ते विपद्यन्ते त्रसेषु स्थावरेषु च
स्वकर्मप्रेरिता जीवाः संसारस्येतिभावनाः ॥२१॥ પિતાના કર્મથી પ્રેરાયેલા છે, ત્રસ અને સ્થાવરમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને મરણ પામે છે. એ સંસારભાવના છે. ૨૧.
ભાવાર્થ:–સારા કે નઠારા જેવા કર્મ કર્યા હોય તેના પ્રમાણમાં તે જ કર્મપ્રેરણા વડે જી હાલચાલે તેવી
For Private And Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૫૧ ] અને સ્થિર રહે તેવી ત્રસસ્થાવરની જાતિઓમાં વારંવાર ઉત્પન્ન થાય છે અને મરણ પામે છે. - આસક્તિવાળા રાગદ્વેષની લાગણીઓવાળા કર્મોની જ પ્રેરણાથી ઉત્પન્ન થવાપણું અને મરવાપણું હોય તે તે કર્મો જ બંધ કરવા જોઈએ કે કારણ વિના કાર્યની ઉત્પત્તિ જ ન થાય. આ વાત બરોબર છે પણ આ જીવે પિતાની અજ્ઞાનાવસ્થામાં કર્મના સંચાઓ ગોઠવી મૂકેલા છે, ચાવી એવી મજબૂત ચડાવી મૂકેલી છે કે ઈછા હોય કે ન હોય પણ કર્મ કર્યા સિવાય તેને ચાલતું જ નથી પછી તે મનથી, વચનથી કે શરીરથી પિતે કરતા હોય કે અન્ય પાસે કરાવતા હોય અગર કેઇ કરતું હોય તે તેને સારું જાણતા હોય તેની અનુમોદના કરતા હોય પણ તે સંચાઓ ચાલ્યા જ કરવાના. તથાપિ જે અભિમાનથી, અહંકારથી કે મમત્વની લાગણીથી કર્મ કરાય છે તે કરતાં અટકવું જોઈએ.
આપણા હાથમાં આતમભાવને સમજયા પછી આટલું જ હથિયાર રહે છે કે આસક્તિ વિના તેના ફળની ઈચ્છા વિના યોગ્ય કાર્ય કરતા જ રહેવું અને જે ઉદય આવે તેને રાગ છેષ કે હષકના પરિણામ કર્યા સિવાય સમભાવે ભેગવતા રહેવું. અહંભાવ જ કર્મબંધનું મુખ્ય અને અટલ કારણ છે આ સંબંધમાં આચારાંગસૂત્રમાં કહ્યું છે કે – - अकरिस्सं चहं काराविसं चहं करओ यावि समणुन्ने भविस्सामि. एयाति सवाति लोगसि कम्मसमारंभा परिजाणियन्वा भवति ।
For Private And Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ પર ]
ધ્યાનદીપિકા
હું કરીશ, હું કરાવીશ, હું બીજા કરનારને સારું માની અનુમાદન આપીશ એટલા જ માત્ર આખા લેાકમાં કમ બાંધવાના કારણરૂપ ક્રિયાએાના ભેદો જાણવાના છે.
સર્વથા આ ક્રમ આવવાના રસ્તાઓ ખંધ થઈ શકે તેમ છે કે નહીં? જવાખમાં તે આટલું જ કહેવું ખસ છે કે તે અધ થઈ શકે તેમ છે પણ અનાદિ અભ્યાસને લીધે કામ વિકટ જેવુ લાગે છે. શરૂઆત આવી રીતે સરલ થઈ શકે કે પ્રથમ અશુભ (ખરાખ) કર્મા પ્રબળ પ્રયત્ન કરી ઓછા કરવા અને તેનુ સ્થાન સારા કર્મોને આપવુ એટલે સારા કર્મોને વધારો થતાં અશુભ ઓછા થશે. પછી આત્મજ્ઞાનને મુખ્ય કરી શુભ કર્મોને પણ રાજીખુશીથી રજા આપવી અને આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિરતા કરતા રહેવું, છેવટે બન્ને જાતનાં કર્મો અધ પડતા જન્મમરા થતાં અટકશે અને આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર થવાશે.
આ સિવાય નાના પ્રકારની જીવાની જાતિઓમાં જન્મમરણ ચાલુ જ રહેશે. આ સંસારવિચારની ભાવનાની મન ઉપર મજબૂત અસર બેસાડવી. સ'સારમાં જન્મ, મરણુ, આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ, સાગ, વિયેાગથી જીવા કેવા આકુળવ્યાકુળ થઈ રહ્યા છે! ક્ષણે ક્ષણે આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં જીવા મરણ કરી રહ્યા છે! દેવેદ્રોથી લઈ એક કીડા પર્યંત જન્મમરણના કેવા વિષમ ઘાંઘાટ મચી રહ્યો છે! એક આત્મજ્ઞાની સિવાય જન્મમરણને લઈ કાઈ પણ જીવાના હૃદય શાંતિવાળા નથી. આ પ્રમાણે રાજા, રાંક, ગરીબ, ધનાઢત્ય, રાગી, નીરાગી, સુખી, દુઃખી, બુદ્ધિમાન, મૂખ
For Private And Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૫૩ ]
ઇત્યાદિ હષ શાકની વિષમતાવાળા સ’સારનુ` સ્વરૂપ વારંવાર ષ્ટિ આગળ લાવવાથી તેમાંથી વૈરાગ્યવૃત્તિ સ્ફુરવા સાથે તેના પ્રતિકાર તરીકે તેમાંથી બચવાના ઉપાયા તરફ મનુષ્યાનુ વલણ થાય (જાગૃતિ આવે) તે સ ંસારભાવનાનુ ફળ છે. ૨૧ એકત્વ ચેાથી ભાવના
शुभाशुभानां जीवोऽयं कृतानां कर्मणां फलं । सोऽत्रैव स्वयमेवैकः परत्रापि भुनक्ति च ||२२|| कलत्रपुत्रादिकृते दुरात्मा करोति दु:कर्म स एव एक | भुंक्ते फलं श्वभ्रगतः स्वयं च नायाति सोढुं स्वजनास्तदन्ते ||२३|| આ જીવ કરેલા શુભ કે અશુભ કર્મોના ફળ તે પાતે આ જન્મમાં અને અન્ય જન્મમાં પણ એકલેા જ ભાગવે છે. ૨૨.
આ દુરાત્મા જીવ, સ્ત્રી અને પુત્રાદિ માટે દુષ્કમ કરે છે. તે એકલા જ તેના ફળ નરકમાં જઈ પેાતે ભાગવે છે. તેનાં સંબધીએ તે ફળા ભાગવવા માટે તેની પાછળ (સાથે) આવતા નથી. ૨૩.
ભાષા :-મારા સંબધીએ ઘણા છે, મારુ કુટુંબ મહેાળું છે, હું ઘણાના સંબંધી છું, હું ઘણાના પાલક છું, ઘાણા જીવાનુ પાણ કરુ છુ, વિગેરે અહંકારવાળી ભાવનાને તાડવા માટે તેની પ્રતિપક્ષી ભાવના “ હું એકલા છું, અને મારુ કોઈ નથી.” એ ભાવનાની અસર મન ઉપર કરવા માટે આ ચાથી ભાવના છે. સારા કમ કર્યાં હોય કે ખરા
For Private And Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૫૪ ]
ધ્યાનદીપિકા કર્મ કર્યા હોય પિતાને માટે કે અન્ય સ્ત્રી, પુત્રાદિ કુટુંબને માટે કર્યા હોય તેના સારાં કે માઠાં ફળે અહીં જીવે ભગવે છે. અહીં ભેગવાતાં બાકી રહેલાં હોય તે અન્ય જન્મમાં જઈને પણ ભોગવે છે.
આ ફળ ભેગવવાનું તેના એકલાને જ માટે નિર્માણ થાય છે કારણ કે તે કર્મ કરવામાં તેની અભિમાનવાળી સ્વાર્થભરેલી પ્રવૃત્તિ હોય છે અને તેમાં પણ મહાન કિલષ્ટ પરિણામે જે દુષ્કર્મ કરવામાં આવ્યાં હોય પછી ભલેને તે પિતાને માટે ન કર્યા હોય છતાં તેનું કિલષ્ટ, ભયંકર, દુઃસહ દુઃખ ભેગવવા માટે તેને નરકમાં જવું પડે છે કારણ કે આ દુનિયા ઉપર તેના કરેલ દુષ્કર્મનો બદલો મળે તેવું વિશેષ દુઃખ નથી. એટલે તે સ્થળે જવું જોઈએ. ત્યાં તે કર્મ ફળ ભેળવવામાં મદદગાર તેમાં ભાગ પડાવનાર અહીંથી એટલે તે કર્મ જેને માટે કર્યું હતું તેના ફળ તરીકે ઇદ્રિએના વિષયેનો ઉપભોગ જેણે કર્યો હતો તેમાંથી ત્યાં કોઈ પણ જતું નથી. મતલબ કે તે એકલાને જ ભોગવવું પડે છે.
અહીં આ શંકા ઉત્પન થાય એવી છે કે એક ઘરને માલિક ધન કમાઈ લાવે છે અને તેમાંથી ઘણા મનુષ્ય તેને ઉપભોગ લે છે તે ઘણું નું પિષણ કરે છે તે આ ફળમાં જેમ ભાગીદાર બીજાઓ થાય છે તેમ પાપના ફળમાં પણ ભાગીદાર કેમ ન થાય? અને જેમ અહીં તે મદદગાર થાય છે તેમ પરભવમાં આ મદદગાર કેમ ન થાય?
એને ઉત્તર એ છે કે ઘરનો માલિક કે જે કુટુંબનું પિષણ કરે છે, તેમાં તેને મેહ છે, મારાપણાનું અભિમાન
For Private And Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૫૫ ]
ન
છે અને સાથે તેના સ્વાર્થ પણ રહેલા છે. આ કારણથી તે તેઓનું પાણ કરે છે. આ મેહ કે અભિમાન ન હૈય તા તેનું પરિણામ શું આવે છે તે સ્વાનુભવથી કે દુનિયામાં બનતા દાખલાથી પ્રત્યક્ષ વિચારવા જેવું છે.
એક સ્ત્રી ઉપરથી ગમે તે કારણે માહ એછે। થતાં બીજી સ્ત્રી પરણે છે, તેમાં વિશેષ માહ લાગતાં પહેલી સ્ત્રી ઉપરથી માહ છુટી જાય છે. તે વેળાએ તેના તરફ કેવુ" વર્તન કરાય છે તેના પાષણને માટે શુ થાય છે? પેાષણ આપવાની તા વાત શી પણ તે સ્ત્રી નજરે દીઠી પણુ ગમતી નથી. કદાચ લેાકલાજથી અનિચ્છાએ પાષણ આપવુ પડે છે કે શાના ભચથી આપવું પડે છે તેપણ ઘણું થાડુ' જ, આ ઉપરથી નિશ્ચય થાય છે કે મેહથી જ પહેલાં પોષણ કરાતુ હતુ.
પેાતાના કુટુંબના મનુષ્યા દુ:ખી થતાં હાચ અને તે દેખી અન્ય કાઈ જરા મેણાંટાણાં મારે કે તમે શુ માહુક લઈને ખેલે છે? તમારા કુટુ'ખીએ તે આમ દુઃખી થાય છે. ત્યારે અભિમાનવૃત્તિથી વિચાર કરે છે કે મારા કુટુ બીએ (મારા એઠા મારી હયાતીમાં) દુઃખી થાય અને હું... જોઈ રહુ તે ઠીક નહીં લેાકેામાં પણ ખાટુ' દેખાય છે, ઇત્યાદિ અભિમાન કે લેાકલાજના વિચારથી તેના પાલન માટે પ્રયત્ન કરે છે, સ્વાને લીધે પણ પાષણ કરાય છે સ્વાથ પૂરા થતાં દશ વર્ષ દૂધ આપ્યું... હાય કે પંદર વર્ષ ખેડ કરી કે ગાડી ખે’ચી હેાય તેવા વૃદ્ધ (ઘરડા થયેલા) ગાય, ભેંસ, અળદ કે ઘેાડાને પાંજરાપાળમાં મૂકવા દોડવા જાય છે. આનું કારણુ સ્વાથ નહીં તેા ખીજુ શું?
For Private And Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ પ ]
માનદીપિકા
વૃદ્ધ માતાપિતાઓના બેચાર ભાઈઓ વચ્ચે ખાવાપીવાના વારા કરવામાં આવે છે ત્યારે કેમ પિતાની સ્ત્રીને વારા કરવામાં નથી આવતું ? આનું કારણ કે માતાપિતામાં હવે સ્વાર્થ રહ્યો નથી સ્ત્રીમાં હજુ સ્વાર્થ છે, મેહ છે એટલે તેને રજા દેવામાં આવતી નથી ઈત્યાદિ કારણોથી વિચાર કરતાં જણાઈ આવશે કે જ્યાં મેહાધીનતા છે જ્યાં અભિમાન છે અને જયાં સ્વાર્થ રહેલો છે ત્યાં અન્યને માટે પિષણાદિ કરવામાં કરાતી પ્રવૃત્તિ પિતા માટે જ હોવાથી તેનું પાપ પિતાને લાગે છે. વળી તેના આશ્રય તળે રહેલા માણસો તેને હુકમ ઉઠાવે છે તેને માન આપે છે અને તેનું કામકાજ પણ કરે છે. એ પ્રમાણે મહેનત કરીને-કામ કરીને પિષણ લેતા હોવાથી તેઓ તેના પાપમાં ભાગ પડાવે તેવા કાંઈ પણ સંગ હેાતા નથી એટલે પિોષણ કરનાર પિષક પણાના અભિમાનને લીધે જ તે એકલો જ પાપ માટે જવાબદાર છે, કેટલીક વખત પૂર્વને દેણદાર હોવાથી પણ તેઓનું પિષણ કરવાની તેને માથે ફરજ આવી પડે છે, પોષણ લેનારા માણસો અભિમાનવૃત્તિથી કે પાપવૃત્તિથી લાવેલા ધનાદિના અનમેદનમાં ભાગ લે છે તે તે પણ તેમાંથી પાપ ઉપાર્જન કરે છે કે શુભના અનુમોદનથી પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે પણ તે પાપ પુણ્ય સ્વતંત્ર તરીકે જુદું જ લે છે એટલે જે ધન કમાવામાં છળ, પ્રપંચ, વિશ્વાસઘાત, દગ, ને નાશ વિગેરે કરવામાં આવ્યું છે તે કરતી વખતે કરનારના માનસિક અધ્યવસાય-પરિણામ વિગેરે જેવા મલિન હોય તેટલા પ્રમાણમાં તેવું પાપ તે તે ઉપાર્જન કરી જ લે છે
For Private And Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૭ ]
પણ તેને અનુદાન આપનાર તેના તરફ લાગણી ધરાવનાર પણ તેવા તેવા અધ્યવસાયથી તે તે પ્રમાણમાં નવીન પાપાદિ ઉપાર્જન કરે છે.
દૃષ્ટાંત તરીકે એક દી પ્રકાશ કરેલો હોય, તે પ્રકાશ કરનારને તે જે માટે તે પ્રગટ કરેલ હતું તે જાતનું ફળ મળી ચૂકયું પણ તે જ દીવાથી બીજા પણ માણસ નવા નવા દીવા પ્રગટાવી શકે છે. આ જ રીતે પાપ કરનાર એક પાપપુંજ પ્રગટ કરે છે તેને દેખી તેનું અનુદન કરનાર પણ નવું પાપ પેદા કરે છે.
જેમ દીવાથી દી સળગાવી લેતાં મૂળ દીવામાં ઓછાશ થતી નથી તેમ મૂળ પાપમાં ઓછાશ ન થતાં બીજાએ તે મેળવી શકે છે. - આવી મોહાંધ, સ્વાથી કે અભિમાનવાની વૃત્તિને નાશ કરવા કે બદલાવી નાખવા માટે આ એકત્વભાવનાને ઉપ
ગ કરવાનું છે, તે એમ કે હે આત્મા! તું એકલો જ છે તારું આ જગતમાં કઈ પણ નથી. સર્વ જી પોતાના શુભાશુભ કર્મને બદલે અનુભવે છે. તારા સારા કર્મને બદલો તને સારે મળશે, ખેટા કમનો બદલો ખેટે મળશે. દુનિયાના આ કેવળ સુખદુખમાં નિમિત્ત માત્ર છે. તારું કમ સારું હોય તો કઈ તારું બૂરું કરી શકનાર જ નથી અને તારું કર્મ જે ખરાબ હશે તે કઈ તારું સારું કરનાર નથી તેમ તું પણ કેઈનું સારું કે બૂરું કરી શકનાર નથી. સામાં જીના સારા કે નઠારા કર્મના ઉદય વખતે તેના સારા કે બૂરામાં નિમિત્ત માત્ર તમે થઈ શકે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૫૮ ].
ધ્યાનદીપિકા
-
-
ફેગટ કર્તાપણાના અભિમાનમાં પડી તમે શા માટે ફસાઓ છે? જ ત્યારે એકલે જ આવ્યો હતો જઈશ ત્યારે પણ એક જ જવાને છે.
આ સંગ સંબંધીઓ કોઈ પણ સાથે આવ્યા નહતા અને આવવાના પણ નથી. વિશાળ રાજ, મોહક મહેલાત, સુંદર સ્ત્રીઓ, મનહર બાગબગીચાઓ, વિનયસંપન્ન પુત્રો અને આજ્ઞાંકિત પરિવાર એમાં કાંઈ તારું નથી. આગળ ન હતું અને પાછળ પણ નથી. વચમાં દેખાવ આપી વિસર્જન થાય છે. તું જ તારું સ્વરૂપ છે અને તું જ તું છે. આ સિવાય જે કાંઈ છે તેને અને તારે સંબંધ સ્વપ્નાના જે ક્ષણિક છે. આ દેખા તારું સ્વસ્વરૂપનું ભાન ભુલાવનાર છે. જેને તું વિશેષ ચાહે છે (ઈછે છે) એ જ તેને વિશેષ પ્રકારે ભાન ભુલાવનાર હોઈ શત્રુની ગરજ સારે છે.
હે આત્મન ! જરાક આંખ ઉઘાડ વિવેક દષ્ટિથી જો. તને આ સર્વમાંથી હિત કરી, પરિણામે સુખદાયી શું દેખાય છે? પિતાના આધાર ઉપર ઊભા રહેતા શીખ. તારા પિતામાં વિશ્વાસ રાખ. મનોવૃત્તિને બહારના વિષયોમાંથી ખેંચી લઈ સ્થિર થતાં તને તારું સ્વરૂપ દેખાશે. - તે સિવાય આ ભ્રાંતિ ટળનાર નથી. જેઓ સ્વરૂપમાં સ્થિર થાય છે તેમણે જ જન્મ-મરણને જલાંજલિ આપી છે, તેઓ જ પરમ સુખી છે ઈત્યાદિ વિચારો વડે મનને વાસિત કરી સંયોગવિગથી હર્ષશેક ન કરતાં ઉદય આવે
For Private And Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૫૯ ]
તે કર્મોને અનુભવી લેવાં અને નવા ન આંધવા તે આ ભાવનાના ફિલતાથ છે. ૨૩,
અન્યત્વ પાંચમી ભાવના
आत्मा स्वभावेन शरीरतोऽयमन्यश्चिदानंदमयो विशुद्धः । कर्माणुभिर्योऽस्ति कृतः कलंकी स्वर्ण यथा धातुजकालिकामिः ||२४||
આ આત્મા સ્વભાવ વડે શરીરથી જુદા છે, જ્ઞાન અને આનંદમય છે, વિશુદ્ધ છે, ધાતુથી ઉત્પન્ન થતી કાળાશ વડે જેમ સાનુ' મલુ' (દોષવાળુ') થાય છે તેમ કાઁના પરમાણુ' વડે તે કલકિત કરાયેલા છે. ૨૪.
ભાવા :—દેહ અને આત્માના ઐકથના જે અધ્યાસ થઈ ગયેલા છે તે દૂર કરાવવા માટે બન્નેનાં ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણ્ણા ખતાવી તે બન્ને સ્વતંત્ર જુદા છે તેવી દૃઢતા કરાવવી તે આ ભાવનાના હેતુ છે.
શરીરનેા સ્વભાવ અને આત્માના સ્વભાવ તદ્દન અલગ છે, રીય તિ રાત્તરમ્. સડી જાય, પડી જાય, વિશ્ર્વ'સ પામે તે શરીર. અમુક પરમાણુની વૃદ્ધિહાનિથી માટુ નાનુ થાય સારા ખારાકથી તેજસ્વી અને હલકા-ખરાબ ખારાકથી નિસ્તેજ થાય, વધારે મહેનતથી ઘસારા પહોંચે થાડી મહે નતથી પુષ્ટ થાય, જળના સ'યેાગથી સડી જાય, અગ્નિના સયેાગથી બળી જાય, અનુકૂળ અનાજ, પાણી આદિથી વૃદ્ધિ પામે, શાભાયમાન થાય, ટકી રહે વિગેરે અનેક અનિત્ય ધર્મો શરીરના છે.
For Private And Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૬૦ ]
ધ્યાન દીપિકા
આત્માને સ્વભાવ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, આનંદમય છે અને વિશુદ્ધ છે. જાણવાને સ્વભાવ તે આત્માનું સ્વરૂપ છે. જડમાં જાણવાનો ગુણ નથી. દેહમાંથી આત્મા જુદે થતાં દેહમાં જરા પણ જાણવાને ગુણ દેખાતું નથી. મૃતક શરીરની આ સ્થિતિ આપણા સર્વના જાણવામાં છે. શરીર આખુ છતાં તેમાંથી એવું શું ચાલ્યું ગયું કે બેલવું, ચાલવું, વિચારવું બંધ થયું? ઉત્તર એ છે કે જેની મદદથી કિયા થતી હતી અને તેમાં જે જાણનાર હતો તે જ આત્મા હતું કે જેની ગેરહાજરીથી તેમ થતું અટકી પડ્યું છે.
આત્માનો સ્વભાવ આનંદમય છે. આ આનંદ સ્વભાવની પ્રતીતિ જ્યારે મન તદ્દન શાંત થઈ જાય છે વિકલ્પ બંધ પડે છે અને મન આત્મામાં ગળી જવાની તૈયારી કરે છે તે વખતે અનુભાય છે. દુનિયાનાં ઉપાધિજન્ય સુખ કે જે ઈદ્રિયોથી અનુભવાય છે તેથી જે આનંદ થાય છે તે શુદ્ધ આનંદ નથી તે સ્વતંત્ર આત્માને આનંદ નથી પણ પુદગલેથી મિશ્રિત છે. આ શુદ્ધ આનંદ સ્વભાવ પુદગલોમાં નથી. પુદગલના સ્વરૂપને પણ આત્માની મદદથી જાણી શકાય છે. આત્માનો સ્વભાવ વિશુદ્ધ છે. તે વિશુદ્ધિને લઈને લેકાલેકને પણ જાણી શકે છે યાને દેખી શકે છે. તેના વિશુદ્ધ સ્વભાવ ઉપર કર્મ-આણુઓને પડદે છે કે જેને લઈને તે કલંકિત થયો છે, મલિન થયેલા છે તેને પૂર્ણ શુદ્ધ સ્વભાવ પ્રગટ થયેલ નથી છતાં પણ અત્યારે જેટલું દેખી શકીએ છીએ, તે તેને થોડા પણ વિશુદ્ધ સ્વભાવને આભારી છે. શાસ્ત્રકાર કહે છે કે આત્માના આઠ રુચક પ્રદેશ નિરંતર
For Private And Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[
1 ]
ઉઘાડા રહે છે. મતલબ કે તેના ઉપર આવરણ આવતું નથી. તે આવરાઈ જાય તો ચિંતન્ય જડની સ્થિતિને પામી જાય જુઓ કે એવું કોઈ વખત બન્યું નથી અને બને પણ નહિ.
આત્મા કર્મના પરમાણુ વડે દોષિત કરાયેલ છે. આને અર્થે આવે નથી થઈ શકતે કે પહેલાં આત્મા નિર્મળ હતું અને પછી કર્મના અણુએ તેને મલિન કર્યો વ્યવહારની અપેક્ષાએ તેમ માનવામાં આવે છે કે અમુક વખતે અમુક મgષે આવું કર્મ બાંધ્યું અને તેના ફળ તરીકે આ દશા ભેગવે છે વિગેરે પણ મૂળ સ્થિતિ કેવી હતી? શું શુદ્ધ જ હતી અને પછીથી કર્મ શરૂ થયા? આને ખુલાસે શા તરફથી આજ મળે છે કે અનાદિ કાળથી તેમ જ ચાલ્યા આવ્યું છે અને નિમિત્તોથી શુદ્ધ અને અશુદ્ધ થયા જ કરે છે. એક વાર સર્વથા શુદ્ધ થઈ જાય તે પછી ફરી અશુદ્ધ થવાની તેનામાં યોગ્યતા ચાલી જાય છે. શેકેલા કે રાંધેલા અનાજમાં જેમ ફરી અંકુર ઉત્પન્ન થવાની યોગ્યતા રહેતી નથી તેમ ફરી બંધન પામવાની યોગ્યતા તેમાં રહેતી નથી. થોડો થોડો શુદ્ધ થતો ચાલે છે. તેમાં અશુદ્ધતા નિમિત્તોથી આવી પડે છે પણ સર્વથા રાગદ્વેષ વિગેરે કષાચોને ક્ષય કરી શુદ્ધ થયેલામાં ફરી અશુદ્ધિ આવતી નથી. આત્મા ક્યારે અશુદ્ધ થાય તેનું મૂળ કઈ પણ જ્ઞાનીઓ બતાવતા નથી. તેઓ પોતાના જ્ઞાનમાં અનાદિ જણાવે છે. અથવા તેમના જ્ઞાનમાં કાંઈ સમજવામાં આવતું હોય અને શબ્દો દ્વારા અનુભવની વાત વિના અનુભવ વાળાને સમજાવી ન શકાતી હોય તો તે જ્ઞાનીઓ જાણે. પણ એકંદર
For Private And Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૬૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
અનેક સંપ્રદાયમાં અનાદિ કે અનિર્વચનીય ઈત્યાદિ શબ્દો વપરાતા નજરે પડે છે એમ સમજાય છે. - અનાદિ અશુદ્ધતા જણાવવા માટે શાસ્ત્રમાં સેના અને માટીનું દષ્ટાંત આપેલું છે કે સેનાની સાથે માટી–મેલ હોય છે. ખાણમાંથી નીકળતું સોનું રેતી માટી કે પથ્થર સાથે મળેલું જ હોય છે. આ સેનું માટી કે પથ્થર સાથે ક્યારે મળ્યું અથવા તલમાં તેલ ક્યારે મળ્યું તે સમજી શકાતું નથી. છતાં અમુક જાતના સાંયોગિક જાતના પદાર્થો દ્વારા સોનું અને માટી તેલ અને ખેળ તદ્દન અલગ થઈ શકે છે. આ દષ્ટાંતે આત્મા કર્મ સાથે ક્યારે બંધનમાં આવ્યો તે સમજાતું નથી છતાં તે સમ્યકજ્ઞાનાદિ નિમિત્તથી કર્મથી સર્વથા જુદે થઈ શકે છે.
ખાણમાં રહેલ સેનું અને તે સાથે રહેલ મેલની માફક આત્માની સાથે અશુદ્ધતાને અનાદિ સંબંધ છે. આ અશુદ્ધ સંબંધથી આત્મા પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવને ભૂલી ઉદય આવેલ કમ પર્યાયમાં ઈષ્ટ–અનિષ્ટ ભાવથી રાગદ્વેષાદિ ભાવે પરિણમે છે. આ પરિણામેનું કારણ દ્રવ્ય કર્મ છે તે પણ પરિણામ એ ચિતન્યમય આત્માની સાથે વ્યાખ્યવ્યાપક સંબંધે રહેલ હોવાથી (રાગાદિભાવ આત્માન કરવાથી થાય છે માટે તે વ્યાપ્ય છે અને તેને કર્તા આત્મા તે વ્યાપક છે માટે) અપેક્ષાએ આત્મા જ કર્તા-ભોક્તા છે.
જ્યારે આ આત્મા સ્વ-પરભેદ વિજ્ઞાન દ્વારા શરીરાદિ પરથી પિતાને પૃથફ માને છે ત્યારે તે પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં
For Private And Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ધ્યાનદીપિકા
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૬૩ ]
થતી ઇષ્ટાનિષ્ટપણાની બુદ્ધિ મૂકી દે છે. આ ઈષ્ટ-અનિષ્ટતા પોતાના પરિણામેાથી થાય છે. કાંઇ દ્રન્યામાં તેવા સારાનઠારાપણાની શક્તિ નથી. શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં પિરણામ લીન થઇ જાય છે ત્યારે ધ્યાતાધ્યાનના વિકલ્પ પણ રહેતા નથી. તાદાત્મ્યવૃત્તિથી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં નિષ્કપપણે કાયમનું પરિણમન થાય છે ત્યારે આ આત્મા કૃતકૃત્ય થાય છે. ૨૪ (જડ–ચૈતન્ય વસ્તુના સ્વભાવ જુદા છે.) सर्वथाऽन्यस्वभावानि, पुत्रमित्रधनानि च । चेतनेतरे वस्तूनि स्वात्मरूपाद्विभावय ||२५|| विनैकं स्वमात्मानं सर्वमन्यनिजात्मनः । मत्तीष्ठा सिनाशेऽगिन हर्षशोकौ हि मूढता ||२६||
>
હે આત્મન્! ચેતન અને જડ વસ્તુએ સર્વથા જુદા સ્વભાવવાળી છે. તેમ પેાતાના સ્વરૂપથી પુત્ર, મિત્ર અને ધનાદિ તે પણ જુદા જ છે એમ વિચાર કર. એક પેાતાના આત્મા સિવાય પોતાના આત્માથી સ ખીજું જુદું છે એમ માનીને ઇષ્ટની પ્રાપ્તિથી કે ઇષ્ટના નાશથી હષ શાક કરવા તે નિશ્ચય મૂહતા-મૂર્ખતા છે. ૨૫-૨૬
ભાવા :—દેહ આત્માથી જુદો છે એમ પહેલા કહી ગયા છીએ. મતલબ કે જડચૈતન્ય જુદા સ્વભાવના છે એમ જણાવી ગયા છીએ. હવે જ્યારે અત્યંત નજીકતા ધરાવનાર દેહ જો આત્માથી જુદા છે તા પછી દેહુથી વધારે દૂર રહેનારા પુત્ર, મિત્ર, સ્ત્રી, ધન, ધાન્ય, રાજ્ય, ગૃહ ઇત્યાદિ
For Private And Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૬૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
વસ્તુએ તે આત્માથી સર્વથા ભિન્ન હોય તે સ્વાભાવિક રીતે જ સમજી શકાય તેમ છે.
જેમ દરેક જડ વસ્તુ આત્માથી જુદી છે તેમ જિનેશ્વર ભગવાનના અભિપ્રાય પ્રમાણે દરેક આત્માએ પણ પરસ્પર ભિન્ન છે પછી તે ગમે તેવા દેહ ધરાવતા હાય કે દેહરહિત સિદ્ધ સ્વરૂપ હોય છતાં પણુ પરસ્પર ભિન્ન સ્વરૂપ તે ધરાવે છે. આત્મસત્તા સની સરખી ગણવામાં આવે છે. ગમે તેવા દેહમાં આત્માએ સ્થાન લીધેલું હોય છતાં સત્તા સ્વરૂપે સ સરખા છે. કર્મીની પ્રકૃતિના સ્વભાવને લઈને કુ અધિક એછાશને લીધે વિચિત્રતા દેહધારી આત્માઓમાં દેખાય છે છતાં શુદ્ધ સ્વરૂપમાં સરખાપણુ' છે, તેમ જ દેહાતીત શુદ્ધ સ્વરૂપ સિદ્ધાત્માએ સવ આત્મશક્તિમાં, સ્વરૂપમાં જ્ઞાનમાં, આત્માન...દમાં પરસ્પર સર્વ સરખા છે તેમાં કાંઈ ફેરફાર નથી. અહીં છાંતથી સમજાવવામાં આવે છે કે એક ગૃહમાં એક જાતના સરખા પ્રકાશવાળા દશ ઢીવાએ હોય તે સવની પ્રકાશશક્તિ એકસરખી છે છતાં દરેક દીવાઓ જુદા છે.
હું ગી! દેહધારી આત્મા! તારા પેાતાના આત્માથી બાકી બધા સર્વ પદાર્થ જુદા છે, તેના તું વિચાર કર. અધાથી તારા આત્માને વ્યાવૃત્ત (અલગ) કર, અલગ અનુભવેલ દૃશ્ય પદાર્થ તે આત્મા નહિ, આ પણ હું નહિ, આ પણ હું નહિં આ પશુ હું નહિ એમ કરતા કરતાં ઘર, કુટુ’ખ, સ્ત્રી, પુત્ર, દેહ, વાણી, મન વિગેરેને બાદ કરતાં કરતાં છેવટે જે કાંઇ રહે તે તુ છે, તે જ આત્મસ્વરૂપ છે એમ નિશ્ચય કર અને તેવા દેશ્ય પુદ્ગલિક સચાગેાના વિચાગ થાય, ઈષ્ટ
For Private And Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૬૫ ]
ચાલ્યું જાય કે આવી મળે તાપ તેથી હુ શાક ખિલકુલ ન થાય એવી સ્થિતિ મેળવ. જે પદાર્થો તારા નથી જે તું નથી તેના જવા-આવવાથી તને હર્ષ, શાક શા માટે થવા જોઇએ ? ન થવા જોઇએ અને તેજ તારૂ કતવ્ય છે. આ ભાવનાના ઉદ્દેશ પણ તે જ છે કે પુદ્ગલ-જડપદાથ થી વ્યાવૃત્ત થઈ આત્મસ્વરૂપ અનુભવવુ અને દેહ અને આત્મા વચ્ચે એકથ નથી, પરંતુ ભિન્નતા છે. ૨૫-૨૬.
અશ્િચ ભાવના ૬ शुक्रादिवीजं निद्यमनेकाशुचिसंभृतम् ।
मलिनं निसर्गनिःसारं लज्जागारं त्विदं वपुः ||२७|| વીર્યાદિ બીજવાળું, નિંદનીય, અનેક અશુચિથી ભરેલુ, મલિન, સ્વભાવથી સાર વિનાનું અને લજ્જાના ગૃહ સમાન આ શરીર છે. ૨૭.
ભાવાર્થ :-આત્માથી શરીરને જીદુ' જાણ્યા છતાં પણ તેના ઉપર સ્નેહ બન્યા રહે છે. પેાતાના દેહ ઉપર કે સામાન્ય રીતે સર્વ દેહધારી જીવાના દેહ ઉપર માહ-મમત્વ ન થાય એટલા જ આ અશુચિ ભાવના કહેવાના ઉદ્દેશ છે. આ દેહનું મૂળ શું છે તે મનુષ્યાથી ભાગ્યે જ અજાણ્યુ હાય છે. શુક્ર (વીર્ય) અને શાણિત (સ્રીનું રજસ) આ અન્નેની મિલાવટથી આ દેહની ઉત્પત્તિ છે તે જ બીજ છે. જમીનમાં ખીજ વાવ્યા પછી તેને વાયુ, અગ્નિ, પાણી વિગેરેની મથી જમીનમાં જુદી જુદી જાતની જુદે જુદે વખતે રાસા
૫
For Private And Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
ચણિક-સાંગિક ક્રિયા થાય છે, જેમાંથી અંકુરરૂપે તે બીજ બહાર આવી બહારનાં હવા, પાણી, પ્રકાશ વિગેરેનું પિષણ મેળવી છેવટે એક વૃક્ષાદિ રૂપમાં આવે છે નિયમિત અવધિ આયુષ્ય પ્રમાણે અહીં દેખાવ આપી પાછું તેનું રૂપાંતર થઈ જાય છે-મરણ પામે છે અને નવું થાય છે.
આવી જ કાંઈક ક્રિયા આ દેહ માટે પણ થાય છે. તે સ્ત્રીપુરુષના સંગજન્ય બીજ માતા તરફથી મળતા પોષણમાંથી વૃદ્ધિ પામે છે. તેને જોઈતી હવા, ગરમી અને આહાર તે સર્વ માતાના શરીરમાંથી મળે છે, અર્થાત્ આ ગર્ભના બીજની રાસાયણિક ક્રિયા માતાના ઉદરરુપ જમીનમાં જ થાય છે અને અમુક વખતની મર્યાદા પછી શરીરથી બહાર અંકુરોની માફક આવે છે. ત્યાર પછી બહારના અનુકૂળ આહાર, હવા, પાણી, વિગેરેથી વૃદ્ધિ પામી આ દેખાતું શરીર યુવા-વૃદ્ધાદિ અવસ્થા પામી પાછું મરી જાય છે. તે સાથે તેમાં રહેવાવાળા જીવ પણ અન્ય સ્થળે તેમાંથી જુદો પડી ચાલ્યા જાય છે. પાછું નવું શરીર ધારણ કરે છે આ પ્રમાણે ઘટમાળ ચાલ્યા કરે છે.
આથી એમ સમજાય છે કે આ શરીર વીર્યાદિ બીજથી ઉત્પન્ન થયેલું છે. બીજ દેખાવમાં કેવું નિવ જેવું લાગે છે? શરીરને અંદરના ભાગ અનેક પ્રકારની અશુચિથી ભરપૂર છે. વારંવાર તે મલિન થયા કરે છે, ગમે તેટલી વાર ધોવા કે સાફ કરવા છતાં પણ તે મલિન જ રહે છે. જેના નવ દ્વારથી અશુચિ વહ્યા કરે છે, મળમૂત્રાદિકની ગટરે નિરંતર સાફ રાખે તે જ ઠીક રહે છે, વળી શરીર
For Private And Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
[ ૬૭ ]
સ્વભાવથી જ સાર વિનાનું છે, તેના દરેક અવયવને જુદા જુદા કરી તેમાંથી સાર તપાસવામાં આવે તો લોહી, માસ, વસા, પિત, કફ, મૂત્ર, વિષ્ટા, હાડકાં અને ચામડાં ઈત્યાદિ સિવાય સારભૂત વસ્તુ કાંઈ પણ લેવામાં નહીં આવે. ખેર! તેના કેટલાક ભાગે તો એટલા દુધનીય જણાય છે કે મનુષ્યને નિરંતર લજજાને માટે તેને ઢાંકી રાખવાની જરૂર પડે છે. અર્થાત્ લજજાના સ્થાનરૂપ આ શરીરમાં સારભૂત શું જણાય છે કે હે અજ્ઞાની જીવ! તેમાં આસક્તિ રાખી વારંવાર તેમાં મોહ પામી લપટાઈ રહે છે!
શરીરની અંદર રહેલા મળ, મૂત્રને તું આંખ ઉઘાડી સ્પષ્ટ રીતે જોવાને પણ આનાકાની કરે છે તો પછી તેવી વસ્તુથી ભરેલ આ દેહ અશુચિ હોવું જ જોઈએ એ નિશ્ચય થવા છતાં તે દેહ તરફ તું મમત્વ કેમ રાખી રહ્યો છે? તું જે તે તરફ ધ્યાન આપી તે બાબતોને હરવખત વિચાર લાવતા રહીશ તો તારે દેહ માટેને નેહ તથા મેહ એ છે થવાથી કષાયોને દૂર કરી સાધુપુરુષસેવિત સંયમના પ્રતાપથી તું આત્મસ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન મેળવી શકીશ. ૨૭. विनश्वरं पोषितभूषितं किं यात्येव यत्तन्मिलितं ततः किम् । वृजति पुनः पतति ततः किं जातो मृतो यो विफलस्ततः किम् ।।२८॥
આ દેહ વિનાશ પામનાર છે તે પિષણ આપવાનું કે ભૂષિત કરવાનું શું પ્રયોજન છે? જે તે જવાનું જ છે તે તે મળ્યું તે પણ શા કામનું છે? બનાવો અને પાછું નાશ પામે તો બનાવવાનું પ્રયોજન શું? જખ્યો અને ફેગટ મરી ગયો તે જગ્યાનું પ્રયોજન શું? કાંઈ નહીં. ૨૮.
For Private And Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
--
-
-
-
[ ૬૮ ]
દયાનદીપિકા ભાવાર્થ: -આ દેહ નાશ પામવાને છે તે તેને શા માટે પોષણ આપવું? આનો અર્થ એ નથી કરવાને કે તેને આહારપાણ આપ્યા વિના મારી નાખવું. આ વાત સમજવા જેવી છે કે રાફડાને તાડન કરવાથી સાપ મરવાને નથી. પખાલને ડામ આપવાથી પાડાનું દુઃખ દૂર થવાનું નથી, તેમ દેહને ભૂખે મારી નાખવાથી આત્મા કાંઈ સિદ્ધ થઈ જવાને નથી કે જ્ઞાનસ્વરૂપ બની જવાને નથી. આશય એ છે કે અવશ્ય વિનાશ પામનારા આ દેહને માટે નાના પ્રકારના પાપ કરી મમત્વભાવે મેહને લીધે તેને પિ નહિ. જરૂરિયાતથી વધારે અને માદક પદાર્થોથી તેનું પિષણ ન કરો. તમારું મન અને ઇન્દ્રિયે કાબૂમાં ન રહે તે ઉન્માદ ઉત્પન્ન કરનારો ખોરાક તેને ન ખવરાવે. શરીરમાં અજીર્ણદિ વિવિધ પ્રકારના રોગ ઉત્પન્ન થાય અને ક્રૂરતામાં વધારે થાય તેવા વિકારી રાકથી દૂર રહે. આપણે આગળ કહી ગયા તેમ દેહ અને આત્મામાં અિક્ય નથી પરંતુ કુદરતના સંચાની માફક એટલો સંબંધ તો છે જ કે દેહને જેવા ખેરાકથી પિષીએ તેવા ખોરાકની કુદરતી અસર તમારા મન ઉપર થયા વિના રહેશે નહિ માટે ગમે તે રાક લીધા પહેલાં તેના ગુણદોષ તપાસીને પછી જ તે આહાર ગ્રહણ કરશે. તૃષા લાગી હોય ત્યારે ગમે તે પ્રકારે ગમે તેવા પાણીથી પણ તૃષા તૃપ્ત કરવા ઈચ્છા થાય છે ત્યારે જે અશુદ્ધ, ગંદું અને પિરાવાળું પાણી પિવાય તે તે શરીરમાં વિકાર ઉત્પન્ન કરી મન ઉપર પણ અસર કરે. માટે સારિક જોઈએ તેટલે જ અને પિષક કે જેથી દેહ ટકી શકે તે જ
For Private And Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૬૯ ]
ખેરાક લેવો. જે ખોરાક લેવાથી જીવોને દુઃખ ન થાય ઇંદ્રિયે કાબૂમાં રહી શકેરેગ ઉત્પન ન થાય, મનમાં શાંતિ રહે, વિકારો હેરાન ન કરે અને શરીરને નિર્વાહ ચાલે તે જરૂરિયાત જેટલે સાત્વિક ખોરાક લે અને તેવા જ પિોશાકથી દેહને ભૂષિત કરે.
શરીર જવાનું છે તે તે મળ્યું પણ શા કામનું? આશય એ છે કે જે જવાનું જ છે તે પછી તેના ઉપર મમત્વ શા માટે કરવું? પણ વિચાર કરો કે આ શરીર શા કામનું છે? આ શરીરથી વિવિધ પ્રકારના પારમાર્થિક કાર્યો થઈ શકે છે. અનેક જીવને આ દેહ દ્વારા મદદ આપી શકાય તેમ છે. અનેક જીવને બચાવ આ દેહ દ્વારા કરાતા ઉપદેશથી થઈ શકે તેમ છે. આ શરીરથી અનેક વ્રત, તપ, જપ, વિનય, વૈયાવચ્ચ (ભક્તિ), આત્મચિંતન, ધ્યાન, સમાધિ વિગેરે થઈ શકે તેમ છે, ઈત્યાદિ વિચાર કરી તેને ઉપયોગી કામે લગાડવું અને તે દેહ નાશ ન થાય તે પહેલાં તેને સારો ઉપયોગ કરી લે. પુનર્જન્મ ન આવે અને ફરી ફરી આવા અશુચિવાળા દેહમાં પ્રવેશ કર ન પડે તે રસ્તો સિદ્ધ કરી લે. ૨
બનાવે અને પાછું નાશ પામે છે તે બનાવ્યું પણ શા કામનું? આથી શરીરને વિનાશી સ્વભાવ બતાવાય છે કે વારંવાર આ શરીર પતિત થાય છે, તે ન થવા માટે કોઈ ઉપાય શોધવે જોઈએ અથવા તેને નાશ ન થાય તે પહેલાં અવિનાશી સ્વભાવ સાધ્ય કરી લે અથવા તેવું શરીર બનાવવું તે યોગ્ય નથી. એટલે તેવું વિનાશી શરીર
For Private And Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૭૦ ].
ધ્યાનદીપિકા
બનાવવું ન પડે અને તેના સિવાય રહી શકાય તેવી અલૌકિક સ્થિતિ મેળવી લેવી. “જો અને ફોગટ મરી ગયો તે જગ્યાનું પ્રચાજન શું ?” જન્મીને ફેગટ ન મરવું પણ એવું કાર્ય કરીને મરવું કે પાછું ફરી મરવું જ ન પડે. અથવા દુનિયાને ઉપયેગી થયા સિવાય મરવું નહિ. સારામાં સારા કામ કર્યા પછી આ દેહ પડે તો જ તેનું જન્મવું તે સફળ છે વળી તે કાર્ય કરતાં કીર્તિ મેળવવાની કે મનની આશા કે ઈચ્છા રાખવી નહિ પરંતુ સ્વભાવથી જ પરોપકારને અર્થે તેવી શુદ્ધ વૃત્તિ ધારણ કરીને સારું કાર્ય કરવું કે જેથી પિતાના આત્માને શાંતિ થાય અને લેકમાં સારા કાર્ય કરેલ હેવાથી ફરીને જીવતો છે તેમ જ ગણાય તથા મૃત તરીકે કઈ ગણે જ નહિ. આ સર્વ કહેવાનો આશય એ છે કે શરીરનું અશુચિપણું સમજી તેમાં મેહક મમત્વ ધારણ ન કરવું અને અવશ્ય નાશ પામનારું છે તેમ જાણી તેનો સારે ઉપયોગ કરે.
આશ્રવ ભાવના ૭ मनोवचःकायकर्म योग इत्युच्यते जिनः । स एवाश्रव इत्युक्तः सोऽप्यशुभ शुभस्तथा ॥२९।। अम्भोधौ यानपात्रस्य छिद्रं सूते यथा जलम् । योगरंधस्तथा जीवः कर्मादत्ते शुभाशुभम् ॥३०॥
મન, વચન અને શરીરની ક્રિયાને જિનેશ્વરોએ વેગ કહે છે અને તે જ આશ્રવ છે એમ કહેલું છે. તે પણ શુભ અને અશુભ એમ બે પ્રકારનો છે.
For Private And Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનદીપિકા
[
૭૧ ]
સમુદ્રમાં વહાણમાં પડેલું છિદ્ર, જેમ (વહાણમાં) જલ લાવે છે તેમ જીવ ગરૂપ છિદ્રો વડે શુભાશુભ કમ ગ્રહણ કરે છે.
ભાવાર્થ –આ ભાવનામાં કર્મને આવવાના કારણોને વિચાર કરવામાં આવશે. રાગાદિ પરિણામથી મન, વચન, શરીરના યોગ દ્વારા પુગલ પરમાણુનું આવવું તેને આશ્રવ કહે છે. આપણામાં એમ કહેવાય છે કે માંદા થયા પછી તેની દવા કરવી તેના કરતાં માંદા થવાના જે કારણે હોય તે કારણોને સમજીને મંદવાડને આવતો અટકાવવો તે વધારે સારું છે. તેવી જ રીતે આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરવા માટે આવતાં કર્મ અટકાવવાની જરૂર છે. પરંતુ કર્મ કરી પછી તે કર્મના પરિણામને નિર્મૂળ કરવા પ્રયત્ન કરે તેના કરતાં કર્મના કારણે સમજી તે કારણોને ખાસ દુર રાખી કર્મ જ ન બાંધવા તે વધારે સારું છે. અને કમબંધન થવા માટે તેના કારણે સમજવાની ખાસ જરૂર છે. જ્યાં સુધી કર્મને આવવાના કારણે જાણવામાં આવતાં નથી ત્યાં સુધી તેમને રોકવાને માટે મનુષ્ય કેમ સમર્થ થશે? અને તે રોકવા માટે તે તરફ પ્રવૃત્તિ પણ કેવી રીતે કરી શકશે ? કદાચ ઓઘ સંજ્ઞાએ પ્રયત્ન કરશે તો કર્મને છોડવાને બદલે કર્મ બાંધી લેવાને પણ ભય રહેવા સંભવ છે. માટે પ્રથમ કર્મ આવવાના કારણે સમજવાની ઘણું જરૂર છે. આ કર્મ બે પ્રકારના છે, એક શુભ અને બીજું અશુભ. જે કર્મના ઉદયથી જ મન તથા ઇદ્રિને અનુકૂળ લાગે તેવા ઈષ્ટ વિષયને ઉપભોગ લે છે, જે કર્મોના ઉદયથી મજબૂત અને
For Private And Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૭૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
સુંદર શરીર મેળવે છે, ખેલવાની અને વિચાર કરવાની શક્તિ ધરાવે છે, સારી લાજ, આબરૂ કે કીર્તિ મેળવે છે, દેવ મનુષ્યની ગતિ પામે છે, સારા કુળમાં જન્મ પામે છે, આયુષ્ય પૂર્ણ પામે છે દેહ નિર ́તર નિાગી રહે છે રાજ્યાદિ વૈભવ પામે છે, ઇંદ્રાદિકની પદવી પામે છે તેવા કર્મને શુભ કમ કહેવામાં આવે છે. શુભનું બીજું નામ પુણ્ય પણ છે, જે કર્મના ઉદયથી જીવા અનિષ્ટ વસ્તુ પામે છે, ઇચ્છા છતાં ઈષ્ટ વસ્તુ મળતી નથી, કુરૂપ કે કદરૂપ શરીર મળે છે, ખેલવાની કે વિચારવાની શક્તિ હાતી નથી, દુનિયામાં જ્યાં જાય ત્યાં અપકીર્તિ પામે છે, પાંચ ઇંદ્રિયા પૂર્ણ હાતી નથી, હલકી ગતિમાં કે હલકા કુળમાં જન્મ લેવા પડે છે, આયુષ્ય ઘણાં ટુંકા હાય છે, શરીર રાગથી ભરપૂર હાય છે, ભિક્ષા માગતાં પણ પેટ ભરાતું નથી અથવા ઘણી મહેનતે પેટનુ પૂરું કરે છે ઢંકામાં કહીએ તેા ઈષ્ટ મળતું નથી અને અનિચ્છાએ પણ અનિષ્ટ આવીને ઊભું રહે છે, તે સવ કમને અશુભ કમ' કહેવામા આવે છે જેનુ' ખી' નામ પાપ પણ છે.
આ પાપ-પુણ્યને આવવાની ક્રિયામાં મન, વચન, શરીર પણ એક પ્રકારના વિશેષ ભાગ ભજવે છે. તેમનાદિથી થતી ક્રિયાને યાગ કહેવામાં આવે છે, તે દ્વારા આવતાં કને આશ્રવ કહેવામાં આવે છે.
આશ્રવ એટલે ચારે બાજુથી આવવુ. આ શબ્દના અથ સંસ્કૃતમાં આવવું થાય છે. ‘આવવુ'' એ સામાન્ય અથ છે. શુભ અને અશુભ એ તેના વિશેષ વિભાગે છે. શાથી આશ્રવ આવે છે ? મન, વચન અને શરીરની ક્રિયાથી મનમાં
For Private And Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૭૩ ]
ઉત્પન્ન થતા વિચાર, વિક, સ્કૂરણે તે શરીરને ગતિમાન કરે છે.
પૂર્વના દઢ સંસ્કારેથી વાસનાના બળથી મન પતે ગતિમાં મુકાય છે. અને તેની સાથે રાગદ્વેષની ચીકાશ સામેલ હોય છે આ રાગદ્વેષની ચીકાશથી નવીન કમ ગ્રહણ થાય છે. તેવી જ રીતે શરીર ગતિમાં મુકાઈને વિવિધ પ્રકારની ક્રિયા કરે છે. તે શરીર બહારથી પુદગલનું ગ્રહણ કરી વચન અને મનને ગતિમાં મૂકે છે અને પોતે પણ મુકાય છે. આ ગતિમાં રાગદ્વેષની પરિણતિને લઈ હર્ષ, શેની ઊર્મિઓ ઊઠે છે. તે દ્વારા વિવિધ સ્વભાવવાળા કર્મ બીજેને સંચય થઈ, સત્તામાં–કામણ શરીરમાં દૃઢ સંસ્કારરૂપે ખજાને એકઠા થાય છે, જે પાછો સ્થૂલરૂપે રૂપાંતર પામતાં જીવે તેને સુખદુઃખરૂપે અનુભવ કરે છે.
જે આસક્તિપૂર્વક સારા કર્મો કરી એટલે મન, વચન, શરીરનો સારે રસ્તે ઉપગ કર્યો હોય તો શુભ કમ એકઠા થાય છે અને તેને જે રાગદ્વેષ અજ્ઞાન વડે ખોટે રસ્તે ઉપગ કર્યો હોય તે અશુભ કર્મ એકઠાં થાય છે.
જેમ કે દેવની પૂજા કરવી, ગુરુની સેવા કરવી સત્પાત્રોને દાન આપવું, ક્ષમા કરવી સરાગ સંયમ પાળવે, ગૃહસ્થ ધર્મના વતનિયમો પાળવાં, અજ્ઞાન તપ કરવું, સ્વાભાવિક નમ્રતા રાખવી, સરળ થવું, ધર્મધ્યાનમાં પ્રીતિ કરવી, સજજનોને સન્માન આપવું, ઉત્તમ મનુષ્યોની સોબત કરવી, ધમ શ્રવણ કરે, સંસારથી ભય રાખવે, પ્રમાદ ઓછો
For Private And Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૭૪ ]
ધ્યાન દીપિકા
કરે, પરને ઉપકાર કરે, ગરીબ અનાથાદિને મદદ કરવી. સર્વ જી ઉપર મિત્રીભાવ રાખવો, ગુણીના ગુણો દેખી સંતોષ પામવે છે ઉપર દયા રાખવી, ભૂખ્યાને ભોજન આપવું, તરસ્યાઓને પાણી આપવું, વસ્રરહિતને વસ્ત્ર આપવા રેગીને ઔષધ આપવા, નિરાધારને આધાર આપ, સ્થાનરહિતને આશ્રય આપ, પરમાત્માના નામનું સ્મરણ કરવું, દેવગુરુને નમન કરવું, તેમની સેવા કરવી, સત્ય બોલવું; હિતનો ઉપદેશ આપ, સારા વિચારો કરવા અને વીશ સ્થાનકનું આરાધન કરવું-ઈત્યાદિ. આ સર્વ સારાં કામ કહેવાય છે. આ સારા કાર્યોમાં કાંઈક આશીભાવથી સુખી થવાની ઈચ્છાથી આ ભવમાં કે પરભવમાં કાંઈક ઈષ્ટ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થાય તેવી મમત્વની લાગણીથી જે પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે તેનાથી પુણ્યબંધ થાય છે.
ખરાબ કામ, જેવાં કે જ્ઞાન ભણતા હોય તેમાં અંતરાય કર, વિન કરવું, જ્ઞાન આપનારને ઓળવ, તેની નિંદા કરવી, જેને ઘાત કરે, મત્સર ધરે, જેને દુઃખ આપવું, શેક કર યા કરાવે, સંતાપ આપ, આક્રંદ કરવું યા કરાવવું, વીતરાગ શ્રત, સંઘ અને ધર્મના અવર્ણવાદ બાલવા, અન્ય પણ દેવાદિના અવર્ણવાદ બલવા, જીવોને આળ આપવાં, અસત્ય માર્ગની પ્રરૂપણ કરવી, જીવને ઉન્માર્ગે ચડાવવા, ધર્મથી ભ્રષ્ટ કરવા, અનર્થને આગ્રહ કરે, ગુર્નાદિકનું અપમાન કરવું, તીવ્રકષાય, ધ, માન, માયા, લાભ કરે, ખરાબ ચેષ્ટાઓ કરવી, મશ્કરીઠઠા કરવાં, ઘણે પ્રલાપ કર (વગર પ્રોજનનું સંબંધ
For Private And Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૭૫ ]
વિના એલમેલ કરવું), સહનશીલતા ન રાખવી, ઈર્ષા કરવી બીજાના સુખને! નાશ કરવા, અન્યને ખરાબ કામમાં ઉત્સાહિત કરવા (ઉત્તેજન આપવું), નાનાપ્રકારની ક્રીડા કરવી, કામાદિ કરી અન્યના મનને સ્વાધીન કરવું, ભય આપવે, ત્રાસ પમાડવેા, નિ યતા વાપરવી, સદાચારની નિંદા કરવી, વિષયમાં આસક્તિ રાખવી, અસત્ય ખેલવુ', 'ચારી કરવી, પરીલ‘પટ થવુ, સતીઓનાં શિયળ ખેડવા, આરભ કરવા પરિગ્રહ વધારવા, સાધુપુરુષાની નિંદા કરવી, ધમ માં તત્પર થયેલાને વિઘ્ન કરવુ, સંસારની આસક્ત ભાવે અનુમાદના કરવી, ઉત્તમ ચારિત્રને દૂષણુરૂપે કહેવું, શાંત થયેલા કષાયાદિની ઉદીરણા કરવી, કલેશ જગાડવા, દારૂમાંસનુ ભાજન કરવુ, લાંબા વખત સુધી વેર વધારવુ, આર્ત્ત રૌદ્ર ધ્યાન કરવુ', મિથ્યાત્વ રાખવું, કરેલ પાપને છુપાવવું, દાંભિક્તા રાખવી, વક્રપણું, અન્યને ઠગવા, માયાકપટના પ્રયોગ કરવા ચાડી ખાવી, ચિત્તની ચપળતા રાખવી, જૂઠી સાક્ષી ભરવી, દ્વેષભાવે અન્યના અંગેાપાંગ કાપવાં, વિના પ્રત્યેાજને મનુષ્ય તથા જનાવરા બંદીખાને નાખવાં, પાંજરામાં પૂવા, હિંસક યુત્રા ખનાવવા, કંઠાર કે અસભ્ય વચન એલવાં, પરના સૌભાગ્યના નાશ કરવા, દાવાનળ સળગાવવા, ધર્મના સ્થાને કે સાધનાના નાશ કરવા, અન્યની અવજ્ઞા કરવી સદ્ગુણના નાશ કરવા, અસદ્ દોષના આરાપ કરવા, પેાતાની પ્રશંસા કરવી, છતા ઢાષ ઢાંકવા, જાતિ આદિના ગવ કરવા, અન્ય દાનાદિ કરતા હાય તેને ના પાડવી, અંતરાય કરવા, દેહના ઘાત કરવા, ઇત્યાદિ બીજા પશુ તેવાં જ ખરાબ કામ કહે
For Private And Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૭૬ ]
દયાનદીપિકા
વાય છે. રાગ, દ્વેષ કે અજ્ઞાનભાવે આસક્તિપૂર્વક તે કર્મ કરવાથી અશુભ કર્મ બંધાય છે.
વિવિધ પ્રકારની મનની વૃત્તિઓ, વચનની વીચીએ અને શરીરની પ્રવૃત્તિઓ, તે શુભાશુભ કર્મબંધનનાં કારણ છે. આચારાંગસૂત્રમાં પણ આ જ પ્રમાણે મન, વચન અને શરીરથી કરવા, કરાવવા અને અનુમોદવાની ક્રિયાને જ કર્મબંધનનાં કારણભૂત કહી છે. કર્મબંધનનાં બીજા કારણેને હરકોઈ રીતે આ ત્રણમાં સમાવેશ થઈ શકે છે.
આ જ વાતને દષ્ટાંત દ્વારા સ્પષ્ટ કરે છે. સમુદ્રની અંદર ચાલ્યા જતા વહાણને છિદ્ર પડવાથી જેમ તે છિદ્ર દ્વારા પાણી વહાણમાં ભરાઈ જાય છે અને જે હોશિયાર નાવિકકમાન તે પાણીને કાઢી ન નાખે તથા પડેલા છિદ્રને બંધ ન કરી શકે તે તે વહાણ ડૂબી જાય છે, તેમ જ આ જીવ, મન, વચન, કાયાની રાગદ્વેષ અજ્ઞાન જન્ય કિયાવાળાં છિદ્ર વડે શુભાશુભ કર્મ ગ્રહણ કરે છે અને જે તે જીવને ઉસ્તાદ ગુરુરૂપ કમાન ન મળે તો આ જીવરૂપ વહાણ તળિયે જ બેસી જાય છે. અર્થાત્ જીવ વિવિધ પ્રકારની દુર્ગતિઓમાં રઝળે છે. આ આશ્રવને રોકવાના રસ્તાઓ સદ્દગુરુ દ્વારા જ સમજવા જેવા છે. કારણ કે રેગોની માફક દવાઓ પણ અનેક હોય છે. પણ નાડી પરીક્ષા કરીને વિદ્ય જે દવા આપે છે તે તરત તેની અસર થઈ શરીર નીરોગી બને છે. તે સિવાય પુસ્તકમાં લખેલી દવા વાંચીને કરવાથી કે દવા ખાનામાં ભરેલા બાટલાઓ પીવાથી ઉગી અસર થતી નથી, તેમ સદ્ગુરુ વચ્ચે કમરેગની પરીક્ષા કર્યા વિના પિતાની
For Private And Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઘ્યાનદીપિકા
[ ૭૭ ]
મેળે કરાયેલા ક્રમ કાઢવાના ઉપાચા ઉપ૨ાગી થતા નથી માટે તેવા અનુભવી ગુરુની નિશ્રાએ જ કરાગની દવા કરવી, જે ભવિષ્યમાં કલ્યાણનું કારણ થાય છે
સવર ભાવના ૮
अशेषाश्रवरोधो यः संवरोऽसौ निगद्यते । द्रव्यतो भावतश्चापि स द्विधेति प्रवर्तते ||३१| यः कर्म पुद्गलादानविच्छेदः स्यात्तपस्विनाम् । स द्रव्यसंवरो ज्ञेयो योगिभिर्भावितात्मभिः ||३२|| यः संसारनिमित्तस्य क्रियाया विरतिः सताम् । स भावसंवरो ज्ञेयः सर्वसंवृतयोगिनाम् ||३३||
જે સર્વ આશ્રવના રાધ કરવા તેને સવર કહે છે. તે દ્રવ્યથી અને ભાવથી એમ પ્રકારે પ્રવર્તે છે. જે જ્ઞાનીઓને કમ પુદગલ લેવાનુ` અંધ થાય છે, તે ભાવિતાત્મા ચેગીએએ દ્રવ્યસવર જાણવા, જે સત્પુરુષાને સ`સારના નિમિત્તભૂત ક્રિયાની વિરતિ ( નિવૃત્તિ ) થાય છે તે સર્વથા સવૃત્તિ (નિવૃત્ત) ચેાગીઓને ભાવસ'વર જાણવા
ભાવાથ પૂર્વે આશ્રવભાવનામાં ક્રમને આવવાના હેતુઓ-રસ્તાએ બતાવ્યા. હવે આ સંવરભાવનાની અંદર આવતા કને કેવી રીતે અટકાવવા તે બતાવવામાં આવશે. રાગાદિ અશુદ્ધ પરિણામના ત્યાગ કરવાથી ક પરમાણુ આનુ આગમન શકવુ તે સ`વર કહેવાય છે. સવના અથ જ એ થાય છે કે સવરવું~એકઠું કરવુ. શુ' સંવરવું કે એકઠું"
For Private And Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૭૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
કરવુ ? વિવિધ પ્રકારે રાગ, દ્વેષ, મેાહ, અજ્ઞાન આદિ ભાવામાં ફેલાયેલી, વિખરાયેલી મનેવૃત્તિઓને સવવી, એકઠી કરવી. એક ઉત્તમ સાધ્યબિન્દુ રાખી તેમાં તે વ્રુત્તિઓના પ્રવાહને ચલાવવા અને છેવટે તેના આત્મામાં લય કરવા. વૃત્તિએ મનને હાય છે. મનના સ'વર કહેવાથી તેમાં વચન અને કાયાને પણ સમાવેશ થઈ ગયા સમજવા, કારણ કે મનમાં કેાઈ પણ પ્રકારની ઈચ્છાનુ` સ્ફુરણ થયા સિવાય વચન કે શરીરની પ્રવૃત્તિ થવી સંભવતી નથી.
દેશસવર અને સર્વ સવર એમ સ`વરના બે ભેદ થાય છે. થાડા થાડા અમુક વૃત્તિના આશ્રવ રાકવા તે દેશસવર કહેવાય છે, જેમ કે હિંસક સ્વભાવવાળી એકાદ ખરાબ વૃત્તિને રાકવી યાને તેમ ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લેવી અને તે લીધેલ પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે વર્તન રાખવુ. આ દેશસવર છે.
સર્વથા સર્વ પ્રકારની વૃત્તિઓને મન, વચન, કાંચાના ચાગેાને રોકી નાખવા અને પાછુ' તેમાંથી ક્ી ઉત્થાન કેાઈ પણ વખત ન થાય તેવી સ્થિતિમાં આવી રહેવુ તે સ સંવર કહેવાય છે.
દ્રબ્યસવર અને ભાવસવર એમ પણ સંવર એ પ્રકારના છે, આશ્રવ દ્વારા વડે આવતા કર્મ પુદ્ગલ લેવાનુ ખધ કરવુ તે દ્રવ્યસવર છે. જેમ કે અમુક વખત સુધી ખેલવું ખંધ કરવુ કે શરીરની સ્કૂલ ક્રિયા અટકાવવી, સામાચિકાદિ કરવું, ઇચ્છાઓ-વાસનાઓને માર્યો સિવાય મનાદિ ચાગેાની પ્રવૃત્તિ અટકાવવી, મહાવ્રતા કે સ્કૂલ તા લેવાં,
For Private And Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
( ૭૯ ]
--
વગેરે આ ક્રિયા સ્થૂલ પ્રયત્નસાધ્ય છે. અમુક વખત સુધી રહે છે પણ સત્તામાં તે વાસનાનાં બીજ લેવાથી પાછું ઉત્થાન થવા સંભવ છે, અર્થાત્ પાછું ફરીને તે દ્વાર ચાલુ થવા સંભવ છે. માટે તે દ્રવ્યસંવર છે.
સંસારના કારણરૂપ ક્રિયાથી વિરમી જવું તે ભાવસંવર છે. આ સંવરની ક્રિયા ઘણું સૂક્ષ્મ પ્રયત્નસાધ્ય છે. સત્તામાંથી બીજને સર્વથા નાશ થાય છે એટલે સંસારના નિમિત્ત ભૂત ક્રિયા થતી અટકે છે, મનાદિ વેગોને સર્વદા, સર્વથા રાધ કરનાર ભેગીઓને-કેવલીઓને આ સંવર છેવટની સ્થિતિમાં હોય છે, પૂર્વને દ્રવ્યસંવર તે વૃદ્ધિ પામતાં ભાવસંવરનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.
મનમાં જે જે જાતની વૃત્તિઓ ઊઠે છે તેના પ્રતિપક્ષભૂત સામી તેને હઠાવનાર વૃત્તિઓ પણ હોય છે, એટલે સંવરનો ટુકે અર્થ એ થયો કે આશ્રવવાળી કેઈ પણ જાતની વૃત્તિ ઊઠે કે તરત જ તેને અટકાવનાર તેની વિરોધિની વૃત્તિ સામી ઊભી કરવી કે જેથી પહેલી વૃત્તિ દબાઈ જાય. મનની અશુદ્ધ ભાવનાને શુદ્ધ ભાવના વડે દબાવવી, અગર તેને નાશ સાધવે. દષ્ટાંત તરીકે મિથ્યાત્વનાં પરિણામ થયાં તે તેની સામે તેના વિરોધી તરીકે સમ્યક્ત્વનાં નિર્મળ પરિણામ ઊભાં કરવાં. જેમકે નિત્યમાં અનિત્યની બુદ્ધિ થવી દુઃખમાં સુખની ભ્રાંતિ થવી, અનાત્મ પદાર્થમાં આત્મપણાની લાગણી થવી તે મિથ્યાત્વ પરિણામ કહેવાય છે. તેને બદલે નિત્યમાં નિત્યપણાની બુદ્ધિ, સુખમાં સુખપણાની લાગણી અને આત્મામાં આત્મપણાને નિર્ણય કરે તે સમ્યક્ પરિણામ
For Private And Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
કહેવાય છે. ઈચ્છા ઉત્પન્ન થઈ તે સામી અનિચ્છા, નિઃસ્પૃહતા, સંતોષ, નિરાશી ભાવની ભાવના મૂકી તેને નાશ કરે. ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, રોગ, ઉદ્વેષ ઈત્યાદિ વૃત્તિઓ ઉત્પન્ન થાય તેની સામે અનુક્રમે ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા, સંતેષ, વિરાગ, સમપરિણામ વગેરે ભાવવાળી વૃત્તિઓથી તે પૂર્વની વૃત્તિઓને નાશ કરે, પણ આ વિધી શુભ વૃત્તિઓ એવી પ્રબળ હોવી જોઈએ કે અશુભ વૃત્તિઓને દૂર કરે અગર તેમ ન કરી શકે તોપણ ત્રાજવાના બે છાબડાંની અંદર એકસરખા વજનની પેઠે સરખું બળ તો હેવું જ જોઇએ કે જેથી અશુદ્ધ ભાવનાઓ અસર કરી શકે નહિ અને અંતઃકરણ ધીમે ધીમે શુદ્ધ થઈ શકે. સંક૯પો નિઃસંક૯પથી રોકવા, વચનને મૌનથી અને શરીરને સ્થિરતાથી આ પ્રમાણે દેશથી કે સર્વથી જેવું પિતાનું સામર્થ્ય હેય તે પ્રમાણે યથાશક્તિ પ્રયત્ન કરવાથી જી આશ્રવને રોકી શકે છે. એટલું બરાબર યાદ રાખવું જોઈએ કે દષ્ટિ સમ્યક્ થયા વિના સંવરની ક્રિયા એટલે આવતાં કર્મને રોકવાનું બળ છવામાં આવી શકતું નથી. સમ્યક્ દર્શન કહો કે સમ્યક્ દષ્ટિ કહે એ બને એક જ વાત છે. આત્મા તરફ જ જેની દષ્ટિએ પ્રયાણ કર્યું છે, પુદ્ગલ પદાર્થોમાં સત્ય સુખ નથી જ એવી જેની પૂર્ણ શ્રદ્ધા પ્રગટી છે, આત્મા જ સુખરૂપ છે અને તે હું સાચે હું, હું જ છું એમ જાણી તેના દરેક પ્રયાસો તેને શુદ્ધ કરવા માટે જ પ્રવતે છે, તેના તરફ લક્ષ રાખીને જ વર્તન થાય છે ત્યારે જ તેનાથી
૧. સર્વ વસ્તુના ત્યાગની ભાવના.
For Private And Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૮૧ ]
કરાતી સર્વ ક્રિયાઓ સંવરરૂપ થાય છે, નહિતર સમ્યફ દષ્ટિ વિના કરાતી ક્રિયાઓ સંસારના કારણરૂ થાય છે. તેમાં સારી ક્રિયાઓ હેય તે પુણ્યનું કારણ થાય છે. પણ તેથી સંસારના પરિભ્રમણનો નાશ કે કર્મ અટકાવવાના કારણરૂપ તે કિયા થતી નથી માટે દરેક ક્ષણે સમ્યદષ્ટિ મનુષ્યએ જાગૃતિ રાખવી જોઈએ કે અમુક ક્ષણે મારા મન, વચન, શરીરની પ્રવૃત્તિ કઈ તરફ છે? તેમાં મનની પ્રવૃત્તિ તપાસવા માટે તે વારંવાર લક્ષ આપવું જોઈએ, અને આશ્ચવવાળી પ્રવૃત્તિ જણાતાં તેની વિરોધી પ્રવૃત્તિ ધારણ કરી, સામી સારી ભાવના ઉત્પન્ન કરી, અશુભ આશ્રવથી પાછા હટી, શુભ પ્રવૃત્તિમાં વધારો કરવો. તે ટેવ પડ્યા પછી શુભ આશ્રવને પણ રોકી લઈ શુદ્ધ આત્મસ્થિતિમાં પ્રવેશ કરે. અને તે જ આ ભાવનાની વિચારણનો મુખ્ય ઉદ્દેશ છે.
નિર્જરા ભાવના मूलभूतानि कर्माणि जन्मान्तादि यथातरोः । विशीर्यते यया सा च निर्जरा प्रोच्यते बुधैः ॥३४|| सा सकामा ह्यकामा च द्विविधा प्रतिपादिताः । निर्ग्रन्थानां सकामा स्यादन्येषामितरा तथा ॥३५॥
જન્મ મરણાદિ પીડારૂપ વૃક્ષના મૂળ સરખા કર્મો જે વડે વીખરાઈ જાય, ખરી પડે તેને જ્ઞાની પુરુષે નિર્જરા કહે છે.
તે નિર્જરા સકામ અને અકામ એમ બે પ્રકારે કથન
For Private And Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૮૨ ]
દયાનદીપિકા
કરેલી છે. નિર્ચથોને સકામ નિજારા હોય છે, તેમ જ બીજાઓને અકામ નિર્જ હોય.
ભાવાર્થ :–આવતા કર્મોને રોકવારૂપ સંવરભાવના બતાવ્યા બાદ પૂર્વના આવેલ કર્મને કાઢી નાખવા માટે નવમી નિર્જરા ભાવના કહેવામાં આવે છે. આ જીવ પિતાના શદ્ધ ઉપયોગના બળથી પૂર્વ સંચિત કર્મ અણુઓને એક દેશથી નાશ કરે છે તે નિર્જરા કહેવાય છે. એક દેશથી એટલે અમુક ભાગને નાશ કરે છે એમ કહેવાનો હેતુ એ છે કે સર્વથા સર્વ અણુઓનો નાશ થાય તેને મોક્ષ થાય છે, તે મોક્ષ કહેવાય છે અને આ નિર્જર પ્રકરણ છે એટલે નિર્જરાની હકીકત જણાવી છે.
કર્મ બે પ્રકારના છે, નિકાચિત બંધવાળાં અને શિથિલ બંધવાળાં જે કર્મ અવશ્યભોગવવા જ પડવાનાં છે, જેને બંધ મજબૂત બંધાઈ ચૂક્યો છે, તેમાં ફેરફાર કરી શકાતે નથી તે તો અવશ્ય પ્રારબ્ધરૂપે ઉદય આવવાનાં અને તે નિકાચિત બંધવાળાં કર્મોની નિરા તે ભેળવી લેવાથી જ થાય છે.
બીજી જાતનાં કર્મ કે જેને બંધ મજબૂત-નિકાચિત પડ્યો નથી પણ વાસનારૂપે જેનાં પુદગલો એકઠાં કરેલા છે તેમાં ફેરફાર કરી શકાય છે. પશ્ચાત્તાપવાળી પણ આત્માના શદ્ધ ઉપગરૂપ સદ્દભાવનાથી તે નિર્જરી શકાય છે. અથવા એક જાતની કમં પ્રકૃતિમાંથી બીજી જાતની કર્મ પ્રકૃતિમાં વિચારશક્તિ દ્વારા પલટાવી પણ શકાય છે સારા સમાગમથી જ્ઞાની પુરુષોના સહવાસથી ઘણી વખત આપણી વાસનાઓ
For Private And Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૮૩]
ઓછી થઈ જાય છે. અમુક વસ્તુનું મમત્વ ઓછું થઈ જાય છે, અને મનમાંથી પણ તેવી જાતની ઈચ્છાઓ સદાને માટે કાઢી નાખીએ છીએ. આનું કારણ એ જ છે કે તે નિકાચિત બંધ પડયા વિનાની આપણી ખરાબ લાગણીઓ હોવાથી ભાવનાઓથી જે પુગલ કમને જ એકઠો કરાયેલું હતું તે સદ્દગુરુના વચનામૃતથી ભાવ વિશુદ્ધ થતાં વીખરાઈ જાય છે. આ માટે જ કહેવામાં આવ્યું છે કે જન્મમરણના બીજભૂત કર્મો જે સદભાવના વડે વીખરાઈ જાય છે તેનું નામ નિર્જરા છે.
આ નિર્જરા બે પ્રકારની છે. સકામ નિર્જરા અને અકામ નિર્જરા કર્મને નાશ કરવા માટે જે જે પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે, જે જે ક્રિયાઓ કરવામાં આવે છે અને તે પણ આત્મઉપગની પૂર્ણ જાગૃતિપૂર્વક કરવામાં આવે તેથી સકામ નિર્જરા થાય છે.
ટાઢ, તાપ, સુધા, તૃષા, અનેક પ્રકારના અજ્ઞાનકષ્ટાદિ, સમ્યક્દષ્ટિ થયા સિવાય સહન કરવામાં આવે છે, ઈચ્છા વિના પણ વિવિધ પ્રકારના રાગાદિ સહન કરવામાં આવે છે. ઈષ્ટ વિયોગથી અનિષ્ટ સંયોગથી વિવિધ પ્રકારના અપમાનથી દુનિયામાં અપકીર્તિ ફેલાવાથી, ચક્ષુ આદિ ઇંદ્રિયોના નાશથી, મેહના ઉદયથી થતા કામાદિ વિકારને પરાણે રોકી રાખવાથી, નીચ કુલાદિમાં ઉત્પન્ન થવાથી, નાના પ્રકારની ઈચ્છાઓની અપૂર્ણતાથી, ટુંકામાં કહીએ તો જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ પ્રકારના કર્મના ઉદયથી જે માનસિક, વાચિક કે કાયિક કષ્ટો સહન કરવાં પડે છે તે દુઃખ સહન કરવાથી; પછી તે ઈચ્છાથી કે
For Private And Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૮૪ ]
ધ્યાનદીપિકા અનિચ્છાથી પણ જેટલું સહન કરવામાં આવે છે તેટલું પૂર્વે જે કમ બાંધેલું છે તેમાંથી ઓછું થાય છે. આ સહનતાથી અકામ નિર્જરા થાય છે, જે અકામ નિજ રા એકેદ્રિય જીવથી લઈ પંચેન્દ્રિય જ પર્યત મિથ્યાદષ્ટિવાળા સર્વને કાયમને માટે હોય છે. જે જે વ્યક્તિઓને સકામ નિર્જરા કરવાની સત્તા હોતી નથી અગર તો તેવી નિર્જરાને લાયક હતી નથી તે તે વ્યક્તિઓને અકામ નિર્જરા હેય છે, એટલે કે પૂર્વ કર્મના ઉદયે દુખ આવી પડે છે તે સહન કરવાથી પૂર્વ કમ ઓછાં થાય છે, પણ આત્મજાગૃતિ ન હોવાથી અજ્ઞાન અને રાગદ્વેષપૂર્વક તે પૂર્વ કર્મ જોગવતાં નવીન કમ બંધ કરે છે. આવી રીતે વિશ્વમાં દરેક મનુષ્ય બલકે પ્રાણીને માટે અકામ નિર્જરા તો છે જ.
આ સિવાય પણ જે પંચધૂણી તાપવી, અજ્ઞાન તપશ્ચર્યા ઉપવાસાદિથી કરવી, વગેરે કષ્ટદાયક ક્રિયા પિતાનું આત્મબલ જાગ્રત થયા સિવાય અજ્ઞાનભાવથી કરવામાં આવે છે, તે સર્વથી અકામ નિર્જરા થાય છે, તેમ જ તે ક્રિયાઓ ભાવિ દુનિયાના સુખની ઈચ્છાથી કે કાંઈ પણ આશાથી કરાતી હેવાથી તેમાંથી પુણ્ય પણ થાય છે. પણ આ પ્રકરણ નિજ રાનું હોવાથી અહીં નિર્જરાને જ મુખ્ય રાખીને વિવેચન કરવામાં આવે છે. તે કર્મ જેટલું ભગવાય છે તેટલું પૂર્વના બાંધેલ કર્મમાંથી જ બહાર આવે છે તેથી તેને નાશ તો થાય છે જ. એટલે આ નાશ પામતા-આત્મપ્રદેશથી ઓછા થતા કમને અકામ નિજર કહેવામાં આવે છે. અકામ નિજર મિથ્યાદષ્ટિને જ હોય છે. બાકી તે કર્મ ભાગવતાં
For Private And Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
દયાનદીપિકા
[ ] સમ્યક્દષ્ટિના અભાવે હર્ષ, શોક, રાગદ્વેષાદિવાળાં પરિણામ થયા સિવાય રહેતાં નથી; અને આવા પરિણામથી નવીન બંધ પણ સાથે જ થાય છે સમ્યક્દષ્ટિવાળા છે આ કર્મ ભોગવતાં હર્ષ, શેક કે રાગદ્વેષ ન કરતા હોવાથી તેમને સકામ નિર્જરા થાય છે અને તેઓ નવીન બંધ કરતા નથી કમ ભોગવતાં હર્ષ, શેક ન થવાનું કારણ તેમની સમ્યફદષ્ટિ થયેલી છે તે જ છે. તેમને આત્મઉપયોગ-શુદ્ધ ઉપયોગ ક્ષણે ક્ષણે જાગ્રત હોય છે. તેથી અજ્ઞાન, મમતા કે અભિમાન તેમને થતાં નથી અને તેના વિના નવીન બંધ થતું નથી. જેમ પહેલાં નાના પ્રકારના પ્રતિકૂળ કષ્ટ સહન કરવાથી પાપકર્મની અકામ નિર્જરા થાય છે તેમ જ પાંચ ઇન્દ્રિયનાં અનુકૂળ સુખ ભોગવવાથી પણ પૂર્વનું બાંધેલ શુભ કર્મ–પુણ્ય ઓછું થાય છે. એટલે તેથી પણ અકામ નિજ રા થાય છે. આ પ્રમાણે ઈછાનિષ્ટ સુખદુઃખ ભેગવવાથી સમ્યક્રદષ્ટિ સિવાય નિર્જરા થાય છે, જે નિર્જરા સર્વ પ્રાણીને હોય છે.
અહીં આ શંકા ઉત્પન્ન થવી ચગ્ય છે કે આવી નિર્જ રા સર્વ જે કરે જ છે તે તમે આ નિર્જરાતત્વમાં નવીન શું બતાવ્યું ? વળી આવી નિજેરાથી શું સંસારના બીજભૂત કર્મોનો નાશ થઈ શકે છે? જે સુખદુઃખ ભોગવવાથી કર્મને નાશ થતો હોય તે તે તે સર્વને થયા જ કરે છે, તે પછી ધર્માધર્મની વ્યવસ્થાની મનુષ્યોને શી જરૂર છે?
આને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે. સર્વ જીવો સુખદુઃખ અનુભવીને કમ ઓછાં કરે છે તે વાત ચોક્કસ તેમ જ છે,
For Private And Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૮૬ ]
ધ્યાનદીપિકા પણ તે સુખદુઃખરૂપ શુભાશુભ કમને અનુભવ કરતા તે જી રાગદ્વેષની નવીન લાગણીઓ ઉત્પન્ન કરે છે. અને જેટલી લાગણ મૃદુ કે તિત્ર તેવું અને તેટલા પ્રમાણનું કર્મ બંધાય છે. કર્મની જાવક છતાં નવીન આવકને લઈને સંસારના બીજભૂત કર્મને નાશ થતો નથી. મતલબ કે જેટલું કમ સુખદુઃખના અનુભવથી તે ઓછું કરે છે તેટલું કે તેનાથી ઓછું અગર વધારે પાછું બંધાય છે. આ કારણથી ધમધમની વ્યવસ્થાની જરૂરિયાત સર્વ જીવને રહ્યા કરે છે. - નિર્જરા તત્વમાં નવીન એ બતાવવાનું છે કે અકામ નિરા તે સર્વ કરે છે, પણ સકામ નિરા કરવી તે
પુરુષાર્થથી સાધ્ય થઈ શકે તેમ છે, ત્યાગીઓ નિર્ચ સકામ નિર્જરા કરી શકે છે. મૂળ ગ્રંથકારના કલાકમાં બતાવ્યા પ્રમાણે સકામ નિર્જરા નિર્ચ ને હોય છે એ વાત ખરી છે, પણ નિર્ચથને અર્થ જે ત્યાગી થાય છે, તેટલે સાંકડો અર્થ ન લેતા નિર્ગથ એટલે ગ્રંથિ વિનાને-“જેની રાગષની ગ્રંથિ-ગાંઠ-તૂટી ગયેલી છે તેવા ” એ અર્થ લે વધારે યોગ્ય છે. મતલબ કે સંસારના પદાર્થોમાં મમત્વ કે આસક્તિભાવની લાગણુઓ જેની નાશ પામી છે તેવા સમ્યફદષ્ટિવાળા જી ગ્રહણ કરવા તે અહીં વધારે યોગ્ય લાગે છે. - આસક્તિ નાશ પામવાથી આસક્તિને લઈને થતી રાગછેષની તીવ્ર પરિણતિ તે જેની સદાને માટે બંધ થઈ ગઈ છે, અનત બંધને વિસ્તારનારી કેધ, માન, માયા, ભરૂપ અનંતાનુબંધી અજ્ઞાનપરિણતિ જેની છેદાઈ ગઈ છે તેવા જો નિગ્રંથ શબ્દથી ગ્રહણ કરવા. આવા જીવે ત્યાગી
For Private And Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
ધ્યાનદીપિકા
[ ૮૭ ] હોય કે ગૃહસ્થ હેય-તેમને સકામ નિજ રા થાય છે. આ ઉપરથી એ નિશ્ચય કરવાને છે કે જેને સમ્યક્દષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ છે તેવા સમ્ભત્વવાન જીને સકામ નિર્જરા હોય છે. તે સિવાયનાને અકામ નિર્જરા હોય છે.
અનિચ્છાએ આત્મજાગૃતિ વિના સ્વાભાવિક રીતે ઉદય આવી કમ ઓછી થાય છે તે અકામ નિર્જરા છે. તે જીવની આવી ઈચ્છા નથી હોતી કે સત્તામાં મારે કમ પડ્યાં હોય તે બહાર લાવું કે બહાર આવી સર્વથા નાશ પામે અને હું મુક્ત થાઉં.
અકામ નિર્જરા ઝાડના ડાળાં પાંખડાં કાપવા જેવી છે. મૂળ જમીનમાં કાયમ હોવાથી તે કાપેલા ડાળાં પાંખડાં પાછા પલ્લવિત થવાના જ. તેવી જ રીતે અસમ્યક્દષ્ટિમાં અજ્ઞાન દશાને લઈને ઉત્પન્ન થતા રાગદ્વેષ મહાદિના બીજ સત્તામાં હોવાથી તેમાંથી વારંવાર નવીન કમ થવાના જ.
સમ્યફદષ્ટિ જીવોને જ્ઞાનદશા જાગ્રત થયેલી હોવાથી સકામ નિર્જરા હેાય છે. આ નિર્જરા ઝાડના મૂળિયાં ઉખેડી નાખવા જેવી છે. મૂળ નાશ પામતાં તેમાંથી ફરી અંકુર ઉત્પન્ન થવાની શક્તિ નાશ પામે છે, તેમ જ્ઞાનદષ્ટિ જાગ્રત થવા પછીથી કરાતી ક્રિયા નવીન ફળ આપનારી થતી નથી એટલું જ નહિ પણ પૂર્વકર્મને નાશ કરવાવાળી પણ થાય છે. જ્ઞાની પૂર્વકના ધકકાથી ચાલે છે. પૂર્વ સંચિત કર્મના ઉદય અનુસાર દુનિયામાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. તે ધકકો બંધ થતાં તેની કિયા અટકી જાય છે. અજ્ઞાની નવો ધક્કો આપે
For Private And Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૮૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
છે. કર્મને નવીન બળ આપે છે. તેથી જીવનચક્ર સદા ગતિમાન રહ્યા કરે છે, પરિભ્રમણ ચાલુ રહે છે.
આ ભાવનામાં ધ્યાન પર લાવવા જેવી બીજી નવીનતા એ છે કે પૂર્વ કર્મને અનુભવ કરતાં નવીન કર્મ ન બંધાય તે માટે પૂર્ણ સાવચેતી રાખવી. આ બાબત ઘણી જ મનન કરવા જેવી છે. એને માટે જેટલા પુરુષાર્થ કરે ઘટે તેટલો કરે એગ્ય છે. પુરુષાર્થને અવકાશ પણ આ વાત માટે જ છે. બાકી તે પૂર્વનું કામ ચાલ્યું આવે છે. તે તે તમે હા કહો કે ના કહે. તમારી ઈચ્છા હોય કે ન હોય તમે રાજી થાઓ કે ન થાઓ પણ તે કર્મ તે આવવાનું જ અને તમારે ભોગવવું પડવાનું છે. તે માટે પુરુષાર્થ કરવાની જરા જેટલી પણ જરૂર નથી.
પુરુષાર્થની જરૂરિયાત છે તે બતાવે છે. स्वयं पाक उपायाच्च फलानां स्याद्यथा तरोः । तथात्र कर्मणां पाक स्वयं चोपायतो भवेत् ॥३६॥ विशुध्यति यथा स्वर्ण सदोषमपि वह्निना । तद्वच्छुध्यति जीवोऽयं तप्यमानस्तपोनिना ॥ ३७॥
જેમ વૃક્ષ ઉપર ફળોને પાક સ્વાભાવિક થાય છે, તેમ ઉપાયથી પણ થાય છે. તેમ અહીં કર્મને પાક (ઉદય) પિતાની મેળે થાય છે તેમ ઉપાયથી પણ થાય છે. મેલવાળું સોનું જેમ અગ્નિ વડે વિશુદ્ધ થાય છે તેમ તપરૂપ અવિન વડે તપતો આ જીવ શુદ્ધ થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૮૯ ]
ભાવાર્થ :–આંબા, કેળપ્રમુખના ફળ ઝાડ ઉપર કેટલીક વખત પાકે છે પણ તે પાકવા વધારે વખતની જરૂર પડે છે. જેને તે ફળ ખાઈને આનંદ લેવાની વહેલી ઈચ્છા હોય અથવા ઝાડ ઉપર તે ફળ પિતાની મેળે યથાયોગ્ય પાકે ત્યાં સુધી તેની રાહ જોવાની ધીરજ ન હોય તેમણે તે કાચાં ફળને ઘાસ, પરાળ કે જેનાથી વધારે ગરમી મળે તેવા બાફવાળા સ્થાનમાં રાખવાં જેથી ગરમીની મદદથી ઘણુ થોડા વખતમાં તે ફળે પાકી જશે. આ પ્રમાણે ફળે. પકવવાને નિયમ આપણું અનુભવમાં આવે છે. વિશેષ એટલો છે કે વૃક્ષ ઉપર ફળે સ્વાભાવિક રીતે પાકે છે તેમાં તે પકાવવા નિમિત્ત મહેનત કરવાની આપણને જરૂર રહેતી નથી. પણ તે ફળોને તેના કુદરતી નિયમથી વહેલાં પકાવવા હોય ત્યારે તે નિમિત્તે મહેનત કરવાની જરૂરિયાત રહે છે.
આવી જ રીતે કમનો પાક પણ (ઉદય-અનુભવ પણ) બે પ્રકારે થાય છે. એક રીતિ તો એ છે કે કર્મો સ્વાભાવિક રીતે યથાયોગ્ય કાળ ઉદય આવી પિતાને સ્વભાવ બતાવી સુખદુઃખ અનુભવાવે છે, સુખદુઃખને ભોગ આપે છે. એટલે કર્મ બાંધતી વખતે જેવા સ્વભાવવાળું કર્મ બાંધ્યું હોય જેટલા પ્રદેશ (પુદ્ગલના સમૂહવાળું બાંધ્યું હોય છે તેવા જ સ્વભાવે, તેટલી સ્થિતિ પર્વત, તેવા રસે, અને તેટલા પ્રદેશે સાથે ઉદય આવે છે. આ કર્મને ઉદય વૃક્ષ ઉપર સ્વાભાવિક રીતે પાકતાં ફળોની માફક વિના પ્રયતને ઉદય આવેલે કહેવાય છે. આ કર્મ ફળને ભેગવવા લાયક બનાવવામાં નવીન પુરુષાર્થ કરવાની જરૂર રહેતી નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૯૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
જે કમ ઘણા લાંબા વખતે ઉદયમાં આવવાનું હાય છે તેને ફળના પાકની માફ્ક પુરુષાર્થ કરીને ઘણા ટુકા વખતમાં ભાગવવુ', તે પુરુષાર્થ સાધ્ય કર્મ ફળ વિપાક કહેવાય છે, મતલખ કે જે કમ સત્તામાં પડેલુ છે, ઉદય આવવાને હજી વધારે વખત આડા છે તે વખતે મહાપ્રયત્નવાન જ્ઞાની પુરુષ તે કર્મફળના ઉદયની વાટ જોવા ન બેસતાં, સત્તામાં રહેલ કમને ઉદીરણા કરી ઉદય લાવી ક ફળ ભાગવી લઈ નવીન ક ન ખંધાય તેની જાગૃતિ રાખી સર્વ કર્મના નાશ કરી નાખે છે તે પુરુષાર્થ સાધ્ય કર્મ ફળપાક કહેવાય છે.
વિચાર કરતાં આમ સમજાય છે કે જે કમ પેાતાની મેળે જ પાકીને ફળ આપે છે તેનુ ફળ વધારે જોરવાળુ હાય છે. દાખલા તરીકે આપણે પૂર્વ કમ સૉંચિત કરેલું હાય તેવુ ફળ જે આપણે આપણી પેાતાની જાતે કાયાને કષ્ટ આપી વિચારપૂર્વક મહાવ્રતા પાળી કે તપશ્ચર્યા કરીને ભાગવીએ છીએ તા તેની અસર વિશેષ દુ:ખદાતા થતી નથી પરંતુ જો તે કમને સ્વભાવિક-કાળે જ પાકવા દઈ તેનુ પરિણામ સહન કરવા ધારે તેા તે ફળ અનિચ્છાએ આવેલ હાવાથી મનુષ્ચાને વિશેષ દુઃખરૂપ લાગે છે, મતલબ કે કુદરતી દુઃખ જે પ્રાપ્ત થાય છે તે તા તેનેા અંત આવે ત્યારે જ દૂર થઈ શકે છે અને તે ખરાખર પરિપકવ થયા પછી જ આવે છે, જેથી તેની અસર ઘણી સખત થાય છે. માટે પ્રયત્ન કરી કમફળને વેળાસર જાગૃતિપૂર્વક પકાવીને સ્વેચ્છાથી જ પરિણામ સહન કરવુ. તે ઉત્તમ છે.
પહેલું કારણુ અને પછી કાય. આ વ્યવહાર ઘણે સ્થળે
For Private And Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૯૧ ]
આ દેહ કાય છે તેા તેનુ કારણ
માટે ભાગે લાગુ પડે છે. આ દેહ મળ્યા પહેલાના ક્રમ હાવાં જ જોઇએ. અત્યારે જે દુ:ખ અમુક મનુષ્ય અનુભવે છે તે કાય છે, તે। તેનું કારણ તે દુઃખ પહેલા હાવુ જોઇએ. અત્યારે સુખ પ્રાપ્ત થયું છે તા તેનું કારણ તેના પહેલાનું શુભ કર્મોં માનવુ જ જોઇએ, તેવી જ રીતે વિચાર કરવાના સાધન તરીકે મન છે, ખેલવા માટે વચનશક્તિ છે, તેમ જ મનુષ્યના આખા જીવનમાં જેટલા અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ, ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ સૉંચાગેા મળી આવે છે તે બધા કાર્ય રૂપે હાવાથી તેનુ કારણ તે મળ્યા પહેલાનુ શુભ કે અશુભ કમ માનવુ જોઇએ.
આ ઉપરથી એ નિશ્ચય થાય છે કે અત્યારે આપણને જે અનુભવ કરવા પડે છે તે પૂર્વભવના પ્રયત્ન છે, નવું કાંઈ નથી. આ પૂર્વના પ્રયત્નને જોર કરીને તરત ઉદયમાં લાવવા તેને ઉદીરણા કહે છે. દૃષ્ટાંત તરીકે, દુઃખથી કંટાઘેલા, ક્રોધથી ધમધમી રહેલા, વહાલાના વિયાગથી વ્યાકુળ થયેલા, કેટલાએક અજ્ઞાની જીવા તે અસહ્ય દુઃખથી મરવાને તૈયાર થાય છે, આપઘાત કરે છે, પથ્થર વડે માથુ ફાડે છે, આપઘાત કરી આયુષ્યના નાશ કરે છે. આ સ્થળે એમ સમજાય છે કે તેએ આ નિમિત્તોને પામી સત્તામાં રહેલા અશાતા (દુ:ખમય) કર્મની ઉદ્દીરણા કરી ઉય બહાર લાવે છે. આયુષ્યને ટુંકું કરે છે આ ઉદીરણા છે, પણ તે ઉદીરણા તેમને ફાયદાજનક નથી. આ સ્થળે અજ્ઞાનદશા છે. આ ઉદીરણાથી દુઃખ ભાગવવાનું વહેલું ઉદય તેા આવ્યુ. પણ તેથી તેના કમ નાશ પામી તે નિર્વાણની શાંત સ્થિતિ ભાગવી
For Private And Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૯૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
શકવાને નહિ. કારણુ અજ્ઞાનદશા જ્યાં સુધી જાય નહિ, બીજમાંથી ઊગવાની શક્તિ નષ્ટ ન થાય, કર્માંના ઊંડાં મૂળા જમીનમાંથી મૂળથી ખાદી કઢાય નહિ ત્યાં સુધી તા કમના અંકુશ પાછા ફૂટવાના જ. વૃક્ષની એકાદ ડાળી કાપી નાખવાથી તે વૃક્ષની નાશ થવાની આગાહી કરવી જેમ નિરુપચેાગી છે—નિષ્ફળ છે તેમ આ અજ્ઞાનજન્ય ઉદીરણા નકામી છે. આમ કરનાર મનુષ્ય પેાતાના અજ્ઞાનને લીધે વધારે મજબૂત મંધન પામવાના આ અજ્ઞાનજન્ય ઉીરણાથી ઉત્પન્ન કરેલા દુઃખને અનુભવ કરતાં તેને કલેશ, શાક, આક્રંદ, પશ્ચાત્તાપ વગેરે પાછળથી થવાના અને કદાચ માને કે તેણે આ પ્રયાગ પેાતાની ઇચ્છાથી કરેલ હોવાથી શાક, આક તે ન કરે કે તેને ન થાય તાપણુ અજ્ઞાન દશામાં શરીરને નાશ કરવાથી તે ઈષ્ટ સિદ્ધિ મેળવી શકવાના નથી. શરીર કંઈ કમ બંધનુ` કારણુ નથી કે તેને નાશ કરવાથી દુઃખના નાશ થાય!
શરીર જ ક`ખ ધનુ કારણ હાય તે। આત્મજ્ઞાની કૈવલજ્ઞાની પુરુષાને પણુ શરીર તેા હાય, છે જ. તેઓને પણ અધ થવા જોઇએ. પણ તે શરીર તેમને કખ ધરૂપે થતું નથી.
બધના ખરા કારણેા અજ્ઞાન, રાગ, દ્વેષ, મમત્વ, ઇત્યાદિ છે, તેમને દૂર કર્યા સિવાય શરીરનેા નાશ કરવાથી કઈ કાયદા થવાના નથી, શરીર તા ઊલટુ' કમ ખ'ધ તેડવામાં મદદગાર સાધન છે.
ત્યારે આ ઉદ્દીરા કાણુ કરે? અને તેથી તેને ફાયદા
For Private And Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૯૩ ]
પહોંચી શકે? આ પ્રશ્ન સ્વાભાવિક રીતે આગળ આવીને ઊભો રહે છે.
સમાધાન આ પ્રમાણે થવા લાગ્યા છે. જેને આત્મઅનાત્મન, જડ-ચેતન્યને વિવેક થયો હોય, ઉદય આવનાર સુખદુઃખને સમપરિણામે સહન કરવાને સમર્થ હોય, લાભાલાભને વિચાર કરી શકનાર હોય-મતલબ કે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને વિચાર કરી અવસરઉચિત વર્તન કરનાર, કદાગ્રહી ન હોય, ઉદય આવતા કર્મમાં રાગદ્વેષ હર્ષશોક ન કરતાં તેવા અનેક પ્રસંગોને સમભાવે ઓળંગી ગયેલ હોય પૂર્ણ નિઃસ્પૃહ હોય, ઈત્યાદિ સામર્થ્યવાળા, આત્મજાગૃતિમાં જાગૃત થયેલા પુરુષે સત્તાગત કિલષ્ટ કમ ખપાવવા નિમિત્તે ઉદીરણા કરે છે, તેઓ ઘણે કાળે ભેગાવી શકાય તેવા કર્મો આત્મબળથી થોડા વખતમાં ભોગવી લે છે.
ભગવાન મહાવીર દેવે છદ્મસ્થાવસ્થામાં વિવિધ પ્રકારની તપશ્ચર્યા કરી હતી. ઘેર રાજ્યાદિ અનુકૂળ સામગ્રી હોવા છતાં તેનો ત્યાગ કરી ઘોર પરીષહો સહન કરવાનું ચગ્ય ધાર્યું હતું આ દેશમાં ઉપસર્ગો ઓછા થવા લાગ્યા અને કિલષ્ટ કર્મો હજી બાકી અધિક છે તેમ જણાતાં તે કર્મની ઉદીરણું નિમિત્તે અનાર્ય દેશમાં ગયા હતા અને જાણી જોઈને ત્યાં વિવિધ પ્રકારના ઉપસર્ગો અને કષ્ટ સહન કર્યા હતાં.
આવી જ રીતે અનુકૂળતાવાળી યોગ્ય સામગ્રી હોવા છતાં નાના પ્રકારની તપશ્ચર્યા કરવી, કરેલ કર્મની ગહી કરવી, ગુરુની સાક્ષીએ પોતાની ભૂલને પશ્ચાત્તાપ કરે, મન, વચન,
For Private And Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૯૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
શરીરને સંયમ-નિગ્રહ કરે, મહાન અભિગ્રહો લેવા, ધ્યાનનિમન થવું, તેમાં આવી પડતા પરીષહો કે ઉપસર્ગો સમભાવે સહન કરવા, પરોપકારના કાર્યોમાં મન, વચન, શરીરની શક્તિને ફેરવવી, પિતાના શરીરને કષ્ટ થાય છે કે મહેનત પડે છે. તેની પણ દરકાર ન રાખતાં અન્યને ઉપગી મદદ કરવી, ઈત્યાદિ કાર્યોમાં પોતાનું પુરુષાર્થ બળ-વીય ફોરવવું તે ઉદીરણા પ્રયત્ન કહેવાય છે.
આ સર્વ સહન કરતાં આd, રૌદ્ર પરિણામ ન થાય, કર્મક્ષય કરવા નિમિત્તે જ પ્રયત્ન હય, આત્મદશાની જાગૃતિપૂર્વક પ્રવૃત્તિ થતી હોય તે આ ઉદીરણથી પૂર્વક નિજે. રવા-દૂર થવા સાથે નવીન બંધ પણ થતું નથી.
સ્વાભાવિક રીતે કર્મના પરિપાકકાલે જે સુખદુઃખાદિ ઉત્પન્ન થાય છે તે કર્મને ઉદય કહેવાય છે. અને કમને ક્ષય કરવા નિમિત્તે આમઉપગની જાગૃતિપૂર્વક જેટલી કષ્ટસાધ્ય કે સુસાધ્ય ક્રિયાઓ જાણી જોઈને કરવામાં આવે છે તે ઘણે ભાગે ઉદીરણારૂપે હોય છે.
દરેક છ ઉદય આવેલ કમ ભોગવે છે જેટલું ભાગવાય છે તેટલું ઓછું થાય છે છતાં તેઓ મુક્ત થતા નથી. તથા “આ પૂર્વનું કર્મ છે અને ‘આ’ અત્યારે નવું બંધાયું છે અને નિર્ણય કેવી રીતે થઈ શકે?
આ શંકાનું સમાધાન પ્રથમ કેટલું કહેવાઈ ગયું છે, તથાપિ વિશેષ સ્પષ્ટતા માટે તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે થઈ શકે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૯૫ ]
જીવા અત્યારે જે કર્મ ફળ ભોગવે છે તે પૂના કનુ' પરિણામ છે. કારણ પ્રથમ અને કાર્ય પછી-આ ન્યાયે વમાન કાળે જે સ્થિતિ અનુભવાય છે તે પૂર્વ કૃત કમતુ ફળ બેગવાય છે, એટલે નવું કાંઇ નથી પશુ ખ' જૂતું છે. આ જૂનું જેમ ભાગવાય છે તેમ આછુ થયા જ કરે છે છતાં સથા ખાલી ન થવાનુ કારણ એ છે કે જીવે! તેમાં દરેક ક્ષણે નવીન વધારે કરતા જ રહે છે.
એક અનાજની કાઠીમાં પચીસ મણુ અનાજ ભર્યું" હાય તેમાંથી નિર'તર એક શેર અનાજ કાઢવામાં આવે તેા એક હજાર દિવસે અવશ્ય તે કેાઢી ખાલી થવી જ જોઇએ છતાં નીચેની એક બાજુથી નિર ંતર એક શેર અનાજ કાઢીએ અને ઉપરની બાજુથી તે કાઠીમાં જેટલું અનાજ કાઢ્યું.. હાય તેટલુ કે તેનાથી અધિક એછુ નાખ્યા જ કરીએ તે તે કાઠી ખાલી થવાના પ્રસંગ કેાઈ વખત ન જ આવે. આ દૃષ્ટાંતે જીવા જ્યારે જ્યારે કર્મ થી ઉત્પન્ન થતાં સુખદુઃખાદિના અનુભવ કરી ક* આછાં કરે છે, તે તે કર્મના અનુભવ કરતી વખતે સુખદુ:ખમાં રાગદ્વેષની પરિણતિથી હશેક કરે છે. રાગદ્વેષ એ ચીકાશ છે, ઇષ્ટપ્રાપ્તિથી ખુશ થવાય છે. અનિષ્ટપ્રાપ્તિથી નારાજ થવાય છે પૂર્ણાંકના ઉદય અનુભવતી વખતે સામ્ય સ્થિતિ રહેતી નથી. સારુ કે નઠારું કરેલું' જ ઉદય આવે છે તેા પછી પેાતાની મહેનતના મળેલા બદલાથી હ, શાક, ખેદ કે આન' શા માટે કરવા જોઇએ ? સમ્યક્દૃષ્ટિ થયા સિવાય આવી સ્થિતિ રહી શકે જ નહિ, અને તેવી સ્થિતિના અભાવે તે જીવ રાગદ્વેષવાળી જેવી અને
For Private And Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૯૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
જેટલા પ્રમાણવાની લાગણીથી તે કમને અનુભવ કરે છે તેટલા પ્રમાણમાં તે નવીન કમ બાંધવાનું કારણ થાય છે.
પૂર્વ કર્મના ઉદયથી હાથ, પગ આદિ શારીરિક શક્તિ મળી છે પણ તેનો ઉપયોગ અન્યને નુકસાન કરવામાં હેરાન કરવામાં કે મારવામાં, રાગદ્વેષની તીવ્ર કે મંદ લાગણીથી કરવામાં આવે છે, તે આ લાગણીઓ નવીન અશુભ કર્મ બંધ કરવામાં હેતુભૂત થાય છે.
આવી જ રીતે શારીરિક, વાચિક કે માનસિક શક્તિનો સારી લાગણીથી કેઈને મદદ કરવાદિ પોપકારના કાર્યમાં ઉપયોગ કરવામાં આવે છે તે શુભકર્મને બંધ થાય છે.
અહીં આ શંકા ઉત્પન્ન થવાનો સંભવ છે કે આ શરીરાદિન નિમિત્તથી અન્યના શરીરાદિને નુકશાન પહોંચે તેવું કર્મ બાંધેલું હોય અને તેને લઈને અન્યને નુકશાનાદિ કરવાથી તેનું પૂર્વ કર્મ છૂટી જતું હોય તેમ શા માટે ન માનવું? અને જો તેમ થતું હોય તે પછી નવીન કર્મ શા માટે બંધાય ?
કદાચ આ કહેવું માન્ય કરીએ તેમ પણ સંભવે, છતાં તમારા શરીરાદિ દ્વારા અન્યને નુકશાન પહોંચાડતી વખતે પણ જે તમારા મનમાં હર્ષ, શોકની લાગણી ન હોય તે તમને કમથી બાંધવાનું પછી કાંઈ કારણ રહેતું નથી. તમારું પૂર્વકર્મ નિર્જરી ગયું, ભગવાઈ ગયું, પણ તમારા હાથ, પગ, આદિથી અન્યને દુઃખ થયું તેના પ્રમાણમાં સામા મનુષ્ય તરફથી પાછો તમને આઘાત થવાને જ. આ આઘાતને
For Private And Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૭ ] સહન કરવાનું બળ તમારામાં હોવું જોઈએ. તે પિતાને લાગેલા પ્રહારથી તમને પ્રહાર કદાચ કરે, નુકશાન પહોંચાડે તે વખતે જે તમારામાં રાગદ્વેષની પરિણતિ ઊઠે. તેનો પ્રતિકાર કરવા તમે ઊઠે તે તે વખતે તમે નવીન કર્મ બાંધવાના જ. આ વખતે તમારે સંતોષ માનવે જોઈએ કે મારા હાથ, પગથી અન્યને થયેલા પ્રહારને આ બદલો છે, છતાં જે હું તેને સહન નહિ કરું તે મારા તરફથી કરાતા આઘાતને ફરી પાછો બદલો સામા તરફથી કરાતા પ્રત્યાઘાતરૂપે થવાનો જ, મળવાનો જ.
આમ વિચાર કરી જે સમભાવની સ્થિતિમાં આવી જાઓ તે નવીન કમબંધ થતો અટકી પડે, નહિતર આ કર્માવતનું વિષમચક પાછું આવી ઊભું રહેવાનું જ અને એક પછી એક આવા આઘાતપ્રત્યાઘાત થયા જ કરવાના.
આ જ પેલી કઠીને ખાલી ન થવા દેવાનું કારણ સંસારપરિભ્રમણ ચાલુ રહેવાનું આ જ કારણ. નવીન બંધ કેમ થાય છે તેને સમજવાની આ જ કૂંચી છે. સમ્યક્દષ્ટિ થયા સિવાય નવીન બંધ થતું અટકતો નથી માટે આત્મદષ્ટિ જાગૃત કરી સામ્ય સ્થિતિમાં આવી જવું જોઈએ.
કોઈ પણ જાતની ઈચ્છા કરીને, પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય વિષયને ઉદ્દેશીને ક્રિયા ચાલુ રાખશે ત્યાં સુધી તમારી ઈચ્છા પ્રમાણમાં કર્મના પુદ્ગલો ખેંચવાના જ. પણ જે પૂર્વના ઉદય પ્રમાણે નિરીહપણે વતન ચાલુ રાખો, ઈષ્ટનિષ્ટમાં હર્ષશોક ન કરે, અનિચ્છાએ પણ પૂર્વકર્મના ચક્રના
For Private And Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૯૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
વેગ પ્રમાણે તમારી પ્રવૃત્તિ ચાલુ રાખેા અને જે કાળે જે આવી મળે તેમાં ખેદ કે આનંદ ન માના તે નવીન કબંધ ન થતાં પૂર્વના કમ નિર્જરી જશે-ખરી પડશે. પૂર્ણાંકમા અવશ્ય ઉદય થાય છે એમ વિચારી સામ્ય ચા મધ્યસ્થ સ્થિતિ રાખવાથી હર્ષ, શાક વિના અનુભવ કરવાથી નવીન કમ અંધને અટકાવી શકાય છે.
આવી મધ્યસ્થ સ્થિતિએ પહોંચવા માટે કે થયેલી ઉત્તમ સ્થિતિ ટકાવી રાખવા માટે વિચારવાન મનુષ્યાએ યશ કીર્તિની ઇચ્છા વિના કે પુગલિક સુખની લાલસા વિના શુભ કાર્યોંમાં પ્રવૃત્તિ, અશુભ કર્મથી નિવૃત્તિ અને સવભાવના વધારા કરવા, ઇત્યાદિ રસ્તાએ ચાજવાના છે.
સારુ કામ કરવાની અને ખાટું કામ ન કરવાની ટેવ પાડવાથી આ કનિર્જરાના માગ સુલભ થાય છે અને વિશેષ પ્રકારે નવીન અશુભ કમ ન ખાંધવાના માર્ગોને મદદ મળે તેવું મન થાય છે.
આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને સમજવાથી, વારવાર તેના વિચાર કરવાથી, અહંકારના નાશ સાધવાથી, કોઈ એક એવી નવીન જાતની વિરક્તતા અને આત્મજાગૃત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ સભાવ ઉપરની ઉદાસીનતાવાળી વિરક્તતા-સામ્ય સ્વભાવવાળી આત્મજાગૃતિ-નિજરા સાથે નવીન કર્મ બંધ ન થાય તેવી સ્થિતિ મેળવાવી આપે છે.
“ ઢાષવાળું સુવર્ણ જેમ અગ્નિમાં નાખવાથી શુદ્ધ થાય છે તેમ જીવ, તપરૂપ અગ્નિ વડે શુદ્ધ થાય છે. ’
For Private And Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૯ ]
'
કને તપાવે તે તપ છે, સૂર્યના તાપથી દુનિયા પર રહેલા અશુચિ, પદાર્થોમાંથી અશુચિતા, દુગ ́ધવાળા પદાર્થોમાંથી દુગધ ઉડી જાય છે, રસ્તા પર થયેલ કાદવ કે કીચડમાંથી ચીકાશ ઉડી જાય છે અને રસ્તાએ સ્વચ્છ થઈ રહે છે. આનુ કારણ સૂર્યમાં રહેલી શાષક શક્તિ છે. આવી જ રીતે મનમાં રહેલી રાગદ્વેષની પરિણતિરૂપી ચીકાશ--આસક્તિ તેને જેના વડે ઉડાવી દેવાય અને મનને સ્વચ્છ-નિર્મળ કરી શકાય તે તપ છે. ઉપવાસાદિ કરવાં તે શરૂઆતની પહેલી ચાપડી છે, તે પણ સમજીને પેાતાની શક્તિની તુલના કરીને કરવાં જોઇએ.
જેનામાં વિષયાદિ વિકારોની પ્રમળતા હોય છે, તેને તત્કાળ શાન્ત કરવા માટે ઉપવાસ ઉપયાગી સાધન છે. પણ આ એકલા ઉપવાસની અસર ઇંદ્રિયા ઉપર લાંબે વખત ટકી શકતી નથી ઉપવાસથી તેના શરીરના અવયવા ઢીલા થશે, ઇંદ્વિચાના વિકારા શાંત થશે, વિકાર કરનારી વી - શક્તિ ખળી જશે, પણ તે ઉપવાસ કરવા બંધ કર્યાં એટલે પાછી વિકારાદિની સ્થિતિ પૂર્વની માફક પ્રગટ થઈ આવશે. આ ઉપવાસની અસર શરીર સુધી પહાંચે છે; પણ મન ઉપર તેની થોડી અસર થાય છે. આ ઉપવાસ કાંઈ કાયમ કરી શકાતા નથી. લાકડાં કાઢી લીધાં એટલે અગ્નિ મદ થશે; પાછાં લાકડાં અગ્નિમાં નાખશે એટલે અગ્નિમાં વધારા થશે. આમ ખારાક ન આપવાથી શરીર ઇંદ્રિયા સાથે નરમ થશે; મન તે સહેજસાજ ખારાકના અભાવે નરમ પડશે; પણ પાછા જ્યાં ખારાક દેહમાં પડથો કે પાછી
For Private And Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૦૦ ]
માનદીપિકા
વિકારોની જાગૃતિ તેવી ને તેવી જ થશે. આ માટે શરૂઆતમાં ઉપવાસાદિ ઉપયોગી છે, પણ આપણે કાંઈ શરીરને નાશ કરે નથી; શરીરને નાશ કરવો હોય અને શરીરના નાશથી કમને (રાગ, દ્વેષ, હર્ષ, ખેદની લાગણીને) નાશ થતો હોય તે તે વિષ આદિ અનેક જાતના પ્રાગથી, એક ઘડીમાં દેહથી આત્માને વિયેગ કરાવી આપનારા અનેક ઉપાય દુનિયા પર તૈયાર છે, પણ તેનાથી પરમશાન્તિનું કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી. આપણે દેહને નાશ કરવાનો નથી, પણ મનમાં રહેલ-કર્મની સત્તા જમાવી પડેલા રાગદ્વેષ, અજ્ઞાનાદિનો નાશ કરવાનો છે, એટલે કે મન ઉપર અસર કરવાની છે, તે તેને માટે મનને શુદ્ધ કરવા સારુ એક પવિત્ર-નવકાર મંત્રને–પરમાત્માના નામના વાચક શબ્દને અખંડ જાપ કરો. આ ઉપવાસ પછી બીજે માર્ગ છે બીજી ભૂમિકા છે. - લોકે ઉપવાસાદિ ઘણું કરે છે, તે સંબંધી તેઓ ઘણું જાણે છે. એટલે તે સંબંધી અહીં વિશેષ લખવું યોગ્ય ધાર્યું નથી. . આ જાપનામની બીજી ભૂમિકા તે તપને જ ભેદ છે. મનને તપાવે છે મલિનતા ઓછી કરાવે છે. નદીના ઊંડાણમાં પડેલા પાણીના ધરામાં પાણી ભરાઈ રહે છે, ઉનાળામાં પણ તે ઊંડા ઘરામાંથી પાણી સુકાતું નથી. છતાં નવીન આવક ન હોવાથી તે પાણી ગંધાઈ જાય છે, લીલ ફૂલ ઉપર છાઈ જાય છે આ ગંધાયેલ પાણીના ધરામાં જ્યારે નવીન પાણી સબંધ આવી પડે છે, ત્યારે તે જૂનું પાણી કયાં જાય
For Private And Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૦૧ ]
છે? તમે જાણતા હશે કે તે પાણીના ધક્કાથી બહાર નીકળી ચાલ્યું જાય છે અને તેની જગ્યા આ નવીન આવેલું પાણી લે છે. અર્થાત જૂનું પાણી નીકળી જઈ નવીન પાણ- સ્વચ્છ પાછું તેમાં રહે છે. આ જ દષ્ટાંતે જૂના પાણીરૂપ-મલિન વિચાર-પાપિક-ગંધાઈ ગયેલ અને તેથી જ અપકીર્તિ અને દુખની દુર્ગધ ઉછાળનાર પાપકર્મો આ નવીન પરમેશ્વરપદને વાચક મહામંત્ર 8 સેક્ નમ: તેને અખંડ જાપ કરે. તમારામાં બળ હોય તેટલા પુરસથી જાપ કરે. એક શ્વાસ
ચ્છવાસ પણ મહામંત્રના ઉચ્ચારણ કર્યા સિવાય ખાલી ન જવા દે. જોઈલો પછી મજા. આ નવું પાણી એટલા જોસથી વહેવા માંડશે કે તેના ધક્કાથી પૂર્વનું જૂનું ગંધાયેલું પાપરૂપ પાણી–મલિન વાસનારૂપ પાણી–તદન ખાલી થઈ જશે. તેની ખાતરી તમારા મનમાં ખરાબ વિચારો પ્રગટ થાય તે છે. અને આ મંત્રના તાપથી (કારણ કે તેથી તપ થાય છે એટલે તેના તાપથી) ઉત્તમ વિચારની ધારા પ્રગટ થશે. આ આવરણ જવાથી–આ જાપના ઘર્ષણથી–ઉત્પન્ન થતી વીજળીના તાપથી તમારી માલિનતા બળી જવાથી અનેક સુવિચારની ધારાઓ કુરવા માંડશે આ અજ્ઞાનાવરણ ઓછું થવાથી ખરું જ્ઞાન જેમાંથી થવાનું છે તેવી વિચારણા ચાલુ થશે આટલું થયા પછી અજ્ઞાનાવરણ તેડવાનું કામ શરૂ થશે એટલે ત્રીજી ભૂમિકા શરૂ થશે.
પૂર્વ કહી આવ્યા તે ઉપવાસ એ પહેલી ભૂમિકા છે. જાપ બીજી ભૂમિકા છે. વિચાર ત્રીજી ભૂમિકા છે. આ સ્થળે તપને વિષય ચાલુ છે માટે જાપથી તપ થાય છે. પરમાત્માનું
For Private And Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૦૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
·
નામસ્મરણ કરવુ તે તપ છે તે સાથે આ તપ ધ્યાનપૂર્વક કરવુ' એટલે અભ્યંતર તપ પણ સાથે થશે. ધ્યાનપૂર્યાંક જાપ એટલે હૃદયમાં અંતરષ્ટિ રાખી જે ઇષ્ટદેવ પેાતાને હાય તેની કે પેાતાના સદ્ગુરુની મૂર્તિ હૃદયમાં રાખી, અંતરદષ્ટિથી તે જોયા કરવી અને મનથી તે મત્રને જાપ કરવા, તે મૂર્તિ ધ્યાનમાં ન આવી શકે તેા જે ઇષ્ટદેવના જાપ કરાતા હૈય તે અક્ષરાની આકૃતિ હૃદયમાં પડે તેવી રીતે તે જાપ કરવા અને અતરદૃષ્ટિથી તે અક્ષરા ોયા કરવા, મનથી તે ઈષ્ટદેવના જાપ ચાલુ રાખવે. આ તપ છે, સેતુ' જેમ અગ્નિથી શુદ્ધ થાય છે, તેમ મન આ તપથી શુદ્ધ થયું, તે। પછી તે મન દ્વારા આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપના અનુભવ કરવા એટલે શુદ્ધ આત્મસ્વભાવ પ્રગટ કરવા તે કઠિન નથી. ૩૬-૩૭,
ધર્મની પ્રાપ્તિ દુલ ભ છે તે વિષે ધમ ભાવના
जगदाधारो धर्मो दयान्वितो दशविध पूत जगत् । स्वर्गापवर्गसुखदः सुदुर्लभो भाव्यते भव्यैः ॥ ३८ ॥ મુર્તુત્વમો મન્યેઃ ॥ |
यस्यांशमेवमुपसेव्य भजन्ति भव्या मुक्ति वृषस्य शुचिदानदयादिज्ञातैः । शक्यं स्वरूपमतुलं गदितुं हि सम्यकू किं तस्य नास्तिकनरैश्च कुशात्रवादैः ||३९|| દયા સહિત ધર્મ જગતને આધાર છે. તેના દશ ભેઢ છે. તે જગતને પવિત્ર કરનાર છે, સ્વગ અને મેાક્ષને આપ
For Private And Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૦૩ ]
નાર છે. તેની પ્રાપ્તિ ઘણી દુર્લભ છે એમ ભવ્ય જીએ વિચાર કરવો.
ધર્મના પવિત્ર દાન-દયાદિ માર્ગે જાણવા, સાથે તેના એક અંશને પણ સેવી-પાળીને ભવ્ય મુક્તિને ભજે છે; તે ધર્મના મહાન સ્વરૂપને સારી રીતે કહેવાને, કુશાસ્ત્રના વાદો વડે શું નાસ્તિક સમર્થ થશે કે ? નહિ જ.
ભાવાર્થ :– ધર્મની દુર્લભતા વિષે મનુષ્યએ વિચાર કરે કે દુનિયામાં બીજી સર્વ વસ્તુ મળવી સુલભ છે, પણ ધર્મની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે, યાને દુઃખે પામી શકાય છે. મહાન પુણ્યરાશિ એકઠી થતાં આ મનુષ્યજીવન મળે છે. તેમાં પણ આદેશ, ઉત્તમ જાતિમાં જન્મ, પાંચ ઇન્દ્રિયની પૂર્ણતા, નરેગી શરીર, દીર્ઘ આયુષ્ય અને ધર્મ પ્રાપ્તિ ઈત્યાદિ દુર્લભ છે. ધર્મ સિવાય આર્ય દેશાદિ પ્રાપ્ત થાય છે તે પણ નિરર્થક થાય છે, માટે ધર્મ પ્રાપ્તિ તે સર્વથી ઉત્તમ છે. આર્યદેશાદિ નિમિત્તો ધર્મપ્રાપ્તિમાં સુલભ કારણરૂપે છે, છતાં પણ ધર્મ પ્રાપ્તિ થાય તે તે સફળ છે.
આ ધર્મ જ જગતમાં રહેલા છેને આધારભૂત છે. ધર્મ વિના અનેક જીવન વ્યતીત થયાં પણ તેનું પરિણામ કાંઈ સારું આવ્યું જ નથી. ધર્મ વિના જીવન ઉચ્ચ થઈ શકે જ નહીં તેમાં પણ સર્વ જીવોને શક્તિ આપનાર, અભય આપનાર, આત્મસ્વરૂપે જોનાર ધર્મ તે જ ધર્મ નામને યોગ્ય છે, બાકી ધમનામધારક બીજા ધર્મ સમજવા.
ધર્મ દસ પ્રકારના છે. ક્ષમા–રાખવી અન્યને ક્ષમા આપવી. ૧
For Private And Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૦૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
અભિમાન રહિત થવું–અહંવૃત્તિને નાશ સાધ. ૨
હૃદય કમળ, સરલ, માયારહિત રાખવું–છળ પ્રપંચાદિને હૃદયથી રજા આપવી. ૩
જે મળે તેમાં સંતોષ માન–સંતેષમય જીવન ગુજારવું. ૪
બાહ્ય અત્યંતર તપ કરવું–ઈચ્છાને નાશ સાધઈચ્છા રહિત થવું. ૫ " મન અને ઇંદ્રિયોને નિગ્રહ કર–સંયમ સાધ. ૬
પ્રિય, પથ્ય, સત્ય અને હિતકારી બેલવું—સત્ય શોધવું. સત્ય સ્વરૂપ થવું. ૭
મન, વચન, શરીરને અશુભ સંકલ્પ, અશુભ ઉચ્ચાર અને અશુભ–વિરુદ્ધ-આચરણથી અળગાં રાખવાં અને શુભ સંક૯૫, શુભઉચ્ચાર અને શુભઆચરણથી પવિત્ર રાખવાં. ૮
નવ પ્રકારે બ્રહ્મચર્ય પાળવું–આત્મજ્ઞાનમાં-બ્રહ્મમાં રમણતા કરવી. ૯
સર્વ પરિગ્રહને ત્યાગ કરે, શુભાશુભ કર્મો ઉપરથી પણ મમત્વ કાઢી નાખી આત્મસ્વરૂપે થઈ રહેવું. ૧૦
આ દસ પ્રકારે ધર્મ છે.
આ ધર્મ જગતને પવિત્ર કરનાર છે, શાંતિ આપનાર છે, સ્વર્ગના ઈચ્છકને સ્વર્ગ સુખ પણ આપનાર છે. ઈચ્છાપૂર્વક ધર્મનું સેવન કરવાથી સ્વર્ગાદિ પ્રાપ્તિ થાય છે અને મોક્ષના ઈચ્છુકને મેક્ષ પણ આપનાર છે. આ પવિત્ર
For Private And Personal Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૦૫ ]
ધર્મ મળવો દુર્લભ છે, તેનો વિચાર કરી અનુકૂળ અવસર મળ્યા છતાં પ્રમાદ ન કરતા યથાગ્ય પ્રવૃત્તિ કરવી.
આ ધર્મના અમુક પવિત્ર અંશે-ભાગ (જેવા કે સર્વ જીવને આત્મસ્વરૂપે જેવા, સર્વ જીવોની દયા કરવી, જેને અભય આપવું વગેરે) તેને આશ્રય કરીને ઘણું જીવો મોક્ષ પામ્યા છે અને પામશે. નાસ્તિક લેકે જેઓ ધમધમે જેવું કાંઈ માનતા નથી, આત્માને પણ નિત્ય સ્વરૂપે સ્વીકારતા નથી, તેઓ આ ધર્મના રહસ્યને શું સમજે? તેમના કુતર્કવાળા વાદ, આ ધર્મનું મહાન સ્વરૂપ કેવી રીતે પ્રતિ પાદન કરી શકે? કારણ કે ધર્મ અનુભવગમ્ય છે. વ્યવહારમાં ગમે તેવું તેનું સ્વરૂપ કથન કરે, તથાપિ તેને અનુભવ કર્યા વિના તેનાથી ઉત્પન્ન થતી સુખશાન્તિ મળી શકતી નથી.
હે ભવ્ય જીવો ! આવી ઉત્તમ અનુકૂળતા તમને મળી છે, તો તેને દુરુપયોગ ન કરતા તેને સફળ કરો. ધર્મને અનુભવ મેળવવા માટે પ્રમાદ ન કરતાં સાવધ થવું તે આ ભાવનાની વિચારશ્રેણીને ઉદ્દેશ છે. ૪૦-૪૧. આ લેક શું છે, તે સંબંધી વિચાર
લોકભાવના जीवादयो यत्र समस्तभावा जिनविलोक्यन्त इतीह लोकः । उक्तस्त्रिधासौ स्वयमेव सिद्धो स्वामी च नित्यो निधनश्च चिन्त्यः॥४२॥ उत्पद्यन्ते विपद्यन्ते यत्रैते जीवराशयः । कर्मपाशाधिसंबद्धाः नानायोनिषु संस्थिताः ॥ ४३ ।।
For Private And Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૦૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
- જિનેશ્વરે, જેમાં જીવ આદિ સમસ્ત પદાર્થો જુએ છે તે આ લેક સમજ. તે લેક ત્રણ પ્રકારે કહ્યો છે. તે સ્વયંસિદ્ધ છે, પિતે જ માલિક છે, નિત્ય છે અને નાશ પામનાર નથી, એમ વિચાર કર. ૪૩.
કપાશથી અતિ બંધાયેલી અને નાના પ્રકારની નિએમાં રહેલી જીવની રાશિઓ જેમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને મરણ પામે છે તે લોક છે.
ભાવાર્થ :- ધર્મભાવનામાં ધર્મસ્વરૂપ સમજાવ્યું. હવે લેકભાવના એટલે આ લેક સંબંધી વિચાર કરે. આ વિચાર કરવાનો હેતુ એ છે કે મનને ચંચળતાવાળે સ્વભાવ છે. ગમે તેવા ઠેકાણે તેને ગોઠ પણ પૂર્વના સરકારને પ્રાધક સહજ નિમિત મળ્યું કે તેમાંથી છટકી જઈ અન્ય વિચારોમાં ગોઠવાઈ જશે. આ લોકભાવનાના વિચારો કરાવવા તે તેની ચંચળતાને વધારે ચંચળ કરાવીને શાતિ આપવાને ઉપાય છે. ઘેડે ઘણે ચપળ અને ઉદ્ધત તોફાની હોય, ઊભો રાખવા છતા દોડવાની ઈચ્છા કરતે હોય, પણ તેને એક વાર રેતીના ઊભા રણમાં પ્રવેશ કરાવી, તેની ઈચ્છાથી પણ વધારે દોડાવવાથી, છેવટે થાકી જઈ ચલાવવા પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ તે ઊભો રહી જશે. આ ન્યાયે મનના ચપળ સ્વભાવને વધારે ચપળતા કરાવી આખા. લોકમાં ફેલાવી મનને શાંત કરવાને આ ઉપાય છે. આમાં મનને પોતાની ઈચ્છાનુસાર વિચાર કરવા નહિ દેતાં આપણી ઈચ્છાનુસાર–આપણા કહ્યા મુજબ, કહ્યા તેટલા વખત સુધી વિચાર કરાવવાની ટેવ પાડવામાં આવે છે, મતલબ કે મરજી
For Private And Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનદીપિકા
[ ૧૦૭ ]
-
- -
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
મુજબ વિચાર કરાવીએ અને મરજી મુજબ વિચાર બંધ કરાવીએ. લાંબે કાળે આ ટેવથી સારો ફાયદો થાય છે. મન કાબૂમાં આવે છે અને પછી જે જાતના વિચાર કરવાની ટેવ પડાવીએ છીએ તે સિવાય આપણી ઈચ્છાવિરુદ્ધ જુદી જાતના વિચારો કરતું તે અટકે છે. આપણે કહીએ તે જ જાતના વિચાર મન કરે અને ફરી આપણે તેને શી આજ્ઞા કરીએ તે સાંભળવાની રાહ જોતું મન બેસે. આ કાંઈ છે ફાયદે થો ન કહેવાય.
વિશેષમાં આ લેક સ્વરૂપના વિચારે એવા સૂકા છે કે તેમાં રાગદ્વેષ ઉત્પન્ન થવા જેવા નિમિત્તો નથી, તેથી મને પણ સૂકું-લૂખું એટલે મધ્યસ્થ-રાગદ્વેષ વિનાનું બનવાને સંભવ છે. - જિનેશ્વર ભગવાન જેમાં જડ, ચિતન્યભા રહેલા જુએ છે તેનું નામ લોક કહે છે. ઉપાધિ ભેદથી તે ત્રણ પ્રકારે ઊઠવલેક, અલેક અને તિલાક. ઉપરનો ભાગ ઊર્વિલક કહેવાય છે, નીચેનો ભાગ અલક ગણાય છે અને આપણે જે ભૂમિ ઉપર રહ્યા છીએ, તે તિષ્ઠલેક કહેવાય છે. શબ્દની વ્યાખ્યામાં ત્રણે ભાગેનો સમાવેશ થાય છે. ધર્મ, અધમ, આકાશ, કાળ, પુદગલ અને આત્મા આ છ દ્રવ્યપદાર્થો જેમાં રહેલા છે તે લોક કહેવાય છે અને તે સિવાયનો ભાગ અલાક ગણાય છે. અલેકમાં આ છ દ્રવ્ય માંહેલું એક આકાશ દ્રવ્ય જ છે. આ લોક સ્વયંસિદ્ધ છે. તેને બનાવનાર કોઈ નથી, તેમ તેને માલિક–સ્વામી પણ કઈ નથી, અર્થાત્ પોતે જ માલિક છે.
For Private And Personal Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૦૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
આ લેાક નિત્ય છે, કાઈ કાળે નાશ થવાના નથી. તે માંહીલા એક પણુ અણુના કે એક પણ જીવને કઇ પશુ કાળે નાશ થવાના નથી. એટલે અંત વિનાનેા છે.
આ જીવાની રાશિ-સમુદાય કમ ના પાશથી બધાઈને નાના પ્રકારની ચારાશી લાખ જીવયાનિ (જીવાને ઉત્પન્ન થવાના સ્થાના) માં ઉત્પન્ન થાય છે, જે ઉત્પન્ન થવાના સ્થાનવિશેષના રૂપ, રસ, ગંધ એકસરખાં મળતાં આવતાં હાય તેવાં અનેક સ્થાનાને એક ગણવામાં આવે, તેવા અનેક સ્થાનાના સમુદાયને જાતિ કહેવાય છે. આવી જીવાને ઉન્ન થવાની ચેારાશી લાખ જીવાનિ કહેવાય છે, એટલે જીવાને ઉત્પન્ન થવાના ઠેકાણાં છે.
તે સર્વ સ્થાનામાં અજ્ઞાન અને અહંકાર વૃત્તિથી કરાતાં શુભાશુભ કમના ખધનેાથી ખંદીવાન થઈ જીવા તેમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને મરણ પામે છે. પાછા જન્મે છે અને પાછા મરે છે. આવી રીતે આ સ'સારપરિભ્રમણનું ચક્ર ચાલ્યા કરે છે એવી કાઈ પણુ જાતિ પ્રાયઃ નહીં હોય કે આ જીવે તેના અનુભવ લીધા ન હોય. જન્મમરણની માળાના મણુકા આ રીતે કરતા જાય છે. પણ જીવ (આત્મા) સૂત્ર તેા એકનું એક જ છે, માટે તે નિત્ય વસ્તુને જ વળગી રહેવુ જોઇએ
આ લેાકભાવનાની વિચારણા વખતે શાસ્ત્રમાં વિસ્તારથી ત્રણે લેાકમાં રહેલા સ્થાના, પદાર્થો, જીવા વગેરેતુ વષઁન આપ્યુ. છે તેના વિચાર કરવા.
અધેાલાકમાં ઘનવાત, તનવાત, ઘનેાદિષ, તનેાધિ, સાત
For Private And Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૦૯ ]
નરક, તેનાં જુદાં જુદાં સ્થાને, પાથડાએ, તેમાં રહેલ કુંભીઓ, નારકીએ, તેને થતી યાતનાઓ (પીડાએ), પરમાધામીના પ્રહાર, અન્યોન્ય થતી ઉદીરણાઓ, ત્યાંને સખત તાપ, સખત શીત, શાલ્મલી આદિ વૃક્ષના કરવત જેવાં પત્રો અસહ્ય વેદનાએ, જરા પણ શાન્તિ-સુખને અભાવ તેનો વિચાર કરે.
ભુવનપતિ, વ્યંતર, વાણવ્યંતર, આદિ દેના ભવનેરહેવાનાં નિવાસસ્થાને, તેમની રમણતા, તેઓનું આનંદિત જીવન વગેરેને વિચાર કરો.
ચ્છિકમાં કર્મભૂમિ અકર્મભૂમિ, યુગલિક મનુષ્ય, તથા અસંખ્યાત દ્વીપ, સમુદ્ર, સૂર્ય, ચંદ્ર, જંબુદ્વીપ, ભરતક્ષેત્ર, માનુષેત્તર, મેરુ આદિ પર્વત, નંદન આદિ વને, વિદ્યાધરના નિવાસની શ્રેણીઓ, સીતાદિ મહાનદીઓ, દેવેની ક્રીડા કરવાની રાજધાનીએ, ઉત્પાત પર્વત ઈત્યાદિને વિચાર કરો .
ઊર્વલોકમાં દેવવિમાન, કલપવાળા દે, ઇંદ્ર, વૈવેયક, અનુત્તર વિમાન, વિમાનની સંખ્યા, વિસ્તાર, તેમાં રહેતા દે, ઇદ્રો, તેઓની રિદ્ધિ, શક્તિ, આનંદ-ઉપભેગનાં સાધન, વને, વા, આરામ (બાગબગીચાઓ), વગેરેને ચિતાર પિતાના સન્મુખ વિચાર દ્વારા ખડે કરે. અને છેવટે તેમાંથી મનને વૈરાગ્યવૃત્તિમાં ખેંચી લાવવું કે આ સર્વે સ્થળે એક વાર નહિ પણ અનેક વાર મેં જન્મ, મરણ અનુભવ્યું છે, આ સર્વ વસ્તુને ઉપભેગ મેં અનેક્વાર કર્યો છે, પણ મારી તૃપ્તિ તેથી થઈ નથી અને થવાની પણ
For Private And Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૧૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
નથી. અનંત કાળથી આવી સ્થિતિએ ભાગળ્યા કરુ છુ, આવી ગતિ-જાતિઓમાં પરિભ્રમણ કર્યાં જ કરુ છું, છતાં તે પદાર્થોથી ખરી યા સાચી શાન્તિ મળી નથી, મળવાની આશા પણ નથી; ઊલટા સંતાપ, વિયેાગ, દાહ, મત્ત સ્થિતિ મળી છે અને હજી પણ જો તેમાં જ આસક્તિ રાખીશ તા મારી આ દુઃખમય સ્થિતિ ચાલુ જ રહેશે ઇત્યાદિ વિચાર કરી મનને તેના ઉપભાગથી-તે તરફના સ્નેહથી પાછું હઠાવી, નિરાશ કરી, ઇચ્છા રહિત કરી, આત્મસ્થિતિ તરફ વાળવુ. આવી રીતે મનને આખા લેાકમાં ફેરવવાની ટેવ પડવાથી મનને લેાકમાં વ્યાપ્ત કરી દેવાની શક્તિ આવશે અને તેમ કરી તે સ્થિતિમાં ખેદ્ન રહિત આત્માનંદના અનુભવ લેવાશે. છેવટે લેાકનુ જ્ઞાન થઈ રહ્યા પછી અલાકની સ્થિતિનુ પણ ભાન થશે અને આત્મા પૂર્ણ સ્વરૂપમાં આવી રહેશે. આવી સ્થિતિ લાવવા માટે આ ભાવનાના ઉપયાગ કરવાના છે.
સમ્યક્ દૃષ્ટિ થવી દુલભ છે. એધિ ભાવના
जीवानां योनिलक्षेषु भ्रमतामतिदुर्लभम् । मानुष्यं धर्मसामग्री बोधिरत्नं च दुर्लभम् ||४४|| લાખા જીવાનિમાં ભ્રમણ કરતાં, મનુષ્યપણું મળવું ઘણું દુર્લભ છે; તેમાં પણ ધર્માંની સામગ્રી અને ખેાધિરત્ન (સમ્યક્જ્ઞાન)ની પ્રાપ્તિ તા વધારે દુ`ભ છે.
ભાવાર્થ :—માનવે ! ચાક્કસ સમજજો. વારવાર આ
For Private And Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૧૧ ]
માનવ જિંદગી મળવી દુર્લભ છે. અનેક જિંદગીએના પરિભ્રમણ પછી ઘણે કાળે, અને ફાઈ જ વાર સર્વ સાધનસપન્ન આ જિંદગી મળી છે. તેમાં પણ ધર્મ-આત્મસ્વભાવ-પ્રગટ કરવામાં મદદગાર આદેશ, ઉત્તમ કુળ, નીરાગી શરીર, તીક્ષ્ણબુદ્ધિ, લાંબુ આયુષ્ય, સત્તમાગમ અને સ્વરૂપ પ્રગટ કરવાની ઇચ્છા એ ઉત્તરોત્તર દુČભ છે. આ સ્થિતિ પામ્યા પછી તત્ત્વ સ્વરૂપ જાણવું પામવુ, એ વધારે દુર્લભ ન ગણાય, છતાં તેવી સ્થિતિ પામ્યા છતાં પણ સમ્યકૃષ્ટિ અને તત્ત્વજ્ઞાન જેવી અમૂલ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિ થવી તે ઘણી જ દુર્લભ છે એવી સ્થિતિમાંથી પતિત પણ થઈ જવાય છે, એ અનુકૂળ સયાગા ઘણી વાર નિષ્ફળ નીવડે છે એમ જ્ઞાની પુરુષાએ ઘણીવાર જોયેલુ છે માટે આપણને તેએ વાર વાર ચેતાવે છે.
મહાનુભાવા ! જાગા ! ઊઠા ! પ્રયત્ન કરો, નહિતર વખત ગયા પછી પશ્ચાત્તાપ નકામા છે.
આ પ્રમાણે સમભાવ લાવવા માટે-રાગદ્વેષની પરિણતિ હઠાવવા માટે આ ખાર ભાવનાથી અંતઃકરણને વારવાર વાસિત કરવું.
આ ખાર ભાવના સખ`ધી વિચાર કરશેા તા જ જણાશે કે તે ભાવનાઓ પાપરૂપ મળ કે મિલન વાસનારૂપ મળ સાફ કરવા માટે જુલાબની ગરજ સારે છે.
શાસ્ત્રકાર તે આગળ વધીને એટલુ પણ કહે છે કે આ ભાવનાઓ તે રસાયણ છે, ધ્યાનરૂપ શરીરને પાષણ આપવાને ખરેખર રસાયણ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૧૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
આ ભાવનાથી જેણે હદય વાસિત ન કર્યું હોય તે ધ્યાનને લાયક થતા જ નથી. મતલબ કે ધ્યાનને લાયક થવા માટે આ ભાવનાને પ્રથમ પ્રયોગ કરે. રસાયણ ખાવા માટે કોઠે સાફ કરવા આ જુલાબ પ્રથમ લઈ લે. ત્યાર પછી ધર્મ રસાયણનું સેવન કરવું.
પ્રકરણ ૪
હિતશિક્ષા गुणोपेतं नरत्वं चेत् काकतालीपनीतितः । यद्याप्त सफलं कुर्यात् नित्यं मोक्षार्थसाधनैः ॥४५।।
હે માનવ! આ ગુણોવાળું તે કાકતાલીય ન્યાયથી જે પ્રાપ્ત કર્યું છે તે મોક્ષપ્રાપ્તિ થાય તેવા સાધનો નિત્ય સેવીને તારે તે સફલ કરવું.
ભાવાર્થ :–ગુણવાળું –ગુણ, શાંતિ, સમતા, સ્વભાવરમણતા ઈત્યાદિવાળું અર્થાત્ ઈત્યાદિ ગુણે જેમાં ઉત્પન્ન કરી શકાય તેવું છે. મનુષ્યપણું તે તને કાન્તાલીય ન્યાયથી પ્રાપ્ત થયું છે. કહેવત છે કે “કાગડાનું તાડપર બેસવું અને તાડનું પડવું” આવું તે કઈક વાર જ બને છે. કાગડે તાડ પર બેસે એટલે તાડ પડી જાય આવું કાંઈ નિત્ય બનતું નથી. તેમ મનુષ્યપણું પણ કાયમ મળતું નથી. પણ કઈક કાકાલીય ન્યાય જેવા પ્રસંગે જ મળી આવે છે. તે હે મનુષ્યનિરંતર મેક્ષ એ જ અર્થ સિદ્ધ થાય તેવા ઉત્તમ સાધનોના સેવન વડે તેને સફળ કરી લે.
For Private And Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૧૩ ]
સાનાના થાળમાં ધૂળ ભરવી, અમૃતથી પગ ધાવા, ઐરાવત જેવા હાથી ઉપર લાકડાના ભાર ભરવા અને ચિંતામણુ રત્ન કાગડાને ઉડાવવા માટે ફેકવુ', એ જેમ મૂર્ખતા છે, તેમ આવા ઉત્તમ માનવ દેહના, વિષયાદિ વાસના તૃપ્ત કરવામાં દુરુપયોગ કરવા તે મૂખતા છે. તેમ ન કરતાં માક્ષનાં સાધના પ્રાપ્ત કરવામાં જીવન સફલ કરી લે. ધ્યાન મેાક્ષનું સાધન છે.
मोक्षोऽतिकर्मक्षयतः प्रणीतः कर्मक्षयो ज्ञानचारित्र्यतश्च । ज्ञानं स्फुरद्ध्यानत एव चास्ति ध्यानं हितं तेन शिवाध्वगानाम्।। ४६ । સર્વથા કર્મ ક્ષય થવાથી માક્ષ કહેલા છે. ક્રમના ક્ષય જ્ઞાન અને ચારિત્રથી થાય છે; જ્ઞાન ઉજ્જવળ ઘ્યાનથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. આ કારણથી નિર્વાણુ માર્ગના પથીઓને ધ્યાન હિતકારી છે.
૮
ચર્: ૬× કહ્યુ છે કે,
मोक्षः कर्मक्षयादेव सम्यग्ज्ञानतो भवेत् । ध्यानसाध्यं मतं तद्धि तस्मात्तद्धितमात्मनः ||४७ ||
માક્ષ કર્મ ક્ષયથી જ થાય છે. કર્મક્ષય સમ્યક્જ્ઞાનથી જ થાય છે, સમ્યજ્ઞાન ધ્યાનથી સાધ્ય થાય છે તેમ જ્ઞાનીએએ માનેલું છે માટે આત્માને ધ્યાન હિતકારી છે;
अतः स्वात्मार्थसिद्धयर्थं धर्मध्यानं मुनिः श्रयेत् । प्रतिज्ञां प्रतिपद्येति चिन्त्यते ध्यानदीपिका ||४८||
For Private And Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૧૪]
ધ્યાનદીપિકા
આ કારણથી પિતાના આત્મસ્વરૂપની સિદ્ધિને માટે મુનિ ધર્મધ્યાનને આશ્રય કરે આ પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરીને ધ્યાનદીપિકાનું ચિંતન કરીએ છીએ.
ભાવાર્થ:–આ ગ્રંથકાર પિતાનો આશય પ્રગટ કરે છે કે ઉપર બતાવેલ હેતુઓ વડે સિદ્ધ થાય છે કે આત્મ સ્વરૂપે પ્રગટ કરવાને ધ્યાન એ જ મુખ્ય ઉપાય છે અને તે માટે મુનિઓએ તેને અવશ્ય આશ્રય કરે છે. આ વાત ધ્યાનમાં રાખીને અથવા આ પ્રમાણે ચોક્કસ પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક કહું છું કે ધ્યાન વિના જ્ઞાન ન જ થાય અને જ્ઞાન વિના કર્મક્ષય ન જ થાય અને કર્મક્ષય વિના મેક્ષ ન જ થાય; માટે આ ધ્યાન સંબંધી હકીકત જણાવવા માટે હું ધ્યાનદીપિકા કહું છું અર્થાત જેમ મકાન ચણતાં પહેલાં તેના પ્રમાણમાં તે મકાનના પાયાને મજબૂત કરવાનો વિચાર કર જોઈએ અને જે પાયે તેના પ્રમાણમાં ઊંડે ન હોય તો તે મકાન ચણતાં અગર તે ચણાઈ રહ્યા બાદ વિશેષ વખત ટકાવી રાખી તેને લાભ લેતાં ઘણાં વિદને નડે છે, બલકે તેનો લાભ લઈ જ શકાતો નથી, તે જ મુજબ ધ્યાન તે મોક્ષને મૂળ પાયા છે, તો જે મૂળ પાયે બરાબર સમજી પુખ્ત વિચાર કરી હાથ ધરવામાં ન આવે તે મેક્ષરૂપી મકાનના છેલ્લા માળ સુધી પહોંચવું બહુ જ મુશ્કેલ થઈ પડે. માટે તેની હકીકત જણાવવા માટે ધ્યાનદીપિકા સમજવાની ખાસ જરૂર છે. આ પાયાને ઠેકાણે બાર ભાવનાના મજબૂત સંસ્કાર દઢ કર્યા પછી હવે તેના ઉપર ચણતર ચણાવવાની માફક ધ્યાનના વિચારો સમજવાની ખાસ
For Private And Personal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૧૫ ]
જરૂર છે. આ કારણુથી આ સ્થળે હવે હું ધ્યાન સ`ખંધી
વિચાર કરું છું.
આત્મસાધન વિના બધું નકામુ છે.
ister मृत्युर्यदि यस्य तस्य चिंतामणिर्हस्तमितस्ततः किम् । सुवर्णसिद्धिस्त्वभवत्ततः किं जातं प्रभुत्वं क्षणिकं ततः किम् ||४९ || प्राप्ता च गुर्वी पदवी ततः किं गितं यशोऽन्यैर्न हि वा ततः किम् । भुक्ताश्च भोगाः सुरसास्ततः किं लब्धा च विद्याधरता ततः किम् ॥ ५० ॥ शब्दादिभिर्ता ललितं ततः किं श्रियोऽर्जिता कोटिमितास्ततः किम् । नतं श्रुतमेहितं ततः किं न स्वीकृतं चेच्च निजार्थसाध्यम् ॥५१॥
જેને તેને પણ જો છેવટે મરણુ છે. તેા ચિંતામણિ રત્ન હાથમાં આવ્યું પણ શા કામનુ ? સુવર્ણ સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ થઈ તાપણું શું? ક્ષણિક પ્રભુતા-માટાઈ પ્રાપ્ત થઈ તેથી પશુ શું? મહાન પદવી પ્રાપ્ત થાય તેનાથી પણ શુ? ખીજાઓએ યશોગાન કર્યું અગર ન કર્યું' તેથી પણ શું? સરસ ભેગેને ઉપભાગ કર્યાં તાપણુ શું? વિદ્યાધરપણું પ્રાપ્ત થાય તાપણુ શા કામનુ'! શબ્દાદિ વિષયે વડે લીલાએ-વિવિધ ક્રીડાએ કરી તાપણ શુ થયું? કરોડોની સંખ્યા પ્રમાણે લક્ષ્મી દ્રવ્ય ઉપાર્જન કર્યું તાપણુ શું! શ્રુત જ્ઞાનીઓએ નમન કર્યું તેપણ શું ? જે પેાતાનું પ્રયાજન સિદ્ધ ન કર્યું”પેાતાનું સાધ્ય–પ્રચાજન ન સ્વીકાર્યું તે સર્વ વૃથા છે.
ભાવાર્થ :—દુનિયાની તમામ મન તથા ઇંદ્રિયાને અનુ મૂળ સામગ્રી પ્રાપ્ત થાય તથાપિ જન્મમરણુ માથે ફર્યો
For Private And Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૧૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
કરતાં હોય તેા તે અનુકૂળતા શા કામની છે ? અર્થાત તે નિરૂપયાગી છે તે અનુકૂળતા નિર'તરના આનંદને માટે નથી. ક્ષણિક આનંદ પરિણામે ભય'કર વિપત્તિએ આપે છે, માનસિક અસહ્ય દુ:ખા ઉત્પન્ન કરે છે અને આવી અનુકૂળ સામગ્રી મળી હોય કે ન મળી હોય પણ જેણે પેાતાનું પ્રચાજન-આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરી લીધું હોય છે, તા તેને આ સામગ્રી મળી હાય તાપણું ઠીક છે અને ન મળી હાય તાપણું ઠીક છે. તેના જન્મ તેનુ જીવિતવ્ય અને તેના પ્રયાસ સર્વ સફળ છે,
ધ્યાન સુધારસ પીઓ.
अतोऽसत्कल्पनाभाजं हित्वार्थ मोक्षमिच्छुभिः । समस्त गुण संस्थानं धर्मध्यानं समाश्रितम् ॥ ५२ ॥ निर्विण्णोसि यदि भ्रातर्जन्मादिक्लेशयोगतः । निःसंगत्वं समासृत्य धर्मध्यानरतो भव ॥ ५३ ॥ अविद्यातामसं त्यक्त्वा, मोहनिद्रामपास्य च । निर्दोषोऽथ स्थिरीभूय पिव ध्यानसुधारसम् ||५४ ||
॥
',
આ કારણથી અસપનાવાળા અનેા ત્યાગ કરી, માક્ષના ઇચ્છુક જીવાએ સર્વ ગુણના સ્થાનતુલ્ય ધમ ધ્યાનના આશ્રય કર્યાં છે.
હૈ ભાઈ! જો તુ જન્માદિ કલેશના યાગથી ખેઢ પામ્યા છે તેા સર્વ સગના ત્યાગ કરીને ધમ ધ્યાનમાં આસક્ત થા. અજ્ઞાનઅધકારના ત્યાગ કરી, માહનિદ્રાને દૂર કરી,
For Private And Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૧૭ ]
ન
મા
નિર્દોષપણે સ્થિર થઈ ધ્યાનરૂપ અમૃતરસનું પાન કર.
ભાવાર્થ:- પૂર્વે કહી આવ્યા તેમ અનુકૂળ સંગે છતાં પણ જન્મમરણ દૂર કરવા અને આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરવા, આ માનસિક કલ્પનાથી જ રમણીય દેખાતા પદાર્થોને ત્યાગ કરી સર્વ ગુણોના સંસ્થાન-ગૃહતુલ્ય ધર્મધ્યાનને જ આશ્રય પૂર્વે અનેક મુમુક્ષુ જીવોએ લીધે છે, વર્તમાનમાં પણ લે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તે ધ્યાનને જ આશ્રય લેશે.
હે પ્રિયખવુ! જન્મ, મરણ, આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિથી ઉત્પન્ન થતા કલેશથી તને જરા પણ નિર્વેદ આવ્યા હોય-કંટાળો આવ્યા હોય, ફરી તેવા કલેશે સહન કરવાની તારી ઈચ્છા ન હોય તે જ સર્વ સંગને-સર્વ આસક્તિને ત્યાગ કર.
જે હજી પણ આ દુનિયાના માયિક-દેખાવે માત્ર રમણીય વિષય પ્રિય લાગતા હોય તે આ બાહ્ય ત્યાગના કલેશમાં પડીશ નહિ. મનથી ત્યાગ થયો હોય તે આ ત્યાગમાર્ગ કલેશવાળે નથી પણ સુખરૂપ છે. પણ તે સિવાય તે કલેશરૂપ છે. ઉપરને ત્યાગ તે ત્યાગ નથી, કાંચળી કાઢી નાખવાથી સર્ષ નિર્વિષ થતો નથી; માટે વિષયેની ઈચ્છા દૂર કરી હોય તો જ ત્યાગમાર્ગમાં પ્રવેશ કરજે, પ્રવેશ કરીને પણ આળસુ બની ઉભયભ્રષ્ટ ન થજે, પણ ધર્મધ્યાનમાં આસક્ત થજે. ધર્મધ્યાન કરજે એમ નહિ પણ તેમાં આસક્ત થજે એટલે તેને માટે જ અવશેષ રહેલું તારું જીવન તદાકાર કરી દેજે, તારું મૂળ નિશાન ચૂકીશ નહિ.
For Private And Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૧૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
-
-
-
આ ધર્મધ્યાનામૃતનું પાન કરવા પહેલાં અજ્ઞાનને દૂર કરજે, જડતન્યનું વિવેકજ્ઞાન પહેલું કરજે. તે સિવાય તારે ત્યાગ નિષ્ફળ થશે એટલું જ નહિ, પણ તે ત્યાગ ઊલટો સંસારપરિભ્રમણનું કારણ થશે. આત્મા એ જ પ્રાપ્તવ્ય સમજજે. તેને માટે જ તારી સર્વ પ્રવૃત્તિ હોવી જોઈએ. ક્ષણભર પણ તારું લક્ષ્યબિંદુ-મૂળ કર્તવ્ય-પ્રાપ્તવ્યથી વિમુખ હવું ન જોઈએ. આ સ્થિતિ મેળવવા માટે મોહનિદ્રાને સદાને માટે ત્યાગ કરજે. ચાલુ નિદ્રા જેટલી દુઃખરૂપ નથી, તેથી હજારો ગણી મોહનિદ્રા દુઃખરૂપ છે, આત્મધ્યાનમાં વિદનભૂત છે. આત્માની નજીક પહોંચવા આવેલાઓને પણ વિશેષ દૂર ખેંચી જનારી છે. નિદ્રા ત્યાગ કરવી એટલે જાગ્રત રહેવું–જાગતા રહેવું, ક્યાં? શેમાં જાગતા રહેવું? પિતાના કર્તવ્યમાં-આત્માના ઉપગમાં. સ્વરૂપમાં જે જાગત છે તે જ તાવિક રીતે જાગતે છે.
નિર્દોષ થજે. રાગદ્વેષાદિ દોષ, મલિન વિચારે, તેને ત્યાગ કરી, સ્થિર થજે. અસ્થિર અંતઃકરણને ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર કરજે. ચાલુ સાધ્ય સિવાય અંતઃકરણને બીજા કામમાં વાપરીશ નહીં–જવા દઈશ નહિ તો જ ધર્મધ્યાનરૂપ અમૃતરસનું પાન થશે. તો જ અજરામરપદ પ્રાપ્ત થશે. તે સિવાય ઊંચી સ્થિતિએ પહોંચવાની આશા સરખી પણ ન રાખીશ.
ध्याता ध्यानं च तद्ध्येयं फलं चेति चतुर्विधम् । सर्व संक्षेपतो मत्वा स्वार्तध्यानादिकं त्यजेत् ॥५५।। ધ્યાન કરનાર, ધ્યાન, ધ્યાન કરવા લાયક ધ્યેય અને
For Private And Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૧૯ ]
તેનું ફળ, આ ચાર પ્રકાર છે; તે સર્વને સંક્ષેપમાં સમજીને આધ્યાનાદિકને સારી રીતે ત્યાગ કરવો.
ભાવાર્થ :–ધ્યાન જ ઉપયોગી કર્તવ્ય છે એમ સમજાયા પછી તેને માટે પ્રયત્ન કરનારાઓએ તે ધ્યાનમાં અંગે-વિભાગો સારી રીતે સમજવાં જોઈએ. પહેલી વાત એ છે કે ધ્યાતા એટલે ધ્યાન કરનાર કેણ હોવા જોઈએ ગૃહસ્થ કે ત્યાગી? ધ્યાન કરનારમાં કેવી ગ્યતા હેવી જોઈએ? બીજી વાત, ધ્યાન એટલે શું અને તે કેવું-કેટલી જાતનું છે? ત્રીજી વાત, ધ્યાન કરવાનું છે તે ધ્યેય કેવું હેવું જોઈએ? ચોથી વાત તેનું ફળ શું પ્રાપ્ત થશે? આ ચારે બાબતને પ્રથમ ટુંકામાં પણ સમજીને પછી ધ્યાન કરવા માટે પ્રવૃત્તિ કરવી. ખરું ધ્યાન સમજાયાથી આતધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનને સારી રીતે મજબૂતાઈથી ત્યાગ કરી શકાય છે.
ધ્યાન કેણ કરી શકે? निग्रंथो हि भवेद्ध्याता प्रायो ध्याता गृही न च । परिग्रहादि मनत्वात् तस्य चेतो यतश्चलम् ॥ ५६ ॥
નિથ ત્યાગી મનુષ્ય નિરો ધ્યાન કરનાર હોય છે પ્રાયઃ ગૃહસ્થ ધ્યાન કરી શકતું નથી કેમ કે તે પરિગ્રહાદિમાં ડૂબેલો છે-તેનું ચિત્ત ચપળ છે. પ૬.
ભાવાર્થ :–બહારથી તેમ અંતરમાંથી ત્યાગ કરનાર કામકેધાદિને હઠાવનાર, ત્યાગી, નિગ્રંથ-રાગદ્વેષની ગ્રંથિને તેડનાર-ઢીલી કરનાર, એવા મુનિઓ જ ધ્યાન કરવાના
For Private And Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૨૦ ]
કાનદીપિકા
અધિકારી છે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેલા મનુષ્ય પ્રાયઃ ધ્યાનને અધિકારી નથી. યાન શબ્દથી અહીં ઉત્તમ ધર્મધ્યાનાદિ ધ્યાન સમજવું. આત્તધ્યાનાદિ તે ગૃહસ્થને પણ હેાય છે.
પ્રાયઃ શબ્દ અહીં મૂકેલા હાયાથી, પૂર્વ જન્મને સસ્કારી અને ગૃહસ્થાશ્રમમાં પણ વિરક્તતા ધારણ કરનાર કૈાઈ ચાગ્ય જીવ હાય અને તે કેાઈ વિશેષ કારણથી ત્યાગ કરી ન શકતા હાય છતાં તેનું હૃદય ધ્યાનાદિ માટે અધિકારી થયુ' હાય અને તેવી અનુકૂળતાવાળી ઘરમાં સગવડ હાય તા તે કરી શકે પણ ખરા, આ માટે અહીં પ્રાયઃ શબ્દ મૂકેલા છે.
મુખ્યત્વે, ગૃહસ્થ શા માટે ધ્યાનના અધિકારી નથી, તેના હેતુ બતાવે છે, તે પરિગ્રહાદિમાં મગ્ન-આસક્ત હાય છે, માટે અધિકારી નથી. ધનધાન્ય, જમીન, રાજ્યવૈભવાદિ, સ્ત્રી, પુત્ર, પુત્રી આદિ સ`ખ'શ્રીએ વિગેરેના પાલણપાષા દિમાં તેનુ* ચિત્ત વ્યગ્ર હાય છે. વ્યવહારના પ્રસંગેામાં, મન પર થતા આઘાતા અને તેના હૃદય પર પડતા સસ્કારી એવા વિક્ષેપ ઉપજાવનારા હોય છે કે તે કાના નિશ્ચય કે સમાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી મન વિચાર કરતું અટકતું નથી. આવું વિક્ષેપવાળું મન ધ્યાનમાં જરા પણ ઉપયાગી થતું નથી. મનને એક જ ધ્યેયમાં પ્રવાહિત કરવું, અગર સ્થિર કરી દેવુ, આ ધ્યાનની સ્થિતિ છે, તે મન નાના પ્રકારની આશા કે ઈચ્છાએથી દુર્ગંધિત થયેલું-ખરડાયેલુ કે ભ્રમણ કરતું હોય ત્યાં સુધી ધ્યાનમાં ઉપયાગી કેમ થઈ શકે ?
For Private And Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૨૧ ]
મન સ્વચ્છ અને સ્થિર હોય ત્યારે જ તે ધ્યાનમાં ઉપયોગી છે. પરમ વૈરાગ્ય વિના મન સ્વચ્છ-નિર્મળ કે સ્થિર થતું નથી. ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રાયઃ શબ્દ મુકાયેલો છે. કદાચ કોઈ વિરલ જીવ ગૃહસ્થાશ્રમમાં પણ પરમ વિરાગ્યવાન હાઈ પણ શકે. તથાપિ તે રાજમાર્ગ નથી, એટલે એમ બતાવ્યું છે કે ધ્યાનના મુખ્ય અધિકારી ગૃહસ્થો નથી. તે જ વાત વિસ્તારથી કહે છે.
खरस्यापि हि कि शृङ्गं खपुष्पमथवा भवेत् ।। तथांगनादिसक्तानां नराणां क्य स्थिरं मनः ॥५७॥
ગધેડાને પણ શું શિંગડું હેય? અથવા આકાશને પુષ્પ થાય ખરા કે? (તે બનવું અસંભવિત છે) તેમ સ્ત્રી આદિમાં આસક્ત થયેલા મનુષ્યનું મન ક્યાંથી સ્થિર હોય?
પાખંડીઓને ધ્યાન હોય ખરું કે? तथा पाखंडीमुख्यानां नास्तिकानां कुचक्षुषाम् । तेषां ध्यानं न शुद्धं यद्धस्तुतत्वाज्ञता यतः ॥५८॥ તેમ જ પાખંડીઓમાં મુખ્ય નાસ્તિકે-કુદષ્ટિવાળાઓને શુદ્ધ ધ્યાન ન હોય કારણ કે તેઓને વસ્તુતત્વનું અજ્ઞાન છે.
ભાવાર્થ:-પાખંડી શબ્દ સામાન્ય પ્રકારે ત્યાગમાર્ગના વેશ ધારણ કરવાવાળાને કહે છે. અહીં તે સામાન્ય અર્થ ન લેતાં પાખંડી આદિક જેઓ નાસ્તિકેમાં મુખ્ય છે, ધર્માધર્મની વ્યવસ્થાને માનનાર નથી. અથવા નિશ્ચય, વ્યવહાર વ્યવસ્થા કર્યા સિવાય અપેક્ષા રાખ્યા સિવાય-આત્માને
For Private And Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૨૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
એકાંત નિત્યમુક્ત માનનાર છે કે અનિત્ય અને બહુ માનનાર છે, તેઓને તથા કુદૃષ્ટિવાળાને-એટલે જેએની આંતરષ્ટિ મિલન છે અથવા ખુલ્લી થઈ નથી, આત્મા તરફ જેએનું વલણુ થયું નથી, કેવળ ભવિષ્યના સુખ માટે દેવાદિક કે રાજ્યાદિકની પ્રાપ્તિ માટે ત્યાગ ગ્રહણ કરે છે, અજ્ઞાન તપશ્રણ કરે છે અને જેએ કામનાપૂર્વક મલિન ઇરાદા પાર પાડવાની આશાથી ધ્યાનાદિ પણ કરે છે તેનુ ધ્યાન શુદ્ધ હેતુ નથી કારણ કે તેએને વસ્તુતત્ત્વનું જ્ઞાન હાતુ* નથી. સાધ્યની અજ્ઞાનતા કે સાધનની અજ્ઞાનતાને લઇ તેઓ પેાતાનુ કન્ય સિદ્ધ કરી શકતા નથી. જેમ લક્ષ વિના ફેકેલું ખાણુ કે ચાગ્ય સામગ્રી સિવાય કરેલા પ્રયાસ નિરક જાય છે તેમ તેનુ ધ્યાન મુખ્ય ફળ દેવાવાળું થતુ નથી.
સાધુ વેશધારીને ધ્યાન હાય કે? सदाचाराच्च भ्रष्टानां कुर्वतां लोकवचनम् । विभ्रतां साधुलिंगं च तेषां ध्यानं न शुद्धिदम् ||५९॥ नित्यं विभ्रान्तचित्तानां पश्यत्वेषां कुचेष्टितम् । संसारार्थं यतित्वेऽपि तेषां यात्यफला जनिः ॥६०॥
સાધુના વેશને ધારણ કરનારા (કરવા છતાં) સદાચારથી ભ્રષ્ટ થયેલા અને લેાકાને ઠગનારાઓને ધ્યાન શુદ્ધિ આપતુ નથી.
નિર'તર વિભ્રાંત ચિત્તવાળાઓના દુરાચારને તમે જુએ.
For Private And Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૨૩ ] યતિપણાને વિષે પણ સંસારને નિમિત્તે તેઓને જન્મ નિષ્ફળ જાય છે. - ભાવાર્થ:–ભલે ઉત્તમ સાધુઓને વેષ ધારણ કર્યો હોય તો તેથી શું થયું ? દૂધ નહિ આપનારી ગાયને ગળે ટેકરે વળગાડવાથી શું તેની ખરી કિંમત કેઈ આપશે કે? નહિ જ. વેશ તે એક ટોકરે વળગાડવા જેવો છે. બાકી ખરી રીતે તે તે સદાચારી હેવો જ જોઈએ. સદાચારના ગુણ વિના સાધુવેશની કિંમત કાંઈ નથી. છાપ સારી હોય પણ રૂપિયે તાંબાને હોય તે તેની કિંમત રૂપા જેટલી થવાની જ નહિ. છાપ અને રૂપું બન્નેની જરૂર છે. પણ એકલી છાપની કિંમત નથી. એકલા રૂપાની તો ઓછી પણ કિમત તે થવાની, તેમ કદાચ વેશ ન હોય પણ સદાચારી હોય તો ફાયદો તો થવાનો જ બને સાથે હોય તે તો સોનું અને સુગંધ સાથે મળ્યું જ કહેવાય. તેમ વેશ અને ગુણ બને સાથે હોવાથી તેનાથી સ્વપર ઉપકાર સારી રીતે થઈ શકશે. એકલા ગુણથી તે પોતાનો ઉદ્ધાર કરશે.
સદાચારથી ભ્રષ્ટ થઈ, લોકોને ઠગનારાઓ-કેવળ વેષધારીઓમાં ધ્યાન ક્યાંથી હોય? કદાચ તેઓ ધ્યાન કરતા પણ હોય તે તે ધ્યાન તેને કેવી રીતે શુદ્ધિ આપશે? જે શુદ્ધિને માટે જ ધ્યાન કરાતું હોય તે પછી સદાચારથી ભ્રષ્ટ થવાનું અને લોકોને ઠગવાનું કારણ શું? સદાચારથી ભ્રષ્ટ થઈ લોકેને ઠગવા અને સાધુવેષ ધારણ કરે તે પરસ્પર વિરુદ્ધ છે અને સાથે ધ્યાન કરવું તે તે વિશેષ પ્રકારે વિરુદ્ધ છે. મતલબ કે ચિત્તની મલિનતા કે ચપલતા જયાં
For Private And Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
| [ ૧૨૪]
માનદીપિકા સુધી હોય ત્યાં સુધી ધ્યાન સ્થિર ન થાય. તે મલિનતા દૂર કરવા માટે પ્રયત્ન કરવાની જરૂર છે. તે ન થાય ત્યાં સુધી ધ્યાનના ઉમેદવાર થવું જોઈએ.
ध्यानमेवात्मधर्मस्य मूलं मोक्षस्य साधनम् । असद्ध्यानं ततो हेयं यत् कुतीर्थिकदर्शितम् ॥६१।।
યાન જ આત્મધર્મનું મૂળ છે. ધ્યાન જ મોક્ષનું સાધન છે. માટે જે કુતીથિકેએ બતાવેલું અસદુ-મલિન-ધ્યાન છે તેને ત્યાગ કરે.
ભાવાર્થ:–તીર્થ એટલે સરલ ભાગ-સત્યાગ. તેને બતાવનાર તે તીર્થિક કહેવાય છે. તેથી વિપરીત-અસત્યમાગ બતાવનાર પામર જીવોને લાયક વિષયકષાયમાં ખેંચી રહેલાઓ, રાગદ્વેષને વિવશ થયેલાઓ, પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયોને પરવશ થયેલાઓ, વિવિધ પ્રકારના માનાપમાનથી ઘેરાયેલાઓ અને આ લેક તથા પરલોકની આશાઓથી જકડાયેલાઓ, તે સર્વ કુતીર્થિક કહેવાય છે. જે આત્મધર્મનું મૂળ કારણ નથી અને મોક્ષના સાધનભૂત પણ નથી તેવા મારણ, ઉચ્ચાટન, મેહન, વશીકરણ, ઈત્યાદિને માટે ચિત્તની એકાગ્રતાપૂર્વક જાપ કે ધ્યાન કરવાનું જેણે ઉપદેશેલું છે તે મિથ્યા મલિન ધ્યાન છે; તેવા કુર્થિકે એ બતાવેલા અસત્ ધ્યાનને અવશ્ય ત્યાગ કરવો તે જ બતાવે છે.
कश्चिन्मूढात्मनिर्ध्यानमन्यैः स्वपरवंचकैः । सपापं तत्प्रणीतं च दुःखदुर्गतिदायकम् ॥६२ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૨૫ ]
धनार्थ स्वयादिवश्यार्थ, जन्तुघातादिकारकम् । शत्रुच्चाटादिकृयानं क्रियते दुष्टबुद्धिभिः ॥६३ ।।
પોતાને અને પરને ઠગવાવાળા કેઈક અન્ય મૂઢ જીવોએ દુખ અને દુર્ગતિને આપવાવાળું પાપવાળું ધ્યાન કથન કરેલું છે.
દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા જીવો, ધનને અર્થે સ્ત્રી આદિ વશ કરવા અર્થે, શત્રુને ઉચ્ચાટન આદિ કરવા માટે અને જતુઓના ઘાત આદિ કરવા માટે ધ્યાન કરે છે.
ભાવાર્થ :–આ કુતીર્થિકો એટલે બેટે રસ્તે જનારા અને અન્યને લઈ જનારા, પોતાને અને પરને ઠગનારા મૂઢ અજ્ઞાની છેને, આરૌદ્રાદિ ધ્યાન કરનારા સમજવા, જે મલિનતાવાળા ધ્યાને કરી પિતે દુઃખી થાય છે અને બીજાને દુખી કરે છે. પિતે દુર્ગતિમાં જાય છે અને બીજાને લઈ જાય છે. તેઓ ખોટા ધ્યાન શા માટે કરે છે? ધનને માટે શત્રુઓને ઉચ્ચાટન કરવા માટે આવા બેટા ધ્યાન કરે છે. કોઈ ધનાઢય કે રાજા પ્રમુખને વશ કરી તેની પાસેથી ધન મેળવે છે. સ્ત્રીઓને સ્વાધીન કરી કામી વિષયવાસના સંત છે. શત્રુ આદિને ઉચ્ચાટ થાય, તેને દુઃખ થાય, મરણાંત કષ્ટ થાય, તેવા પ્રયોગો કરી પોતાનું વેર વાળે છે અગર અન્યને થતા દુઃખથી પિતાને શાંતિ માને છે. આ તેઓની દુષ્ટ બુદ્ધિ છે. અન્યને દુઃખ દેવાની માન્યતામાં તેઓ ઠગાયા છે. સામા મનુષ્યનું પુણ્ય બળવાન હોય તે આ માણસથી કરાતા મલિન મારણ, ઉચાટન, વશીકરણાદિ પ્રયોગ નિષ્ફળ
For Private And Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૨૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
નીવડે છે. જો તેએનુ પાતાનું પુણ્ય બળવાન હાય તા આવી અધગતિ આપનારી આત્મશક્તિના દુરુપયોગ કરનારી ક્રિયા કર્યા સિવાય પણ તેઓને પોતાની ઇચ્છાપૂર્ણ થાય તેવા પ્રસંગેા મળી આવે છે. કદાચ સામાનુ પુણ્ય એ થયેલું હાય અને આ નિમિત્તે આ ક્રિયા કરનાર કોઈ વખત તેવા પ્રયાગામાં વિજયી નીવડે છે, તાપણ આ આત્ત અને રૌદ્ર અધ્યવસાયથી અન્યને મરણાંત કષ્ટ આપવા માટે કરા ચેલી ક્રિયાનું ખરાબ પરિણામ તેને મળ્યા સિવાય રહેતુ જ નથી. એટલુ જ નહિ પણ મહા માહુકમ બાંધી ઘણા વખત સુધી દુગ*તિનેા અનુભવ કરવા પડે છે; માટે આત્મવિશુદ્ધિને ઇચ્છનારા મુમુક્ષુ જીવાએ અસત્ ધ્યાનને રસ્તે કદાપિ પણ જવુ નહિ અને તેવા લેાકેાની સેાબતમાં પણ ફસાવુ નહિ. એ માટે ઘણી સાવચેતી રાખવી. લાલચેા પૂરી ચીજ છે, ગમે તેવા મહાત્માઓને પણ સાવે છે, માટે તેવા સગથી સદાને માટે દૂર રહેવુ.
ધ્યાન કાને કહેવુ...? કેટલા વખત સુધી ટકી રહે ? दृढसंहननस्यापि मुनेरान्तर्मुहूर्तिकम् । ध्यानमाहुरथैकाग्रचितारोधो जिनोत्तमाः ॥ ६४ ॥
छद्मस्थानां तु यद्ध्यान्नं भवेदान्तर्मुहूर्तिकम् । योगरोधो जिनेन्द्राणां ध्यानं कमघघातकम् ||६५|| एकचिंता निरोधो यस्तद्ध्यानं भावनाः पराः । अनुप्रेक्षार्थचिता वा ध्यानसंतानमुच्यते ॥ ६६ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
..
.
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૨૭ ] એક વસ્તુના ઉપર ચિત્તનો વિરોધ કરે તેને જિનેશ્વરે ધ્યાન કહે છે. દઢ સંહનનવાળા મુનિને પણ તે અંતરમુહૂર્ત સુધી હોય છે.
છદ્મસ્થાનું જે માન છે તે અંતરમુહૂતી પ્રમાણે હેય છે, કર્મોના સમૂહનો નાશ કરનાર યોગના નિધરૂપ ધ્યાન જિનેશ્વરોને હોય છે.
જે એક ચિતારૂપ નિધિ છે તે ધ્યાન કહેવાય છે. તે સિવાયની મનની અવસ્થાને ભાવના અથવા અનુપ્રેક્ષા અથવા પદાર્થ ચિંતારૂપ ધ્યાન સંતાન કહે છે.
ભાવાર્થ –એક વસ્તુના ઉપર ચિત્તને નિરોધ કરો એટલે મનને એક વસ્તુ ઉપર જ રોકી રાખવું તેનું નામ ધ્યાન કહેવાય છે.
જેમાં ગુણ પર્યાય તે વસ્તુ કહેવાય છે. આત્મા કે જડ કઈ પણ વસ્તુ ઉપર મનને રોકી શકાય છે, બહાર કઈ પણ જડ વસ્તુ કે તેની આકૃતિ, ભગવાનની પ્રતિમાજી વગેરે વસ્તુ ઉપર દષ્ટિ સ્થાપન કરી, દષ્ટિ સાથે મનને રોકી રાખવું. અંતરમાં કઈ પણ આત્માને ગુણ દયેય તરીકે લે. જેમ કે હું આનંદસ્વરૂપ છું કે જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, અથવા આખા આત્માને ય તરીકે લે એટલે તેના ગુણ કે આત્મા તરફ મનને ઘેરીને તેના ઉપર જ ચોંટાડી રાખવું. વચમાં તે ગુણના લક્ષ સિવાય બીજું કાંઈ પણ સંકલ્પ ઉત્પન્ન થવા ન દેતાં તે ગુણ તરફ મનને અખંડ પ્રવાહ ચલાવ મનને નિઃપ્રકંપ (નિશ્ચલ) રીતે તેના ઉપર સ્થાપન કરવું (ધારી રાખવું). વાયુ વિનાના સ્થાનમાં રહેલા દીપકની
For Private And Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૨૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
શિખાની માફક અડાલ રાખવુ. વિકલ્પરૂપ વાયુ વડે ચલાયમાન ન થાય તેવી રીતે સ્થિર કરવું. આનું નામ ધ્યાન કહેવાય છે. શરૂઆતમાં મન કાંઈ આવી રીતે સ્થિર રહેતુ નથી, માટે બહાર કાઇ ચીજ ઉપર પ્રથમ દૃષ્ટિ સાથે મનને સ્થિર કરવાના અભ્યાસ પાડવે.
આ સંબંધી ભગવાન મહાવીરસ્વામીજીએ ગૌતમ સ્વામીને એક વખત પેાતાના વૃત્તાંત જણાવતાં કહ્યું હતું તે સંબંધી હકીકત આ પ્રમાણે ભગવતી સૂત્રમાં છે કે, હું ગૌતમ! એક વખત હું એક માટીના ઢેફા ઉપર દૃષ્ટિ સ્થાપન કરી એક અહારાત્રી પર્યંતની મહાડિમા (અભિગ્રહ) કરી રહ્યો હતા. મતલખ કે તે મહાપ્રભુએ અનિમેષ દૃષ્ટિએ એક અહારાત્રી પર્યંત મનને એક જ નિશાન કે લક્ષ ઉપર રાકી રાખવા સુધી પ્રયત્ન કર્યો હતા.
બહારષ્ટિ અમુક લક્ષ ઉપર રાખવી તે એક નિશાન છે તે બહારદૃષ્ટિ સાથે આંતષ્ટિ હૃદયમાં કે ભ્રકુટી આદિ સ્થાનામાં રાખવામાં આવે છે અને તે સ્થળે જેમ એકાદ ચપળ સ્વભાવવાળી નાસભાગ કરવાવાળી ગાય કે ભેંસને ખીલે આંધવામાં આવે છે તેમ અંતહૃદયમાં શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરનાર સિદ્ધ પરમાત્મા કે જીવન્ત દેહધારી અહિતાદ્વિની સાક્ષાત મૂર્તિની સ્થાપના કરી, આ શુદ્ધ સ્વરૂપ પરમાત્મા હું' છું, મારું તેવુ... જ શુદ્ધ સ્વરૂપ છે વિગેરે ભાવનાવાળી વૃત્તિ કરી, તે સ્થાનમાં મનને તે મહાપ્રભુના સ્વરૂપરૂપી ખીલા સાથે બાંધી મૂકવામાં-રોકવામાં આવે છે, જેથી મનની તે વૃત્તિએ પાતાની ચપલતાને મૂકી દઈ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં પેાતાનું ભાન ભૂલી લય થઇ જાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૨૯ ]
એક નિશાન ઉપર બાહ્યષ્ટિને રોકી રાખી અંતરમાં અંતર્દષ્ટિનું સચાટ નિશાન ખાંધવુ એ આશય, ભગવાન મહાવીર દેવના ગૌતમ સ્વામીને જણાવવાના હોય તેમ એ સ્થળે સમજાય છે. આ તે મહાપ્રભુની અભ્યાસદશા હતી. શરૂઆતમાં મનને સ્થિર રહેવાનુ શીખવવા માટે દેવની કે ગુરુની શાંતમૂર્તિ સન્મુખ સ્થાપન કરી તેના ઉપર એકાગ્રતા કરી શકાય છે. આ અભ્યાસની શરૂઆત ધીમે ધીમે કરાય છે. તે ઉપર દૃષ્ટિ સ્થાપ્યા બાદ તે ધ્યેય સિવાય બીજો કાઈ વિચાર મનમાં આવવા ન દેવા. ટ્ટિ નિમેષેાન્મેષ રહિત ખુલ્લી રાખવી. એક એ મિનિટ જેટલા થાડા વખતથી શરૂઆત નિયમિત રીતે કરવી અને તેને ધીમે ધીમે લખાવવી વધારવી. પછી તે મૂર્તિને હૃદયમાં સ્થાપન કરી, આંખા અંધ કરી, મનમાં તે ધ્યેય સિવાય બીજે કાઈ વિચાર આવવા ન દેવા એટલે તેના જ વિચાર કરવા. તેના વિચાર કરવા એટલે આત્માના શુદ્ધપદના વાચક કોઇપણ શબ્દ, જેમ કે સાહુ, અહું, ૐ વગેરે લઈ તેના મનથી જાપ કરવા. હૃદયમાં તે મૂર્તિને આંતષ્ટિથી જેયા કરવી. આ વખતે વચમાં કંઇ પણ વિચાર આવી જાય તેા તે વિચારને મૂકી ન દેવે પણ તરત જ જાપ બંધ કરી તે વિચારને પકડવા અને વિવેકજ્ઞાનથી તે વિચારને છિન્નભિન્ન કરીને કાઢી નાખવા. વિચાર કોઈ પણ વાસનાને લઈને ઊઠે છે. તેનું અનિત્યપણું', અસારપણું, દુઃખદપણુ` વિચારી, અનાત્મપશુ, ક્ષણભ‘ગુરપણુ‘ નિર્ણીત કરી, તે વિચારને કાઢી નાંખવા
For Private And Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
| [ ૧૩૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
અને પાછો તે જાપ મૂર્તિમાં ધ્યાન આપવાપૂર્વક શરૂ કરો. જે વિચારોને દબાવવામાં આવે છે તે તે વિચારે તેટલે વખત દબાય છે, પણ પાછા તેનાથી બમણા જોરથી ઊપડે છે અને હેરાન કરે છે. માટે વિચારોને નહિ દાબતાં વિચાર દ્વારા વિચારને વિખેરી નાખવા વચમાં થોડો વખત જાપ તથા વિચારને બંધ પણ કરી દેવાની ટેવ પાડવી અને “શુદ્ધઆત્મસ્વરૂપ હું છું” તે ભાવનાને મુખ્ય રાખી તે સ્થિતિમાં સ્થિર થવું-મનને તે સ્થિતિમાં ગાળી નાખવું પણ વિચારતા કે આલંબનેતરનું વ્યવધાન–આંતરું ચાલુ પ્રવાહની વચમાં આવવા ન જ દેવું. તેમ થાય ત્યારે ધ્યાન સિદ્ધ થયું ગણાય છે. ગમે તેવા મજબૂત બાંધાના શરીરવાળા મુનિને પણ આ સ્થિતિ અંતમુહૂર્ત એટલે અડતાળીસ મિનિટ કે તેની અંદરના વખત સુધી ટકે છે તેથી વધારે ટકી શકતી નથી.
શરૂઆતમાં આવી સ્થિતિ વધારે વખત સુધી ટકતી નથી પણ લાંબા અભ્યાસથી તે સ્થિતિ સિદ્ધ થાય છે. આ ધ્યાન છદ્મસ્થાનું છે. છમસ્થ એટલે જ્ઞાનાવરણાદિકના આવરણવાળે જીવ. તે મન, વચન, કાયાના વેગોનેવ્યાપારોને સર્વથા નિરોધ કરી શક્તો નથી. તેથી કે પણ એક પદાર્થના આલંબન ઉપર મનને સ્થિર કરવારૂપ ધ્યાન તેને કહેવામાં કે બતાવવામાં આવ્યું છે.
સર્વ ગાન સર્વથા નિરોધ કરવારૂપ ધ્યાન જિનેશ્વરને હોય છે. જિનેશ્વરને સામાન્ય અર્થ અહીં કેવળજ્ઞાનની સ્થિતિ પામેલા આત્માઓને થાય છે. છતાં તે દેહધારી
For Private And Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૩૧ ]
હોય છે. દેહ વિનાના શુદ્ધાત્માઓને તે ચાગના વ્યાપારા
રાધવાની જરૂર રહેતી નથી.
કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી જાગેાના સર્વથા નિરાધ કરવાનું બળ આવે છે, જૈન પરિભાષામાં યાગેા કાને કહે છે, તેનેા ખુલાસે આ પ્રસ'ગે કરવા જરૂરના છે. ઔદારિક આદિ શરીરના સંચાગથી ઉત્પન્ન થયેલા આત્મપરિણામ વિશેષ વ્યાપાર તેને ચેાગેા કહે છે. ધ્યાનશતકમાં કહ્યુ છે કે
ઔદારિક આદિ ( દેખાતું આપણું સ્થૂલ શરીરઆદિ શબ્દથી વૈક્રિય-આહારક શરીર લેવાં) શરીરયુક્ત આત્માની વીય શક્તિવાળી પરિણતિવિશેષ તે કાયયેાગ.
તેમ જ ઔદારિક-વૈક્રિય આહારક શરીરના વ્યાપાર વડે ખેચેલા વચનવાના દ્રવ્યેાના સમૂહ-તેની સહાયથી થતા જીવના વ્યાપાર-ક્રિયાવિશેષ તે વચનયોગ,
તથા ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક, શરીરના વ્યાપાર વડે, ખેચેલ મનેાવગણુા દ્રવ્યના સમૂહ તેની સહાયથી જીવના વ્યાપાર (ક્રિયાવિશેષ ) તે મનાયેાગ,
આ સર્વ વ્યાપારને (ક્રિયાઓને ) સદાને માટે અટકાવવી શકવી તેના લય કરવા તે જિનાનુ છેવટનું ઉત્તમાત્તમ ધ્યાન કહેવાય છે. આ ધ્યાન પછી તરત તેએ આ દેહથી સદાને માટે સ કર્મીના નાશ કરી મુક્ત થાય છે. આ ઠેકાણે આશંકા ઉત્પન્ન થાય છે કે છદ્મસ્થ મુનિઆને અંતમુહૂત પરંત જ ધ્યાન હોય છે એમ અહીં જણાવ્યું. પણ શાસ્ત્રમાં સાંભળવામાં આવે છે અને કાઈ
For Private And Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૩૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
કાઇ પ્રસ`ગે! દેખવામાં પણ આવે છે કે અમુક મહાત્માકલાકાના કલાકો સુધી ધ્યાન કરે છે તેનું કેમ સમજવું?
આના ઉત્તર આ પ્રમાણે છે કે એક દ્રશ્યમાં કે ગુણમાં મનના નિરોધ કરવા-એકરસ અખડ પ્રવાહ ચલાવવા તે ધ્યાન તે મત હતથી અધિક છદ્મસ્થાને હાઈ શકે નહિ, ચાગેાની ચપળતા રોકવી ઘણી મુશ્કેલી ભરેલી છે, તથાપિ તે ધ્યાતા મુનિ, એક પછી એક એમ અંતર્મુહૂત પછી પેાતાના ધ્યેયેાને પલટાવતા જાય અગર મનાચેાગની સ્થિતિની વિકળતા થઈ જાય કે તરત જ પાછી તેને ઉપચાગની જાતિથી તેની સાથે જોડી દે-અનુસ ́ધાન કરી દે તા તે ધ્યાનની સંતિત લાંખા વખત સુધી પણ લખાય છે, પણુ અંતર્મુહૂત પછી એકાગ્ર થયેલું મન નિરોધ સ્થિતિમાં રહી શકતુ' નથી તેનેા પ્રવાહ ધ્યેયાંતરમાં-પછી તે આત્મગત મનાદિકમાં કે પરગત દ્રવ્યાંતરમાં સંક્રમણ કરે છે તેથી ધ્યાનના પ્રવાહ લાંબેા વખત ચાલુ રહે છે. કલાકા સુધી ધ્યાન કરવાનુ' જે કહેવા કે સાંભળવામાં આવે છે તે આ અપેક્ષાએ બરાબર છે,
એકાગ્રતામાંથી ખસી ગયેલા ચિત્તની ત્રણ અવસ્થા થાય છે તેને ભાવના, અનુપ્રેક્ષા અને પદાર્થ ચિંતા કહેવામાં આવે છે. શરૂઆતમાં મનને એક જ ધ્યેયમાં જોડવાનુ હોય છે. આપણે ધ્યેય તરીકે એક આત્મગુણુ લઇએ, જેમ કે ‘આત્મા આનદસ્વરૂપ છે. ' આત્મા આનંદસ્વરૂપ છે તેના મનને વારવાર સસ્કાર પાડવેા, મનમાં તે પદના-શબ્દના પ્રતિ ધ્વનિ થયા કરે. આ એકાગ્રતા નથી, પણ એકાગ્રતાને અભ્યાસ થાય છે. બીજા સ`સ્કાર કે વિચારાંતરાને હઠાવીને
'
For Private And Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૩૩ ]
આ એક જ વિચારને મુખ્ય કરવાના પ્રયત્ન ચાલુ છે. મનની આવી સ્થિતિને ભાવના કહે છે. આવી ભાવના ચાલુ રાખવા પછી તે અભ્યાસને મૂકી દઈ મન તદ્દન સ્થિર થાય છે, ‘હું આનંદસ્વરૂપ છું' તેને પશુ યાદ કરતું નથી, મનના કેવળ લય થઈ જાય છે તે એકાગ્રતાવાળી ધ્યાનની સ્થિતિ કહેવાય છે.
આ ભાવનાની હયાતી ધ્યાનના અભ્યાસકાળમાં એટલે ધ્યાન કરવાની શરૂઆતમાં અને અંતર્મુહૂત પછી એકાગતાની સ્થિતિ વીખરાતાં હાય છે. મનની આવી સ્થિતિ તે ભાવના છે.
મનની બીજી સ્થિતિ અનુપ્રેક્ષાની છે. અનુપ્રેક્ષા એટલે પાછળ તપાસ કરવી જોવુ. અર્થાત્ ધ્યાનની સ્થિતિ ખસી જવા પછી પાછુ તે સ્થિતિ મેળવવા પૂર્વે અનુભવાયેલી ધ્યાનસ્થિતિનું સ્મરણ કરવું, સ્મૃતિ લાવવી, પૂર્વ'ની સ્થિતિને યાદ કરવી તે છે.
મનની ત્રીજી સ્થિતિ ચિંતા નામની છે. આ બે સ્થિતિથી જુદી એટલે મનની આ એ સ્થિતિ ઊંચા પ્રકારની છે, તેનાથી આ ત્રીજી નીચા પ્રકારની છે. કાઈ પણ પદાર્થની ચિંતા કરવી એટલે અનેક વિચારાંતમાં ચાલ્યા જવું. જીવાજીવાદિ અનેક પદાર્થીના વિચાર કરવા તે પદાર્થ ચિંતા નામની મનની ત્રીજી સ્થિતિ છે. આગમમાં કહ્યું છે કે
जं थिरमज्झवसाणं तं झाणं जं चलं तयं चित्तं । तं हुज्ज भावणा वाणुप्पेहा वा अहव चिंता ॥ १ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૩૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
अंतो मुहत्तपरओ चिंता झाणंतरं च हुज्जावा । सुचिरंपि हुज्ज बहुवथ्थुसकमे झाणसंताणं ॥ २ ॥ अंतो मुहुत्त मित्तं चिंता वथ्थाण मेग वथ्थुमि । छउमथ्थाणं झाणं जोग निरोहो जिणाणं च ॥३॥
જે સ્થિર અધ્યવસાય છે તેને ધ્યાન કહે છે. જે ચપલ અધ્યવસાય છે તેને ચિત્ત કહે છે. તે ચપલ અધ્યવસાયને ભાવના, અનુપ્રેક્ષા અને ચિંતા કહે છે.
અંતમુહૂર્ત (એકાગ્રતા રહ્યા, પછી (ધ્યાન હેતું નથી), ચિંતા હોય છે. અથવા ધ્યાનાંતર હોય છે (ભાવના કે અનુપ્રેક્ષા હોય છે). ઘણી વસ્તુમાં મને સંક્રમણ કરે (સ્થિરતાવાળું શ્રેયાંતર ચાલુ રાખે) તો ઘણા વખત સુધી પણ ધ્યાનને પ્રવાહ હોય છે. અંતમુહૂર્ત પ્રમાણે એક વસ્તુમાં ચિત્ત સ્થિર કરી રાખવું તે કદમથેનું ધ્યાન છે અને જેગોને નિરોધ કરી દે તે જિનેનું ધ્યાન છે.
સારું ધ્યાન કેને કહેવું? रागद्वेषौ शमी मुक्त्वा यद्यद्वस्तु विचिंतयेत् । तत्प्रशस्तं मतं ध्यानं रौद्राचं चाप्रशस्तकम् ॥६७।।
રાગ અને દ્વેષ મૂકીને, સમતાવાન મુનિ જે જે વસ્તુનું ચિંતન કરે-ધ્યાન કરે તે તે ધ્યાન સારું માનેલું છે. રૌદ્ર આદિ યાન તે ખરાબ માનેલાં છે.
શાસ્ત્રાંતરમાં કહ્યું છે કે
For Private And Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૩૫ ]
वीतरागो भवेत् योगी यत्किंचिदपि चिंतयन् । तदेव ध्यानमाम्नातमतोऽन्ये ग्रंथविस्तराः ॥ ६८ ॥
યોગી, ગમે તેનું પણ ચિતવન કરતાં (જે) વીતરાગ થાય તે તેને જ ધ્યાન માનેલું છે (તેને જ ધ્યાન કહેવું) એ સિવાય બીજા ગ્રંથના વિસ્તાર સમજવા. મતલબ કે જે ધ્યાન કરવાથી–જેનું ચિંતન કરવાથી વીતરાગ થવાય-રાગશ્રેષ રહિત સ્થિતિ પમાય તે જ ધ્યાન છે, એ સિવાય બીજાં પિોથાં તે ખાલી થથાં સમજવાં.
પ્રકરણ ૫
આધ્યાન आतं रौद्रं च दुनि प्रत्येकं तच्चतुर्विधम् । अर्ने भवमथार्त स्यात् रौद्रं प्राणातिपातजम् ॥६९॥
આ અને રૌદ્ર એ બે દુર્ગાન છે. તે દરેકના ચાર ચાર ભેદ છે. પીડાથી ઉત્પન્ન થયેલું આ ધ્યાન કહેવાય છે અને પ્રાણનો નાશ કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલું રૌદ્રધ્યાન કહેવાય છે.
ભાવાર્થ:–રાગદ્વેષની પરિણતિથી કઈ પણ જીવને દુઃખ ઉત્પન્ન કરવું કે દુઃખ ઉત્પન્ન કરવાના વિચારો કરવા તે દુર્થાન છે. તેને આ ધ્યાન કહે છે. બીજા ને આd-પીડિત દુખિત કરવાના વિચારોથી તે ધ્યાનની ઉત્પત્તિ છે.
અને પ્રાણોથી સર્વથા જુદા કરવાથી કે કરવાના વિચારેથી ઉત્પન્ન થયેલું દુર્યાન તેને રૌદ્રધ્યાન કહે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૩૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
આ બન્ને જાતના દુર્ધ્યાનની ઉત્પત્તિ વિચાર દ્વારા થાય છે અને પછી વચન કે શરીર દ્વારા તેને ક્રિયામાં મૂકવામાં આવે છે. આ આત્ત તથા રૌદ્ર દુર્ધ્યાનના ચાર ચાર ભેદ છે, જે અનુક્રમે આગળ બતાવે છે. આત્તધ્યાનના ચાર ભેદ
अनिष्टयोगजं चाद्यं परं चेष्टवियोगजम् ।
रोगार्त्त च तृतीयं स्यात् निदानार्त्तं चतुर्थकम् ॥७०॥
મનને ન ગમે તેવી વસ્તુના સચાગથી, વહાલી વસ્તુના વિચાગ થવાથી, રાગ થવાથી અને નિયાણું કરવાથી ઉત્પન્ન થતું એમ આત્ત ધ્યાન ચાર પ્રકારે છે.
અનિષ્ટસ’ચેાગ પહેલુ' આપ્ત ધ્યાન विषदद्दनवन भुजंगमहरिशस्त्रारातिमुख्य दुर्जीवैः । स्वजनतनुघातकृद्भिः सह योगेनार्त्तमाद्यं च ॥७१॥ श्रुतैदृष्टः स्मृतैज्ञतिः प्रत्यासत्तिसमागतैः । अनिष्टार्थै मनः क्लेशे पूर्वमात्तं भवेत्तदा ॥ ७२ ॥ પાતાના સ'ખ'ધીઓને અને પેાતાના શરીરના ઘાત (નાશ) કરવાવાળા ઝેર, અગ્નિ, વન (અથવા સળગતુ' વન), સાપ, સિંહ, શસ્ત્ર અને શત્રુપ્રમુખ દુષ્ટ જીવાની સાથે મેળાપ થવા, તેથી ઉત્પન્ન થનારુ' પહેલું આત્તધ્યાન છે, તેમ જ અનિષ્ટ પદાર્થોને સાંભળવા વડે, દેખવા વડે, સ્મરણ કરવા વડે, જાણુવા વડે, નજીક આવવા વડે, જો મનમાં ક્લેશ થાય, તા તેથી પહેલુ અનિષ્ટસ ચાગ નામનુ' આત્તધ્યાન થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૩૭ ]
ભાવાર્થ : ધ્યાન એ મનના વિષય છે. નિમિત્ત મળવાથી વાસનારૂપે રહેલા સાંસ્કાર પ્રગટ થઈ આવે છે અને તેથી જેવા જેવા વિચારમાં લીન થવાય છે તેવી તેવી જાતનું તે ધ્યાન કહેવાય છે. અહીં આખ્ત ધ્યાનના પ્રસંગ છે, અનિષ્ટ વસ્તુને સંચાગ જીવને ઠીક લાગતા નથી. ન લાગવાનું કારણ, આત્મા પાતે આનદરૂપ છે, સુખસ્વરૂપ છે, તેથી તેને સારું જ-ઉત્તમ જ ગમે છે, ત્યારે આ અનિષ્ટને મેળાપ શા માટે થાય છે? આત્મા પાતે પેાતાનુ ભાન ભૂલી જઇ પાતે માની લીધેલા ઈષ્ટ વિષયા તરફ આકર્ષાય છે, તેને નિમ ત્રણુ આપે છે, અહેાનિશ તેનુ ચિંતન કર્યો કરે છે, તેને માટે ભગીરથ પ્રયત્ના નિર'તર કર્યો કરે છે, મનમાં દૃઢ સંસ્કાર પાડે છે, વચનથી તેને અનુમાદે છે‘ઇષ્ટ છે’ તેમ ખેલે છે, શરીર દ્વારા તે મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે અને તેને ભાગવતાં રાગ, દ્વેષ, હષ શાક કરે છે. વિષયા પેાતાના સ્વભાવ પ્રગટ કરે છે, વસ્તુમાં જે જે જાતના સ્વભાવા રહેલા છે તે તે જાતના સ્વભાવા તે પ્રકાશિત થવાના જ. અગ્નિના સ્વભાવ ખાળવાના છે, પાણીના સ્વભાવ ઠારવાના-ઠંડા પાડવાના છે. તે બદલાવવા મુશ્કેલ છે. તેઓના આવા સ્વભાવ શા માટે? આ કાંઈ પ્રશ્ન નથી. તે તા કહે છે કે જેવા અમે છીએ તેવા તમારી સન્મુખ ઊભા જ છીએ, તમને ઠીક લાગે તે। અમને સ્વીકારીશ ચેાગ્ય લાગે તે। આમત્રણ આપા, તમારી ઈચ્છા વિના અમે કયાં તમારી પાસે આવીએ છીએ? તમે અમારા સ્વભાવની તપાસ કર્યા પછી જ આમંત્રણ કરા પણ યાદ રાખજો, એક
For Private And Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૩૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
વાર આમત્રણ આપ્યા પછી અને તે આમત્રણને માન આપીને અમે તમારી આગળ આવ્યા પછી, અમે તા અમારા સ્વભાવ પ્રમાણે તમારી આગળ ઊભા રહીશુ. તે વેળાએ તમે આવા કેમ, ને તેવા કેમ ? આ પ્રશ્ન કરી અમારા અનાદર કરશે.-તિરસ્કાર કરશે! અમને રજા આપશે, તે અમે બિલકુલ તમારી પાસેથી જવાના જ નહિ. ઊલટા અમારા અપમાનના બદલા ખાતર તમારી આગળ રહેવાની અમારી જે મુદ્દત છે, તમે જેટલા દિવસ ખાતર તમારું આત્મભાન ભૂલી અમને ખરીદ્યા છે તે મુદતમાં વધારો કરીશું; તેથી વધારે વખત તમારી આગળ રહીશુ અને એક વાર આમત્રણ આપ્યા પછી જેટલા અમારે તિરસ્કાર કરશે! તેટલા વધારે દિવસ અમે તમને છેાડશું' નહિ, જે અમે તમને ગમતા ન હેાઈએ તે જેટલા દિવસનુ અમને તમે આમત્રણ આપ્યુ છે તેટલા દિવસ રાજીખુશી થઇ અમને ભાગવી લા–સ્વીકારી લેા એટલે અમે અમારી મુદ્દત પૂરી થતાં સ્વાભાવિક રીતે જ તમારી પાસેથી ચાલ્યા જઇશું અને ફરી તમારા નિમંત્રણ સિવાય નહીં આવીએ. મતલખ કે શુભાશુભ કર્મના ઉદય વખતે તેના તરફ રાગદ્વેષ ન કરતાં સમભાવે તે કર્મી ભાગવી લેવાં એ જ આપણા તે વખત માટેના પુરુષા છે.
દૈહ અને સ્વજન સબધીઓને હેરાન કરે, ઘાત કરે, તેવા અનિષ્ટ સચાગેા આવી મળતાં તેથી નારાજ થવું, તેના વિયાગ ચિતવવા એ આત્તધ્યાન છે, તેનાથી બચવાના ઉપાય ન શેાધવા એમ કહેવાના અહીં આશય નથી, પણ મનમાં
For Private And Personal Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૩૯ ]
તે સંબંધી વિચાર કર્યો જ કરવા, મનમાં ક્લેશ પામવા, ખેદ કરવેા, તેના વિચાગ ચિતવવા તે કાંઈ તેથી ખચવાના ઉપાય નથી.
તમે જેવા વિચારને પાષણ આપ્યુ છે, અન્યને જેવી રીતે, જેવા આશયથી સ'તાપ્યા છે, હેરાન કર્યા છે, જેવાં જેવાં આજ વાવ્યાં છે, તે માટે તમે ઇચ્છા કરેા કે ન કરી, તે ખી ઊગવાનાં જ અને ફળ આપવાનાં જ અને તે જેને માટે નિર્માણ થયાં છે તેને ખાવા પડવાનાં જ. કમના બદલા કાળાંતરે પણ મળ્યા સિવાય રહેતા નથી આ અનિષ્ટ વસ્તુએના સ'ચાગ તે તમારા કર્માંના બદલેા છે. હવે તમે તેનાથી નાસી છૂટીને જવાના કયાં છે ? ખળાકારે પણ તેવા કલેશી માણસના સહવાસ થવાના જ. અન્યનું સુખ નષ્ટ કર્યુ” છે તે માટે તમારુ' પણ સુખ નષ્ટ થવાનું જ. અન્યને હેરાન કર્યો છે તે માટે તમારે હેરાન થવુ' જ પડશે. તેને કાઢવાના પ્રયાસો કર્યા જ કરો ને પણ તે તમારી પાસે
આવવાના જ,
તમારા સુખના ઉપભાગ માટે ઘણાંનાં સુખ તમે લૂટયા છે, તેા તમારા સુખ પણ અન્યના ઉપભેગ માટે લૂટાવાના જ. તમારે સ્વાર્થ સિદ્ધ કરવા તમે ‘અન્યને દુઃખ થશે’ તેની કાં દરકાર કરી છે? તા ખીજાએ પણ તમને દુઃખ થાય છે તેની શા માટે દરકાર કરશે?
આવા અનિષ્ટ સયાગાથી નારાજ ન થા વિચાર કરશે તા તમને આ જન્મ સ’'ધી પણ એવા દાખલાઓ મળી આવશે કે કમના બદલા જ મનુષ્યાને મળે છે, ખીજાએ
For Private And Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૪૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
નિમિત્ત માત્ર છે. નિમિત્તે ઉપર દ્વેષ ન કરે, તેમના ઉપર ઈર્ષા ન કરે. આવા અનિષ્ટ સંબંધે શા માટે મળે છે તેનું ખરું કારણ શોધી કાઢો અને તે મૂળને જ સુધારે. તેવાં કર્તવ્ય કરતાં અટકે, સુખી કરે, તે સુખ મળશે; ઈષ્ટ આપ તે ઈષ્ટ મળશે; શાંતિ આપે, તે શાંતિ પામશે; અભય આપે તે નિર્ભય થશે. આ ઉપાય લાગુ પાડ્યા વિના કેવળ મનોરથ કરવા તે મૂર્ખતા છે.
ધ્યાનશતકમાં કહ્યું છે કે, अमणुन्नाणं सदाइविसयवथ्थुण दोसमालिणस्स । धणियं विओगचिंतणमसंपयोगाणुसरणं च ॥१॥
મનને નહિ ગમે તેવા શબ્દાદિ વિષયો તથા વસ્તુઓને, શ્રેષથી મલિન મન વડે અત્યંત વિયોગ ચિંતવે અને ફરીને તેને મેળાપ ન થાય તેવું ઈચ્છવું-ચિંતવવું, તે અનિષ્ટ સંગ આર્તધ્યાન છે.
ભાવાર્થ :–શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ આ પાંચ ઈન્દ્રિના વિષયે છે અને તે જેમાં રહે છે તે વસ્તુ છે. આવા અનિષ્ટ શબ્દાદિ વિષયે અને તેના આધારભૂત સજીવ-નિર્જીવ વસ્તુઓ, જેવાં કે કૂતરાં ગધેડાપ્રમુખના શબ્દ કુરૂપ-કદરૂપા મનુષ્ય તથા પ્રાણીઓ અને કાળીકાબરી વસ્તુઓ, ખરાબ દુર્ગધ અને દુધવાળા મળ, વિષ્ટાદિ પદાર્થો, કડવા કષાયેલા રસ, અને તેવી કોહલી વસ્તુઓ, કાંટાકાંકરા વગેરેના કઠોર સ્પર્શવાળા અને તેવા કઠેર સ્પર્શવાળા મનુષ્ય, જનાવર, જમીન, આદિ, પદાર્થો
For Private And Personal Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૪૧ ]
આ વિષય અને વસ્તુઓના અત્યંત વિયેાગ ચિંતવવા, જેમ કે તમે ચાલ્યા જાઓ, તમારા ખપ નથી અને કોઈ પણ વખત આવા વિપરીત વિષયા કે પદાર્થોના મેળાપ પણ મને થશે નહિ, ઇત્યાદિ ચિતવવુ' તે આર્ત્તધ્યાન છે. આત્ત ધ્યાન શા માટે ? ઉત્તર એ છે કે તે વિષા નિમિત્તે મનમાં ઉદ્દેગ થાય છે-દ્વેષ થાય છે દ્વેષથી જીવ મલિન થાય છે. આ મલિનતા ઉત્પન્ન થવી તે જ આત્માને કમથી દબાવી દેવાના કે ઉજ્જવલ ન થવા દેવાના પ્રયાસ છે. આત્મા કથી મલિન થાય તેમાં આપણને માટું નુક શાન છે. આત્મા ખરા સત્ય સુખથી વેગળા જાય છે, માટે જ તે ખરાબ ધ્યાન છે. જેમ બને તેમ તેવા વિચારાને ત્યાગ કરી કરેલું જે ઉદય આવે તે સમભાવે ભાગવી લઈ એછુ' કરી નાખવુ' તે જ સમજી વિચારવાનાનુ` કર્તવ્ય છે, ઇવિયેાગ બીજી આત્ત ધ્યાન
राज्यैश्वर्य कलत्रपुत्र विभवक्षेत्रस्वभोगात्यये चित्तप्रीतिकरप्रशस्त विषयप्रध्वंस भावेऽथवा । सत्रास भ्रमशोकमोहविवशैर्यं चित्यतेऽहर्निशम् तत्स्यादिष्टवियोगजं तनुमतां ध्यानं मनोदुःखदम् ॥७३॥ દશ્રુતાનુમતî: વાથૈચિત્તરંગી।
वियोगे यन्मनः क्लेशः स्यादात्तं चेष्टहानिजम् ॥७४॥ मनोज्ञवस्तु विध्वंसे पुनस्तत्संगमार्थिभिः । क्लिश्यंते यत् तदेतत्स्यात् द्वितीयार्त्तस्य लक्षणम् ॥७५॥
For Private And Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૪૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
રાજ્ય, ઐશ્વર્ય, સ્ત્રી, પુત્ર, વૈભવ, ક્ષેત્ર ઇત્યાદિ પેાતાના ઉપભાગના સાધના ચાલ્યા જવાથી અથવા ચિત્તને પ્રીતિ કરવાવાળા સુંદર વિષયાના નાશ થતાં, જીવેા ત્રાસ પામીને ભ્રમિત થઇને, શાક કરીને, માહથી પરાધીન થઈને, રાતદિવસ તેને માટે જે ચિંતન કરે છે તે મનને દુઃખ દેવાવાળું ઈષ્ટવિયેાગ નામનુ' આત ધ્યાન છે.
ચિત્તને ર'જન કરવાવાળા દેખેલા, સાંભળેલા અને અનુભવેલા પદાર્થોની સાથેના વિયાગ થતાં મનમાં જે લેશ થાય તે ઈવિયાગથી ઉત્પન્ન થયેલુ આ ધ્યાન છે.
-
મનેાજ્ઞ વસ્તુને નાશ થતાં ફરી તેના સમાગમના અર્થી જીવા જે લેશ પામે છે તે આ ત્રીજા આર્ત્ત ધ્યાનનું લક્ષણ છે. ભાવાથ : ઈષ્ટ-વહાલા મનુષ્યેા કે દેહાદિ નિર્વાહના સાધનભૂત પદાર્થોના નાશ થતાં અજ્ઞાની જીવા વિવિધ પ્રકારનાં કલ્પાંત, શાક, આક્રંદ કરે છે-અહોનિશ ઝુરે છે, તેમના વિયેાગથી આ સસારને શૂન્ય માને છે, જીવિતવ્ય નિષ્ફળ ગ' સમજે છે, તેમના મેળાપ માટે દેહના વિયેાગ પણ સુખરૂપ માને છે. તેમના પાછે સમાગમ મળી આવે તે માટે નિરતર વિચારા કર્યા કરે છે, આ સતું પરિણામ શુ' સમજવું ? કાંઈ નહિ. આત્મસ્વરૂપનું' આ અજ્ઞાન છે અથવા કના કાયદાની અજાણતા છે. અચાનક કાંઈ આવી મળતુ નથી કે આવેલુ ચાલ્યું જતું નથી. આવવામાં અને જવામાં હેતુએ છે. હેતુ વિનાનુ` કાંઈ નથી. જો હેતુ વિના આવવુંજવું', સયેાળવયાગ થતાં જ હાય તે। આ વિશ્વની વ્યવસ્થા બની. ન જ રહે.
For Private And Personal Use Only
•
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૪૩ ]
પુણ્ય એ પોતાના સારા આચરણેનું પરિણામ છે. સારાં કર્તવ્યને બદલે આપનારાં બીજ તેમાં છે. તેનાથી અનુકૂળ સગો આવી મળે છે. તે પૂરાં થઈ જતાં, જેમાં નઠાર કર્તવ્યના બદલામાં બીજે રહેલાં છે, તેમાંથી પાપોનાં ફળે બહાર આવે છે તેને લઈને છ દુઃખનો અનુભવ કરે છે સુખનાં સાધનો નાશ પામે છે યા અન્ય સ્થળે તે જ રૂપાંતરે ચાલ્યાં જાય છે. આથી જ દુઃખી થાય છે. - હવે જે મનુષ્ય વિચારવાની જ હોય તો, ગઈ વસ્તુને શાચ ન કરતાં સમજીને મનને શાંતિ વાળે કે જે કારણથી તેઓ આવ્યા હતા તે કારણે મારી પાસે પૂરું થઈ રહ્યું છે. ફરી તે જ કે તેવી વસ્તુની જરૂરિયાત જ હોય તે પાછાં તેવાં સારા કર્તવ્ય કરી પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું કે તે વસ્તુઓ પાછી મને આવી મળે. ગઈ વસ્તુને શોચ કરવાથી તે પાછી આવવાની નથી તો કેવળ કલ્પાંત કરી વખત નકામો કાઢી આ ધ્યાન કરી, નવીન કર્મ બંધ કરે તેના કરતાં તે જ વખતને યોગ્ય રસ્તે સારો ઉપયોગ કરી લઉં કે ફરીને પાછો આવી સ્થિતિમાં આવી ન પડું. ખરેખર, આ જ્ઞાન કે વિચાર માણસમાં ઘણે એ છે હોવાથી, આ સીધે રસ્તે માણસે આવી શક્તા નથી, તેથી જ તેમને આ સંસાર દુઃખમય ભાસે છે. તેમ ભાસવા છતાં પણ પાછા તે વાતને ભૂલી જાય છે. કાંઈક અનુકૂળ સંજોગો મળી આવતાં થયેલ વિયોગનાં દુઃખ વિસારે પડે છે અને આ અનુકૂળ સંગમાં આનંદ માને છે, પણ વખત જતાં આ અનુકૂળતા પણ વીખરાઈ જાય છે ત્યારે ફરી પણ પૂર્વની માફક શોક-આકંદ
For Private And Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૪૪ ]
દયાનંદીપિકા
કરતા રહે છે. કેઈક વીર પુરુષો જ આ વિષમ સંયોગવિયોગના ચક્રમાંથી બચી જાય છે. ફરી તે ચક્રમાં આવવું ન પડે માટે આત્મસ્વરૂપમાં પ્રવેશ કરે છે અને વિજય મેળવે છે.
ઈષ્ટ વસ્તુ કાયમ બની રહે, તેને વિયાગ ન જ થાઓ વિયોગ થયો હોય તો પાછો સંગ થઈ આવે વિગેરે વિચારે તેમાં થયેલી એકાગ્રતા-તન્મયપણું, આ સર્વ રાગનું પરિણામ છે. રાગ છે તે આત્માને આવરણકર્તા છે. આત્મા ઉપર આવરણ આવવું તે શુદ્ધતાને દબાવી નાખનાર છે. તે દબાતાં અજ્ઞાનતામાં વધારો થાય છે. આ અજ્ઞાનતા અનેક ભુલાવાઓ ખવરાવી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવે છે. માટે આત્મા ઉપર આવરણ ન આવે તે માટે વારંવાર સાવચેતી રાખી નિરાવરણ થવા માટે પ્રયત્ન કરે એ યોગ્ય માર્ગ છે.
અન્ય સ્થળે કહ્યું છે કે – इट्ठाणं विसयाइणं वेयणएय रागरत्तस्स । अविओगज्जवसाणं तह संजोगाभिलासो य ॥ રાગમાં રંગાયેલ-રાગમાં આસક્ત થયેલે જીવ ઈષ્ટ એટલે મનને ગમે તેવા વિષયે મેળવીને આદિ શબ્દથી ઈષ્ટ વસ્તુઓને અનુકૂળપણે અનુભવીને તેને વિગ ફરી ન થાય તે માટે વિચારે કર્યા કરે તથા તેવી ઈષ્ટ વસ્તુ અને વિષયો જે ન મળ્યા હોય તેવાઓને મેળવવાની ઈચ્છા રાખ્યા કરે તે ઈષ્ટવિગ આર્તધ્યાન બીજે ભેદ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
--
--
--
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૪૫ ] રેગાને ત્રીજું આધ્યાન अल्पानामपिरोगाणां मा भूत्स्वप्नेऽपि संगमः । ममेति या नृणां चिंतां स्यादातं तत् तृतीयकम् ॥७॥
છેડા પણ રેગોનો મને સ્વમવિષે પણ સમાગમ ન થાઓ એ પ્રમાણે મનુષ્યોને જે ચિંતા થાય છે તે ત્રીજું આર્તધ્યાન છે.
ભાવાર્થ:–અનિષ્ટ સંગમાં આ ત્રીજ ભેદનો સમાવેશ થાય છે. તથાપિ મનુષ્યજીવનથી બધી ચિંતાઓમાં દેહની ચિંતા-દેહ ઉપરનું મમત્વ એ ચિંતા મોટામાં મોટી છે. તેથી બીજી સામાન્ય ચિંતાની બરોબરીમાં એટલે એક બાજુ બીજી સર્વ ચિંતા અને એક બાજુ દેહરક્ષણની ચિંતા એ સરખી છે, અથવા તેથી પણ અધિક ચિતા છે તે બતાવવા ખાતર આ ભેદ જુદે ગણવામાં આવ્યો છે. મનુષ્યો કે સામાન્ય રીતે બધા જ પિતાના દેહના રક્ષણ માટે બીજી બધી વસ્તુને જતી કરીને પણ દેહને બચાવ કરે છે. વહાલામાં વહાલી ચીજોને પણ દેહરક્ષણ અર્થો ત્યાગ કરે છે. એ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે દેહ ઉપર મનુષ્યોને કેટલું બધું મમત્વ છે?
આથી એમ કહેવાનો આશય નથી કે દેહનું રક્ષણ ન કરતાં તેને પાડી નાખવું. દેહ એ ધર્મનું સાધન છે. પણ તેના ઉપર એટલું બધું મમત્વ કરવાનું નથી કે અહેનિશ તેનું રક્ષણ કર્યા જ કરવું રાતદિવસ તેની જ ચિંતા ક્ય
For Private And Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૪૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
કરવી. શરીર હોવાથી તેમાં રોગાદિક ઉત્પન્ન થવાનો સંભવ છે. આ રોગોમાં કેટલાક કિલષ્ટ કર્મના વિપાકથી ઉત્પન્ન થાય છે અને કેટલાક પિતાની ખાવાપીવાની બેદરકારીથી ઉત્પન્ન થાય છે. કેટલાક ચેપી રોગે એકબીજાના સહવાસમાં આવવાથી એઠું જુઠું ખાવાથી અને અસ્વચ્છતાથી ઉત્પન્ન થાય છે. ઘણી ઠંડી-ભિનાશવાળી કે દુગધિત હવા વિગેરેના કારણથી પણ ઉપન્ન છે.
મનુષ્યએ બને તેટલી સાવચેતી રાખી યોગ્ય ખાવાપીવાની, સ્વચ્છતાના અને ખુલ્લી શુદ્ધ હવા વિગેરેના નિયમ પાલન કરવા છતાં કેઈ કર્મસંગથી રોગની ઉત્પત્તિ થઈ આવી, તે આકુળવ્યાકુલ ન થતાં યેગ્ય ઉપચાર કરવા પણ તેના માટે આધ્યાનવાળા વિચારે ન કરવા. તેને માટે અહોનિશ ઝુરવું નહિ. અરે! “આ મારે રોગ ક્યારે જશે? સ્વપ્નમાં પણ કેઈ વખત આ રોગને સમાગમ મને ન થાઓ,” ઇત્યાદિ વિચાર કરવાનું પરિણામ શું છે? કાંઈ જ નહિ. રેગના જ વિચારમાં તલ્લીનતા રાખવી–તેમાં જ એકાકાર થઈ જવું એ રોગચિંતા નામનું આ ધ્યાન છે-દઢ દેહાધ્યાસ છે.
ભૂલોને બદલે મળ જ જોઈએ. કાંઈ પણ કર્યા વિના થતું નથી, તે પછી આ રોગ માટે તમે શું એમ ધારે છો કે તે તમારા ર્યા વિના થયો છે? નહિ જ. તમારી ભૂલની તપાસ કરે. ખાવાપીવાના નિયમો તમે સાચવ્યા નહિ હોય જરૂરિયાતથી અધિક પ્રયત્ન કર્યો હશે, બ્રહ્મચર્યના નિયમથી વિરુદ્ધ વર્તન થયું હશે કેઈની ઈર્ષા કરી હશે,
For Private And Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૪૭ ]
નહિ કરવા યોગ્ય વિચાર કર્યા હશે. આ વિચારેની પાચન શક્તિ પર અસર થઈ તેમાંથી રોગો ઉત્પન્ન થાય છે માટે પિતાની ભૂલ સુધારવી એ જ આપણું કર્તવ્ય છે. ભૂલે ન સુધારવી અને કેવળ આત્તવિચારે જ કર્યા કરવા, તે વિચારોથી તે રેગે ચાલ્યા જતા નથી, પણ તેમાં જ દઢ ધ્યાન કે અધ્યવસાયથી-દેહાધ્યાસ, દેહમમત્વ મજબૂત થાય છે. તેવા અધ્યવસાયથી કર્મબંધ વધારે થાય છે. મતલબ કે આ ધ્યાન ન થાય તેવી રીતે રોગને સહન કરે. યથા
ગ્ય ઉપચાર કરતા રહેવું. તેમ છતાં ન મટે તે સમભાવે સહન કરવું. પણ હાયયવાળી, વિહવળતા થવા ન દેવી.
બીજી રીતે વિચાર કરીએ તે રોગ એ આપણી ભૂલની શિક્ષા છે, ભવિષ્યમાં વધારે મોટા રોગ ન થવાની એ. ચેતવણી છે, અથવા શરીર સુધારવાનું સાધન છે. અર્થાત્, તે રોગ આપણું ભલાને માટે થયેલ છે.
ખાવા, પીવા, હરવા, ફરવાદિમાં સાવચેતી ન રાખવાથી થયેલી ભૂલને બદલો મળ જઈએ અને તે બદલે જ આ રેગ છે. આ બદલો મળ્યાથી માણસ વિચાર કરશે કે આ રેગ શા કારણથી થયે? વિચારવાન તે કારણ શોધી કાઢશે અને ફરીને રેગ ન આવવા બદલ તે ભૂલ કરતાં અટકશે.
ભવિષ્યમાં મોટા રોગો ન થાય તે માટે રોગ એ ચેતવણું છે. આ નાના રોગો થતાં જ, એટલે સહેજસાજ માથું કે પેટ દુઃખવું ઇત્યાદિથી ચેતી જઈને માણસ એકાદ જુલાબ કે તેવો જ ઉપાય કરી લે છે તે રોગ આગળ વધતો ત્યાં જ અટકી જાય છે. અને છેડેઘણે હોય તે તે ઉપાયથી નાબૂદ થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૪૮ ]
ધ્યાનદીપિકા શરીરમાં લેમ, ઊલટી, ઝાડે કે તાવ થઈ આવે છે. આ રોગ થવાનું કારણ જરૂરિયાતથી વધારે કચરે શરીરમાં એકઠો થયેલ છે, તેને બહાર કાઢી નાખી શરીર શુદ્ધ કરવાનું છે, હદથી વધારે મગજમાં મળ ભરાવાથી પેટી ગરમી કલેષ્મ દ્વારા બહાર નીકળી જવા સાથે, મળને બહાર ફેંકી દે છે અને તેથી મગજ સાફ થઈ જાય છે. તાવ આવવાથી છેટી ગરમી બહાર નીકળી જઈ શરીરમાં નિયમિત કામ પાછું ચાલુ થાય છે.
જઠરની આસપાસ મળ વધવાથી જઠર કામ કરતું અટકે છે. તે છતાં આહાર નાખવામાં આવે છે તે ઝાડા થાય છે. આ ઝાડા થતાં ખોરાક ઓછો લેવાતાં ઝાડા દ્વારા મળ નીકળી જાય છે અને બરાક ઓછો લેવાથી જઠરા પ્રદિત થાય છે; એટલે મળ-કચરો સાફ થતાં શરીર હલકું થાય છે. જઠરને પિતાના કામમાં નડતો કચરો દૂર થતાં તે પણ પિતાનું પાચનનું કામ નિયમિત શરૂ કરે છે. આમ એકંદર વિચાર કરતાં જે પોતાના ભલાને માટે રેગ થાય છે તેને
અજ્ઞાનતાને લીધે લોકે બૂરું માની તેને માટે આધ્યાન હાયય કરે છે ફાયદાને ગેરફાયદા સમજે છે અને વિના પ્રજનની મહેનત કરી થાકે છે.
મહાન પુરુષે કહે છે કે જે થાય છે તે સારા માટે. પણ આની કસોટી કરવાને વખત કે આની સત્યતા સમ જવા જેટલી ધીરજ મનુષ્યો પાસે ક્યાં છે? નહિતર આ માનસિક દુઃખે ઉત્પન્ન જ ન થાય (આ દિશામાં પણ વિચાર કરવાની જરૂર છે.) કહ્યું છે કે
For Private And Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
तह सूलसीसरो गाइवेयणाए वि पणिहाणं । तदसंपओगचिता तप्पडियासउलमणस्स || १ |
[ ૧૪૯ ]
તેમ જ શૂલ, મસ્તકના રાગ આદિ વેદના ઉત્પન્ન થયે તેના વિચાગ સંબધી એકાગ્રતા કરવી તે કરીને પ્રાપ્ત ન થાય તેવી ચિંતા કરવી અને તેના પ્રતિકાર માટે (તે શત્ર દૂર કરવાના ઉપાય માટે) મન આકુલ વ્યાકુલ કરવું. આ રાગ ચિંતા-આત્ત ધ્યાન છે.
ભાગ આત્ત અથવા નિયાણાં આન્તધ્યાન
राज्यं सुरेन्द्रता भोगाः खगेन्द्रत्वं जयश्रियः । कदा मेडमी भविष्यन्ति भोगाचे चेति संमतम् ॥७७॥ पुण्यानुष्ठानजातैरभिलषति पदं यज्जिनेंद्रामराणाम् । यद्वा तैरेव वांछत्यहित जन कुलच्छेदमत्यंत कोपात् । पूजासत्कारलाभादिकसुखमथवा याचते यद्विकल्पैः स्यादार्त्त तन्निदानप्रभवमिह नृणां दुःखदं ध्यानमार्त्तम् (દુરવઢાવોપ્રધામ.) ૭૮ ||
રાજ્યની પ્રાપ્તિ, ઇંદ્રપદવી ભાગાની અનુકૂળતા, વિદ્યાધાતુ' આધિપત્ય અને રાજ્યલક્ષ્મી આ સંમને કયારે પ્રાપ્ત થશે, ઇત્યાદિ વિચારોવાળુ ધ્યાન ભેગાત્ત માનેલુ છે,
પુષ્યવાળાં અનુષ્ઠાન (ક્રિયા) કરી તેના ફળ તરીકે તીથલકર અને દેવાના પત્રની અભિલાષા કરે અથવા તે જ પુણ્ય વડે, અત્યંત ક્રોધથી શત્રુઓના કુલના ઉચ્છેદ (નાશ)
For Private And Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૫૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
થાય તેવી ઈચ્છા કરે; અથવા નાના પ્રકારના વિકલ્પો વડે પૂજા-સત્કાર અને લાભાદિક સુખની યાચના કરે. આ સર્વ નિયાણુથી ઉત્પન્ન થનારું આર્તધ્યાન મનુષ્યોને દુઃખરૂપી દાવાનળના ભયંકર સ્થાન સમાન થાય છે.
ભાવાર્થ:-આનું નામ તે મનની શક્તિને દુરૂપયોગ ખરાબમાગ સમજ. મહેનતથી કંટાળેલા કે આળસુના આગેવાને આને જ સમજવા મહેનત કર્યા વિના માલ ખાવાની ઈચ્છા રાખનારાઓ તમને કેઈ ન મળ્યા હોય તે આ વિચાર કરનારાને ઓળખી લેજે એકાંતમાં બેસી મનને કોઈ પણ વિચારમાં લીન કરી દીધું કે તે વખતે ભરબજાર હોય તે પણ એકાંત જ સમજી લેવું. વિચાર કરે કે મને આ આખા ભારતવર્ષનું કે જેટલા દેશો છે તે બધાનું રાજ્ય મળે તે ઠીક થાય છે. અથવા આ રાજ્ય તો મળે પણ પાછું આયુષ્ય થોડું એટલે તે મૂકીને તે જવું જ પડે ને ત્યારે ઇંદ્રની પદવી મળે તે કેવું સારું? દે ઉપર મનમાં ધારીએ તેવી આજ્ઞા કરીએ, હુકમ ચલાવીએ, સુંદર અપ્સરાઓ કે ઈંદ્રાણીઓ આવી મળે. આપણી આગળ વિવિધ પ્રકારના નાટારંભ થઈ રહ્યા હોય. અહા! આ સુખની તો વાત જ શી કરવી? પણ અરે ! એવાં સુખ તે મારા ભાગ્યમાં કયાંથી હોય? આ દુનિયાના જ નાના પ્રકારના ભેગો મળે તે પણ કેવું સારું થાય ? ગાડી, વાડી ને લાડીની મજા મારીએ. હવાવાળા મથકે ઉપર બંગલાઓ બાંધી અમનચમન ઉડાવીએ. એના કરતાં પણ વિદ્યાધરના રાજાપણાની પ્રાપ્તિ થાય તે તે પછી પૂછવું જ શું? સુંદર
For Private And Personal Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૫૧ ] વિમાનમાં બેસી, વિદ્યાધરીઓની સંગાતે, સુંદર આરામે, બાગબગીચાઓ, નંદનવન, આદિ સુંદર સ્થળમાં વિહાર કરીએ. ક૯પવૃક્ષાદિ ઝાડોની સુંદર ઘટાઓમાં, સહેલગાહ થતી હોય, મલયાચળ જે મંદમંદ પવન આવતું હોય, કિન્નરના ગાયનના મધુર શબ્દ કાને પડતા હોય, અહા! આ મજાની તો વાત જ શી કરવી? આવામાં કોઈ શત્રુ વિદ્યાધર કે બીજે કઈ મારી પત્નીને ઉપાડી જાય-મારા સુખમાં વિન કરે કે મારુ રાજ્ય લઈ લેવા ચડી આવે છે, ખરેખર હું સામો થઈ જાઉં અને મારામાં એવું બળ હોય કે મને કંઈ જીતી શકે જ નહિ. શત્રુઓને નાશ કરી તેમની લક્ષ્મી લૂંટી લઉં, આખી દુનિયા મારે આધીન થઈ જાય, સર્વ ઠેકાણે મારે જ વિજય થાય, ઇત્યાદિ વિચારે કરતાં, જરા પવનને ઝપાટે આવતાં આંખ ખૂલી જાય કે કેઈના શબ્દોથી તે વિચારધારા તૂટી જતાં, સાવચેત થઈ આવતાં, તપાસ કરતાં આ જે પાયા વિનાને મહેલ ઊભે કર્યો હતો તે માંહીલું કાંઈ પણ દેખાય ખરું કે ? ધુમાડાના જ બાચકા કે બીજું કાંઈ? સ્વપ્નામાં દેખેલ બનાવથી આમાં કાંઈ અધિકતા ખરી કે? કાંઈ જ નહિ. - અરે મૂર્ખતા! અહા અજ્ઞાન દશા ! કેવી ભયંકર ભૂલ! માન! અમૂલ્ય માનવજીવનને કે અસાધારણ દુરુપ
ગ? આટલા વિચાર કર્યા તેમાંથી કાંઈ મળ્યું ખરું કે ? વખત પણ નકામો ગયો, તેટલું આયુષ્ય ઓછું થયું, મન પણ તેટલું ચંચળ થયું અને પરિણામે (શૂન્ય) મીડું.
આના કરતાં તેટલા વખત માટે પરમાત્માનું સ્મરણ
For Private And Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૫૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
કર્યું હતું, કે ઉત્તમ વિચારો કર્યા હતા, કે કાંઈ પણ સારું કામ કર્યું હોત તે મન મેલું થવાને બદલે સુધરત. ઉજજવલ-નિર્મળ થાત, સારું પુણ્ય બંધાત કે જે વસ્તુની જરૂરિયાત કે ઈરછા હતી તે મેળવી આપવામાં મદદગાર થાત. માટે તે મનુષ્યો! આવા હવાઈ કિલા બાંધવાનું બંધ કરી જેની જરૂરિયાત હોય તેને માટે મહેનત કરે.
મનુષ્ય! તમારા નિરંતરના વ્યવહાર સંબંધમાં તપાસ તે કરે કે મહેનત વિના કાંઈ મળે છે ખરું કે? અરે મોઢામાં મૂકયા પછી પણ ચાવવાની મહેનત કર્યા પછી જ પેટ ભરાય છે, તે આ તમારા મને કાંઈ એકલી લુખી ઇચ્છાથી જ પૂરણ થવાના છે કે નહિ જ.
કેટલાએક વિચારવાન મનુષ્યને ઉપરની હકીક્ત ખરી લાગવાથી તે મનઈચ્છિત વરતુ મેળવવા માટે નાના પ્રકારનાં પુણ્ય, દાન, તપ, જપ, વ્રત, ઈત્યાદિ શુભ કાર્યો કરે છે, અજ્ઞાન કષ્ટ સહન કરે છે, માખીની પાંખ ન દુઃખાય ત્યાં સુધી છાનું રક્ષણ કરે છે, ઓઘ સંજ્ઞાએ ચારિત્ર પણ ઊંચું પાળે છે, આટલું કર્યા પછી તેમની આ માયિક વિષચાની ઈચ્છા તેમને ફસાવે છે. મહેનત કરીને તેને બદલે લેવાને તે તૈયાર થાય છે. તેને બદલે સ્વાભાવિક વખતે પિતાની મેળે મળી આવે તેટલા વખત સુધી પણ તેઓ ધીરજ ધરી શકતા નથી. તેમના સારા કર્મો કદાચ તેમની ઈચ્છા વિરુદ્ધ ફળ આપી દેશે, કે ફળ આપવાનું ભૂલી જશે, તેવી તેમને શંકા થતી હોય તેમ તેઓ પોતાનાં કરેલા શુભ કમને બદલે આગળથી માંગી લે છે. તેઓ નિયાણું કરે
For Private And Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૫૩ ]
છે, નિયાણાના અથ કરેલ મહેનતના બદલા ફળ મળવાના વખત અગાઉથી માગી લેવા. જેમ કે મેં મારી જિંદગીમાં અમુક અમુક સારાં કામ કર્યો છે, તપશ્ચર્યા કરી છે, બ્રહ્માચય પાળ્યુ છે, બીજા ત્રતા વગેરે કિલ, મન, વચન કે શરીરને કષ્ટ થાય તેવાં કે ત્યાં સુધી કર્મો કર્યો છે કે ધન ખચી મદિર ખધાવ્યા છે, દાન આપ્યુ છે, ધર્મશાળાઓ અંધાવી છે કે પાપકારનાં કાચ કર્યો છે તેના ફળ તરીકે અદલા તરીકે મારી ધારેલી ઇચ્છા પ્રમાણે ફળની પ્રાપ્તિ થો, મને તીથ કર પદવી પ્રાપ્ત થજો, દેવગતિ મળી આવો, અમુક સ્નેહી કે પતિપુત્રાદિકની પ્રાપ્તિ થજો.
આ વેળાએ કદાચ કેાઈના ઉપરનુ` વૈરભાવ યાદ આવી જાય કાઇ આવેશમાં એમ પણ નિશ્ચય કરી નાખે કે મારા તપશ્ચર્યાદિ પુણ્યની શક્તિથી મારા શત્રુના કુળનેા-વ‘શના સથા ઉચ્છેદ કરી શકું તેવું ખળ કે શક્તિ મને પ્રાપ્ત થજો.
અથવા મનાવા, પૂજાવાની ઈચ્છાથી, સત્કાર, માન પાનની ઈચ્છાથી, કે તેવા જ પાંચ ઇંદ્રિયાના વિષયને અનુકૂળ વિષચેાની ઇચ્છાથી, તેવી તેવી વસ્તુ પ્રાપ્ત થવાની માગણીઓ કરે છે. આવી માગણીઓનુ' પરિણામ તેમને માટે ભયંકર દાવાનળના વચમાં રહેલા નિવાસસ્થાન તુલ્ય દુઃખરૂપ થાય છે,
પુણ્યાદિક ક્રિયાઓ કરી એટલે તેમના ધાર્યા પ્રમાણે ફળ તા મળે છે, તેમાં પણ વિશેષ એટલેા છે કે તેમની ઇચ્છા જે વસ્તુ મેળવવાની હોય છે તે મળી શકે તેટલા પ્રમાણથી અધિક પુણ્ય હાય તા તે વસ્તુ મળે છે, તેટલુ પુણ્ય ન હાય તા તે પ્રમાણે મળતુ નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૫૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
તેમને દુઃખી થવાનું કારણ એ છે કે, નિયાણું કરી માગી લીધેલા ફળનું પરિણામ સુખરૂપ થતું નથી. એક ઈચ્છા બીજી ઈચછા ઉત્પન્ન કરે છે, બીજી પૂરી થઈ ન થઈ ત્યાં ત્રીજી ઈચ્છાઊઠે છે. જ્ઞાનદશા જાગૃત થયેલી ન હોવાથી આ ઈચ્છાને નાશ બીજા કોઈ ઉપાયથી થતો નથી, કેમ કે ઈચ્છાઓનાં બીજ અજ્ઞાન દશામાં રહેલા હોય છે. ઈછાઓ પણ પૂર્ણ થતાં હર્ષ થાય છે. પૂર્ણ થવામાં અનેક આર કરવા પડે છે. તેમાં કેઈ અડચણ કરે, વિદન કરે તો શ્રેષ થાય છે. ઈચ્છા પૂરી ન થાય, તો ખેદ થાય છે. આ રાગશ્રેષની પરિણતિ નવીન કમ ઉપાર્જન કરાવે છે અને પરિણામે જન્મમરણનું ગાડું વગર અટકયે ચાલ્યા જ કરે છે. - અહીં વિચારદશાની પૂર્ણ જરૂર છે. જે બીજ સારી જમીનમાં વાવ્યું છે, તો ફળ થશે જ, તેને માટે દીનતા કરવી તે કેવળ કલેશને જ માટે છે. તેમ જ જે જીવે સત્કર્મ ક્ય છે, તે તેનાં સારાં ફળ મળવાના જ, તે તેને માટે આવી દીનતાવાળી અને પરિણામે દુઃખરૂપ નિયાણાની માગણી કરવી તે નકામી છે. આત્મદષ્ટિ થયા સિવાય ઇચ્છાના બીજનો નાશ થતો નથી.
અહીં એ શંકા થશે કે મહેનત વિના મળતું નથી, મહેનત કરી ફળની માગણી કરતાં પરિણામ આવું બતાવે છે, ત્યારે ઈચ્છાઓને તૃપ્ત કેમ કરવી?
ઉત્તર એ છે કે ઉત્તમ વિચારબળ વિના-જ્ઞાનશક્તિ પ્રગટ થયા સિવાય-ઈચ્છાઓને નાશ થઈ શકતું નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૫૫ ]
ઈચ્છાની તૃપ્તિ કાઈ વખત થઈ નથી અને સદ્દાને માટે થવાની નથી, એ તેા ખળતા અગ્નિમાં લાકડાં હામ્યા જ કા, અગ્નિ શાંત ન થતાં વધતે જ થવાના. ઈચ્છા પ્રમાણે ભાગેાના ઉપભાગ કરવા એ કાંઇ અગ્નિ શાંત કરવાના ઉપાય નથી, તેમ વિષયાની પ્રાપ્તિથી ઈચ્છા શાંત થાય તે વાત સ્વપ્ને પણ સાચી ન માનવી. મારા આ કથનથી ખાતરી ન થતી હૈાય તે અનુભવ કરી જોવાથી નિ ય થશે.
હા! તૃપ્તિ થશે, જરા વાર શાંતિ આવશે, વૈરાગ્ય પણ પ્રગટ થશે અને હવે આ રસ્તે જવુ જ નહિ એમ નિય પણ થશે. છતાં તે ઘેાડીવાર જ, જરા વખત જવા દો, ફરી અનુકૂળ સંચાગે. મળવા દે, તેા સમજાશે કે આ વસ્તુ તા દુનિયામાં કોઈ વખત મળી જ નથી તેટલી તીત્ર ઈચ્છાથી પાછી તેના તરફ પ્રવૃત્તિ થશે અને ઘેાડી વાર પહેલાં ઉત્પન્ન થયેલ તૃપ્તિ, કે શાંતિ કે વિસ્તૃતા નાશ જ પામી જશે.
માટે વિચારદશા ખૂલ્યા સિવાય, વિવેકજ્ઞાન પ્રગટ થયા સિવાય, કે જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય થયા સિવાય, તૃપ્તિ કે શાંતિની આશા તમારે રાખવી જ નહિ,
“ત્યારે ઇષ્ટ વસ્તુ મેળવવા માટે અમે શુભ ક્રિયાઓ કરી, તે બ્ય જશે કે? આના ઉત્તર એ જ છે કે તમારી ઇચ્છા તે વસ્તુ તરફ્થી પાછી વળતી ન જ હાય, તેને મેળવવા માટે ઉત્કટ જિજ્ઞાસા બની રહેતી હોય તા તમે શુભ ક્રિયા ઘણી ખુશીથી કરી; પણુ તમારુ` નિશાન બદલા, સુકાન ફરવા. વિષયે પાગને મુખ્ય પદ્મવી ન આપેા, તમારા આત્મદેવને મેઢા આગળ કરી. તે મેળવવાનુ એટલે તેના અનુ
For Private And Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૫૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
--
-
ભવ કરવાનું લક્ષ રાખો, સર્વ ક્રિયાઓ તેને ઉદ્દેશીને કરે. કૃષિકારો ધાન્યને માટે જ ખેતી કરે છે, છતાં ઘાસ, કડબ, વિગેરે તે પ્રાસંગિક-ઈરછા કર્યા વિના જ તેની સાથે પ્રગટ થાય છે, તેમ જ તે આત્મદેવની જ ઉત્કંઠા તમે કરો તો રસ્તામાં આવા ઘાસ જેવા વિષપભોગે તે સત્તાગત ઈચ્છાનુસાર સ્વાભાવિક જ તમને આવી મળશે. એક રાજાને તમે મળશે તે પહેરેદાર સિપાઈએ તે અનિચ્છાએ પણ તમારી ગુલામી કરશે.
વ્રત, તપ, જપ, ઈત્યાદિ કર્યા કરો. પણ સાથે તેના ફળની ઈચ્છા ન રાખે. ઈચ્છા સિવાય દરેક શુભ કામ કર્યા કરો. આનું પરિણામ એ આવશે કે જે ક્રિયા કરો છો તેમાં જે સ્વભાવ છે તે કાળાંતરે બહાર આવશે અને તમારી આસક્તિ તેમાં ઓછી થયેલી હશે તે આ અનુકૂળ સામગ્રી કે વિષપભોગના સાધન તમને હેરાન ન કરતાં કાંઈક ઈચ્છાઓને શાંતિ આપી તેમાંથી જ વિચાર દ્વારા વિરક્તતા મેળવી આપશે. જેને માટે અત્યારે ઈચ્છા કરતા હતા તે સંગો મળી આવતાં પણ તમને તેનાથી વિરક્તદશા પ્રગટ કરવાની ઈચ્છા રહેશે
વસ્તુ કે ક્રિયા એકની એક છે. પણ તમે જેમ જેમ તેને વળગતા જશે તેમ તેમ તે તમારાથી દૂર ભાગશે અને જ્યારે તમે તેને ત્યાગવા ઈચ્છશે એટલે તે તમને વળગતી આવશે. આ પ્રમાણે વસ્તુના સ્વભાવને સમજી તેની ઈચ્છા કાઢી નાખે, એટલે તે તમને મળશે એટલું જ નહિ, પણ તે તમારી ઈચ્છાને શાંત કરી, તમને હેરાન ન કરતાં ઊલટી
For Private And Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૫૭ ]
વિરતતાને પ્રગટાવી જશે. વસ્તુસ્થિતિ આ પ્રમાણે છે માટે ભવિષ્યની ચિંતારૂપ આ ધ્યાન મૂકી દઈ પ્રયત્ન કરતા રહે આત્મપરાયણ થાઓ.
અન્ય સ્થળે કહ્યું છે કે– देविंद चक्कवट्टित्तणाई गुणरिद्धिपथ्यणामईयं । अहम नियाण चिंतण मन्नाणाणुगय मचं तं ॥१॥
હે અને ચક્રવતી આદિના ગુણ (રૂપાદિક) તથા રિદ્ધિની પ્રાર્થના (યાચના)વાળું નિયાણનું ચિંતન કરવું તે અધમ છે. અત્યંત અજ્ઞાનની મદદથી તે (અધ્યવસાય) ઉત્પન્ન થાય છે.
આધ્યાનનું ફળ एयं चउन्विहं रागदोसमोहं कियस्स जीवस्स । अट्टझ्झाणं संसारवणं तिरियगहमूलं ॥ २ ॥ રાગ, દ્વેષ અને મોહના ચિહ્નવાળું (રાગદ્વેષ અને મેહથી એાળખાતું) આ ચાર પ્રકારનું આ ધ્યાન જીવને સંસાર વધારનારું છે અને તિય (જનાવર)ની ગતિનું મૂળ છે (આધ્યાન કરનારા છ વિશેષ પ્રકારે જનાવરની ગતિમાં જાય છે). મધ્યસ્થ મુનિઓને આધ્યાન હેતું નથી मज्जथ्थस्स य मुणिणो सकम्मपरिणामं जणिय मेयंति । वथ्थुणसभावचिंतण परस्स सम्मं सहतस्स ॥३॥
For Private And Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૫૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
પિતાના કર્મ પરિણામથી આ (રેગાદિ અનિષ્ટ સંગો) ઉત્પન્ન થયેલા છે (ઈત્યાદિ) વસ્તુ સ્વભાવના ચિંતન કરવામાં તત્પર થયેલા અને સમ્યફ રીતે (રાગદ્વેષ વિના) ગાદિ સહન કરતા એવા મધ્યસ્થ મુનિને આધ્યાન હેતું નથી.
ભાવાર્થ:–અહીંયાં શંકા થાય છે કે મુનિએ કે જેમણે સંસારત્યાગ કર્યો છે અને મુખ્ય રીતે આત્મસાધન કરવામાં ચિત્તને લગાડયું છે તેવા મુનિઓને પણ ઘણી વાર પૂર્વ કર્મ સંગથી નાના પ્રકારના રેગાદિને ઉપદ્રવ થઈ આવે છે, કેમકે કર્મ કઈને ફળ આપ્યા વિના રહેતું નથી. આ મહાપુરુષોને સિદ્ધાંત છે, તે આ રોગની અસમાધાનીથી, તેને પ્રતીકાર-ઉપાય કરવા તેઓ પ્રયત્ન કરે છે અને મનમાં એથી એમ પણ થાય છે કે આ રોગ શાંત થઈ જાય તે ઠીક. આમ રોગના શમનને ઉપાય કરે અને મનથી રેગને નાશ થાય તેમ ચિંતવવું તેથી મુનિએને આધ્યાન થવું જ જોઈએ ?
વળી તપ, સંયમ, આદિ અંગીકાર કરવાથી તેમના મનમાં ચોક્કસ નિશ્ચય હોય છે કે સાંસારિક દુઃખને વિયોગ થાય તે ઠીક. તેથી પણ તેમને આધ્યાનની પ્રાપ્તિ છે એમ સમજી શકાય છે?
આનો ઉત્તર એ છે કે જે રાગદ્વેષાદિને પરવશ થયેલ તે મુનિ હોય તે અવશ્ય તેમને પણ આધ્યાન હોય, પણ જેઓ રાગદ્વેષને આધીન ન થતાં મધ્યસ્થ સ્થિતિ ધારણ કરી વિચાર કરે છે કે આ વિવિધ પ્રકારના રોગો જે મારા દેહમાં ઉત્પન્ન થયા છે તે પૂર્વજન્મમાં કરેલ અશુભ કર્મને
For Private And Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૫૯ ]
વિપાક (ફળ) છે. માટે મારે પરિતાપ કરવા એ ચાગ્ય નથી. હું મનમાં ખેદ કરીશ તાપણ તેથી આ રાગ એછે થવાના નથી. મહાન પુરુષોને પણ કરેલા કર્મ ભાગન્યા સિવાય છૂટકે થતે નથી, ઈત્યાદિ વસ્તુ સ્વભાવના ચિંતનમાં વિચારમાં તત્પર થઇ સારા અધ્યવસાયે-મધ્યસ્થ પરિણામે તે રાગાદિને સહન કરતાં તેમને આત્તધ્યાન હતુ કે થતુ નથી પણ કની નિર્જરા થાય છે.
લાભાલાભના વિચાર કરી રાગના પ્રતીકાર કરવાની જરૂર છે.
कुणउ व पसथ्थालंबणस्स पडियारमप्पसावज्जं । तवसंयमपडियारं सेवउ धम्म- मणियाणं ॥ ४ ॥
પ્રશસ્ત આત્મજ્ઞાનના સાધનભૂત આલેખન માટે અલ્પ સાવદ્યવાળા પ્રતીકાર-ઉપાયા કરવાની જરૂર છે અને નિયાણા વિના ક્રમ ક્ષયના હેતુભૂત તપ, સયમરૂપ ઉપાયેા સેવવા પણ જરૂરના છે. મતલબ કે તેથી આર્ત્તધ્યાન થતુ નથી, પણ તે ઉપાચા ધર્મ ધ્યાન છે, અથવા ધમ ધ્યાનનું કારણ છે.
-
ભાવાથ : જ્ઞાનાદિ ઉત્તમ આલેખનને માટે અલ્પ દોષવાળાં કે નિર્દોષ ઔષધાદિના ઉપચાર કરવાથી ધમધ્યાનને હાનિ પહોંચતી નથી. શરીર સારુ' હશે તે જ્ઞાન ભણાશે, ગુર્વાદિકની કે ગ્લાન, ખાળ તપસ્વી આદિની ભક્તિ થશે. નાના પ્રકારની તપશ્ચર્યા થશે. ગચ્છની અને ગચ્છની નિશ્રાયે રહેલા સાધુઓની સારણા, વારાદિ સભાળ લેવાશે, અને યાનાદિક કરી આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરી શકાશે. ઈત્યાદિ
For Private And Personal Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૬૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
આલંબને કારણેને લઈ નિર્દોષ ઔષધ કરાવવાની જરૂર છે. અથવા અલ્પ દેલવાળા, પણ પરિણામે મહાન લાભ આપનારા ઔષધેથી ધર્મધ્યાનની વૃદ્ધિ થાય છે.
શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે. કે ગીતાર્થ મુનિ યતનાપૂર્વક કારણે અલ્પ સાવદ્ય ઔષધાદિ કરતા છતાં પણ નિર્દોષ છે. ગીતાર્થ એ શબ્દ કહેવાને હેતુ એ છે કે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવના જાણનાર ગીતાર્થ મુનિ હોય છે. તે જે અવસરે જેની જરૂરિયાત હોય તેવી પ્રવૃત્તિ આગ્રહ વિના તેઓ કરે છે. તેથી લાભાલાભનો વિચાર કરી ચગ્ય અવસરે કઈ કામમાં પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ કરવી ઘટે ત્યાં તે તેવી પ્રવૃત્તિ કરી શકે છે.
તપ, સંયમ, આદિ કરવાં છે તે પણ સાંસારિક દુઃખેને પ્રતીકાર–ઉપાય છે માટે તપ, સંયમાદિની વૃદ્ધિ થતી હોય તેવા નિમિત્ત ઔષધાદિ કરવાં પડે તે પણ ધર્મધ્યાન હેતુ હોવાથી ધર્મધ્યાન છે વિશેષ એટલે છે કે તે તપ સંયમાદિ નિયાણ વિનાના હોવા જોઈએ-સાંસારિક સુખની અભિલાષા-ઈચ્છા વિનાના હોવા જોઈએ.
અહીં કેઈ શંકા કરે કે કર્મનો ક્ષય કરવા માટે તપ સંયમાદિ કરવા છે તે પણ એક જાતનું નિયાણું જ છે ને? કેમકે નિયાણાને અર્થ એ જ થાય છે કે મારી આ સંયમ તપશ્ચર્યાદિ ક્રિયાનું અમુક ફળ મને પ્રાપ્ત થાઓ અને તે પ્રમાણે કર્મને ક્ષય કરી મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે તપશ્ચરણાદિ કરવા તે પણ નિયાણું જ છે ને?
આને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે કે તે વાત ખરી છે.
For Private And Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
[ ૧૬૧ ]
નિશ્ચયથી મોક્ષની ઈચ્છા કરવી, તેનો પણ નિષેધ કરેલો છે મો મળે જ સર્વત્ર નિઃો પુનિત્તમ:. ઉત્તમમુનિએ મોક્ષમાં અને ભવમાં-સંસારમાં–સવ સ્થળે સ્પૃહા-ઈચ્છા કરતા નથી. તે પણ આવી ઉત્તમ કોટિની ભાવનામાં જેમનું મન પરિણમ્યું નથી તેવા જીની અપેક્ષાએ વ્યવહારમાર્ગે મોક્ષની ઈચ્છા કરવી, તે દેશવાળી નથી. આ પ્રકારે પણ તેમના કિયામાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ થવાથી તેઓના ચિત્તની શુદ્ધિ થાય છે અને ત્યારપછી છેવટે તેઓ સર્વત્ર નિસ્પૃહ થવાની કટિમાં પ્રવેશ કરી શકે છે.
આધ્યાનવાળાને લેશ્યા કેટલી હોય? लेश्यात्रयं च कृष्णादि नातिसंकलिष्टकं भवेत । आर्तध्यानगतस्याथ लिंगान्येतानि चिंतयेत ॥ ७९ ॥
આ આધ્યાનવાળાને કૃષ્ણ આદિ ત્રણ વેશ્યા, ઘણી સંકિલષ્ટ (મલિન-કલુષિત) ન હોય તેવી (ત્રણ લેશ્યા) હોય. હવે આધ્યાનવાળાનાં આગળ કહેવામાં આવશે તે લિંગે ચિહ્નો-નિશાનીઓનો વિચાર કરે.
ભાવાર્થ:–જેના ઉદય વડે આત્મા લેપાય છે, જુદા જુદા અયવસા-પરિણામે ધારણ કરે છે તેને લેશ્યા કહે છે. જેમ સ્ફટિક રત્ન સ્વાભાવિક રીતે અત્યંત નિર્મલ-સ્વચ્છ અને શ્વેત હોય છે. તથાપિ કાળા, પીળા, લીલા, રાતા, વિગેરે રંગવાળા પદાર્થો તેની પાછળ મૂકવામાં આવે છે. તો આ પદાર્થોની ઉપાધિને લઈ ફટિક પણ લાલ, પીળું, ૧૧
For Private And Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૬૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
જ
કાળું કે લીલું દેખાય છે. આ ઠેકાણે વિચાર કરો કે સ્ફટિક રત્ન વસ્તુતઃ તેવુ' નથી પણ આ પદાર્થોની નજીકતાને લઇને જ વિપરીત ભાન, થાય છે. જુદી જુદી રીતે તે સ્ફટિક દેખાય છે; એવી જ રીતે કમના અણુએ જે ઉદયમાં આવ્યા છે તેમની સમીપતાથી અથવા આત્મા પેાતાનું ભાન ભૂલી જાય તેવા રાગદ્વેષ માહુ ઉત્પન્ન કરનારા પદાર્થોની સમીપ તાના નિમિત્તથી માત્મા જુદા જુદા પરિણામે પરિણમે છે, સ્વચ્છ કે મલિન, કિલષ્ટ કે મ'દ જેવાં નિમિત્તો કે કમ અણુઓના ઉદય થાય છે તેવા જીવના અધ્યવસાય થાય છે તેને લેશ્યા કહે છે.
આત્ત ધ્યાનના જીવાને, કૃષ્ણ, નીલ અને કાપાત આ ત્રણ લેશ્યાએ હોય છે. તથાપિ તે ત્રણે ઘણી કિલષ્ટ, મલિન ચા નિવિડ હાતી નથી પણ થાડીમલિન, થાડી નિવિડ (વિલ) હાય છે. આર્ત્ત ધ્યાનના ઉદયથી જીવના પરિણામે કાળાં, લીલાં અને કાંઇક પારેવાના રગ જેવા થાય છે છતાં તેના રસ ઘણું! મંદ, આછા અને ઘણી એથી ક્લિષ્ટતાવાળા કડવાશવાળા હોય છે.
આત્ત ધ્યાનનાં ચિહ્ના-લક્ષણ બતાવે છે. शोकाक्रंदौ मूर्च्छा मस्तकहृदयादिताडनं चिता | आर्त्तगतस्य नरस्य हि लिंगान्येतानि बाह्यानि ||८०||
શેશક કરવા, આક્રંદ કરવું (રડવુ'), મૂર્છા આવવી, માથું અને હૃદય આદિ પછાડવાં-તાડવાં, ચિંતા કરવી, ઇત્યાદિ આર્ત્ત યાનને પામેલા પુરુષનાં આ ખાદ્ય ચિહના નિશ્ચય સમજવાં.
For Private And Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ધ્યાનદીપિકા
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૬૩ ]
ભાવાર્થ-આત્ત ધ્યાન કરવાવાળા જીવાનાં આંતરનાં લક્ષણેા તા તે આત્તધ્યાન કરનાર જીવ વચારવાન હોય તેા તે પેાતાના મનની કલ્પનાઓને પાતે જ નિ ય કરી શકે છે. છતાં બહારના એડલવા, ચાલવાના કે તાડના તજ્રના, આક્રંદ, રુદન, માથું', હ્રદય, ફૂટવા વગેરે લક્ષણૈાથી ખીજા મનુષ્યા પણ સમજી શકે છે, કે આ માણસનુ મન આત્ત છે, સ યાગ, વિચાગ કે રાગાદિથી પીડિત છે, સમભાવે વેઠ્ઠી શકતા નથી, આત્મષ્ટિ ભુલાઇ ગઈ છે, વિવેકજ્ઞાન નાશ પામ્યું છે, દેહાધ્યાસ થયેા છે.
અજ્ઞાનદશાને લઈ આત્માથી ભિન્ન વસ્તુ ઉપર મમત્વભાવ વધેલા છે. તેને લઈને જ તેના વચનની કે શરીરની આ પ્રવૃત્તિ છે.
મૂળ લેાકમાં આત્ત ધ્યાનવાળા નરના-પુરુષનાં આ લક્ષણા છે તે સામાન્ય રીતે પુરુષની મુખ્યતા રાખી લખ્યું છે. બાકી આ લક્ષશેાથી દરેક જીવાનાં–સ્રી કે પુરુષના આત્તધ્યાનના નિશ્ચય કરી શકાય છે.
तस्साकंदण सोयणं परिदेवणताडणादि लिंगाई | इद्वाणि वियोगाविओग वेयणानिमित्ताई ॥ १॥ ઈષ્ટના વિયેાગથી, અનિષ્ટના સ`યાગથી અને વેદનાના નિમિત્તથી તે આર્ત્તયાનવાળાનાં આક્રંદ, શેાચન, પરિદેવન અને તાડન આદિ ચિહ્ન થાય છે.
ભાવા— આક્ર′દન એટલે મેાટા મોટા શબ્દો વડે વિલાપ કરી કરીને વિશેષ પ્રકારે રાવું યાને સહન કરવુ,
For Private And Personal Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૬૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
શાચન એટલે આંખમાંથી આંસુ ચાલ્યા જતાં હાય તેવી રીતે આરતા કરવા-પશ્ચાત્તાપ કરવા-જેને વિચામ થયા છે તેની સાથેના પેાતાના સ્વાથ યાદ કરવા, યા ગુણે યાદ કરવા-મીજાને કહી સ`ભળાવવા.
પરિદેવન એટલે દીનતા કરવી-દયામણેા ચહેરા કરવા, બીજાને દયા ઉત્પન્ન થાય તેવી રીતે ખેલવું અથવા વારવાર કલષ્ટ ભાષણ કરવું,
તાડન એટલે છાતી ફૂટવી, માથુ' ફૂટવુડ, વાળ ખેંચવા, પછાડિયાં ખાવા, ઈત્યાદિ ખાદ્ય લિંગા-લક્ષણા ઈષ્ટના વિયેગથી, અનિષ્ટના સયાગથી અને વેદના-રાગાદિક વ્યાધિના નિમિત્તથી કરાય છે તે સર્વ આત્તધ્યાનના ચિન્હા માહ્યખીજા આગળ દેખાવ કરી શકાય તેવા અથવા ખીજાએ જાણી દેખી શકે તેવા છે.
આ આત્તધ્યાન કાને ડાય
तदविरय देसविरया पमायपर संजयाणुयं झाणं । सच्चपमायमूलं वज्जेयब्वं जतिजणेणं ॥ २ ॥
અવિરત, દેશવિરતિ અને પ્રમાદમાં તત્પર સતિ (સાધુ)એને તે આર્ત્તધ્યાન હેાય છે. આ ધ્યાન સ॰ પ્રમાહનુ મૂળ છે. યતિજનાએ તેના ત્યાગ કરવા.
ભાવા—આ આર્ત્ત ધ્યાન કેટલા ગુણુઠાણા સુધી હાય છે, તે બતાવે છે, અવિરતિના બે ભેદ છે. પહેલાથી ત્રીજા ગુણુઠાણા સુધીના મિથ્યાર્દષ્ટિ જીવો તે અવિરતિ છે, અને ચેાથા ગુણઠાણાવાળા સમ્યક્દષ્ટિ જીવા પણ અવિરતિ કહેવાય છે,
For Private And Personal Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
{ ૧૬૫ ]
ગુણાનું સ્થાન તે ગુણસ્થાન ચા ગુણુઠાણું. તદ્ન અધારી ગાઢ કાલી રાત્રી જેવી, અજ્ઞાનતાવાળી નિગેાદ અવસ્થામાંથી (અવ્યવહાર રાશિમાંથી) વ્યવહાર રાશિમાં આવું થાય, સૂક્ષ્મ શરીર ધારણ કરવામાંથી કાંઇક સ્થૂળ શરીર ધારણુ કરવાપણું હાય, આત્ર સરનાએ પણ ધમ જેવી વસ્તુ તરફ્ લાગણી હાય, પછી ભલે ને તે અધમ હાચ, તથાપિ કાંઈક સારી આશાથી ધર્મ તરફ વલણુ થયેલુ હાય ઈત્યાદિ જરાતરા એત્ર સજ્ઞાએ પણ (ખરી સમજ ન પડે તેવી રીતે પણ) તેટલા ગુણ પ્રકટ થયેલા હાય તેને પ્રથમ ગુણસ્થાન (શરૂઆતના ગુણુ) કહે છે. આ ગુણુ આગળ આગળની ભૂમિકામાં વિકાસ પામતા જાય છે, ચાક્ષુ' ગુણઠાણુ-ચાથી ભૂમિકામાં આત્માને આત્માપણે જાણુવારૂપે સભ્યજ્ઞાન થાય છે, જડચૈતન્યનુ' ભિન્ન ભિન્ન જ્ઞાન થાય છે તેને વિવેકજ્ઞાન પણ કહે છે. આત્માનું પૂણું શુદ્ધ સ્વરૂપ અહીં પ્રગટ થતું નથી છતાં થાડે અંશે પણ શુદ્ધતાની શરૂઆત આ ભૂમિકામાં થાય છે, એટલે અ ંશે સ્વસ ́વેદનગુણ અનુભવરૂપે અહીં પ્રગટ થાય છે, તથાપિ માટો ભાગ જાણવા સહુવા (શ્રદ્ધા) રૂપે હાય છે, જે તેરમા ગુણુસ્થાને પૂર્ણ પ્રગટ થાય છે.
આ ચોથા ગુણસ્થાનકવાળા સભ્યષ્ટિ જીવા કહેવાય છે, છતાં તેઓ અવિરતિ હોય છે, અવિરતિ એટલે વ્રતનિયમા ન કરવા.
ઈચ્છાએ અનત છે. તે ઈચ્છાઓને અમુક રીતે મર્યાદામાં રાખવી, ઈચ્છાઓના નિરોધ કરવા, થાડે અંશે પણ ઈચ્છાઓને કાબૂમાં રાખવી તે વિરતિ કહેવાય છે. આત્માનું
For Private And Personal Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૬૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
સ્વરૂપ જેવી રીતે જાણવામાં આવ્યુ છે (સ્વઅનુભવ સિદ્ધ પ્રત્યક્ષ અનુભવ થયેલ નથી) તેવી રીતેપ્રત્યક્ષ કરવામાં સહાયભૂત કમાઁ મલિનતાનેા નાશ કરનાર-તે આ આવરણને હઠાવનાર જે ક્રિયામાગ છે તે માના આશ્રય હજી કર્યાં નથી તેટલેા ઉત્સાહ હજી પ્રગટ થયા નથી, કેવળ જાણવા-સદ્ હવારૂપે તે માગે હૃદયમાં જાગૃતિ લીધેલી છે તે અવિકૃતિ કહેવાય છે.
પહેલાથી ત્રીજા ગુણ સ્થાનક સુધીના જીવા પણ અવિરત કહેવાય છે, તથાપિ તેમાં અને આ ચેાથા ગુણ સ્થાનવાળા જીવામાં જે તફાવત છે તે એ છે કે તે ભૂમિકાવાળાઓને તે આત્માને જાણવા-સવાપણું પણ નથી. આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને સમજી જડથી ભિન્ન માનવા જેટલું આવરણ પણુ ઓછું થયેલુ નથી. પુદ્ગલના ઉપભેગથી વિરામ પામવાની ઈચ્છા પણ થતી નથી એટલું જ નહિ, પણ પુદ્ગલેાના ઉપભેાગ લેવા એ જ કા કે બ્ય મનાયેલું હોય છે અને આઘ સજ્ઞાએ ધર્મ તરફ વલણ થયેલું હાય તાપણ વ્યવહારના પ્રસંગેામાં સુખી થવાય કે અન્ય જન્મમાં અનુકૂલ ઉપભેાગેા મળે તેટલા પૂરતું હાય છે. ત્યારે આ ભૂમિકાવાળાને આત્માને નિશ્ચય થયેા હાય છે. જેવે રૂપે જાણ્યુ' છે, તેવે રૂપે અનુભવ નથી પણ તે તરફ હવે તેને પ્રયાણ કરવાનુ... હાય છે. એટલે આનું લક્ષ્ય આત્મજ્ઞાન જ હાય છે. અવિરતિવાળા બન્નેને આત્ત ધ્યાન હોય છે, છતાં બન્નેના આત્તધ્યાનમાં તફાવત ઘણા હૈાય છે. દેશિવરતિ-દેશથકી ઘેાડા ભાગની વિરતિ કરનાર-આત્મા
For Private And Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૭ ]
તરફ લક્ષ રાખી ઈચ્છાઓને નિરોધ કરનાર–પાંચમી ભૂમિકા યા ગુણસ્થાનવાળા છે, તેને પણ આધ્યાન અમુક ભાગે ઈષ્ટ વિયેગાદિ સંબંધી હોય છે.
છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવાળા-સર્વવિરતિધારી મુનિએ, ત્યાગી પ્રમાદમાં પડતાં તેમને પણ આધ્યાન થઈ આવે છે, છતાં પૂર્વને ગુણસ્થાનક કરતાં ઘણું જ મંદ મંદ આધ્યાન હોય છે. તેના કારણે પૂર્વે બતાવી આવ્યા છીએ.
પહેલાથી છઠ્ઠા ગુણસ્થાન સુધી આધ્યાન હોય છે; તથાપિ પહેલા ગુણસ્થાનમાં રહેલા છાનું આધ્યાન, તેનાથી જેમ જેમ આગળ વધતા જઈએ તેમ તેમ આ ધ્યાન ઘણું મંદ મંદ હોય છે. અને તેના કારણો પણ ચડતાં ચડતાં ઘણું સામાન્ય, નિર્માલ્ય યાને નજીવા જેવાં હોય છે. તથાપિ આર્તધ્યાન પ્રમાદનું મૂળ છે. મૂળ સજીવન હેય તે વૃક્ષ ફરી પલ્લવિત થવાનો સંભવ છે. માટે થોડા નજીવા પણ આધ્યાનને અવકાશ આપવો નહિ અપ્રમત્ત દશાવાળા મુનિઓમાં આધ્યાનને અવકાશ નથી.
પ્રકરણ ૬
રૌદ્રધ્યાન दुष्ट क्रूराशयो जंतु रौद्रकर्मकरो यतः । ततो रौद्रं मतं ध्यानं तच्चतुर्धा बुधैः स्मृतम् ।।८।।
જે કારણથી લઈ દુષ્ટ દૂર આશયવાળો જીવ રૌદ્રકમ કરે છે તે કારણથી તેને સૈદ્રધ્યાન માનેલું છે. તે રીધ્યાન જ્ઞાની પુરુષોએ ચાર પ્રકારે કહેલું છે.
For Private And Personal Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૮ ]
તે ચાર ભેદ બતાવે છે:हिसानंदान्मृषानंदाच्चौर्यात्सिंरक्षणात्तथा । रौद्रध्यानं चतुर्धा स्याद्देहिनां निर्दयात्मनाम् ||८२||
નિર્દય સ્વભાવવાળા જીવાને હિંસામાં થતા આનંદથી, અસત્યથી થતા આનંદથી, ચેારીથી થતા આનંદથી અને ધનાદિ રક્ષણના કારણથી થતા રૌદ્ર પરિણામયી રૌદ્રધ્યાન ચાર પ્રકારે થાય છે. તેને હિંસાન', અસત્યાનંદ, ચૌૉન'દ અને રક્ષણાનંદ અથવા હિંસાનુબંધી, અસત્યાનુબંધી, ચૌર્યાનુઅંધી અને રક્ષણાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન કડે છે.
ધ્યાનદીપિકા
હિંસા રૌદ્રધ્યાન
पीडिते च तथा ध्वस्ते जीवौधेऽथ कदर्थिते । स्वेन वान्येन यो हर्षस्तद् हिंसा रौद्रमुच्यते || ८३ ॥
પેાતાને હાથે કે પરની પાસે જીવેાના સમુદાયને પીડા કરવી, કદના કરવી, કે નાશ કરવા અને તેમ કરીને હર્ષ પામવા તેને હિંસારૌદ્ર ધ્યાન કહે છે.
ભાવા —રૌદ્રતા, ભચ'કરતા, ક્રૂરતા, કઠોરતા, દુષ્ટતા, નિષ્ઠુરતા, ઇત્યાદિ પર્યાયેા એકસરખી રીતે ખરાબ પરિણામને સૂચવે છે. આવા ખરાબ પરિણામ જીવના થયા તેને રૌદ્ર ધ્યાન કહે છે. આ રૌદ્રધ્યાનની પરિણતિ મનની વૃત્તિએ અનેક પ્રકારે અનેક રીતે થાય છે. છતાં તે સના સામાન્ય રીતે ચાર ભેદોમાં સમાવેશ કરવામાં આવે છે. એટલે તે અપેક્ષાએ રૌદ્ર ધ્યાનના ચાર ભેદ કહે છે, તે સમાં જીવના ક્રૂર પરિણામ થાય છે. ક્રૂર પરિણામ વિના દુષ્ટ કામ થતાં નથી.
.
For Private And Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૬૯ ]
પિોતે જાણી જોઈને જીવેને પીડા કરે છે, સામા જીવે સારી રીતે રિબાય-દુઃખી થાય તેવી કદર્થના કરે છે, અને છેવટે તે જીવને મારી પણ નાખે છે. મારી નાખીને દુઃખી કરીને પાછો તે રાજી થાય છે, ખુશી થાય છે, હર્ષ પામે. છે કે કે હું બળવાન! એક તડાકે જ અમુકને આવા બળવાનને મેં એકલાએ મારી નાખ્યો. પિતે આ પ્રમાણે જીવેને મારી નાખીને રાજી થાય છે તેમ જ બીજ પાસે જીવને પીડા કરાવે છે. કદર્થના પમાડાવે છે અને મારી નંખાવે છે, અથવા કોઈ અન્ય જીવે જીવોને માર્યા હેય-પીડા કરી હેય-કદર્થના કરી હોય, તે દેખીને, સાંભળીને, વાંચીને પિતે રાજી થાય છે આ રૌદ્રધ્યાન છે.
ઓ મહાન ઈચ્છાવાળા છો! તમે પિતે સુખી થવાને, નીરોગી થવાને, કલેશરહિત જીવન ગુજારવાને કે લાંબુ જીવન ટકાવવા માટે ઈચ્છાઓ કરે છે; તે બીજા જેની ઈચ્છાઓને બીજાના આરોગ્યને, બીજાના સુખને કે બીજાના જીવનનો તમે શા માટે નાશ કરે છે? શું તમે એકલા જ આ દુનિયામાં સુખી થવાને કે જીવવાને લાયક છે? તમને જ તમારું જીવન વહાલું છે? બીજાને શું વહાલું નહિ જ હોય?
એ અજ્ઞ છે! વિચાર તે કરો. પગમાં એક કાંટો વાગે છે, સહજ ઠેકર વાગે છે, કે થોડો નાને સરખે શસ્ત્રદિને ઘા વાગે છે તેટલામાં તમે આ કુલવ્યાકુલ થાઓ છે, તમારી સારવાર માટે બીજાની મદદ માગો છો તે શું બીજાને દુઃખ નહિ થતું હોય? બીજાઓ અન્યની મદદની
For Private And Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૭૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
આશા શુ' નહિ રાખતા હાય. તમે પાતે બીજાને મદદ આપવાની વાત તે દૂર રાખેા, પણ બીજાના જાન લેવાથી કે હેરાન કરવાથી પણ જ્યાં સુધી પાછા ન હ। ત્યાં સુધી તમારે પેાતાને પણ સુખી થવાની ઈચ્છા શા માટે રાખવી જોઈએ ?
બીજાની પાસેથી મદદ લેવાની આશા શા માટે રાખવી જોઇએ અને તમને મદદ પણ શા માટે મળી શકે?
સમજીએ ! સમજો. લે! અને દા, આપા અને મેળવા, કરા અને પામે. નિયમથી વિરુદ્ધ વર્તન ન રાખેા. અત્યારે બળવાન થઇ છૂટશે, પણ છેવટે તમે પણ ઝપાટામાં આવશે. કાણુ અમર રહ્યું છે? અભય આપનારાએ જ નિર્ભીય થયા છે. શાંતિ આપે। અને પછી શાંતિ ભાગવે.
રૌદ્રધ્યાનનુ સ્થાન શુ છે ?
निरंतरं निर्दयताम्वभावः स्वभावतः सर्वकषाय दीप्तः । मदोद्धतः पापमपिः कुशीलः स्यान्नास्तिको यः सहिरौद्र गेहम् ||८४|| નિરંતર નિ યતાવાળા સ્વભાવ, તે સ્વભાવથી સ ક્રોધાદિની પ્રદીપ્તિ. મદથી ઉદ્ધૃતપણું', પાપમાં બુદ્ધિ, કુશીલતા અને નાસ્તિકતા તે રૌદ્ર ધ્યાનની ઉત્પત્તિનુ સ્થાન છે,
ભાવાથ એક જાતના અભ્યાસ લાંખા વખત. સુધી કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે અભ્યાસ મજબૂત થઈ સ્વભાવનું પરિણામ ધારણ કરે છે. એક માણસ સહજ વાતમાં પેાતાના મિજાજ ખેાઈ બેસે છે; ત્યારે બીજો માણસ કહે છે કે એને છેડશે। નહિ, તેના સ્વભાવ જ એવા છે, ક્રેાધીલેા છે, ચીડિયા
For Private And Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાન દીપિકા
[ ૧૭ ]
-
-
-
-
-
-
-
-
-
છે. સહજ વાતમાં ચિડાઈ જાય છે (તપી જાય છે). મતલબ કે સારો ખોટો કેઈપણ જાતને અભ્યાસ કેટલાક વખત પછી સ્વભાવ જેવો થઈ જાય છે–તેવી ટેવ પડી જાય છે.
તેમ જે માણસ નિરંતર નિર્દયતા વાપરે છે, સહેજસાજના અપરાધમાં પણ મોટે દંડ આપે છે, નિર્દયતાથી માર મારે છે, દયા, અનુકંપા કે અરેકોરે જેના હૃદયમાં આવતું નથી, દુઃખી જીને દેખીને, કે પોતાના પ્રહારથી પીડાતા, રિબાતા, રડતા, ત્રાસ પામતા જીવોને દેખીને પણ જેને દયા આવતી નથી, જેનું હદય દયાથી આદ્ર (ભીનું) થતું નથી, આવા જીવોનું હૃદય કાળાંતરે નિર્દયતાવાળું થઈ જાય છે. તેમનો સ્વભાવ જ તે થઈ જાય છે. તે નિર્દયતાવાળા સ્વભાવને ધારણ કરનાર છમાં, સ્વાભાવિક રીતે જ રૌદ્ર ધ્યાન નિવાસ કરે છે, કારણ કે; જે જેને આદર આપે, તે તેને ત્યાં આદરથી રહે છે. આવા જ નજીવા કારણસર જીનો ઘાત કરી નાખે છે. સામાન્ય કારણમાં પણ તેઓના હૃદયમાં રૌદ્રધ્યાન ફુરી આવે છે.
જેઓના મનમાં સ્વભાવથી જ સઘળા કેધ, માન, માયા અને લેભરૂપ કષાયે દીપ્ત થઈ રહેલા હોય છે, તેઓ પણ રૌદ્રધ્યાનનાં જ ઘર છે. કેધવાળે જેનો સ્વભાવ થઈ રહેલે હોય છે, વારંવાર નજીવા કારણે પણ કેધ કરવાની ટેવ પાડયાથી કેધવાળો જ સ્વભાવ બની રહે છે. આવા માણસે સહેજસાજના કારણે પણ મરવા કે મારવા તૈયાર થઈ જાય છે. બીજાનું ખૂન કરતાં વાર લગાડતા નથી. જ્યાં પોતાનું જે અન્યને શિક્ષા કરવાનું ચાલતું હોય છે ત્યાં તો તેને
For Private And Personal Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૭ ]
ધ્યાનદીપિકા
શિક્ષા કરે છે જ પણ જ્યાં તેવું જોર ચાલતું નથી હતું ત્યાં પિતે જ તે ક્રોધને ભેગા થઈ પડે છે. એટલે કે ધના આવેશમાં પિતે પણ આપઘાત કરે છે. આ રીતે જેઓ મહા અભિમાની છે, દરેક ઠેકાણે હુંપદ કરી પોતે જ બધું માન લેવા ઈચ્છે છે, થોડાંઘણું સારાં કામે કરી લોકોમાં પિતાનું મહત્તવ ગાયા કરે છે, પોતાનું મહત્વ વધારવા માટે જ પૈસાને ઉપગ કરે છે, આવા માણસે માનને વારંવાર આવકાર આપવાની ટેવ પાડે છે. આ ટેવ કાળાંતરે સ્વભાવનું રૂપ પકડે છે. તેનું પરિણામ એ આવે છે કે સર્વ સ્થળે તે માનની જ ઈચ્છા કરે છે. દેવ-ગુર્નાદિ કે અધિકારી વર્ગ પાસેથી પણ માન ઈચ્છે છે. જ્યારે તેને માન મળતું નથી, અગર કેઈ તેનું અપમાન કરે છે ત્યારે તે પોતાના થયેલા અપમાનના બદલામાં પિતાના પ્રાણને પણ હલકા ગણે છે. કાં તે તેને મારે છે, અને કાં તે પિતે મરે છે. આ રીતે આ માન પણ રૌદ્ર ધ્યાનને નિવાસ કરવાનું ઘર જ છે.
માયા, કપટ, પ્રપંચ એ પણ શરૂઆતમાં નજીવાં દેખાય છે. સામાન્ય બાબતથી તેમની શરૂઆત થાય છે. તેની ટેવ વધતાં છેવટે તે સ્વભાવનું રૂપ ધારણ કરે છે. મોટા મોટા પ્રપંચ રચે છે, કાવતરાં ગોઠવે છે, અનેક જીવને તે જાળમાં ફસાવે છે. તેમાં જે પિતાને પ્રપંચ ખુલ્લો કરનાર મળી આવે તો રૌદ્રધ્યાન ઊછળી આવે છે. તેને જાન લેશે તેમ કરતાં જો પિતાને સપડાઈ જવાનો પ્રસંગ આવે તે પોતે આપઘાત કરી મરે છે. આમ માયા, પ્રપંચ, કપટજાળ પણ રૌદ્રધ્યાનની ઉત્પત્તિનું સ્થાન જ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[
૭૩ ]
-
-
-
-
લોભની શરૂઆત પણ પિતાની ચાલુ સ્થિતિથી કાંઈક અધિકતા પ્રાપ્ત કરવી આટલાથી શરૂ થઈને છેવટે ભયંકર રૂપ ધારણ કરે છે, આખી દુનિયાની રિદ્ધિ કે હકૂમત મેળવી લેવા સુધી વૃદ્ધિ પામે છે.
લાભથી પિતાપુત્રે લડે છે, ભાઈઓ આપસમાં લડે છે, કુટુમાં કલેશ થાય છે, સંબંધીઓના સગપણે મુકાય છે અને એકબીજાના લેહી રેડાય ત્યાં સુધી પણ આ લાભ શાંતિ પામતો નથી.
લોભી જી ધનને માટે અન્યના પ્રાણ લેતાં પણ પાછું વાળી જેતા નથી. તેમ પિતાનું ધન લૂંટાઈ જતાં-ચોરાઈ જતાં કે નાશ પામતાં ઘણા માણસે ગાંડા થઈ ગયેલા કે આપઘાત કરી મરણ પામેલા અત્યારે નજરે પણ દેખાય છે. હકૂમતના લોભને માટે અનેક લડાઈઓ થયેલી તમે સાંભળી હશે અને અત્યારે પણ અનેક રાજ્ય લડતાં તમે સાંભળો છે, દેખે છે. અહા! કેવું રૌદ્રધ્યાન! કેવી ભયંકર ખૂનરેજી! પિતાની લેભાંધતાને લીધે લા માણસોની કતલ થતી અત્યારની કહેવાતી, સુધરેલી દુનિયામાં પણ નજર દેખાય છે. મારે! મારો કાપ કાપોના પોકારે જ્યાં થઈ રહેલા છે, જીવતાં ને જીવતા માણસોને સળગાવી દેવા-ચીરી નાખવા કે ગોળીબાર કરવા તેવાં કામો પણ એક લેભને માટે જ! ધની શાંતિને માટે જ! વેર લેવાને માટે જ ! માન સાચવવાને માટે જ!
અહા! લોભની લેભાંધતા કે કૂરતા માટે શું વર્ણન કરવું? ભગવાન ઋષભદેવના પુત્ર ભરત ને બાહુબળી જેવા
For Private And Personal Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૭૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
બન્ને ભાઇએ પણ આવી રૌદ્ર ભય કરતા સુધી પહેાંચ્યા હતા કે જે તે જ ભવમાં નિર્વાણુ પામનાર હતા. તેા ખીજાઆને માટે તેા કહેવું જ શું...? બધા કરતાં લાભ તે વિશેષ પ્રકારે રૌદ્રધ્યાનનુ મુખ્ય મથક તરીકે પ્રખ્યાતિ પામેલુ· સ્થળ છે. આ ચારે કષાયેા નિરંતર જેના હૃદયમાં સળગતા જ હાય છે, જાજવલ્યમાન થઈ રહેલા હાય છે, તેઓને રૌદ્રધ્યાન આવતાં વાર લાગતી નથી.
મદથી ઉદ્ધત થયેલા મનુન્ધ્યા કે જીવામાં પણ રૌદ્રધ્યાન કારણ મળતાં બહાર નીકળી આવે છે. ધનના મદ, મળના મદ, કુળને મદ, અધિકારના મદ, વિદ્યાના મદ, ઈત્યાદિ મદ્રથી જેના ઉદ્ધૃત સ્વભાવ થઈ રહ્યો હાય છે, વિદ્યા કે કળા, ધન કે અધિકાર ઈત્યાદિનુ જેને અજીણુ થયુ છે, પાત્ર ઓછું હોય અને તેમાં વસ્તુ વધારે મૂકવામાં આવતાં તે બહાર નીકળી પડે છે તેવી રીતે સામાન્ય મનુષ્ય કરતાં મળી આવેલી કાંઈ પણ અધિકતાને, પેાતાની અયાગ્યતાને લઈ જીરવી ન શકવાથી ઉદ્ધતાઈથી બહાર છલકી વળે છે. આવા મદથી ઉન્મત્ત થયેલા ઉદ્ધૃત જીવામાં રૌદ્રધ્યાન સ્વાભાવિક રીતે નિવાસ કરીને રહે છે;
પાપમતિ—જેઓની બુદ્ધિ નિર'તર પાપમા માં વર્લ્ડ કરે છે, પાપના વિચારા અહોનિશ કરતા હેાવાથી તે વિચાર ઘર કરી વાસનારૂપે કે સંસ્કારરૂપે યા સ્વભાવભૂત થઈ રહે છે અને જેમ કાઈ આજ્ઞાંકિત સેવક હાય તેને હાક મારતાં અંધા કામ પડતાં મૂકી તત્કાળ તે પેાતાના માલિક પાસે હાજર થાય છે, તેવી રીતે આ પાપ બુદ્ધિના સંસ્કારા સહેજ
For Private And Personal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૭૫
સાજનું નિમિત્ત મળતાં દૃઢ સંસ્કારરૂપ થયેલા હોવાથી સ્મરણ કરતાંની સાથે જ હાજર થાય છે અને પેાતાને કરવા લાયક હિંસાદિ કાર્યોંમાં તત્કાળ જોડાઈ જાય છે. મતલબ કે રૌદ્રધ્યાન તત્કાલ ઉત્પન્ન કરે છે.
કુશીલ-ખરાબ આચરવચારવાળા, અથવા વ્યભિચારી, પરસ્ત્રીલ પટ, પરપુરુષ લપટ ી વિગેરે જીવા આ વભાવવાળા જીવામાં પણ રૌદ્રધ્યાન નિવાસ કરીને રહે છે,
:
વ્યભિચારી જીવા પેાતાની ઇચ્છા તૃપ્ત કરવા માટે નિર'તર આથડ્યા કરે છે, વિચારે કર્યા કરે છે અને અવસર શેાધતા રહે છે. તેમના આ કામમાં ખલેલ પહેાંચાડનાર ઘણા હાય છે. તેમની ઇચ્છાના તાપની આડે આવનાર માણસા તરફ તે ક્રૂર ષ્ટિથી જુએ છે. તેમના તરફ્ દ્વેષ રાખે છે-ઈર્ષ્યા કરે છે. છતાં પણ જો તેઓ વિઘ્ન કરતા રહે તે પછી જો પેાતાનુ જોર ચાલતુ હોય તા રૌદ્ર પરિણામે ઘાત કરવા પણ ચૂકતા નથી, અથવા તા સ્ત્રીના માલિક કે સખ'ધી આ ભિચારીના પ્રાણ લેવા સુધી પણ પ્રયત્ન કરે છે અને તે દ્વારા પણ રૌદ્રધ્યાન થવા સભવ છે. અથવા પેાતાની લાજઆબરૂ જવાના કારણથી લેાકાપવાદના ભયથી પણ રૌદ્ર પરિણામે પેાતાના પ્રાણને ઘાત કરવા પણ ચૂકતા નથી. ઇત્યાદિ કારણેાથી પણ આ કુશીલતા રૌદ્રધ્યાનનુ કારણુ અને છે.
નાસ્તિકામાં રૌદ્રધ્યાનના નિવાસ છે. ધર્માધમને નહિ માનનાર તથા પરલેાકની ગતિ આ-ગતિના ઇન્કાર કરનાર જીવા નાસ્તિક કહેવાય છે. તેઓ એમ માને છે કે “ આ
For Private And Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૭૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
""
લેાક સિવાય બીજુ કાંઇ નથી. મરણ નથી અને પુનર્જન્મ પણ નથી, તે પછી અમુક વિધિ-નિષેધ (કરવું અને ન કરવુ') વિગેરે હાય જ કયાંથી ? ત્યારે આ જિંદગીમાં ઈચ્છાનુસાર આનદ કરવા એ સિવાય બીજુ કાંઇક બ્ય નથી. એ આનંદના સાધના ગમે તેવી રીતે મેળવવા જ, તેમાં આડે આવે તેને શિક્ષા કરવી, અન્ય જન્મનેા ભય ન હેવાથી કરેલ કાઁના બદલેા મળશે તેના નિણૅય તેમને ન હોવાથી નિર’કુશપણે તેઓનું વન ચાલુ રહે છે. આ વનમાં આડે આવનારને દૂર કરવા માટે રૌદ્રધ્યાન પ્રત્યેાજવામાં જરા પણ શ'કા રહેતી નથી. આ જ કારણથી અત્યાર સુધી બતાવેલા રૌદ્રધ્યાનના સ* નિમિત્તોને જેમ બને તેમ ત્યાગ કરવા.
ખીજા' પણ કામેામાં રૌદ્રધ્યાન થાય છે. जीवानां मारणोपायान् चितयेत् पूजनं तथा । गोत्रद्वेवद्विजादीनां मेपादिप्राणघातनैः ॥ ८५ ॥ जलस्थलखगादीनां गलनेत्रादिकर्त्तनम् । जीवानां प्राणघातादि कुर्वन् रौद्रं गतो भवेत् ॥ ८६ ॥
જીવાને મારવાના ઉપાયા ચિંતવે, ગૈાત્રદેવી અને બ્રાહ્મણા દિની અકરાદિ પ્રાણીઓનેા ઘાત કરીને પૂજા કરે, જળચારી, સ્થળચારી અને આકાશગામી ઈત્યાદિ પ્રાણીઓનાં ગળા અને નેત્રાદિ કાપે, જીવેાના પ્રાણાના ઘાત કરે, ઇત્યાદિ કરતાં રૌદ્રધ્યાન પ્રાપ્ત થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૭૭ ]
માન્ય
ભાવાર્થ–ઉદરનિર્વાહના કારણે જેને મારવાના ઉપાય ચિતવવા અથવા ગોત્રદેવી આગળ પિતે સુખી થાય તે માટે બકરા પ્રમુખ છનાં બલિદાન આપવાં, જીને મારીને ચડાવવાની માનતા માનવી અથવા બ્રાહ્મણદિની પૂજા કરવાના નિમિત્ત કે યજ્ઞ-યાગાદિમાં શાંતિ આદિના કારણે એનો ઘાત કરે (અત્યારના વખતમાં બ્રાહ્મણની પૂજા કરવાના નિમિત્ત બકરાં પ્રમુખની હિંસા કરવાનો રિવાજ આ દેશમાં જણાતો નથી. મૂળમાં તેમ લખ્યું છે તેવા પ્રસંગે કદાચ તે લખનારના વખતમાં બનતા હોય તે ના ન કહેવાય, પાણીમાં ફરનારાં, જમીન ઉપર ચાલનાર અને આકાશમાં ઉડનારાં પ્રાણીઓનાં ગળાં મરડવાં, નેત્રાદિ ફેડવાં, વગેરે પ્રાણીઓને ઘાત કરે તે રૌદ્ર, ભયંકર પરિણામ થયા સિવાય બનતું નથી. આ ભયંકર પરિણામ તે રૌદ્રધ્યાન છે, સામા છોને ભય આપનાર છે. અને પોતાને પણ તેથી ભવિષ્યમાં આવી ભયંકર સ્થિતિમાં આવી પડવું પડે છે માટે વિચારવાન મનુષ્યએ આવા ઘેર કર્તવ્યથી પાછા હઠવું.
અસત્યાનંદ રૌદ્રધ્યાન विधाय पंचकं शास्र मार्गमुद्दिश्य हिंसकम् । प्रपात्य व्यसने लोकं मोक्ष्यऽहं वांछितं सुखम् ॥८॥ असत्यकल्पनाकोटिकश्मलीकृतमानसः ।
चेष्टते यत् जनस्तद्धि सृषानंदं हि रौद्रकम् ॥८॥ ૧૨
For Private And Personal Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૭૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
અન્યને ઠગવાવાળા શાસ્ત્ર બનાવી, હિંસકમા જણાવી, લોકેને કચ્છમાં પાડી, હું વાંછિત સુખ જોગવીશ.
અસત્ય કલ્પનાના વાદ કે પૂર્વ પક્ષ વડે અથવા કરડે ગમે તેવી અસત્ કલ્પનાઓ વડે મનને મલિન કરી મનુષ્ય જે ચેષ્ટા કરે છે (વર્તન કરે છે, તેને નિશ્ચ કરી મૃષાનંદ (અસત્યાનંદ) નામનું રૌદ્રધ્યાન કહે છે.
ભાવાથ–પૂર્વે રૌદ્રધ્યાન કહેવાયું તેમાં હિંસાની પ્રધાનતા (મુખ્યતા) હતી. આ બીજા રૌદ્રધ્યાનના ભેદમાં અસત્ય (ડું) બોલવું, તેના પ્રધાનતા છે. ઇન્દ્રિયની તથા મનની તૃપ્તિ કરવારૂપ સ્વાર્થ સાધવા માટે મુખ્ય કરી સામા જાને નાશ થાય ત્યાં સુધી અસત્ય વચનની પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે, તેને (અસત્યમાં આનંદ મનાતે હેવાથી) અસત્યાનંદ રોદ્રધ્યાન કહે છે.
લોકેને ઠગવા સારુ જૂઠાં શા બનાવવા-લોકે ધર્મને બહાને જેટલા ઠગાય છે તેટલા બીજા વ્યવહારમાં ભાગ્યે જ ઠગાતા હશે. કેટલાકે મોક્ષના પરવાના રાખે છે કે અમારા સિવાય બીજાને મોક્ષ મળે જ નહિ. અમારા ધર્મમાં આવે ત્યારે જ મોક્ષ મળે છે. કેટલાક સ્વર્ગની ચિઠ્ઠીઓ આપે છે. અમુક રકમ અમને આપો એટલે ચિઠ્ઠી લખી દેવામાં આવશે, કે તમને ત્યાં (પરભવમાં) બધી અનુકૂળતા કરી દેવામાં આવશે. કેટલાએકનું સર્વસ્વ અમુક દેવને નામે અર્પણ કરી દેવાથી (તન, મન, ધન સ્વામીને શરણે મૂકી દેવાથી) વિમાન લઈ તેડવા આવવાનું બતાવે છે. આ સર્વ
For Private And Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૭૯ ] ઠગાઈ છે. આવી વાતે શાસ્ત્રમાં લખવાનું કારણ અન્યના પૈસા જૂતી પોતાના ઉદરને નિર્વાહ કરવાનું છે.
કેટલાએક પિતે ઈશ્વરને અવતાર છે કે ઈશ્વરને અંશ છે, એ હક ધરાવી સેવકોની સ્ત્રીઓ અને પૈસાને છૂટથી ઉભેગ કરે છે. બિચારા ભેળા લાકે પણ ઈશ્વરને નામે કે ઈશ્વરના અંશને નામે અર્પણ કરતાં જરા પણ વિલંબ કરતા નથી અને તે ઠગાર ધર્મગુરુઓ સાક્ષાત ઈશ્વર બની થઈ ગયેલા ઈશ્વરનું અનુકરણ કરતા હોય તેમ વિવિધ પ્રકારની લીલાઓ (કીડાઓ) અન્ય સેવકોની સ્ત્રીઓ સાથે કરવાને પણ ચૂકતા કે શરમાતા નથી.
મનુષ્યોએ સમજવું જોઈએ કે કઈ પણ મત કે પક્ષવાળાને મોક્ષનો અધિકાર મળ્યો નથી કે તે તેમના હાથમાં પણ નથી કે કોઈએ રજિસ્ટર પણ કરાવ્યું નથી કે તેમને જ મેક્ષ મળે. તેમના સંપ્રદાય સિવાય બીજાને ન જ મળે તેવું કાંઈ નથી. મારે તેની તરવાર છે, બાંધે તેની નહિ. તેમ જ પથાંઓમાં “અમારા મતમાં જ મોક્ષ છે બીજાને અધિકાર નથી” તેમ લખી મારવાથી મોક્ષ મળ નથી પણ શૂરવીર થાઓ, દેહ અને ધનાદિને મમત્વનો ભોગ આપો, આત્માને ઓળખે. અને તેનો સાક્ષાત અનુભવ લેવાને માટે પ્રયત્ન કરે. પ્રયત્ન કરનારને જ મોક્ષને અધિકાર છે. ગમે તે પ્રયત્ન કરે તેને પરમશાંતિ મળી શકે તેમ છે. આ સિવાય દૂધ વિનાની ગાયને ગળે ટેકરે કે ઘંટ બાંધવાથી જેમ તેનું વધારે મૂલ્ય આવતું નથી, તેમ બાહ્યાડ બરી અને વાચાળતાવાળા ધર્મની કિમત કાંઈ નથી. કિંમત
For Private And Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૮૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
તા તે જ ધર્મની છે જે પરમશાંતિ આપે, જન્મમરણાદિની આગ મુઝાવે, આત્માનું સત્ય સ્વરૂપ અનુભવાવે.
આવા અત્યાચારી, લેાકેાને ઠગનારાઓ, ઠગવા નિમિત્તે શાસ્ત્રા બનાવનારાઓ, અનેક જીવાને ખાટે માગે દારનારાઓ પેાતે દુર્ગતિમાં જાય છે અને અન્યને દુ`તિમાં લઈ જવાના પ્રવાહવાળા માર્ગ ખુલ્લા મૂકતા જાય છે. આ શાસ્રા રૌદ્રધ્યાન ને પાણુ કરનારા હાવાથી તે રૌદ્રધ્યાન જ છે.
તેવી જ રીતે હિંસાને પેાષણ આપનારા શાસ્ત્રા બનાવનારાઓ તે પણ પાતાના એક થાડા વખતના જીવનિર્વા માટે સદાને માટે પાપને પ્રવાહ ચાલુ કરી જાય છે.
આ માનવા ! દેહ મળ્યા છે તે તેનેા નિર્વાહ પણ મળી રહેશે. પણ તેવા નજીવા કારણે તમે અન્યને પાપના ઉપદેશ આપી, તેની ઈચ્છાનુસાર હાજી હા કરી અથવા શાસ્રના અર્થને ઉલટાવીને જીવહિંસાને પાષણુ ન આપા, તમારી વાણીથી આંખા વાવેા; સદા ફળ નહિ મળે તેા છાયા તા મળશે જ. પણ કાંટાવાળા થાર કે ખાવળ ન વાવા; છાયા પશુ ન મળતાં ઊલટા તમને અને ખીજાને કાંટા વાગશે.
ઉદરના નિર્વાહ માટે મનુષ્ય કેવી કેવી અસત્ય કલ્પનાઆથી પેાતાના મનને મેલું કરે છે, સ્વાર્થ સિદ્ધ કરવા માટે મનુષ્ચાને કેવે ખાટે રસ્તે દોરે છે, તે આ એક નાનાસરખા દેષ્ટાંતથી સમજાશે.
એક રાજા પાસે બ્રાહ્મણ કથા વાંચતા હતા. રાજાએ તેના ખદલામાં અમુક વર્ષાસન બાંધી આપ્યું હતું. બ્રાહ્મ
For Private And Personal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૮૧ ]
પણ વર્ષાસન વધવાની લાલચથી રાજાને અનુકૂળ ઉપદેશ આપતો રહેતો. એક વખતે કઈ જરૂરી કામપ્રસંગે તેને બહારગામ જવું પડ્યું. વખતે રાજા બીજા કામમાં ગૂંથાઈ જઈ કથા સાંભળવી બંધ કરી દે, અથવા કોઈ બીજા બ્રાહ્મણ પાસે વંચાવે આ શંકાથી તેણે ભણેલા પણ પ્રપંચ નહિ કરનારા પિતાના છોકરાને તેટલા દિવસ પિતાની ગેરહાજરીમાં કથા વાંચવા જવા સૂચવ્યું હતું. નિયમ પ્રમાણે છેક કથા વાંચવા રાજા પાસે ગયો. વાંચવામાં તે જ દિવસે એક એ કલેક આવ્યો કે –
तिलतुषमात्रमपि यो मांस भक्षते नरः । स याति नरकं घोरं यावच्चंद्रदिवाकरौ ॥१॥
જે મનુષ્ય તલના દાણા જેટલું પણ માંસ ભક્ષણ કરે છે તે ઘોર નરકમાં જાય છે અને જ્યાં સુધી સૂર્યચંદ્ર આ દુનિયા પર રહે ત્યાં સુધી તે નરકમાં રહે છે, અર્થાત્ ઘણા લાંબા વખત સુધી નરકમાં દુઃખ ભોગવે છે.
આ છોકરો સરલ સ્વભાવને લેવાથી કલેકનો યથાર્થ અર્થ કરી આગળ વાંચવા લાગ્યો. રાજાએ તે કનો અર્થ સાંભળી વિચાર કર્યો કે થોડું પણ માંસ ખાવાથી નરકે જવું પડે છે, તે અમારાથી માંસને ત્યાગ બની શકે તેમ નથી. નરકે તો જવું જ પડશે. તે પછી કથા સાંભળવાથી શું ફાયદો થવાનો છે? ફેગટ વખત ગુમાવવો અને વર્ષો સન ભરવું; ઇત્યાદિ વિચાર કરી કથા બંધ કરાવી. બ્રાહ્મણને પિતાને અભિપ્રાય જણાવી, હવેથી કથા વાંચવા ન આવવા
For Private And Personal Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૮૨ ]
માનદીપિકા
-
-
જણાવી દીધું. છેક ઘેર આવ્યો. બ્રાહ્મણ પરગામથી ઘેર આવ્યા. કથા સંબંધી સમાચાર છેકરે જણાવ્યા બ્રાહ્મણને ખેદ થયો. છોકરાને ઠપકે આવે. મૂખ! એવી તે કથા રાજા આગળ વંચાય કે તેને અનુકૂળ પડતી જ વાતે કરવી જોઈએ વિગેરે. છોકરો લાચાર થયો. બાપા! મને તેવી સમજ ન પડી તેથી જે પુસ્તકમાં આવ્યું તે વાંચી દીધું. બ્રાહ્મણ પોથી લઈ રાજા પાસે આવ્યું. કથા સાંભળવા જણાવ્યું રાજાએ પોતાને પૂર્વે નિશ્ચય કરેલ અભિપ્રાય જણાવ્યું બ્રાહ્મણે કહ્યું, “મહારાજા! છોકરાને કથા વાંચતા આવડતી ન હતી, તેથી તે કના તાપને ન સમજતાં ઉપરનો અર્થ આપને સમજાવ્યો છે (સંભળાવે છે). બાકી તેનું રહસ્ય ઊંડું છે.” રાજાએ તે રહસ્ય જણાવવા કહ્યું બ્રાહ્મણે પિતાના સ્વાર્થને ખાતર, પ્રપંચ કરી જવાબ આપે અને તેમાં તે વિજયી થયો.
મહારાજા! તલ કે તુષના જેટલું માંસ ખાનાર માણસની ઈચ્છા કાયમ બની રહે છે. ઈચ્છાની તૃપ્તિ થયા સિવાય ચિત્ત તેમાં જ ફર્યા કરે છે. પણ જે પેટ ભરીને ખાતા હોય તેમને નરકે જવું પડતું નથી, કારણ કે તે તરફની તેમની ઈચ્છા નિવૃત્ત થયેલી હોય છે. આપને ઘેર
ક્યાં તેટો છે ? પેટ ભરીને ખાવાથી પછી ઈચ્છા તે તરફ રહેતી નથી.”
આ ખુલાસાથી રાજાની નરક તરફની ભીતિ ઓછી થઈ તે દિવસથી કથા ચાલુ થઈ પ્રથમ તે છે કોઈ વખત માંસ ખાતો હતો અને પછીથી તે કાયમ ખાતે ચાલુ કર્યું.
For Private And Personal Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૮૩ ]
*
અહા ! પાપી પેટને માટે આમ અધોગતિનો માર્ગ ખુલે કરનારાઓ! ઉમાગનો ઉપદેશ દેનારાઓ! તેવાં જ શાસ્ત્રો બનાવી ને ઉન્માર્ગે દેરનારાઓ! તમારું પાપી પેટ ન ભરાય તે ભિક્ષા માગીને ખાઓ. પણ નિર્દોષ જીવેના આમ અકાળે અંત શા માટે લાવે છે અને તમને આધાર આશ્રય આપનારાઓને ખોટી સલાહ આપી દુર્ગ તિમાં નાખી વિશ્વાસઘાતક શા માટે બને છે ? - લોકોને અસત ઉપદેશથી કચ્છમાં નાખી તમે કેટલા દિવસ સુધી વાંછિત સુખ ભોગવી શકવાના છે? આ જીવન
ક્યાં શાશ્વત છે? આ અસત્ય બોલવાને ત્યાગ કરી પિતાને અને પરને રૌદ્રધ્યાનથી બચાવે.
ચેર્યાનંદ રૌદ્રધ્યાન चौर्यार्थ जीवधातादि चिंतातं यस्य मानसम् । कृत्वा तञ्चितितार्थ यत् हृष्टं तच्चीयमुदितम् ।।८९) द्विपदचतुष्पदसारं धनधान्यवरांगनासमाकीर्णम् । वस्तु परकीयमपि मे स्वाधीनं चौर्यसामर्थ्यात् ।९०॥ चौर्य बहुप्रकार ग्रामध्धगदेशघातकस्णेच्छा । सततमिति चौर्यगद्रं भवत्यवश्यं श्वभ्रगमनम् ॥११॥ ચિોરી કરવા માટે, જન ઘાત આદિની ચિંતા વડે કરી જેનું મન વિક્ષેપવાળું રહે છે, તે ચોરી કરવારૂપ ચિંત વેલા અને માટે (ચોરી માટે જીવન નાશ કરીને) જે રાજી થવું-હર્ષ પામ તેને ચૌર્યાનંદ સૈદ્રધ્યાન કહેલું છે.
For Private And Personal Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૮૪ ]
ધ્યાનીપિકા
મનમાં વિચાર કરે કે સારભૂત એ પગવાળાં કે ચાર પગવાળાં જનાવરા (વા) તથા ધન, ધાન્ય અને ઉત્તમ સ્ત્રીઓથી ભરપૂર જે અન્યની વસ્તુએ છે છતાં પણ ચારીના સામર્થ્ય થી તે વસ્તુઓ મારી પેતાની છે.
ચારી કરવા લાયક વસ્તુ ઘણા પ્રકારની છે. નિર'તર ગામ, દેશ અને રસ્તાઓને નાશ કરવાની ઇચ્છા રહ્યા કરે તેને ચૌર્યાંનદ રૌદ્રધ્યાન કહે છે, તે જીવ અવશ્ય નરકે જાય છે. ભાવા-આ ત્રીજા પ્રકારના રૌદ્રધ્યાનમાં ચેરી એ મુખ્ય વિષય છે. ચારી કરવાના સબંધમાં ભયકર રીતે જીવાના ઘાત કરવા સુધીના વિચાર કરવા, અહોનિશ તે ચિંતામાં મનને વિક્ષેપવાળુ રાખવુ, પેાતાનુ ચેારી કરવાનું કામ સિદ્ધ કરીને કે તેમાં વિઘ્ન કરનાર જીવેાના નાશ કરીને આનન્દ્ગ પામવે તે ચૌર્યાનદ નામનું રૌદ્રધ્યાન છે.
દુનિયામાં સારામાં સારી કાઇ પણ વસ્તુ દેખવા કે સાંભળવામાં આવે પછી ગમે તેવે ફેંકાણે હાય કે ગમે તેવી હાય પણ મનમાં એમ જ વિચાર કરે કે મારામાં ચારી કરવાનું ખળ છે, એટલે તે વસ્તુ મારે સ્વાધીન જ છે. કદાચ તેમાં કાઇ વિઘ્ન કરવા આવશે, તે તેને નાશ કરીને પણ તે મેળવ્યા સિવાય રહીશ જ નહી. આ સપા કરીને જ એસી રહેતે। નથી. સકલ્પા કરવા તે પણ રૌદ્રધ્યાન છે, તથાપિ સાથી આગળ વધીને તે વસ્તુ મેળવવા પશુ પ્રયત્ન કરે છે. કોઇનું ધન દેખી, કેઈ દુર્લભ અનાજ દેખી, કાઈ સુંદર એ પગવાળા પ'ખી દેખી અથવા ચાર પગ વાળા જનાવર દેખી અથવા સુંદર સ્રીએ પ્રમુખને દેખીને
For Private And Personal Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૮૫ ]
તે મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે. તેમના માલિકે તેમનું રક્ષણ કરવા નિમિત્તે આડે આવે તે તેમને વાત કરવા પણ તે ચૂકતો નથી.
વખતે લૂંટારે થઈ રસ્તે રેકી, વટેમાર્ગુઓને લૂટે છે. પિતાના જેવા સ્વભાવના મનુષ્યની ટેળી એકડી કરી ગામે ભાંગે છે. (લુટે છે) અથવા વધારે બળ મેળવી દેશો ઉજજડ કરે છે-લૂંટે છે-સ્વાધીન કરે છે. સ્વબળથી અન્યના દેશે સ્વાધીન કરવા, લડાઈઓ કરી હજારો ના જાન લઈ, પિતાના રાજયનો વિસ્તાર વધારો ઈત્યાદિ પણ મોટા લૂંટારાઓ કે ચોરે જ કહેવાય છે. થોડી ચોરી કરે કે વાટ લૂટે તે ચોર કહેવાય, એકાદ ગામ લુટે તે ધાડપાડુ અગર લૂંટારા કહેવાય, અને અન્યના દેશે કે ગામે પડાવી લે તે મોટા ચોર કે મોટા લૂંટારાઓ ગણાય વાત એકની એક જ છે.
આ સર્વમાં શૌદ્ર પરિણામ હોય છે. ભયંકર રીતે-નિર્દય રીતે હજારે જીવને સંહાર કરે પડે છે. અન્યની વસ્તુ પિોતાની કરતાં વિવિધ પ્રકારના છળપ્રપંચો કરવા પડે છે. તે વસ્તુઓને ઉપભોગ કરે તે ઠીક લાગે છે. પણ થોડા જ વખતમાં તે પ્રિય વસ્તુઓને અનિચ્છાએ પણ અહીં મૂકીને અન્ય જન્મમાં પ્રયાણ કરવું પડે છે. આ રૌદ્ર પરિણામનાં ફળ ભોગવવા માટે જીવેને નરક સિવાય બીજું યોગ્ય સ્થાન હેતું નથી.
બસ થઈ રહ્યું? મારું મારું કરી, જીને ત્રાસ આપી, જેનો નાશ કરી મેળવેલું ધન, પૃથ્વી અને સુંદર સ્ત્રીઓ,
For Private And Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૮ ]
ધ્યાનદીપિકા આમાંથી થોડું તે સાથે લેતા જાઓ! ના શા માટે પાડો છે? ઈચ્છા તે ઘણી છે પણ તે લઈ શકાય તેમ છે જ નહિ. ત્યારે હવે શું કરશે? માખીની માફક હાથ ઘસતા જ જવાના? પણ એટલાથી પતવાનું નથી. આગળ તો ચાલે. તમારી રાહ જોઈને પેલા માણસે બેઠા છે. શા માટે? બદલે લેવા માટે. શાને બદલે તેને જ તે. બાપાને માલ તે ન જ હતા ને? આવા અનેક અનુભવ કરતો, મનના સંક૯પેથી રૌદ્ર રૂપને ખડાં કરતાં છેવટે નરકગતિમાં આ પાપને બદલે અનુભવે છે. હે માન! રૌદ્રધ્યાન અવશ્ય ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે.
સંરક્ષણનુબંધી રૌદ્રધ્યાન बहवारंभपरिग्रहसंग्रामैजैतुघाततो रक्षाम् । कुर्वन् परिग्रहादेः रक्षारौद्रिति विज्ञेयम् ॥१२॥ ઘણો આરંભ કરીને, ઘણે પરિગ્રહ મેળવીને, સંગ્રામ (લડાઈઓ) કરીને, અને જેને વાત કરીને, પરિગ્રહાદિની રક્ષા કરતાં (રક્ષણ નિમિત્ત થતું રૌદ્રધ્યાન) તે રક્ષારૌદ્ર જાણવું.
ભાવાથ–મેળવેલા ધન, ધાન્ય, પૃથ્વી, સ્ત્રી આદિના રક્ષણ કરવા નિમિત્તે જીવને સંહાર કરવા સુધીના વિચારો કરવા તે રક્ષારૌદ્રધ્યાન કહેવાય છે. જેનું ધાર્યું કાંઈ થતું નથી. જીવ ધારે છે કાંઈ અને બને છે કાંઈ જુદું જ. પુણ્યને આધીન લકમી આદિ ભેગ્ય પદાર્થો રહેલા છે, પુણ્ય ઓછું થતાં હોય તે પણ વસ્તુ, રક્ષણ કરવા માટે
For Private And Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૮૭ ]
અનેક ઉપાયા કરવા છતાં રહેતી નથી અને પુણ્યની પ્રખળતા થતાં, ન હેાય તે પણ વસ્તુ અનિચ્છાએ આવી મળે છે. તેને ફૂંકી દો, અન્યને આપી દે. તેપણ તે જુદી રીતે પાછી તમારી પાસે આવ્યા વિના રહેતી જ નથી. રક્ષણ કરા કે ન કરે, પરિણામ તા જે આવવાનું છે તે આવ્યા વિના રહેતુ જ નથી. છતાં તે પરિગ્રહાદિનુ... રક્ષણ કરવા માટે આર'ભ કરો, અનેક ગુપ્ત મુકામેામાં રક્ષણ કરા, મેાટા મોટા કિલ્લા ખાંધી તેમાં પૂરી રાખે, તેના રક્ષણ નિમિત્તે અનેક પ્રકારની સામગ્રીમાં વધારા કરા, વિર ચાન્દ્રાએને રાખી તેનુ રક્ષણ કરાવા, છેવટે તેના બચાવ માટે હજારા જીવાના પ્રાણ જાય તેવા સ`ગ્રામા-લડાઇએ કરે, પણ આનુ' પરિણામ તમારા પેાતાના સબંધમાં અહિતકારી આવશે. રૌદ્ર પિ ણામના વધારા થશે. વાયુના ઝપાટામાં દ્વીપક સ્થિર રહી શકતા જ નથી. લક્ષ્મી આદિ વૈભવ પુણ્યને જ આધીન છે. જરૂર હોય તેા તેના જ વધારો કરા, ડાળને પાણી ન સીંચે. મૂળને પાણી પાએ.
(ધનાદિના રક્ષણ નિમિત્તે જીવા કેવા વિચારે કરે છે.) शस्त्रैररीणां हि शिरांसि भिच्या दरध्वा पुरग्रामगृहारिदेशान् । प्राम्येहमैश्वर्यमनन्यसाध्यं स्वगृहणतां वाथ तथा करिष्ये ||९.३ ||
શસ્ત્રો વડે શત્રુઓનાં મસ્તક કાપીને, શત્રુના શહેર, ગામ, ઘર અને દેશે।ને ખાળી નાખીને કેાઇ સાધ્યુ (સ્વાધીન) ન કરી શકે તેવુ' અન્ધય ુ. અહીં પ્રાપ્ત કરીશ. અથવા મારું પેાતાનુ ધન કેાઈ લઈ લેશે તાપણ તેમ જ કરીશ.
For Private And Personal Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૮૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
(તેનાં મસ્તકા કાપી, તેનાં ગૃહાદિ ખાલી નાખી મારું ધન પાછું મેળવીશ.)
सत्तवहवेहबंधणं डहणं कणमारणाइ पणिहाणं । अतिकोहग्गहघथ्थं निग्विणमणसोऽहम विवागं ॥ १ ॥ જીવાનેા વધ કરવા, કર્કશ રીતે તાડના કરવી, નાસિકાદિ વીંધી નાખવાં, ખીલાપ્રમુખ સાથે બાંધી રાખવા, અથવા દોરડા કે બેડીપ્રમુખથી રોકી રાખવા, દહન– ખાળી દેવાં, લેાઢાપ્રમુખના સળિયાથી આંકવાં અને જીવથી મારી નાખવ, એટલે પ્રાણથી જુદાં કરવાં, ઇત્યાદિ કરવામાં એકાગ્રતા, તલ્લીનતા, વિચાર દ્વારા કરવી. જીવેાના નાશ ઇત્યાદિ કાંઈ કર્યું' ન હેાય, તથાપિ અતિશય ક્રોધ, રૂપ ગ્રહથી પરાભૂત થઇ અર્થાત્ અતિ ક્રોધ વડે નિય મન કરી તેવા વિચાર કરવા તે પણ અધમ-નરકાદિ ગતિ આપનાર પરિણામાવાળુ રૌદ્રધ્યાન છે.
पिसुणा सम्भासम्भूय, भूतघायादिवयणपणिहाणं मायाविणोऽसंघणपरस्स, पच्छन्नपात्रस्स ॥ २ ॥
ચાડીચુગલી કરવી, અનિષ્ટ સૂચક વચન લવાં, મકાર ચકારાદિ, અસત્ય બેલવું, અસદ્ભુત ખેલવુ, એટલે ન હેાય તેને હાય કહેવું, હાય તેને છુપાવવુ, અથવા જુદી રીતે કહેવુ', જીવાના ઘાત થાય તેવા (છે, ભેદો, કાપા, મારા વગેરે) વચન દૃઢ અધ્યવસાયથી એલવાં, તથા માયાવી કપટીએમાં-પરને ઠગવામાં પ્રવૃત્તિ કરનારાઓમાં અને ગુપ્ત રીતે-છૂપી રીતે પણ પાપ કરનારાઓમાં તથા કપ/પ્રપંચના ફૂટ પ્રયાગ કરનારાઓમાં આ રૌદ્રધ્યાન હોય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૮૯ ]
तह तिव्व कोहलोहाउलस्स भूओ व घायणमणज्जं । परदव्वहरणचिसं परलोयावायनिरवेखं ॥ ३ ॥
તેમ જ તીવ્ર કેધ અને લેભથી વ્યાકુલ થઈ પરલોકમાં નરકાદિ કષ્ટોથી નિરપેક્ષ બની અને ઘાત કરીને અન્યનું દ્રવ્ય હરણ કરવાનું મન કરવું યા મનમાં લાવવું તે અનાર્ય કામ છે-રૌદ્રધ્યાન છે.
सद्दाइविसयसाहणं धणसंरखणपरायणमणिटुं। सव्वाभि-संकणपरो वघातकलुसाउलं चित्तं ॥४॥ શબ્દાદિ પાંચ ઈદ્રિયોના વિષયે મેળવવામાં સાધનરૂપ ધનના રક્ષણ કરવામાં તત્પર રહેવું તેમાં પણ સર્વ મનુષ્યથી શંકા પામતા રહેવું એટલે કે ઈનો વિશ્વાસ ન કરતાં સર્વશી શંકા કરવી કે રખે ને આ મારું ધનાદિ લઈ જશે અને તે શંકાને લઈ પર (શંકાવાળા સર્વ જીવોને) ઉપઘાત કરવા માટે કલુષિત–મલિન અને વ્યાકુલ ચિત્ત કરવું (મનમાં તેવા વિચારો કર્યા કરવા) તે અનિષ્ટ છે-રૌદ્રધ્યાન છે. તેનું પરિણામ ખરાબ છે.
આ રીદ્રધ્યાન કેને હોય છે? કેટલા ગુણસ્થાનક સુધી હોય છે? इय करणकारणांणुमइविसयमणुचिंतणं चउम्भेयं । अविश्य देसा संजय, जणमणसं सेवियमहन्नं ॥५॥
આ પ્રમાણે (જીવની હિંસાદિ) કરવા, કરાવવા અને અનુમોદન કરવારૂપ વિષયના ચિંતનવાળું રૌદ્રધ્યાન ચાર
For Private And Personal Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૯૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
પ્રકારનુ છે. આ ( રૌદ્રધ્યાનના માલિક) અવિરતિ, અવિ રતિસમ્યક્દષ્ટિ અને દેશિવરિત (પાંચમા ગુણસ્થાન સુધીના જીવા છે) તે જીવેાના મનથી ચિંતન કરાયેલુ રૌદ્રધ્યાન અધન્ય છે, અકલ્યાણ કરવાવાળુ‘ છે, પાપકારી અને નિંદનીય છે. ધ્યાનના પ્રસગ હાવાથી મનથી સેવાયેલુ કે ચિંતન કરાયેલું, એમ મૂળમાં લખવામાં આવ્યું છે કેમ કે ધ્યાનના ચિંતનમાં મનની પ્રધાનતા છે. રૌદ્રધ્યાનનું ફળ
एयं चउव्विहं रागदोसमोहंकियस्त जीवस्स | रुदं झाणं संसारवणं नरयगइमूलं ।। ६ ।। || || રાગ, દ્વેષ અને માહના લક્ષણ (ચિહ્ન)વાળા જીવને આ ચાર પ્રકારનું રૌદ્રધ્યાન સ`સારની વૃદ્ધિ કરનાર અનેક નરકગતિના મૂળ સમાન છે (એઘથી સંસાર વધારનાર છે, અને વિશેષથી નરકગતિ આપનાર છે.)
રૌદ્રધ્યાનની લેયાઓ
कापोतनीलकाला अतिसंक्लिष्टा भवंति दुर्लेश्या । रौद्रध्यानपरस्य तु नरस्य नरका तिथेर्मोहात् || ९४ ।। રૌદ્રધ્યાનમાં તત્પર અને નરક ગતિના અતિથિ પરણુ થનારા મનુષ્યને મેાહના કારણથી ઘણી ક્લિષ્ટ અને ખરાબ કાપાત, નીલ અને કૃષ્ણ લેશ્મા હેાય છે, રદ્રધ્યાનનાં લક્ષણા કે ચિહના
क्रूरता चित्तकाठिन्यं वंचकत्वं कुदंडता । निस्तृशत्वं च लिंगानि रौद्रस्योक्तानि सूरिभिः ॥९५॥
For Private And Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૧ ]
પૂરતા, હૃદયની કઠિનતા (કઠોરતા), ઠગવાપણું, અસહ્ય દંડ આપવાપણું, નિર્દયપણું આ સર્વ રૌદ્રધ્યાનવાળા જીના ચિહ્નો આચાર્યોએ કહ્યા છે.
ભાવાર્થ-જેના રોમેરોમમાં કૂરતા વ્યાપી રહેલી હોય છે, વિના અપરાધે કે થોડા અપરાધે જીને રિબાવી રિબાવીને મારે છે, પશ્ચાત્તાપ વિના અસહ્ય દંડ આપે છે, પાપ કરીને જેને પશ્ચાત્તાપ થતો નથી, જીવોને દુઃખી કરીને કે મારીને આનંદ પામે છે, હૃદય પીગળી જાય તેવા અન્યના વિલાપ કે તેવી આજીજી કરવા છતાં પણ પથ્થર જેવું જેનું હૃદય હોય છે એટલે જેના હૃદય ઉપર તેની કાંઈ પણ અસર થતી નથી. બીજાને ઠગવામાં જ પોતાની બુદ્ધિનું સાર્થકપણું માને છે, અયોગ્ય રીતે જીવેને દંડે છે. અન્યને નાશ કરીને અન્યના ભોગે પિતાનું કામ સાધી લે છે, અનેક જીનો સંહાર કરીને પણ પોતે સુખી થવા પ્રયત્ન કરે છે. આ સર્વ રૌદ્રધ્યાનવાળા જીવોનાં લક્ષણ છે. परवसणे अभिणंदइ, निरविक्खो निहओ निरणुतायो । हरिसिज्जइ कयपावो, रूद्दझाणो-वगयचित्तो ॥ १ ॥
પરને સંકટમાં પડેલ જોઈને આનંદ પામનાર. આ લેકમાં તથા પરલોકમાં દુઃખ ભોગવવાં પડશે તેવી અપેક્ષા દરકાર નહિ રાખનાર, દયાહીન-નિર્દયતા વાપરનાર, અકાર્ય કરીને પશ્ચાત્તાપ નહિ કરનાર, પાપ કરીને હર્ષ પામનાર આ સર્વ રૌદ્રધ્યાનવાળાના મનના લક્ષણ છે. આ લક્ષણોથી રૌદ્રધ્યાનવાળા જીવને ઓળખી શકાય છે અથવા આ લક્ષણે જેમાં હોય તેને રૌદ્રધ્યાન વતે છે એમ સમજવું.
For Private And Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
[ ૧૯૨ ]
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
રાદ્રધ્યાનના ઉપસંહાર કરે છે. क्वचित्क्वचिदमी भावाः प्रवर्त्तते पुनरपि । प्रागुकर्मगौरवात् चित्र प्रायः संसारहेतवः || ९६ || પૂર્ણાંકની અધિકતાથી કાઈ કાઈ વખત આ રૌદ્રધ્યાનનાં પરિણામેા ફરી ફરીને પણ જીવમાં પ્રગટ થઈ આવે છે, આશ્ચર્ય છે કે તે ભાવા પ્રાયઃ સ`સારના હેતુભૂત થાય છે.
ભાવા—આ શ્લાકમાં પ્રાયઃ શબ્દ મૂકયો છે, તે એમ સૂચવે છે કે કેાઇ વખત તેવાં પરિણામા સ`સારના હેતુભૂત થાય છે, તેા કેઈ વખત સ'સારના હેતુભૂત નથી થતાં. આવા રૌદ્રધ્યાનના વિચારો અને કચ્। સસારના હેતુભૂત નથી થતા એમ કહેવામાં એ તાપય રહેલુ છે કે કેટલાક મનુષ્યેામાં પૂર્વક એવી ગૌરવતાથી રહેલુ હાય છે કે તે ખરાબની સાથે સારા કર્મનાં બીજો પણ હાય છે, આવાં નિમિત્તોથી-ખરાબ ભાગવાઇ ગયુ. હાય અને હવે સારાં કર્મના ઉદય થવાના હાય એ નિમિત્તથી તેની વિચારશક્તિ બદલાય છે. આ બાજુ પેાતાના ખરાબ કન્યને બદલા જે પેાતાને અસહ્ય દુઃખરૂપ મળેલા હોય છે એટલે તે નિમિત્તે પણ વિચારશક્તિ બદલાય છે કે અહા! જેમ મને આ દુઃખ ખરાબ લાગે છે, સહન થતું નથી, મારા ઉપર બળવાન મનુષ્યેા ત્રાસ વર્તાવે છે તે જેમ મને ઠીક નથી લાગતુ, તેમ મારું વર્તન બીજાને કેમ ઠીક લાગતું હશે? મને જે દુઃખ થાય છે તે ઠીક નથી લાગતું તા અન્યને કેમ લાગતું હશે ? મારા કન્યના બદલેા મને કેમ
For Private And Personal Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૯૩ ]
નહિ મળે ? ઇત્યાદિ વિચાર દ્વારા કે કાઈ પૂર્વજન્મના સારા સસ્કારના ઉદયને લઈ મહાત્મા પુરુષાને સત્સંગ થવાથી આ વિચારા પલટાઈ પણ જાય છે, એટલે સંસારના હેતુભૂત રૌદ્રપરિણામને વિખેરી પણ નાખે છે. તેથી તે ભાવેપરિણામેા સંસારના હેતુભૂત થતા નથી. આથી એમ જણાવવામાં આવે છે કે સ'સારના હેતુભૂત કારણા પણ કાઈ સુદર નિમિત્ત વડે પરાવર્તન પામી સંસારથી છૂટવાના નિમિત્તરૂપ બને છે, પણ આવા પ્રસંગે કઈ કઈ વખત જ બને છે. એટલે આત્ત ધ્યાન કે રૌદ્રધ્યાનનાં નિમિત્તોનુ પાષણ ન મળે તે માટે સાવચેતી રાખી, તેનાથી વિપરીત રીતે કાઈ એવા ઉત્તમ નિમિત્તરૂપ સદ્ગુરુ કે સત્સ ́ગનુ` સેવન કરવુ. કે જેથી પૂના ખરામ પરિણામા પલટાઈ જઈ તેની જગ્યા ઉત્તમ પરિણામાને મળે. આ કહેવાથી રૌદ્રધ્યાન પ્રકરણ સમાપ્ત થયું.
૧૩
પ્રકરણ ૭ ધમ ધ્યાનનું સ્વરૂપ
प्रविश्याथ शमाम्भोधि योगाष्टांगानि चितयेत् । दुष्टानुष्ठानतो भग्नो मनः शुद्धिकृते मुनिः ॥ ९७ ॥
દુ:ખદાયી અનુષ્ઠાનથી વિરામ પામી-પાછા હડી, મનની શુદ્ધિ કરવાને માટે મુનિએ સમભાવના સાગરમાં પ્રવેશ કરીને ચેાગના આઠ અ'ગના વિચાર કરવા.
ભાવાથ—ઉત્તમ ધ્યાનમાં મનઃશુદ્ધિની પૂર્ણ જરૂર છે.
For Private And Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૯૪ ]
અથવા મને
મન શુદ્ધ થયા વિના ધ્યાન થઈ શકતુ નથી શુદ્ધ કરવા માટે ધ્યાનની જરૂર છે. મન શુદ્ધ હાય તા ધ્યાન થાય અને ધ્યાન હોય તેા મનઃશુદ્ધિ થાય. આ પ્રમાણે બંને અન્યેાન્ય કારણ છે, મન જેમ શુદ્ધ થતું ચાલે છે, તેમ ધ્યાન સ્થિરતા પામતુ' જાય છે; જેમ ધ્યાનમાં સ્થિરતા અનુભવાય છે, તેમ મન શુદ્ધ થતુ ચાલે છે, ધીમે ધીમે અને સાથે વૃદ્ધિ પામી, પૂર્ણ સ્થિતિએ પહેાંચે છે.
ધ્યાનદીપિકા
આ મનઃશુદ્ધિ માટે ખરાખ-આત, રૌદ્રધ્યાનવાળા વિચાર કે અનુષ્ઠાનથી તેા અવશ્ય પાછા હઠવું જ જોઇશે, પણ સાથે સમભાવમાં પણ પ્રવેશ કરવા પડશે. સમભાવ વિના સ્વભાવથી ચપળતાવાળું મન સ્થિરતા પામતું નથી કે વિશુદ્ધ બનતું નથી.
વિષમ ભાવવાળા મનમાં વિષમ-વિપરીત ભાવના થાય છે. તેથી મન વધારે મલિન થાય છે.
સમભાષ માટે શ્રીમાન યશેાવિજયજી લખે છે કે વિકલા એ જ વિષય છે; તેથી પાછા હઠવુ. અને આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવનું આલેખન કરવું. જ્ઞાનની આવી મહાન પરિપાક અવસ્થા તેને સમભાવ કહે છે.
આ મારા-તારાપણાને ઉત્પન્ન કરનાર વિકલ્પાને હઠાવવા માટે વિષમભાવને દૂર કરવા માટે તેઓશ્રી લખે છે કે કે કર્મીની વિષમતાથી ભિન્ન ભિન્ન આકૃતિ, સુખી, દુઃખી, રાગી, દ્વેષી વિગેરે પરિણતિઓ ઉત્પન્ન થયેલ છે. તે કમ'ની વિષમતાના તમે વિચાર ન કરા, પણ જ્ઞાનાંશ વડે મા
For Private And Personal Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૯૫]
* *
-
-------
-
-
-
-
-
-
આખા વિશ્વને સરખું જુઓ. દરેક આત્માઓમાં-છામાં આત્મસ્વરૂપને-જ્ઞાનને સ્વભાવ રહેલ છે. તે જ્ઞાન સ્વભાવથી સર્વ જી સર્વ આત્માઓ એકસરખા છે. તેમાં જરા પણ ભિન્નતા તમે જોઈ નહિ શકે. જ્ઞાનગુણ જે પૂર્ણતા પામેલ આત્મામાં છે, તે જ જ્ઞાનગુણ આપણા જેવા અપૂર્ણ સ્થિતિ ભેગવતા જીવોમાં પણ છે. માટે જ્ઞાનગુણુ સવંમાં સરખે છે. તેમાં વિષમતા નથી. તે જ જ્ઞાનગુણની સાથે સર્વ આત્માએને અભેદરૂપે જુએ, એટલે તમારે આત્મા જ્ઞાન ગુણ વડે બીજા સર્વ આત્મામાં રહેલા જ્ઞાન ગુણ સાથે અભેદએકરસ જે અનુભવ કરશે. આથી રાગદ્વેષની પરિણતિ વડે મારા-તારાપણાના ભેદથી જે વિષમતા ઉત્પન્ન થતી હતી તે થતી અટકશે. કારણ તે પણ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા અને હું પણ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા. આવી રીતે આખું વિશ્વ પણ (સર્વજીવો) જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છે તે કોની સાથે ભેદભાવ રાખવે મારું તારું કરવું? વિષમતા માત્ર કમની ઉપાધિમાં રહેલી છે. જુદાં જુદાં કમને લઈ. જુદાં જુદાં શરીર, જુદા જુદા વિચારે અને જુદા જુદા અનુભવ થાય છે. આ સર્વ કમની ઉપાધિ છે. તે ઉપાધિને માટે એમ માને કે ઘડીભર તે ઉપાધિ સર્વ આત્માથી અલગ ઊભી રહી છે. તે તે વખતે તમે સર્વમાં શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ-તમારા શુદ્ધ સ્વરૂપથી જરા પણ ભિન્નતા ધારણ નહિ કરનાર આત્મસ્વરૂપ સિવાય બીજુ શું દેખી શકાશે ? કશું જ નહિ. શુદ્ધ આત્મા જ, આથી નિર્ણય થાય છે કે ઉપાધિ માત્ર કમની વિષમતાની છે અને તેને લઈને જ મનની ચંચળતા છે. આ સમભાવ
For Private And Personal Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૯૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
આત્માના મૂલ સત્તાસ્વારૂરૂપ તરફ સર્વની દૃદ્ધિ થાય અથવા સર્વ જીવોમાં રહેલ સત્તાસ્વરૂપ તરફ લક્ષ થાય તો સહજ પ્રાપ્ત થાય છે. વિક રહેતા નથી. આત્માના સ્વરૂપ સાથે અભેદતા થઈ રહે છે. આ જ સમભાવ છે. આ સમભાવવાળે જ મોક્ષ પામે છે. બીજાને મોક્ષ પ્રાપ્તિનો અધિકાર જ નથી.
અષ્ટક શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી विकल्पविषयोतीर्णः स्वभावालंबनः सदा । ज्ञानस्य परिपाको यः स शमः परिकीर्तितः । १॥ अनिच्छन् कर्मवैषम्यं ब्रह्मांशेन समं जगत् । आत्माभेदेन यः पश्येदसौ मोक्षंगमी शमी ॥२॥
સમભાવથી સમ્યક્દષ્ટિ થાય છે અને તેથી આવતાં કર્મ અટકી જાય છે, તથા પૂર્વ કર્મની નિર્જરા થાય છે. કર્મનાં આવરણે આત્માની આડેથી ખરી પડે છે–સમભાવના તાપથી પીગળી જાય છે.
વિચારવાનો! તમે વિચાર કરી જે તે જરૂર તમને ખાતરી થશે કે તમારા મનમાં જે જે સંકલ્પવિકલ્પ ઊઠે છે તે બહારના સજીવ કે નિર્જીવ પદાર્થની રાગદ્વેષવાળી જે છાપ તમારા અંતઃકરણમાં પડી છે તેનું જ પરિણામ છે. જેવું આલંબન સામું રાખશે તેવી જ છાપ–તેવું જ પ્રતિબિંબ તમારા હૃદયમાં પડશે. સામાને તમે જેટલે દરજે હલકે માનશે તેને જોતાં તમારું મન તેવા જ હલકા આકારે પરિણમશે. તમારો ઉપયોગ તેવા આકારે પરિણમ્યા
For Private And Personal Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૯૭ ]
વિના તેનેા તમને એધ નહિ જ થાય. તમે તમારા મનને સામી વસ્તુને જેવી માનવાને માટે નિશ્ચિત કરી આપ્યું છે, તે તેા તેવી જ રીતે તેને માનશે અને તેવે પ્રકારે તેના તરફ્ વર્તન રાખી, ગુણ-અવગુણ ગ્રહણ કરશે એક સ્ત્રી સન્મુખ ઊભી છે તેને તમે જે મહેનપણે માનશે। તા તરત જ મન તે તરફ વિકારભાવથી જોતુ. અટકી જશે અને બહેન તરફના પ્રેમથી તે તરફ વર્તન કરશે. અને તેને પેાતાની સ્ત્રી તરીકે માનશે। તે બહેનના ભાવ સમૂળગા ચાલ્યેા જઇ સ્રીપણાના ભાવને ઉચિતતાવાળું તમારુ· આચરણ તેના તરફ થશે. આવી જ રીતે તમે જ્યારે તમારા પોતાના અચાવને માટે–આત્માની ઉન્નત ગુણશ્રેણી તરફ ચડવા માટે શ્રીમાન ચÀાવિજયજી મહારાજના શબ્દોમાં કહીએ તેા તમારા અંત ૨માં સર્વ આત્માઓને કે જેઓ અત્યારે કર્માધીન સ્થિતિમાં દેહાશ્રિત થઈ રહેક્ષા છે તેઓને સત્તાગત શુદ્ધ સ્વરૂપે જોવાની ટેવ પાડશેા. જે જે દેહધારી તરફ તમારી દૃષ્ટિ પડે તે તે શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ છે, એમ તમારા હ્રદયમાં ઠસાવશે તે તમારી તેટલે તેટલે દરજો આત્મદૃષ્ટિ થશે, તમારું મન વારવાર તેવા તેવા પ્રસ`ગે આત્માકારે પરિણામ પામશેદેહભાવ ભુલાતા જશે અને શુદ્ધ આત્મદૃષ્ટિ-શુદ્ધ-આત્મસસ્કાર જાગ્રત થતા જશે હૃદયમાં સચેત થતા જશે. આનુ પરિણામ એ આવશે કે રાગ, દ્વેષ, અભિમાન આદિની પરિણતિ મઢ પડી જશે અને નિર્વિકાર આત્મષ્ટિ મજબૂત થતી જશે. આ સમભાવની પ્રાપ્તિ થતાં મન નિમ ળ થશે, એટલે પછી તમારું' કર્તવ્ય નિર્વિઘ્ન થશે. તેમાં વિકલ્પે
For Private And Personal Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૧૯૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
આવી અંતરાય પાડે છે, તે બંધ થશે અને આવરણ દ્વર થતાં જીવન આનંદમય થશે. વધારે શું કહેવું? જેણે આ અયાસ કરેલ છે તે જ તેને અનુભવ જાણે છે. આ સમભાવપૂર્વક કઈ પણ આત્મિક માર્ગમાં પ્રવેશ કરાશે તે જરૂર તેમાં વિજય થયા વિના રહેશે જ નહિ. - આ સમભાવરૂપ સમુદ્રમાં ડૂબકી મારીને-સારી રીતે પ્રવેશ કરીને યોગના આઠ અંગ સંબંધી વિચાર કરે.
આ સમભાવમાં પૂર્ણ પ્રવેશ થઈ જ જાય તે પછી કાંઈ જરૂર રહેતી નથી. પણ શરૂઆતમાં સામાન્ય રીતે અને થોડા વખત માટે જ પ્રવેશ થઈ શકે છે. એટલે થોડો પણ સમભાવમાં પ્રવેશ કરીને તે સ્થિતિ કાયમ ટકાવવા માટે યોગનાં આઠ અંગ છે. તેમને વિચાર કરે. યોગનાં આઠ અંગો પણ મનઃશુદ્ધિ માટે જ આદરવા કે વિચાર કરવા
ગ્ય છે. પૂર્વે કહેલ સમભાવમાં મનની જે શુદ્ધિ થાય છે તેવી બીજા કશાયથી થતી નથી. છતાં શરૂઆતમાં તે સમભાવ આવતું નથી. આવે તે ટકી રહેતું નથી એટલે મેંગનાં અંગેની જરૂરિયાત પહેલી સ્વીકારવામાં આવી છે.
ગનાં આઠ અંગ यमनियमासनबंधं प्राणायामेंद्रियार्थसंवरणम् । ध्यानं ध्येयसमाधि योगाष्टांगानि चेति भजः ॥९८॥
યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર (ઇદ્રિને વિષયોથી રોકવી) ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ આ યોગનાં આઠ અંગો છે, તેમનું સેવન કરો.
For Private And Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૧૯૯ ]
યમાદિનું સ્વરૂપ सप्तदशभेदसंयमधरो यमी शौचतादियुत नियमी। पद्मासनादिसुस्थः प्राणायामप्रयासी च ॥ ९९ ।।
સત્તર પ્રકારે સંયમ ધારણ કરનાર યમી, શૌચ આદિયુક્ત સંયમી, પદ્માસન આદિ આસને સારી રીતે બેસનાર આસન, પ્રાણાયામને અભ્યાસ કરનાર પ્રાણાયામી કહેવાય છે.
ભાવાર્થ–પાંચ મહાવ્રત પાળવાં, પાંચ ઇંદ્રિને જય કરે, ચાર કષાય ઉપર વિજય મેળવવા અને ત્રણ
ગોની ગુપ્તિ કે વિરતિ રાખવી, આ સત્તર પ્રકારનો સંયમ છે.
અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ આ પાંચ પ્રકારનાં મહાવ્રત છે, તેને યમ પણ કહે છે.
જેમાં હલન ચલન, વેદના સ્વભાવ હોય છે તેને જીવ કહે છે. તે જે શરીરની ઉપાધિભેદથી અનેક પ્રકારના છે. તે સર્વ જાતના જીવોની હિંસા મનથી, વચનથી અને શરીરથી ન કરવી, ન કરાવવવી, અને કરનારાઓને અનુમોદન ન આપવું-સારું ન માનવું તે અહિંસા નામનું મહાવત કહેવાય છે.
આ અહિંસા મહાવ્રત દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી એમ ચાર પ્રકારે સમજીને પાળવું જોઈએ.
દ્રવ્યથી કેઈપણ જીવોને નાશ ન કરે, ક્ષેત્રથી સર્વ લાકની અંદર રહેલા જીવેનો નાશ ન કર, કાળથી-દિવસ
For Private And Personal Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૦૦ ]
ધ્યાનદીપિકા હોય કે રાત્રિ હોય તે પણ કેઈ નો નાશ ન કરે, ભાવથી-રાગના કારણે કે દ્વેષના કારણે કઈપણ જીની હિંસા ન કરવી.
કષાયના યોગથી (રાગદ્વેષના વેગથી) કષાયરૂપે પરિણમન થયેલા મન, વચન, કાયાના એગથી પોતાના કે પરના દ્રવ્ય તથા ભાવપ્રાણનો ઘાત કરે તે હિંસા છે.
નિશ્ચય અહિંસા રાગ, દ્વેષ, મેહ, કામ, ક્રોધ, લોભ, ભય, હાસ્ય, પ્રમાદ, આદિ ભાવનું પ્રગટ ન થવું તે અહિંસા છે. રાગાદિ ભાવોની ઉત્પત્તિ થવી તે હિંસા છે.
રાગાદિ વિના કદાચ પ્રાણને નાશ થાય તે પણ હિંસા લાગતી નથી. રાગાદિભાવને વશ થઈ, પ્રમાદથી વર્તન કરનારને જીવને ઘાત થાય કે ન થાય. તેપણ નિશ્ચય હિંસા લાગે છે, કેમ કે આત્મા કષાય ભાવવાળો થઈ પ્રથમ પિતાના આત્માને હણે છે (કર્મ થી આવરિત કરે છે). પછી બીજા જીવોની હિંસા થાઓ કે ન થાઓ પણ આત્મઘાત તે અવશ્ય થાય છે. માટે આત્મપ્રદેશ ઉપર કરજ લાગવા ન દેવી, તેવા પરિણામ થવા ન દેવા, તે નિશ્ચયથી અહિંસા છે.
વ્યવહારથી બીજું મહાવત કોઈ પણ પ્રકારનું અસત્ય જૂઠું ન બોલવું, પણ પ્રિય હિતકારી સત્ય વચન બોલવું.
ધથી, લેભથી, ભયથી અને હાસ્ય કરવારૂપ કારણથી એમ અસત્ય ચાર પ્રકારે બોલાય છે, તેને ત્યાગ કરવો.
For Private And Personal Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૦૧ ]
દ્રવ્યથી સર્વ વસ્તુઓના સંબંધમાં અસત્ય ન બોલવું. ક્ષેત્રથી લોક અને અલોકના સંબંધમાં અથવા લોકના કોઈ પણ ભાગમાં રહી અસત્ય ન બોલવું.
કાળથી દિવસે અગર રાત્રિએ અસત્ય ન બોલવું. ભાવથી રાગ કે દ્વેષના કારણે અસત્ય ન બોલવું.
મનથી, વચનથી કે શરીરથી અસત્ય બોલવું નહીં, બેલાવવું નહિ,
અને બોલનારને અનુમોદન ન આપવું. આ બીજું મહાવ્રત છે.
નિશ્ચયયથી બીજુ મહાવ્રત આત્મા એ જ આપણે છીએ, અથવા આત્મા એ જ આપણી વસ્તુ છે. તેનાથી પર જે પુદગલ-જડ વસ્તુ છે તે અન્ય છે, પર છે, પારકી છે. પર વસ્તુને પિતાની ન માનવી ન કહેવી. પુગલિક, દેહને આત્મા ન કહે, આત્માને જ આત્મા કહે પરવસ્તુને પર કહેવી કાંઈ પણ વ્યાવહારિક વચન બોલતાં પોતે આત્મા છે એમ માની વ્યવહારને ખાતર મારાતારાપણાના શબ્દનો ઉપયોગ જાગૃત રહીને કરે, તે નિશ્ચયથી બીજુ મહાવ્રત છે.
વ્યવહારથી ત્રીજી મહાવ્રત કેઈની કાંઈ પણ વસ્તુની ચોરી કરવી નહીં, માલિકની રજા સિવાય વસ્તુ ગ્રહણ ન કરવી, કઈ પાસે લેવરાવવી નહિ, લેનારને અનુમોદન ન આપવું તે ત્રીજું મહાવ્રત છે.
For Private And Personal Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૦૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
તે મહાવ્રતમાં દ્રવ્યની લઈ શકાય કે રાખી શકાય તેવી કઇ વસ્તુની ચારી કરવી નહિ. ક્ષેત્રથી ગ્રામમાં, નગરમાં કે અરણ્યમાં, ઇત્યાદિ કાઇ પણ સ્થળે ચારી કરવી નહિ, કાળથી રાત્રિએ કે દિવસે કાઇ પણુ વખતે ચારી કરવી નહિ. ભાવથી રાગ કે દ્વેષના પરિણામથી ચારી ન કરતાં આ મહાવ્રતનું પાલન કરવું.
નિશ્ચયથી ત્રીજું મહાવ્રત
પાંચ ઇંદ્વિચાના ત્રેવીસ વિષયા છે, તેના સુખની ઇચ્છાએ જીવ આઠ કમની વ ણુાએ એકઠી કરે છે. આત્મા સિવાય કાઈ પણ વસ્તુ પાતાની નથી, છતાં તે કમની વ ણુાએ, જે આત્મા ઉપર લાગેલી છે તે શુભાશુભ કર્મને પેાતાનાં માનવા, શુભ પુણ્યના પુદ્દગલા તરફ પ્રીતિ રાખવી, તેને મેળવવા પ્રયત્ન કરવા આ કમ વણાના પુદ્દગલા આત્માથી પર છે. પર વસ્તુ છે તેને પેાતાના કરી તેનેા સંગ્રહ કરવા. કમના સંગ્રહ થાય-આવાગમન થાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરવી તે પણ એક જાતની ભાવચારી છે, આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપ ઉપર જેટલું આવરણ આવે તે પારકી વસ્તુ હાવાથી ભાવરી છે. આ અંતરંગ પુણ્યાદિના અભિલાષાની ઈચ્છાની નિવૃત્તિ કરવી તે ત્રીજી નિશ્ચય મહાવ્રત છે.
વ્યવહારથી ચેાથું મહાવ્રત
ઔદ્રારિક અને વક્રિય એમ બે જાતના વિષયેા છે. દેવીઓ કે દેવા સંબધી વિષયસેવન તે વૈક્રિય કહેવાય છે અને મનુષ્ય તથા જનાવર સંબધી વિષય સેવન તે ઔદારિક
For Private And Personal Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૦૩ ]
કહેવાય છે. આ બન્ને જાતિના વિષયોને મનથી, વચનથી અને શરીરથી કરવા, કરાવવા અને અનુમોદન કરવારૂપે ત્યાગ કરવો તે ચોથું મિથુનવિરમણ અર્થાત્ બ્રહ્મચર્ય નામનું મહાવ્રત છે.
આ મહાવ્રત પાળવામાં દ્રવ્યથી, દેવ, મનુષ્ય અને જનાવર સંબંધી વિષને ત્યાગ કરવો, ક્ષેત્રથી ઊર્વ લોકમાં અધોલકમાં અને તિર્યફ લોકમાં (વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળાદિ સ્થાનોમાં) આ મહાવ્રત પાળવું, કાળથી દિવસ હોય કે રાત્રિ હોય, સર્વ કાળે લીધેલ પ્રતિજ્ઞાન નિર્વાહ કરવો ભાવથી -રાગના કારણે કે શ્રેષના કારણે પણ વિષયસેવન ન કરતાં યાવત્ જીવપયત આ મહાવ્રતનું પાલન કરવું.
નિશ્ચયથી ચોથું મહાવ્રત આમાં શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, દેહાદિ ભાવથી તદ્દન અલગ છે તે દૃષ્ટિ ધ્યાનમાં રાખી. અંતરંગ વિષયાભિલાષનો ત્યાગ કરી પિતાની આત્મપરિણતિમાં રમણ કરવું. પરપરિણતિમાં પ્રવેશ ન કરતાં એટલે પરભાવનું ચિતન ન કરતાં આત્મિક પરિણતિનું ચિંતન કરવું. સ્વભાવરૂપ ઘર મૂકી વિભાવરૂપ ઘરમાં પ્રવેશ ન કરે તે બ્રહ્મચર્યવ્રત છે. વ્યુત્પત્તિ અર્થ પણ એ જ છે કે બ્રહ્મભાવમાં ચાલવું-રહેવું તે બ્રહ્મચર્ય છે.
આત્મભાવમાં રમણ કરવું, પર ભાવથી વિરામ પામવું તે ભાવબ્રહ્મચર્ય છે.
વ્યવહારે પાંચમું મહાવ્રત ધન, ધાન્ય, ક્ષેત્ર, રૂપું, સોનું, બે પગવાળા અને ચાર પગવાળા જી આદિ વસ્તુઓને સર્વથા ત્યાગ કરે તે
For Private And Personal Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૦૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
અપરિગ્રહ મહાવ્રત છે, ધર્મના સાધનભૂત કે દેહરક્ષણના હેતુભૂત, ઉપકરણા-વસ્તુઓ વજ્ર પાત્રાદિ, શાસ્રજ્ઞા મુજખ રાખવાં પડે તે પણ માહ, મમત્વાદિ વિના રાખવાં. તે સિવાય મન, વચન, શરીરથી પરિગ્રહને સ્વીકાર કરવા. કરા વવા કે અનુમાર્ત્તિત કરવાના યાવત્ જીવ પ''ત ત્યાગ કરવા. દ્રવ્યથી સજીવ, નિર્જીવ સ વસ્તુઓને ત્યાગ કરવા. ક્ષેત્રથી સર્વ લાકમાં પરિગ્રહસ્વીકારનેા ત્યાગ કરવા. કાળથી દિવસે અને રાત્રિએ પરિગ્ર ગ્રહણના ત્યાગ
કરવા.
ભાવથી અલ્પ મૂલ્યવાળી કે વિશેષ મૂલ્યવાળી વસ્તુઆના રાગદ્વેષની પરિણતિથી સ્વીકાર ન કરવે. નિશ્ચય પરિગ્રહ મહાવ્રત
મારાપણાની મમતાના ત્યાગ કરવા, કાઇ પણું સજીવ કે નિર્જીવ વસ્તુ ઉપર મૂર્છા-આસક્તિ કે મમત્વભાવ ન રાખવા તે અપરિગ્રહ સ્થિતિ છે, ત્યાગ દશા છે. ખાદ્ય ત્યાગ એ સાધન છે. અંતરંગ ઇચ્છાના-મમત્વના ત્યાગ કરવા તે સાધ્ય છે. આત્મા શુદ્ધસ્વરૂપ છે. કની કે રાગદ્વેષાદ્મિની પરિણતિથી મુક્ત છે, નિળ છે. તેના ઉપર આ કર્માદિની ઉપાધિ, આવરણ કે કમળના તદ્દન અભાવ છે, તે લક્ષ ધ્યાનમાં રાખી આત્માને નિરાવરણુ સ્વરૂપે જાણુવે અનુભવવા તે અપરિગ્રહ સ્થિતિનું સાધ્ય છે.
રાગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાન-ભાવકમ તેની ચીકાશે કરી જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મ બધાય છે. તેના ત્યાગ કરવા,
For Private And Personal Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-~
ધ્યાન દીપિકા
[ ૨૫ ] દેહ ઇંદ્રિયાદિ ઉપરથી મૂચ્છી ઉતારી શુભાશુભ કર્મવિકાર તે પણ આત્માથી પર છે એમ જાણે તેને ત્યાગ કરે.
પાંચ ઇદ્રિને નિગ્રહ કરો. ઈન્દ્રિયોને નિગ્રહ કરે એટલે તેમને નિયમમાં રાખવી. ઈષ્ટ વિષયોમાં રાગ કરે અને અનિષ્ટ વિષયોમાં શ્રેષ કે ખેદ કરે; એ સ્વભાવને અટકાવીને-બંધ કરીને-અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ જે ઉદય પ્રાપ્ત થાય-પ્રસંગે આવી મળે તેને આનંદથી વધાવી લે-હર્ષ કે ખેદ વિના ભોગવી લે તે ઈન્દ્રિયનો નિગ્રહ છે. ઈદ્રિ પાંચ છે. સ્પર્શના, રસના ઘા, નેત્રો અને કાન આ પાંચે ઈદ્રિયોના વિષયોમાં રાગછેષ ન કરતાં સમભાવે રહેવાની ટેવ પાડવી.
કષાયને જય કેધ, માન, માયા (કપટ) અને લેભ, આ-ચાર કષાય કહેવાય છે. ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા અને સંતેષ-આ ચાર કષાયપ્રતિસ્પધીઓ-શત્રુઓ છે. જ્યારે જે જે કષાયને ઉદય થાય, ત્યારે ત્યારે તેને જય મેળવવા માટે તે તે કષાયના પ્રતિસ્પધીને સન્મુખ ઊભું કરી દે. જેમ ટાઢ વધારે પડતી હોય તે તેના પ્રતિસ્પર્ધી તરીકે અનિ સામે સળગાવવાથી ટાઢ નાસી જાય છે. તેમ આ ચાર ક્ષમાદિને કષાયોના સન્મુખ રાખવાથી, તેમનું બળ ઘટી જાય છે. મતલબ કે તેની સામે કેધાઢિ ટકી શકતા નથી. તે રીતે ચારે કષાને જય થઈ જાય છે.
ત્રણ દંડની વિરતિ જે વડે આત્મા દંડાય તે દંડ. મનદંડ, વચ નદંડ અને
For Private And Personal Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૦૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
કાયદડ. આ ત્રણ દ'ડ છે. મનની, વચનની અને શરીરની અમુક જાતની હલકી પ્રવૃત્તિથી આત્મા દંડાય છે. દ'ડાય છે એટલે આત્માના ગુણેા ખાઇ જાય છે. નવીન કર્મા તેના ઉપર ચડી બેસે છે, આત્માની અનંત શક્તિનું દેખાઇ જવું તેના ઉપર આવરણ આવવું તે જ ઈંડાવું અહીં સમજવુ. તેવી પ્રવૃત્તિથી વિરમવું-પાછા હઠવુ - તેવું કામ ન કરવું તે, તે તે દ'ડાની વિરતિ કહેવાય છે.
ક્રમ એવા છે કે પ્રથમ શરીર દ્વારા ખાટી પ્રવૃત્તિ અટકાવવી, પછી વચન દ્વારા થતી ખરાબ પ્રવૃત્તિ અટકાવવી અને છેવટે મનને પણ ખરાબ વિચાર કરતાં અટકાવવું. શરીરને અમુક પ્રવૃત્તિથી અટકાવવુ તે કામ પ્રથમ મનને અટકાવવા કરતાં સહેલું છે. જયાં સુધી શરીર પ્રવૃત્તિ નહિ કરે ત્યાં સુધી એકલા વિચારો તે કાર્ય સાધી નહિ જ શકે, પ્રથમ મન જ અટકી જાય તે વચન અને શરીર સ્વાભાવિક રીતે જ અટકી પડે છે એ વાત ખરેખર સત્ય છે, તથાપિ મન ઉપર પ્રથમ જ કાબૂ મેળવી લેવા એ જેને અશકય જેવું લાગે છે તેમને માટે પ્રથમ શરીરાદિ ઉપર કાબૂ મેળવવા એ કાંઈક સહેલુ થાય તેમ છે.
મુખથી ખેલવુ' અંધ કરવુ, તે આપણે આધીન જેવું છે મન ફાઇના સ’અંધમાં બેલવાના વિચાર કરે તથાપિ જયાં સુધી વચન તે શબ્દોને બહાર લાવી મૂકતું નથી ત્યાં સુધી તે ખેલવાના વિચારાથી જે ગેરફાયદાએ થવાના હતા તે અટકી પડે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૦૭ ]
જ્યારે વચન અને શરીર ઉપર કાબૂ મેળવાય છે ત્યારે ધીમે ધીમે મન ઉપર પણ કાબૂ મેળવી શકાય છે. એટલે નિર'તરની આવા વિચાર કરવા અને આવા વિચારી ન કરવા એવા વિભાગ કરવાની ટેવ છેવટે મનને પણ કાબૂમાં લે છે. .
અથવા બીજો ક્રમ આ ત્રણ ફ્રેંડથી વિરમવા માટેના એ છે કે મનને સારા વિચારો કરવાની ટેવ પડાવવી. પૂવ જન્મમાં મન, વચન અને શરીરની શક્તિવાળુ નામકમ બાંધેલું હાવાથી એ ત્રણે શક્તિએ આપણને મળી છે. તેથી મન વિચાર કર્યા વિના રહેવાનુ નથી અને વચન ખાલ્યા સિવાય ચાલશે નહિ, તથા શરીરથી પણુ હલન ચલનાદિ ક્રિયા થયા સિવાય રહી શકશે નહિ. આ ક્રિયાએ અવશ્ય થવાની છે અને થાય છે જ. આપણા અનુભવમાં પણ એમ જ આવે છે કે વિચાર થાય છે, વચન કેટલાય છે અને શરીરથી ક્રિયા પણ થાય છે. ત્યારે આ ત્રણે ક્રિયામાં આપણે એટલા સુધારા કરી શકીએ તેમ છીએ કે મનથી સારા વિચારા કરવા, મહાન પુરુષેાના ગુણાનુ` મનન કરવું, આત્મગુણેાનું સ્મરણ કરવું, સદ્-અસદ્ વસ્તુઓના વિચાર કરવા. પરમાત્માના પવિત્ર નામના જાપ કરવા વિગેરે સારા સારા વિચારોમાં, તે મનને જોડી દેવામાં આવ્યાથી મન ખરાખ વિચારો કરતુ અટકશે. અહેનિશ અનેક અશુભ વિચાર– સપા-મનારથા, મનેારાન્ચે ખડાં કરવામાં જે ફાગઢ મનની શક્તિને! નાશ થાય છે તેના બચાવ થઈ મનના આ સારા માગે ઉપયાગ થશે. આ સારી ટેવનેા વધારા
For Private And Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૦૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
થવાથી ખરાબ હલકા વિચાર કરવાની ટેવ ધીમે ધીમે સદંતર નાશ પામશે, મન સ્વાધીન થશે. છેવટે આત્માના પૂર્ણ સ્વરૂપમાં ગળી જશે, માટે પ્રથમ સારા વિચારો કરવાની ટેવ મનને પાડવી એ મુખ્ય કર્તવ્ય છે.
આવી જ રીતે અન્યની નિંદા કુથલી કરતાં વચનને અટકાવીને પરમાત્માના ગુણકીર્તનમાં, મહાન પુરુષના ગુણાનુમદનમાં ધાર્મિક ઉપદેશમાં કે કોઈને સન્માર્ગે ચડાવવામાં કે તેવાં જ કેઈ પરમાર્થના કામમાં વચનને વ્યય કરવાથી વચન બોલવાથી થતા અનેક અપરાધ અટકે છે, પિતાથી આગળ વધી શકાય છે અને અન્યને ઉપયોગી રીતે મદદગાર પણ થઈ શકાય છે.
તેવી જ રીતે શરીરને પણ ઉપયોગી કાર્યમાં, મહાન પુરૂષની સેવામાં, દેવાદિના પૂજનમાં, ધાર્મિક અભ્યાસમાં ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં, ઉત્તમ પુસ્તકાદિ લખવામાં, કોઈને મદદ કરવામાં તપશ્ચરણ બ્રહ્મશ્ચર્યાદિ પાલનમાં, (કાદિ લખવામાં, કોઈને મદદ કરવામાં તપશ્ચરણમાં, બ્રહ્મચર્યાદિ પાલનમાં.) અને ઉપયોગી જીવોની સેવામાં જોડી દેવામાં આવે તે અશુભ પ્રવૃત્તિ અટકી જાય છે. શુભમાં વધારો થાય છે અને છેવટે તે શુભમાંથી પણ શુદ્ધમાં પ્રવેશ કરી શકાય છે.
આ પ્રમાણે સત્તર પ્રકારનો સંયમ કહે છે. શરૂઆતમાં આ સંયમને આદર કરવાની પૂર્ણ જરૂર છે. આ સિવાય મનની મલિનતા ઓછી થતી નથી અને તે ઓછી થયા સિવાય આપણી યોગ્યતામાં વધારે થતું નથી અને યોગ્યતા
For Private And Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
| [ ૨૦૯ ]
--
-
આ સિવાય આપણાથી આગળની ભૂમિમાં પ્રવેશ થઈ શકતા નથી. આ સત્તર પ્રકારના સંયમને ધારણ કરનાર યમી કહે, વાય છે. આ યમ તે ચેગનું પ્રથમ અંગ છે.
નિયમ શૌચ, સંતોષ, તપ, સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વર પ્રણિધાન આ પાંચ નિયમો કહેવાય છે.
શૌચ - શૌચ એટલે પવિત્રતા. બહારથી પવિત્રપણું, શરીર શુદ્ધ સ્વચ્છ રાખવું, વા સ્વચ્છ પહેરવાં, રહેવાને મુકામ સ્વચ્છ અને ખુલ્લી હવાવાળો હા જોઈએ, આજુબાજુના પદાર્થો એવા હોવા જોઈએ કે મનમાં સ્વાભાવિક જ શાંતિ ઉત્પન્ન થાય.
આંતરશૌચ, મન, વચન, શરીરનું પવિત્રપણું રાખવું, મનમાં કેઈ અશુભ સંકલ્પ ઉત્પન્ન થવા ન દેવ, વચન સત્ય, પ્રિય અને હિતકર બેલવું. કઠેરતાવાળું, નિર્દયતાભરેલું કે અન્યને અપમાન લાગે, નુકસાન થાય કે સંતાપ થાય તેવું ન બોલવું. શરીરને શુભ વિચારોથી, ગુરુસેવાથી અને તેવાં જ ધાર્મિક ક્રિયાવાળા કર્તવ્યથી એવું પવિત્ર કરી નાખવું કે તેના દરેક પરમાણુઓ ધાર્મિક ભાવનાથી, દયાની કમળ લાગણીથી કે પરમાત્માના સ્મરણથી પવિત્ર તેજોમય અને શાંતિમય થઈ જાય. તમને જોતાં જ ગમે તેવા કઠેર હદયવાળા મનુષ્યના હૃદયમાં પણ દયાની કે કેમળતાની લાગણું અથવા પ્રેમ ઉત્પન્ન થાય. આ સર્વે શૌચની પવિ૧૪.
For Private And Personal Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૧૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
ત્રતા છે. અભ્યાસીઓએ નિર'તર આવી પવિત્રતામાં વધારા કરતા રહેવુ જોઇએ.
સતાષ
પરમાત્મા ઉપર કે કમ ઉપર વિશ્વાસ રાખનારા શ્રદ્ધાળુ લેાકાને પેાતાના ઉદરનિર્વાહ કે વ્યવહારના નિર્વાહ માટે પૂર્ણ ભરાસા હાય છે અને સાષ પણ તેઓને જ આવી શકે છે. પૂર્ણાંકના પ્રમાણમાં પ્રારબ્ધ યાગે જે આવી મળે તેમાં સાષ માનવા. માણસ જાત ગમે તેટલી ઈચ્છા કરે પશુ પ્રારબ્ધથી અધિક મળતું નથી, અને પ્રારબ્ધમાં હાય છે તેા કાઈ લઈ જતું નથી, ન હેાય તે! કાઈ આપી દેતુ નથી. આ જન્મ થયા પહેલાં પ્રારબ્ધ બધાઈ જાય છે અને ધીમે ધીમે તે બહાર નીકળતુ આવે છે. માટે પેાતાના ક્રમ ઉપર વિશ્વાસ રાખી પ્રયત્ન કરવા અને તેથી જે આવી મળે તેમાં સતાષ માનવા. કર્યા સિવાય કાંઇ આવતુ કે મળતુ નથી એટલે પ્રયત્નની જરૂર તા છે જ, પણ જરૂરિયાત જેટલી જ. સતાષ આવતાં ઇચ્છાએ ઓછી થાય છે, મનની વિષ્ણુવળતા મટે છે, હૃદય વિશુદ્ધ થતું ચાલે છે, આત્ત રૌદ્રધ્યાન થતું નથી. છતાં વ્યાવહારિક પ્રસ’ગેામાં સતાષની જેટલી જરૂર છે તેટલી કે તેથી અધિક આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરવા માટે અસાય વધારવાની જરૂર છે. અર્થાત્ તેને માટે પ્રયત્નની પૂર્ણ જરૂર છે, નિર'તર ઉત્સાહ અને લાગણીપૂર્વક તે અભ્યાસ વધારતા જ રહેવુ.
તપ
મનની શુદ્ધિ માટે તપની પશુ જરૂર છે. નિકાચિત કર્મો
For Private And Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
[ ૨૧૧ ] પણ તપથી નિર્જરે છે. તપ કરવાથી જેમ શરીર દુબળ થાય છે તેમ મનને પણ દુર્બળ કરતા જવું જોઈએ. ઈચ્છાઓ મરવાથી જ મન દુર્બળ થાય છે. ઈચ્છાઓને હઠાવવી તે ખરેખર તપ છે, ઘણી વખત માણસો ઘણા દિવસો સુધી શરીરને ખોરાક આપતા નથી પણ સાથે ઈચ્છાઓનો નાશ કરતા ન હોવાથી દુર્બળ થયેલ શરીર પાછું ખેરાક લેવાથી મજબૂત થાય છે. અને ઈચ્છાઓ પહેલાં કરતાં પણ એક ડગલું આગળ વધે છે. અમુક વખત સુધી ખાવાની ઈચ્છા રેકી તે સાથે શરીર દુર્બળ થતાં મનના કે શરીરના વિકારે પણ દુર્બળ થાય છે પણ વખત જતાં પાછું પૂર્વનું રૂપ ધારણ કરે છે, કેમકે તેમાં આશાઓનાં-ઈચ્છાઓનાં બીજ રહેલાં છે. માટે તપશ્ચર્યા એવી કરવી જોઈએ કે ઈછાઓનો પણ સાથે નાશ થઈ જાય. ઘણી વખત અજ્ઞાન દશામાં આ તપશ્ચર્યા જ ઈચ્છાની વૃદ્ધિનું કારણ બને છે, એટલે કોઈ પણ પ્રકારના, પછી તે આ ભવનું હોય કે પરભવનું હોય, પણ કઈ જાતના સુખની આશાથી તપ કરવામાં આવે છે. તપ કરવાથી આપણને પુત્ર, પુત્રાદિની ધનની કે બીજી કોઈ પણ જાતની પ્રાપ્તિ થશે અથવા અન્ય જન્મમાં, દેવપણાની, રાજ્યની કે વહાલા મનુષ્યના મેળાપની પ્રાપ્તિ થશે. આવી ઈચ્છાવાળા તપ કરવાથી કર્મ ખપતાં નથી, પણ ઊલટા શુભ કર્મ માં વધારો થાય છે.
તપ એવી રીતે કરવું જોઈએ કે ઇદ્રિની હાનિ ન થાય, જ્ઞાનધ્યાનમાં ઓછાશ ન થાય પણ મનની શાંતિ સાથે વિષયની ઈચ્છાઓને નાશ થતો રહે. અમુક વસ્તુ
For Private And Personal Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૧૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
ખાવાપીવાની કે ભાગવવાની ઈચ્છા થઈ કે તરત જ તેના ત્યાગ કરવા અને તે ત્યાગથી મનમાંજરામાત્ર પણ ખેદ ન થાય, પણ ઈચ્છાના રાષ થાય આ તપ વધારે ઉત્તમ છે. વિકાર કરે તેવા રસાના ત્યાગ કરવા, સાત્ત્વિક ખારાક લેવા, થાડા ખારાક ખાવેા, સારી રીતે પાચન થાય તેવા હલકા ખારાક લેવા વિગેરે ધ્યાનમાં વિશેષ ઉપયાગી થઈ પડે છે. અને આહાર સિવાય રહી શકાય તે દિવસેામાં તા વિશેષ પ્રકારે ધ્યાનમાં સ્થિરતા થાય છે. પશુ આહાર વિના રહી શકવામાં અમુક મર્યાદા-હદ છે. તે પ્રમાણે તપશ્ચરણ કરવાથી જ્ઞાન-ધ્યાનમાં વધારા થતા રહે છે. આહાર વિના રહી શકવાની મર્યાદા પેાતાના શરીરની પ્રકૃતિ અને મના ખળ ઉપર વિશેષ આધાર રાખે છે,
સ્વાધ્યાય
આત્મસ્વભાવની જાગૃતિ આપે તેવાં આધ્યાત્મિક પુસ્તકાનુ' વાંચન, શ્રવણ, પરાવર્તન કરવું (ભણેલુ' ગણી જવુ વારવાર યાદ કરવુ'), આત્મસ્વરૂપને પ્રાપ્ત થયેલ મહાન પુરુષાનાં જીવનચરત્રા યાદ કરવાં, તેમણે જે માગે ગમન કરેલુ છે તે માગ ખરેખર સમજવા, જડચૈતન્યની ભિન્નતાં કરી ખતાવનારાં પુસ્તક વાંચવાં-સાંભળવાં, આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્તિના માના ભેામિયા સમાન આધ્યાત્મિક પુસ્તક છે માટે વારંવાર તેમનું વાંચન કરવુ, પેાતાને જે માગે પ્રયાણ કરવું છે તે માર્ગીની માહિતી આપનાર, તે માગમાં જાગૃતિ આપનાર-તે માગ માં ઉત્તમ વિચારાની મદદ આપનાર
For Private And Personal Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૧૩ ]
વાકયોની ટુકી નેાંધ રાખી વારંવાર (નિર'તર) તેનું વાંચન અને મનન કરવુ' ઈત્યાદિ સ્વાધ્યાય કહેવાય છે.
તેમ જ મનની વિશુદ્ધિ કરવા માટે, સ્વાધ્યાય તરીકે પેાતાના કાઈ પણ એક ઈષ્ટ દેવના મત્ર લઈ તેના જાપ કરવા. ગમે તે જાતના મંત્ર લે, પણ તેના ઉપર આપણને પૂર્ણ વિશ્વાસ-શ્રદ્ધા હાવી જોઇએ કે તે મંત્ર પરમાત્માના નામને જણાવનાર છે. આ મંત્ર ઘણેા ટુકા એટલે થાડા અક્ષરના હાવા જોઇએ, કારણ તેનુ વાર વાર રટણ-સ્મરણુ કરવાનું છે. તેમ જ તેના ટુંકા અથ ઉપર પણ ધ્યાન આપવાનુ` છે, તે લાંબા મંત્રમાં ખનવું કિઠન પડે છે. આંખેા ખુલ્લી રાખી, મન હૃદયમાં રાખી-એટલે અંતરદૃષ્ટિ હૃદયમાં રાખી જાપ કરવા. જાપ કરતી વખતે ખીજા વિચારા અંદર ન આવી જાય તે માટે બહુ સાવચેતી રાખવી. જાપના અખંડ પ્રવાહ વચ્ચે બીજા વિચારે મનમાં આવી તે પ્રવાહને તાડી નાખે છે. તેથી તે જાપના જે મજબૂત સંસ્કાર મન ઉપર થવા જોઈએ તે થતા નથી. આપણે જાણીએ છીએ કે ખેતરમાં અનાજ વાવ્યુ હોય તે છેડવાને જમીનમાંથી પાછુ મળે છે; પણ તે છેાડવાની સાથે બીજા ફાલતુ ઘાસના કે તેવા જ બીજી જાતિના અકુરા કે છેડવાએ ઊગી નીકળ્યા હાય તેા તે છેડવાએ, અનાજના છેાડવાને જે રસ મળતા હાય તેમાંથી ભાગ પડાવે છે અને પોતે પણ વધવા માંડે છે, આ વેળાએ તે છેડવાઓને ખેડૂતા નીંદી નાખે છે— કાઢી નાખે છે. જો તેમ ન કરે તેા અનાજના છેાડવાને પૂરતું પાષણ ન મળવાથી તે જોઇએ તેવું અનાજ આપી શકતા
For Private And Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૧૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
નથી કે ફળતા નથી. આ જ પ્રમાણે ચાલતા પરમાત્મસ્મરણના પ્રવાહને તેાડી નાખનાર-આડુ પાષણ મેળવી જનાર અંકુરા સમાન અન્ય વિચારાને કાઢી નાખવા જોઇએ-મૂળથી ઉખેડી નાખવા જોઇએ; તેથી પરમાત્મસ્મરણની આખાદ અસર મન ઉપર થાય છે.
મન વિચારાંતરમાં ન જાય તે માટે જે મંત્રના જાપ ચાલુ છે તેના અર્થ ઉપર લક્ષ સાથે જ આપતા રહેવુ. એટલે તે મત્ર જેના નામનેા છે તેના સ્વરૂપનેા ભાસ સાથે જ મનમાં થયા કરે અને તે સ્વરૂપને જ નમસ્કાર કરીએ છીએ તેવી મનમાં જાગૃતિ રાખતા રહેવું.
મત્ર તરીકે ટુ'કા અક્ષરના મત્ર જેમ કે શૌર્ હું નમ: આ મંત્ર ગ ́ભીર અથ સાથે, પરમાત્માના સત્ય સ્વરૂપને મેધક છે. અહુ એટલે લાયક અથ થાય છે. જેએ સપૂર્ણ રીતે લાયક છે, જેનાથી આગળ લાયકાત જેવુ કાંઇ છે જ નહિ તેવું આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ તેને નમસ્કાર કરું છું. અથવા જે પૂર્ણ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત થયેલા છે તે સવે અન્ છે તેને નમસ્કાર કરું છું.
આ મંત્રને જાપ આછામાં આછા નિર'તર દશ હજારને થવા જોઇએ. તેથી મનની વિશુદ્ધિમાં ઘણી સારી મદદ મળે છે. પરિણામની વિશુદ્ધિ વિના મનની વિશુદ્ધિ થતી નથી અને મનની વિશુદ્ધિ તે આત્માની જ વિશુદ્ધિ છે. તે સિવાય પણ નિરતર હાલતાં, ચાલતાં જાપ ચાલુ રાખવા, દશ હજાર ન અની શકે તેા પછી જેટલેા અને તેટલા જાપ કરવા, પણ
For Private And Personal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૧૫ ]
તે કર્યાં સિવાય છૂટકા નથી. આ જાપને પણ સ્વાધ્યાય કહેવામાં આવે છે. બન્ને જાતના સ્વાધ્યાયની જરૂર છે. ઇશ્ર્વરપ્રણિધાન
જે જે ક્રિયાઓ કરવામાં આવે તેના ફળની ઈચ્છાઅભિલાષા ન રાખવી. કેમ કે જ્યાં ઈચ્છા છે ત્યાં ફરી જન્મ થવા લાયક કના સચય થાય છે. ઈચ્છાથી જ નવીન અધ થાય છે, અથવા સર્વ ક્રિયાએ ઈશ્વરને અપગુ કરવી, એટલે તે ક્રિયાના ફળ તરફના હાથ ઉઠાવી લેવા અને ઇશ્વરતા પ્રગટ થાય-આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ થાય— તેવા એક માગે જ તેના વ્યય કરવા. અથવા સર્વ ક્રિયા ચાગની શક્તિનું અળ-પરમાત્મસ્વરૂપમાં એકરસ-એકાગ્ર થવા માટે જ અપણુ કરવુ. અથવા ઈશ્વરસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે જ મહેનત કરવી. (સત્યસ્વરૂપ પ્રાપ્ત થાય તેને માટે જ તે લક્ષ રાખીને જ--તે તરફ પ્રવ્રુત્તિ કરવી) તે ઇશ્વરપ્રણિધાન કહેવાય છે.
આસન
સિદ્ધાસન, પદ્માસન આદિ અનેક પ્રકારના આસના છે. ડાબા પગની એડી શીવનીમાં દબાવવી (લિંગ અને ગુદાવચ્ચેના ભાગ જ્યાં એક માટી નસ છે તેને શીવની કહે છે) અને જમણેા પગ લિંગના ઉપરના ભાગ ઉપર દબાવવા. અને હાથેા ચત્તા પગ ઉપર રાખવા તે સિદ્ધાસન કહેવાય છે.
ડાર્યો પગ જમણા પગના સાથળ ઉપર સાથળના મૂળ પાસે રાખવા અને જમણેા પગ તેના ઉપર ડાખા સાથળના
For Private And Personal Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૧૬ ]
ચાનીપિકા
મૂળ પાસે ઉપર રાખવે. ખન્ને હાથ ચત્તા પગ ઉપર રાખવા તે પદ્માસન કહેવાય છે, દૃષ્ટિ નાસિકાના અગ્રભાગ પર રાખવી.
આસના ઘણાં છે તથાપિ આ બે આસના ચેાગમાં મુખ્ય ઉપયાગી તરીકે ગણવામાં આવે છે.
અથવા સામાન્ય રીતે એસીને કે ઊભા રહીને કાચાસગ મુદ્રામાં રહેવુ'. (ઊભા રહીને પગના આગળના ભાગમાં એ પગ વચ્ચે ચાર આંગળ માગ શખવા. પગના પાછળના ભાગમાં ત્રણ આંગળ માગ રાખી હાથ લટકતા રાખી સીધા ઊભા રહેવુ. નેત્ર નાસિકાના અગ્રભાગ પર રાખવાં આને કાચાસગ, અથવા કાઉસગ્ગ મુદ્રા કહે છે.) લાંખા વખત સુખી સ્થિર એસી કે ઊભા રહી શકાય તેને આસન કહેવામાં આવે છે.
ટાઢ, તાપ આદિ સહન કરવાનું બળ આસન સ્થિર થયાથી આવે છે. ધ્યાનમાં સ્થિરતા વધે છે. જેમ જેમ શરીરની નિશ્ચળતા, તેમ તેમ મન પણ એછુ. ચપળતાવાળું થતુ જાય છે. પગ દુઃખી આવવાથી શરીર અકડાઇ જવાથી અથવા કેડ કે વાંસાના ભાગ દુઃખવાથી કે ફાટવાથી સ્થિર થયેલુ ધ્યાન વિખરાઈ જાય છે. આ સવ ન થાય તે માટે આસનસ્થિરતાની જરૂરિયાત છે. શરૂઆતમાં આસન સ્થિર કરવાની જરૂરિયાત વિશેષ છે. જ્ઞાનયેાગની પ્રાપ્તિ થયા પછી આસનાદિની કાંઇ જરૂર રહેતી નથી. પછી તેા હાલતાં ચાલતાં, સૂતાં બેસતાં સર્વ સ્થળે તેનું ધ્યાન બન્યુ' રહે છે. આત્મ
For Private And Personal Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ખાનદીપિકા
[ ૨૧૭ ]
જાગૃતિ અખંડ જળવાઈ રહે છે તે સ્થિતિવાળાને આસનાદિની કાંઈ જરૂર નથી.
પ્રાણાયામ શ્વાસોચ્છવાસની ગતિનો નિરોધ કર (ગતિ બંધ કરવી) તેને પ્રાણાયામ કહે છે. શ્વાચ્છવાસની ગતિ કાયમને માટે બંધ થતી નથી. જેટલા વખત સુધી રોકવામાં આવે તેટલા વખત સુધી બંધ થાય છે અને પછી ચાલુ થાય છે. લાંબા કાળના અભ્યાસે શ્વાસેચ્છવાસની ગતિ ઘણું મંદ થાય છે, શરીરની અંદર ગતિ ચાલુ જ રહે છે. તથાપિ અમુક વખતને માટે શ્વાચ્છવાસની ગતિને સ્થિર કરી શકાય છે. જેમ જેમ તે શ્વાસોચ્છવાસની ગતિ સ્થિર થાય છે, તેમ તેમ મન પણ તેટલા વખતને માટે સ્થિર થાય છે. આ શ્વાચ્છવાસની ગતિ નાભિ આગળ થઈને નાસિકાના દ્વાર સુધી લંબાયેલી છે. પ્રાણાયામના પ્રાગથી આ ગતિને નાસિકાના દ્વાર આગળથી બહાર જતી અટકાવીને ઊંચે બ્રહારંધ્રમાં લાવવામાં આવે છે, અને ત્યાં પવનની સાથે મનને સ્થિર કરકરવામાં આવે છે. લાંબા કાળના અભ્યાસે તેમ બને છે. તેથી પવનની ગતિ નાસિકા આગળ ઘણી મંદ ચાલતી રહે છે. લાંબી ગતિ ટુંકી થાય છે. મન સ્થિર થતાં આનંદ થાય છે. આ સર્વ ઉત્તમ હઠયોગની ક્રિયા છે. જે ગ્યતાવાળા મનુષ્યને આત્મધ્યાન સહજ પ્રાપ્ત થાય છે, જેના મનની મલિનતા નાશ પામી છે, તેને તે જ્ઞાનયોગના માર્ગે જ ગુરુએ આગળ ચડાવે છે. તેને આ પ્રાણાયામાદિ કરવાની જરૂર પડતી નથી. આ હઠાગને ઉત્તમ પ્રાગ છે
For Private And Personal Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
| | ૨૧૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
અને તેથી ગુરુ પાસેથી શીખવા ગ્ય છે. અથવા નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર દષ્ટિ સ્થિર કરવામાં આવે છે. લગભગ અરધે કલાક ત્યાં દષ્ટિ (અરધી ખુલ્લી આંખે) સ્થિર કર્યા પછી, બહારની દષ્ટિ નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર જ રાખવી ! અને આંતરદૃષ્ટિ (મન) નાભિની અંદર તે જ વખતે રાખવી. આમ કેટલાક વખતના અભ્યાસથી પવન ઉપર ચડીને બ્રહ્મરંધ્રમાં જાય છે. પવન ઉપર ચડે છે, એવી ધારણા ત્યાં રાખવી પડે છે. અને બ્રહ્મરંધ્રમાં ગયા પછી ત્યાં પવન સ્થિર થાઓ તેવી ધારણા સતત ભાવના કરવાથી, પવન ત્યાં સ્થિર થાય છે. તે સાથે મન પણ સ્થિર થાય છે. પહેલા પ્રયોગથી આ પ્રવેગ વધારે સહેલે છે.
આ અભ્યાસનું પ્રોજન માત્ર શરીર નીરોગી રાખવા સાથે પવનની મદદથી મનને સ્થિર કરવાનું છે. પછી ગમે તે જાતના અભ્યાસથી મનને સ્થિર કરવું તેમાં કોઈ જાતને આગ્રહ કરવા જેવું નથી. - નાસિકાના એક છિદ્રને અંગૂઠાથી બંધ કરી બીજા છિદ્રથી કે બંધ કર્યા સિવાય બને છિદ્રોથી ધીમે ધીમે પવનને બહાર કાઢી નાખ તે રેચક કહેવાય છે. બહારના પવનને નાસિકાના એક છિદ્રથી ધીમે ધીમે અંદર પૂર–ખેંચ તે પૂરક કહેવાય છે. અને તે અંદર ખેંચેલા પવનને અકળામણું ન આવે ત્યાં સુધી નાભિમાં કે હૃદય આગળ રોકી રાખ તે કુંભક કહેવાય છે. કુંભક થયેલ પવનને નાસિકાના એક છિદ્રથી ધીમે ધીમે બહાર કાઢી નાખવે તેને પણ એક કહેવામાં આવે છે. આ અભ્યાસની શરૂઆતમાં કુંભક થોડો
For Private And Personal Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધયાનદીપિકા
[ ૨૧૯ ]
વખત સુધી રોક. તેમ કરવાથી રેચક કરવામાં ઉતાવળ થતી નથી, નહિતર અકળાળણ થતાં એકદમ પવન છોડી દેવાથી શરીરનું બળ ઘટે છે. પૂરવામાં જે વખત લાગ્યા હોય તેથી અનુક્રમે ચડતાં બમણ, ત્રણ ગણે અને ચાર ગણે વખત રક. અને બમણા વખતમાં બહાર કાઢો. શરૂઆતમાં છેડો રેકાય તેપણ હરકત નથી. આ પવન બહારથી અંદર લેતી વખતે-ખેંચતી વખતે એ સંકલ્પ કરે કે સૂર્યમાંથી આ એક મહાન શક્તિને હું અંદર ખેંચું છું જે મને નીરોગી થવામાં મહાન મદદગાર થશે. પવનને સ્થિર કરતી વખતે એ સંકલ્પ કરો કે નીરોગીપણાના સત્ત્વવાળી શક્તિ મારા શરીરમાં મજબૂત રીતે દઢ થાઓ અને પવનને બહાર કાઢતી વખતે એવો સંકલ્પ કરે કે મારા રોગનાં ખરાબ તો બધા બહાર નીકળી જાય છે અને શરીર નરાગી બન્યું છે, મારું મન નિર્મળ થયું છે, ઈત્યાદિ વિચારો ત્રણ વખત કરવાથી મન બીજા વિચારોમાં જાય નહિ આ સંકલ્પ દ્વારા શરીર નીરોગી થવા સાથે મન નિર્મળ થાય. પવન લેતી વખતે-સ્થિર કરતી વખતે અને બહાર કાઢતી નખતે કારને અથવા પરમેષ્ટીમંત્ર ૩૪ અ નમ: આ મંત્રને પણ જાપ કરવામાં આવે છે.
રેચક, પૂરક, કુંભક અને તે સિવાય પણ ઘણી જાતના પ્રાણાયામે છે, પણ તે સર્વમાં લાંબા કાળના અભ્યાસની જરૂર છે. છતાં તે સર્વ કરીને પ્રાપ્ત કરવા લાયક જે છે તે એ જ કે મનને સ્થિર કરવું, કેટલાક પ્રાણાયામ શરીર
For Private And Personal Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૨૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
નીરાગતા માટે ઉપચાગી છે. પવનના જય કરવા પછી જ તે પ્રાણાયામા રોગ મટાડવાને ઉપયોગી થાય છે, પવન જય કરવાના ઉપાય
પવન તેા એકના એક જ છે પણ જુદા જુદા સ્થાને તે રહેતા હાવાથી તેનાં નામેા જુદાં જુદાં પાડવામાં આવે છે, જેમ કે પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન અને બ્યાન આ પાંચ પવન છે,
શ્વાસેાચ્છવાસના વ્યાપાર કરનાર પ્રાણ પવન છે, મૂત્ર, વિષ્ટાપ્રમુખને શરીરની બહાર કાઢનાર અપાન વાયુ છે. અન્ન પાણીથી ઉત્પન્ન થતા રસાને યાગ્ય સ્થાને પહોંચાડનાર સમાન વાયુ છે. રસાદિને ઊંચે લઈ જનાર દાન વાયુ છે અને આખા શરીરમાં વ્યાપીને રહેલા વ્યાન વાયુ છે.
પ્રાણવાયુ હૃદયના ભાગમાં રહે છે, અપાનવાયુ ગુદાના ભાગમાં રહે છે, સમાનવાયુ નાભિ આગળ રહે છે, ઉદાનવાયુ કંઠના ભાગમાં રહે છે, બ્યાન વાયુ ચામડીના તમામ ભાગામાં રહે છે.
આ પાંચે વાયુને જય કરવા માટે પાંચ ખીજમ`ત્રા છે. ચે, ૧, થૈ, ì, જો, અનુક્રમે પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન અને બ્યાન તે એક એકના એક એક બીજમત્ર છે, સિદ્ધાસન કરી બેસવુ', ખહારથી નાસિકા દ્વારા પવન અંદર ખેંચવા, જે પવન સિદ્ધ કરવા હાય તે પવનના સ્થાન ઉપર તે પવનને રોકવા, હડપચી નીચી નમાવી છાતીના ભાગ પર રાખવી, જેથી પત્રન માથા ઉપર ચડી ન જાય કે
For Private And Personal Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૨૧ ]
બહાર તરત નીકળી ન જાય. પછી તે પવન રોકેલા સ્થાન પર તેના મંત્ર બીજને જાપ કરે.
તે મંત્ર જાપ મનથી કર અને આંતરદષ્ટિથી તે મંત્ર-અક્ષરની આકૃતિ-અંદર દેખાય તેમ જોયા કરવું. પવન ન રેકી શકાય ત્યારે ધીમે ધીમે પાછો છેડી દે. ફરી પાછે તે જ રીતે પૂરો. અને તે જ સ્થાન પર રે . ત્યાં પાછે મંત્ર બીજને જાપ કર. અને તેની આકૃતિ તે તે સ્થાનમાં જોયા કરવી. અકળામણ થતાં ધીમે ધીમે પવન છેડી દે. આ પ્રમાણે તેને પવનના સ્થાનમાં અનુ મે અભ્યાસ કરવાથી પાંચે પવનને જય થાય છે.
પવનજય કયારે થઈ રહે છે, તેના વખતનું માપ આપી શકાતુ નથી કેઈ સંસ્કારી જીવને થોડા વખતમાં જય થાય છે. કેઈને વધારે વખત લાગે છે. તથાપિ તેના ફળની પ્રાપ્તિ થાય ત્યારે જય થ સમજ.
પ્રાણવાયુનો જય થવાથી જઠરાગ્નિ પ્રબળ થાય છે, શુરીર હલકું લાગે છે. દમ ચડતો નથી.
સમાન અને અપાન બે નજીક આવેલા છે. એકની હદ પૂરી થતાં બીજાની હદ શરૂ થાય છે. બધા પવન માટે તેમ જ સમજાય છે. સમાન વાયુને જય થવાથી ગડગૂમડ અને ઘા આદિના ત્રણે રુઝાઈ જાય છે, હાડ ભાંગેલું પણ સંધાઈ જાય છે અને ઉદરને અગ્નિ પ્રદીપ્ત થાય છે.
અપાનના જયથી મળમૂત્રાદિ ઘણુ અલ્પ થાય છે. ખાધેલ ખેરાકનો બધે રસ શરીરના પિષણમાં ઉપયોગી
For Private And Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૨૨]
ધ્યાનદીપિકા
થાય છે, અને બાકીના ડૂચા તરીકે મળ છેડે જ રહે છે, તથા ગુદાના રેગોને નાશ થાય છે.
ઉદાનવાયુના જયથી પ્રાણને બહાર કાઢી શકાય છે, દશમા દ્વારથી પ્રાણ ત્યાગ કરી શકાય છે, પાણુ તથા કાદ વથી શરીરને બાધ થતું નથી.
વ્યાનવાયુના ભયથી ટાઢ કે તાપ લાગતાં નથી. ગમે તે તાપ હોય કે ગમે તેવી ટાઢ હોય તેને સહન કરવાનું બળ આવે છે. શરીરનું તેજ વધે છે, અને ચામડીના રોગે થતા નથી.
ટૂંકામાં વાયુ જય થયાની નિશાની એ છે કે શરીરના કોઈ પણ ભાગમાં પીડાકારક રેગ કે દુઃખ થતું હોય ત્યાં ત્યાં તે તે ભાગ ઉપર પવનને કુંભક કરી સ્થિર કરવો. થોડા જ વખતમાં તે રોગ કે દુઃખ નિવૃત્ત થાય ત્યારે સમજવું કે પવન જિતાઈ ગયેલ છે.
પવન જયને અભ્યાસ કર્યા પછી મનને જય કરવા માટે પ્રયત્ન કરો.
મનેજયને અભ્યાસ સિદ્ધાસન કરી સ્થિર ટટાર બેસવું. પ્રથમ રેચક કરી અંદરના તમામ મલિન વાયુને બહાર કાઢી નાખવે. પછી નાસિકાના ડાબા છિદ્રથી ધીમે ધીમે પવનને અંદર ખેંચી, પુરાય તેટલો પૂરો. મનથી ધારણા કરવી કે પગના અંગૂઠા સુધી પવન પુરાયેલો છે. પવનની સાથે મન પણ ધારણાથી ધારેલા સ્થળે રહે છે. એટલે પ્રથમ ધારણ કરવી અને તે
For Private And Personal Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કિસાનદીપિકા
[ ૨૨૩ ]
બહારથી પૂરે પવન શરીરમાં અકળામણ આવ્યા વિના શેકાઈ રહે તેટલા વખતમાં એક પછી એક ધારણાના સ્થાનને ઝડપથી બદલાવતાં જવા. ૧. પ્રથમ ડાબા પગના અંગૂઠા ઉપર, ૨. પછી પગના તળિયાં ઉપ૨, ૩. પાનીમાં. ૪. પગની ઘૂંટીમાં, ૫. પગની પિંડીમાં, ૬. ઢીંચણમાં, ૭. સાથળમાં, ૮. ગુદામાં, ૯. લિગમાં, ૧૦. નાભિમાં, ૧૧. પેટમાં, ૧૨. હૃદયમાં, ૧૩. કંઠમાં, ૧૪. જીભ ઉપર, ૧૫. તાલુમાં, ૧૬. નાકના અગ્રભાગ ઉપર, ૧૭. નેત્રમાં, ૧૮. ભ્રકુટિમાં, ૧૯. કપાળમાં અને ૨૦. માથામાં એમ એક પછી એક સ્થાનમાં આગળ વધતાં પવન સાથે મનને બ્રહ્મરંધ્રમાં લઈ જવું. ત્યાર પછી પાછા અનુક્રમે જમણી બાજુના ભાગથી નીચા ઊતરતા મનને પવન સાથે અંગૂઠા ઉપર લાવવું અને ત્યાંથી નાભિમાં લાવી પવનને ધીમે ધીમે બહાર કાઢી નાખ. આ પ્રમાણે અભ્યાસ ચાલુ રાખો.
, આ અભ્યાસથી મનને પવન સાથે આખા શરીરમાં ફેલાવવાનું બળ આવશે. પછી આ અભ્યાસની જરૂર રહેશે નહિ, પણ મનને આખા શરીરમાં એકીકાળે ફેલાવી-શરીરમાં વ્યાપ્ત કરી-સ્થિર બેસવાની લાંબા વખત સુધી ટેવ પાડવી. આ પ્રમાણે સ્થિર બેસી રહેવાથી મન સ્થિર થશે, વિક ચાલ્યા જશે મન સ્થિર થાય, વિક આવતા અટકે કે તરત જ પરમાત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપની ધારણા હૃદયમાં કરી તેમાં તે સ્થિર મનવૃત્તિને જોડી દેવી અને તે શુદ્ધસ્વરૂપમાં જાગૃતિ સાથે મન ગળી જાય અને તે પરમાત્મા સ્વરૂપે જ મન લીન થઈ રહે તે અભ્યાસ વધારતા રહેવું. આત્મના
For Private And Personal Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૨૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
શુદ્ધ સ્વરૂપની ધારણા કરવાથી આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર થવાશે. આના ઊછળશે અને પરમશાન્તિ અનુભવાશે.
આ સર્વ પ્રાણાયામનુ ફળ છે અને પ્રાણાયામ કરવાનું પ્રયાજન છે. છતાં આ સવ હઠયોગ છે. મન ઉપર ખળા. કાર કરવા જેવુ છે, હડયેાગમાં મુખ્ય પવનને વશ કરી મનને વશ કરવાનું છે. રાજયાગમાં મનને વશ કરવાથી પવન સ્વાભાવિક રીતે વશ થઈ જાય છે,
પ્રાણાયામની ચાલુ રીત સ્વામી રામતીથ આ પ્રમાણે જણાવે છે.
પ્રાણાયામ કરવાથી લાભ શે। ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર એટલેા જ આપી શકાય છે કે પ્રાણાયામ કરવાની રીત શીખા અને તે રીતે જાતાાત પ્રાણાયામના અભ્યાસ કરી જીએ, એટલે તે કેટલા ઉપયેગી-ઉપકારક અને લાભકર્તા છે એ તમે તમારી મેળે જ અનુભવથી જાણી શકશેા, માથું ભમતું હાય, ચકરી આવતી હાય, મનમાં બેચેની જણાતી હેાય ત્યારે ત્યારે ખતાવેલી રીતિ મુજખ પ્રાણાયામ કરવાથી તમારા મનને તે જ સમયે શાંતિ મળશે અને પ્રાણાયામની આ રીતિના ઉપ યોગ તમારા સમજવામાં આવશે. જ્યારે તમારે કાઈ વિષય ઉપર નિબધ લખવાના કે વિચાર કરવાને હોય અને તેમાં વ્યવસ્થાસર વિચાર ન આવતા હૈાય મનની એકાગ્રતા ન થઈ શકતી હોય ત્યારે પ્રાણાયામ કરો અને જુએ કે કેવા ચમત્કાર થાય છે, જે વિષયના નિબંધ તમે લખતા હશે। તે વિષચમાં તમે એવા તા તદ્દીન થઈ જશે અને વિચારા એવા તા
For Private And Personal Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચાનદીપિકા
[ ૨૨૫ ]
સકલનામાં ખરાબ ગેાઠવાયેલા સુસ`બદ્ધ આવશે કે તે જોઇને તમને માટા અચએ લાગશે. પેટની પીડ, માથાનુ કળતર, ફેફસાં અને હૃદયના રોગ તેમ જ તેવા ખીજા ાગાં પણ પ્રાણાર્યામના અભ્યાસથી મટી જાય છે. હવે પ્રાણાયામ કરવાની રીતિ તપાસીશું....
પ્રાણાયામ કરવાની અનેક પદ્ધતિઓ છે. પણ હું જે પદ્ધતિ મતાવુ છુ. તે અનેક વર્ષોથી કસેાટીએ ચઢીને ઉત્તમ ઠરેલી છે, પ્રાણાયામના અભ્યાસ આ પદ્ધતિસર જેણે કર્યો છે તેને બહુ સારા લાભ મળ્યા છે એમાં શંકા નથી. પૂરક-કુલક-રેચક
પ્રાણાયામના અભ્યાસ કરવા એસવું લ્હાય ત્યારે તમારે સુખરૂપ, સહજ અને સ્થિર આસનથી એકાગ્ર મને બેસવુ જોઇએ. જમણા પગને ડાબા પગના સાથળ ઉપર અને ડામા પગને જમણા પગના સાથળ ઉપર એમ ઉલટસુલટ પુગ ચડાવીને પદ્માસન કરીને બેસવું. આ આસન પ્રાણાયામના અભ્યાસકને બહુ સુખકારક છે. શરીર, મસ્તક અને ડાકને નિશ્ચળ અને સીધા રાખી, સ્થિર થઈ, આડુ અવળુ જોયા વિના ટટાર પેાતાની નાસિકા સન્મુખ ષ્ટિ કરી દિશાએ તરફ નજર નહિ કરતાં પ્રસન્ન ચિત્તથી આસન વાળી બેસવું
ઃ
જોઇએ.
આ રીતે તૈયાર થઈ પછી જમણા હાથના અગૂઠા વડે જમણું નસકારું' દાખીને બંધ કરવુ અને ડાબે નસકારેથી
૧૫
For Private And Personal Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૨૬ ]
માનદીપિકા
-
- -
-
-
-
-
-
-
- -
- -
શ્વાસને ધીરે ધીરે અંદર લે. આ શ્વાસ અંદર લેવાની ક્રિયાને પૂરક કહે છે. આ પૂરક ક્રિયા મન શાંત અને સ્વસ્થ થાય ત્યાં લગી કર્યા જવી. આ ક્રિયા વખતે મનને શૂન્ય કે નકામું રાખવું નહિ. આ પૂરક ક્રિયા ચાલતી હોય ત્યારે ચિત્તને એકાગ્ર કરવું અને ચિંતન કરવું કે એક મહાન શક્તિને હું મારા શરીરમાં લઉં છું, પૂરું છું. હું એક મહાન અમૃત તત્ત્વનું પાન કરું છું. શ્વાસ પૂરો માંહી લઈ રહ્યા એમ તમને જણાય ત્યારે કનિષ્ટકા અને અનામિકા આંગળીઓ વડે ડાબું નસકોરું દાબીને બંધ કરી દેવું. આ પ્રમાણે શ્વાસ લઈને બંધ કર્યા પછી મુખ દ્વારા તેને નીકળવા દે, નહિ આને કુંભક ક્રિયા કહે છે.
આમ માંહે લઈ બંધ કરેલા વાયુને ફેફસાં, પેટ અને હાજરી વગેરેમાં ભરી દે.
શરીર અંદરની સઘળી ખાલી જગ્યાએ આ વાયુથી ભરી નાખવી. ઉપર પ્રમાણે આ વાયુ શરીરમાં લઈ ભરી રાખતી વખતે પણ મનને નકામું રહેવા દેવું જોઈએ નહીં, પણ હું આત્મા છું, પૂર્ણ શુદ્ધ સ્વરૂપ. અનંત શક્તિમાન, જ્ઞાનસ્વરૂપ હું છું એવી ભાવનાનું એકાગ્ર મને ધ્યાન ધરવું તમારી સર્વ શક્તિઓ અને તમારું સઘળું મનોબળ વાપરીને આ ભાવનાના ધ્યાનને સજજડ, મજબૂત અને અચળ કરવું–શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત કરવું. તમે જ સત્ય છે, દિવ્ય અને અલૌકિક સત્તા તમે છે. આ પરમેશ્વરનું ધ્યાન તમારે ચાલુ રાખ્યા કરવું. પછી તમને જણાય કે વાયુ-શ્વાસ, માંહી બહુ વખત સુધી રોકી શકાય તેમ નથી. એટલે ડાનું
For Private And Personal Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
--
માનદીપિકા
[ ૨૨૭ ] નસકોરૂં ઉઘાડી નાખવું અને તે વાટે માંહે લઈ, બંધ કરેલો વાસ હળવે હળવે બહાર કાઢ. આને રેચક ક્રિયા કહે છે. આ રેચક ક્રિયા કરતી વખતે મનની વૃત્તિને આત્માકાર કરી નાખવી અને દઢ ભાવના કરવી કે આ બહાર જતા વાયુ સાથે જ મારા મનને મેલામાત્ર, સઘળી અશુદ્ધિઓ, કુવિચાર, અજ્ઞાન, દુષ્ટપણું અને પાપરૂપ મળ નીકળી જાય છે-છેવાઈ જાય છે. એ બહાર જતા વાયુ સાથે નબળાઈ અને દુબળાઈમાત્ર ચાલી જાય છે. એ પછી દુર્બળતા કે અજ્ઞાન રહેતાં નથી. ભય કે કલેશ પણ નથી રહેતા. ખેદ, ઉદ્વેગ, ઉદાસી, વિગેરે પાપ પછી રહી શક્તાં જ નથી. ઉપાધિમાત્ર-તાપમાત્ર-નાશ પામે છે.
માંહે પૂરેલ વાયુ આમ નીકળી જાય એટલે બને નસકોરાં ઉઘાડી નાખવાં. પણ વાયુને-શ્વાસને અંદર લે નહિ. નાક ઉપરથી હાથ ઉઠાવી લે. તમારાથી બનતા બધા યાથી વાયુને અંદર આવવા દે નહિ. શ્વાસને બહાર રાખવાની અને અંદર નહિ આવવા દેવાની આ કિયા જ્યારે ચાલતી હોય ત્યારે મનને નકામું રહેવા દેવું નહિ અને એકાગ્ર ચિત્તથી સંપૂર્ણ માબળ-આત્મબળ વાપરીને
આ ઉપાધિ રહિત કેવળ શુદ્ધ સિદ્ધસ્વરૂપ હુ પિોતે છું.” એવા અવિચળ ધ્યાનમાં મગ્ન રહેવું. દેશકાળને મને બાધ નથી, મારુ આત્મસ્વરૂપ દેશ, કાળ, કારણ અને પુદ્ગલથી પર છે. જગતની કોઈ પણ ઉપાધી અથવા જગતનું કઈ પણ બંધન મને નડતર કરી શકે તેમ છે નહિ, ઈત્યાદિ ધ્યાનમાં મગ્ન રહેવું.
For Private And Personal Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૨૮ ]
માનદીપિકા
અહીં સુધી કહેલા પ્રાણાયામની પદ્ધતિના ચાર ભાગ પડેલા છે. દરેક ભાગમાં શારીરિક અને માનસિક એવા બે ભાગ છે. આ વાત લક્ષમાં આવી જ હશે. ડાબા નસકોરાથી પવન પૂર-માંહી ખેંચ આ પૂરક પ્રાણાયામને પ્રથમ ભાગ છે. આ ભાગમાં પ્રાણને અંદર લેવાની ક્રિયા તે શારીરિક ક્રિયા છે અને હું શુદ્ધ પરમાત્મસ્વરૂપ છું એ મનેભાવને ધ્યાનમાં શ્વાસકિયા સાથે સ્થિર કરે તે માનસિક કિયા થઈ.
તે પૂરેલા વાયુને અંદર કેટલાક વખત સુધી પેટ, હાજરી, ફેફસાં વિગેરેમાં રાખી મૂકવો તે કુંભક) શારીરિક બીજી ક્રિયા થઈ તે સાથે અનંત શક્તિમાન જ્ઞાનસ્વરૂપ હું છું એ દઢ મનભાવને વિચાર કરવાની માનસિક બીજી ક્રિયા થઈ.
જમણા નસકોરાથી શ્વાસ છોડી મૂક્યાની ક્રિયા ધીમે પ્રીમે કરવી તે ત્રીજા ભાગની શારીરિક રેચક ક્રિયા થઈ અને વાસ સાથે સર્વ મલિન વાસના અને દુર્બળતા અંતઃકરણમાંથી કાઢી નાખવી એ માનસિક ત્રીજી ક્રિયા થઈ કહેવાય છે,
શ્વાસને અંદર આવતે અટકાવી બહાર રહેવા દેવાની પ્રાણાયામના ચોથા ભાગની ક્રિયા છે. આ ક્રિયા સિદ્ધ થાય એટલે અરધો પ્રાણાયામ થયો. (આ સ્થળે જરૂર જણાય તે થોડીક વાર થોભવું, વિશ્રાંતિ લેવી, વિશ્રાંતિ લેતી વખતે શ્વાસોચ્છવાસ સ્વાભાવિક ગતિમાં ચલાવો. પછી પ્રાણાયામની ક્રિયા શરૂ કરવી.)
For Private And Personal Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૨૯ ]
=
- હવે ડાબાને બદલે જમણું નસકેરાથી પવન પૂર. માનસિક ક્રિયા પણ પહેલાંની માફક કરવી. પૂર્વની માફક શરીરથી ચાર ક્રિયા અને માનસિક ચાર ક્રિયા આ પૂરી થાય ત્યારે એક પ્રાણાયામ થયો. દરેક ક્રિયાના અભ્યાસમાં વખતને હળવે હળવે વધારતા જવું, ઉતાવળ કરવી નહિ. દરેક ક્રિયા, પ્રમાણ સહિત અને યથાયેગ્ય રીતિથી થવી જોઈએ. શ્વાસને સારી પેઠે અંદર ખેંચ્યા પછી એકદમ છેડી દેવે નહિ.
આ પ્રમાણે જે પ્રાણાયામ શીખશે-અભ્યાસ કરશે, તે તમારામાં અપૂર્વ બળ આવશે. રેગમાત્ર દૂર જશે. લેહીબગાડથી થતાં સઘળાં દર્દો તેમ જ ક્ષય રોગ સુદ્ધાં પ્રાણાયામના અભ્યાસથી નાશ પામશે.
પ્રાણાયામ કરનાર કેટલાક માંદા થાય છે. આનું કારણ એ છે કે તેઓ કુદરતને નિયમ જાણતા નથી. આટલી પળમાં શ્વાસ લે, અને આટલી પળે પછી છેડ જાઈએ એ તેઓની બાટી હઠથી મંદવાડ થાય છે. દરેક ક્રિયા, દરેક ભાગ અને દરેક ભેદના વખતને વધારવાને અવશ્ય પ્રયત્ન કરે. પણ થાક લાગે, કંટાળે ઉપજે એવું તે કદી કરવું જ નહિ. એકદમ શ્વાસને ખેંચવાને કે રેકી રાખવાને પ્રયત્ન કરે નહિ. ધીરે ધીરે સ્વાભાવિક રીતે જ અભ્યાસ વધારે. શ્વાસને માંહી લેવાની અને ધારણ કરી રાખવાની બે ક્રિયાથી થાક લાગ્યો જણાય કે કંટાળો આવે તે તરત જ આરામ લે. એક દિવસમાં આઠેય કરવી. બીજે દિવસે
For Private And Personal Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૩૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
પાછી આઠેય કરવી. થાકી જાઓ તે પહેલી ચાર ન કરવી. તેથી બીજી ચાર સુગમતાથી પૂરી થશે.
પ્રાણને આયામ તે પ્રાણાયામ-પ્રાણની કસરત અથવા પ્રાણને નિરાધ. આ રીતે કરવાથી ઘણે જ લાભ થાય છે. શરીરની શક્તિ વધારવાની એક જાતની પ્રાણની કસરત તેનું નામ પ્રાણાયામ છે. પ્રાણાયામમાં કોઈ ગુપ્ત ભેદ કે અજા યબી જેવું કાંઈ નથી. તેમાં ગુપ્ત રહસ્ય માનનારા ભૂલ ખાય છે. પ્રાણાયામનો અર્થ આત્મજ્ઞાન કે ઈશ્વરજ્ઞાન એ થતું જ નથી. - પ્રાણાયામ કરવાથી અધિક કલ્યાણ કાંઈ છે જ નહિ, પ્રાણાયામથી આત્માનુભવ થાય છે એ માન્યતા જૂહી અને ભૂલભરેલી છે. પ્રાણાયામમાં લેશમાત્ર પણ પરમાર્થ કે આશ્ચર્ય જેવું નથી. એ તો જેવી શરીરની કસરત તેવી જ પ્રાણની કસરત છે. ફેફસા તેમ જ હૃદયને સાફ તેમ જ મજબૂત રાખવા માટે તથા મનને સ્થિર કરવાને પ્રાણાયામ એ પ્રાણની કસરત જ છે. પ્રાણાયામ આત્મજ્ઞાન નથી પણ આત્મજ્ઞાન પામવાનું એક સાધન પ્રાણાયામ છે. આ પ્રાણાયામમાં એક વાત ધ્યાન રાખવા જેવી છે. તે એ કે જ્યારે તમે શ્વાસ બહાર કાઢે ત્યારે પેટને સંકેચી નાખો એટલે પાછું પીઠ ભણું ખેંચો. આનાથી બહુ લાભ થશે. બીજું એ કે પ્રાણુ અંદર લેતી વખતે આખા પેટને તેનાથી ભરી નાખવાનું ચૂકતા નહિ. પ્રાણવાયુ છાતી સુધી જઈને અટકી જાય નહિ. પણ ઠેઠ પેટના તળિયા સુધી પહોંચી
For Private And Personal Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનદીપિકા
[ ૨૩૧ ]
જાય તેમ કરવું જોઈએ. દયાન-ધારણાદિના અભ્યાસમાં પ્રાણ યામ બહુ હિતકારી છે. શાસકાર હઠગના પ્રાણુયામને નિષેધ કરે છે. किमनेन प्रपंचेन प्राणायामेन चिन्मताम् । कायहक्लेशकारिण नाहतस्तेन सूरिभिः ॥१०॥ पूरकैः कुंभकैश्चैव रेचकैः किं प्रयोजनम् । विमृश्येति तदादेयं यन्मुक्ते/जमग्रिमम् ॥१०१।।
શુદ્ધ અંતઃકરણવાળા મનુષ્યને આ પ્રપંચવાળા પ્રાણયામાની શી જરૂર છે? તેનાથી કાયાને તથા મનને કલેશ થાય છે. આ કારણથી આચાર્યોએ આવા પ્રાણાયામને અંગીકાર કર્યો નથી.
પૂરક, કુંભક અને રેચક વડે શું પ્રયોજન છે? એ પ્રમાણે વિચાર કરીને જે મેક્ષના મુખ્ય બીજરૂપ કારણ હોય તેને આદર કરે.
ભાવાર્થ–જેનું અંતઃકરણ શુદ્ધ થયું છે. તેને આ પ્રાણાયામોની કાંઈ જરૂર નથી. કોઈ પણ આલંબનમાં મન ઠરતું ન હોય-વધારે મલિન સંસ્કાર મનમાં ભય હોય તે આ પ્રાણાયામની જરૂર છે. ઘરમાં એકદમ ઘણે કચર એકઠો થયેલ હોય તે પાવડાએ લાવી, ખાંપીને કચરો કાઢવાની જરૂર છે, ત્યાં સાવરણનું વિશેષ પ્રયોજન તે વખતે નથી. પણ જયાં થોડી રજ હોય ત્યાં તે મુકામ સાવરણીથી સારે થાય છે, ત્યાં પાવડા વગેરેની જરૂર નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૩૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
જેનુ' હૃદ્ય પવિત્ર થયેલુ' છે તેને પ્રાણાયામના અભ્યાસ કર્યા સિવાય તેનું મન વિચારોથી જ સ્વાધીન થઈ જાય છે. વિચાર કરતાં કે વસ્તુતત્ત્વનું-પરમાત્મસ્વરૂપનું લક્ષ લઇ તેમાં ધ્યાન આપતાં જ મન સાથે પવન પણ સ્થિર થઈ જાય છે, હુયેાગના કાયાને કલેશ આપનારા લાં' કાળના અભ્યાસે જે પવતના જય થાય છે, તે આ રાજયોગના આત્મ સંખ'ધી વિચારાથી જ-આત્મસ્વરૂપમાં જાગૃતિ પામ વાથી જ મન જિતાવા સાથે પવન પશુ સ્થિર થઈ પરમ સમાધિદશા પામી શકે છે તેમાં જરા પણુ સંશય જેવુ... નથી. પૂર્વે જે પવનની ધારણા બતાવી છે તે ક્રમ કર્યો સિવાય પણ શાંત વિચાર કરી મનને આખા શરીરમાં બ્યાસ કરી દેવાની ટેવ પાડવામાં આવે છે, તાપણુ મન સાથે પવનના વિશેષ એટલેા છે કે તે સાધકનુ મન વિશુદ્ધ થયેલુ હાવુ જોઇએ. લેાકપરલેાકના ભાગરૂપ મળતી વાસના ઊડી જવી જોઈએ, જેમ જેમ ઈચ્છાના ત્યાગ થાય છે, પરમ પ્રબળ વૈરાગ્યભાવ પ્રગટ થાય છે, તેમ તેમ મન શુદ્ધ થતુ ચાલે છે.
ય થઈ જાય છે.
વૈરાગ્યના અર્થ અહીં એ લેવાના નથી કે ઘરબાર, ખરી, છેકરાં, કુટુ અને રઝળતાંરવડતાં મૂકી સાધુ થઈ જવુ' ત્યાગીના વેષ પહેરી લેવા. આવા ઘરમારના ત્યાગ કરનાર ત્યાગીઓની આ દુનિયા ઉપર કાંઈ પણ ખાટ નથી-એછી સખ્યા નથી. પણ તેમનાથી સ્વપરન્તુ' કાંઇ પણ સાધી શકાતુ’ નથી, ત્યાગ નામ એ છે કે આસક્તિને ઉડાવી દેવી, મમતાને મારી નાખવી, ઈચ્છાઓને વીંધી નાખવી, આશાને ખાળી
For Private And Personal Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૩૩ ]
મૂકવી. આમ કરનારને જ વૈરાગ્ય કહેવાય છે. પછી તે ગૃહસ્થાશ્રમમાં પિતાની ફરજ અદા કરવા રહ્યો હોય કે તેવા પ્રતિબંધના અભાવે ત્યાગી થયો હોય, તે જ ખરેખર વિરાગી છે. પિતાની ફરજ બજાવવાની શક્તિ ન હોય, કઈ કારણથી સંસારવ્યવહાર ચલાવતાં કંટાળેલો હોય અને મનમાં અનેક પ્રકારની કામનાઓ-ઈચ્છાઓ ભરી હોય, આ માણસ ત્યાગી થઈ સ્વપરનું શું ઉકાળશે? માણસ પોતે કેણ છે? પિતાની ફરજ શું છે? કર્તવ્ય અને પ્રાપ્તવ્ય શું છે? તેના શા ઉપાય છે તે સમજવા નથી, ફરજ બજાવી શકતો નથી, અભિમાન ત્યાગી શકતો નથી, તેને બાહ્ય ત્યાગ શા કામને છે? તે ત્યાગ ઊલટો અભિમાન વધારનાર થાય છે. આંતરવાસના ત્યાગી શકતે ન હોવાથી તે ઉભયભ્રષ્ટ થાય છે. વાસનાને ત્યાગ-સર્વ ઈચ્છાઓને ત્યાગ એ જ ઉત્તમ ત્યાગ છે. આ ત્યાગવાળાનું જ અંતઃકરણ શુદ્ધ હેય છે અને તે જ આગળ શાંતિના માર્ગમાં જવાને અધિકારી છે. ઊંડા હદયમાંથી જ્યાં સુધી ત્યાગ ન થાય ત્યાં સુધી તે ત્યાગ જ ઊલટે ફસાવનાર થાય છે. - આવા વિશુદ્ધ મનવાળા પ્રાણાયામાદિ ક્રિયા કર્યા વિના પણ તે ફળ મેળવી શકે છે.
પ્રાણાયામથી શરીરને કલેશ થાય છે. નિયમપૂર્વક તે કરવામાં નથી આવતો, તે ઘણે વખતે રોગ પણ ઉત્પન્ન થવાને ભય રહે છે. આ કારણથી જૈનાચાર્યોએ પ્રાણાયામ તરફ વધારે લક્ષ આપ્યું નથી, પણ મોક્ષના બીજરૂપ જે કારણે છે, તેમાં રાજયોગને મુખ્ય સ્થાન આપ્યું છે. જડ,
For Private And Personal Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
-
-
-
-
E
[ ૨૩૪ ]
માનદીપિકા ચિતન્યને વિવેક કરી, આત્મજ્ઞાન વડે પુદગલની વાસનાને ઈરછાને બાધ સાધ્ય કર્યો છે. આથી ફલિતાર્થ એ થયે કે જેનું અંતઃકરણ શુદ્ધ છે, તેને રેચક, કુંભક, આદિ પ્રાણાયામોની જરૂર નથી.
પ્રત્યાહાર ૫ इंद्रियार्थनिरोधो य: स प्रत्याहार उच्यते । प्रत्याहारं विधायाथ धारणा क्रियते बुधैः ॥१०२॥
ઇન્દ્રિયોના વિષયને નિરોધ કરે તેને પ્રત્યાહાર કહીએ છીએ. પ્રત્યાહાર કર્યા પછી વિદ્વાને ધારણ કરે છે.
ભાવાથ–ધ્યાનને મુખ્ય આધાર મન ઉપર છે. મન જુદા જુદા વિષયોમાં વિખરાયેલું હોય તે તેનું બળ એક પ્રવાહમાં મજબૂત રહેતું નથી. મનને ઇન્દ્રિયો ખેરાક પૂરો પાડે છે. આંખ દેખવાના પદાર્થો મન આગળ રજૂ કરે છે. નાક સૂંઘવાના પદાર્થો તરફ મનનું ધ્યાન ખેંચે છે. જીભ સ્વાદના પદાર્થોનું ભેટશું મનને કરે છે. કાન સાંભળવાના શબ્દો તરફ મનને ચંચળ કરે છે. અને સ્પર્શ ઇદ્રિય વિવિધ પ્રકારના સ્પર્શ તરફ મનને લલચાવે છે. ઇદ્રિ પાંચ છે. જુદા જુદા દરવાજાથી તે તે પદાર્થોની તરફ ઇદ્રિ મનનું ધ્યાન ખેંચે છે. જેમ એક પુરુષને પાંચ સ્ત્રીઓ હોય અને તે સર્વે પોતાના પતિનું ધ્યાન પિતા તરફ ખેંચવા માટે પિતાથી બનતું કરે છે. સારામાં સારા પદાર્થો લેટ કરીને પતિનું મન રંજન કરે છે, પતિનું મન ખુશી કરવા માટે તેને સારુ વિવિધ પ્રકારની અનુકૂળ સામગ્રીઓ તૈયાર કરી
For Private And Personal Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૩૫ ]
અપણુ કરે છે. પતિ પણ તેમની ભક્તિથી સાષ પામી તેમને ત્યાં વારવાર જાય છે અને નિઃશ કપણે તેમની ભક્તિના સ્વાદ અનુભવે છે. આ જ પ્રમાણે મનને પતિ માનીને પાંચ ઇંદ્રિયાને સ્ત્રીએ સમજવી. તેઓ મનને સાષ આપવા માટે પોતે પાતાની શક્તિ પ્રમાણે વિષા· અનુકૂળ સામગ્રી જોવાની, ખાવાની, સાંભળવાની અને સુંધવાનીસ્પર્શ કરવાની પતિની સેવામાં હાજર કરે છે. મન પણ તે ઇન્દ્રિયેામાં પ્રવેશ કરીને તેના અનુભવ કરે છે, જે ઇંદ્રિય મનનુ વધારે ખેચાણ થાય તેવા અનુકૂળ પદાથ હાજર કરે છે, તે તરફ મન વધારે ખેંચાય છે. તેના તરફ વધારે લાગણી ધરાવે છે અને વારવાર તેને ઘેર આવા કરી, તે સ્ત્રીને-ઇંદ્રિયને પાષણ આપે છે, વધારે માન આપે છે.
આ ઇન્દ્રિયા તરફથી મળતા વિષયમાં મન પણ આસક્ત બને છે અને તેના ઉપèાગ માટે વારવાર તે ઇંદ્રિયારૂપ એના ઘરમાં પ્રવેશ કરે છે, અનુકૂળ વિષયેાથી ખુશી થાય છે. કોઈ વખત પ્રતિકૂળ વિષયા હાય તેા નારાજ થાય છે. અને તેની આ પ્રવૃત્તિથી રાગદ્વેષ, હષ શાક, કરીને તે આ શરીરમાં કે આવાં જ શરીરામાં વધારે અધન પામી દુ:ખી થયા કરે છે.
આત્મારૂપી રાજાના પ્રધાન તરીકે મનને માનવુ જોઈએ. આ પ્રધાનના દોષથી રાજા-આત્મા પાતે પશુ આવા અશુચિથી ભરેલા દેહમાં વારવાર આવજા કરે છે, ખ'ધન પામે છે અને જૂના દેહ મૂકવા તથા નવા ધારણ કરવારૂપ જન્મ મચ્છુ પામ્યા કરે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૩૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
મન પ્રધાન બહુ બળવાન છે. તે જો આ ઇન્દ્રિયારૂપી સ્ક્રીઆની મિજબાની-ભક્તિ ચાખવાથી દૂર રહે તેા તે આત્મારૂપ રાજાનું' ધણું હિત કરી શકે તેમ છે, તેને આવા દૈહરૂપ મિલન બંદીખાનામાંથી છેડાવી શકે તેમ છે અને તે આત્મારૂપ રાજાની સાથે અભેદ થઈ રહે તેમ છે. પશુ આ દ્રિચારૂપ આના કમજામાંથી તે છૂટે, તેા આ સવ વાત બની આવે તેમ છે.
માટે જ શાસ્ત્રકાર કહે છે કે વિષયા થકી ઇંદ્રિયાને વ્યાવૃત્ત કરવી-પાછી હઠાવવી. કાં તા ઇંદ્રિયાએ મનની આગળ વિષા હાજર કરવા નહિ અગર તા મને ઇન્દ્રિયા પાસે જવું બંધ કરવું, આ ઉપાયાને પ્રત્યાહાર કહે છે,
આપણે ઇંદ્રિયેાને વિનંતી કરીશું' કે તમારે વધારે વખત નહિ, તેા જેટલી વખત મન આત્માની સમીપ જવાની ઈચ્છા કરે તેટલા વખતને માટે મનને વિષયા હાજર ન કરવા. અથવા આત્માના ભલા માટે મનને વિનતિ કરીએ છીએ કે તેણે આત્માની નજીક જવાની ઈચ્છા હૈાય ત્યારે અગર આત્માની હજૂરમાં દાખલ થવા અગાઉ જ પેાતાની આ સ્ત્રીઓને યાદ ન કરવી—તે તરફ્ પોતાનુ ધ્યાન ખેચવુ નહિં. અને તે સિવાયના વખતમાં કદાચ ઇંદ્રિયાની પાસે જવુ પડે તેા તે જે અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ વિષયા આપે તેમાં હર્ષ, શાક, રાગ કે દ્વેષ ન કરતાં મધ્યસ્થ રીતે તેને અનુભવ કરી લેવા. આમ કરવાથી તે મનના માલિક-મનને શક્તિ આપનાર આત્મારૂપ રાજાને જરા પણ દુઃખ થવાના સભવ નથી. પેાતાના માલિકના ભલા માટે મન અને
For Private And Personal Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૩૭ ]
ઇદ્રિાએ આ વાત ઉપર ખાસ ધ્યાન આપવું. જે તેમ કરવામાં નહિ આવે તે પછી બળાત્કારે પણ આ આજ્ઞા તે મન તથા ઇદ્રિને મનાવવી પડશે. ટૂંકામાં પ્રત્યાહારનું લક્ષણ એવું છે કે ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાંથી મનને ખેંચી લેવું. તેમ થતાં ઇદ્રિ પોતાની મેળે જ વિશ્રાંતિ લેશે, કારણ કે મનની મદદ વિના ઈદ્રિય કાંઈ પણ કરી શકતી નથી.
નિરંતરનો પ્રત્યાહાર એ છે કે, ગમે તેવા ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ વિષ આવી મળે તો તેમાં રાગ, દ્વેષ ન કરતાં-કાંઈ પણ આસક્તિ ન રાખતાં સમભાવે તેમને અનુભવ કરી લે. ફરી તેમને યાદ પણ ન કરવા. મનને પરમાત્મ ભાવ તરફ એટલું બધું વાળી દેવું કે તે ખાવાપીવાને અનુભવ કરતાં તેમાં કે સ્વાદ કે કેવી સુગંધ હતી, કેવું રૂપ હતું તેનું ભાન પણ ન રહે અને ભાન થાય તે પણ તેમાં જરા પણ આસક્તિ કે રાગદ્વેષની લાગણી ઉત્પન્ન ન થાય. આમ થાય તે ખરે જ્ઞાનમાર્ગને પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયો ગણાય. આમ ન બની શકે તે વિચારશક્તિ દ્વારા તેના સ્વરૂપનો વિચાર કરી વિવેક દ્વારા આસક્તિ હઠાવવી. તેમ પણ ન બની શકે તો શરૂઆતમાં હઠગના પ્રમથી એટલે બળાત્કારથી તેને રોકવાનો પ્રયત્ન ઠીક લાગે તેણે કર. ઉપરના પ્રયોગ સાત્વિક છે. હઠને પ્રયોગ તામસી છે. કેટલીક વખત તામસિક ગુણ ઘણું ઉપયોગી થઈ પડે છે.
પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયા પછી ધારણ કરવી. ગમે તેવા લલચાવનારા વિષ તરફ પણ ઇઢિયે તેને અનુભવ લેવા ખેંચાય નહિ ત્યારે સમજવું કે પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયો છે.
For Private And Personal Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
[ ૨૩૮ ]
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધારણા
ध्येयवस्तुनि संलीनं यन्मनोज्ञैर्विधीयते । परब्रह्मात्मरूपे वा गुणिनां सद्गुणेष्वपि ॥ १०३ ॥ अर्हदाद्यंगरूपे वा, भाले नेत्रे मुखे तथा ।
लये लग्नं मनो यस्य धारणा तस्य संमता ॥ १०४ ॥
',
.
ધ્યાનદીપિકા
ધ્યાન કરવા લાયક વસ્તુ પરબ્રહ્મ, આત્મસ્વરૂપ અને ગુણી પુરુષાના સદ્ગુણ્ણા તેને વિષે બુદ્ધિમાનેાએ મનને લીન કરવું', તેમ જ અરિહંત આદિના શરીરના રૂપને વિષે અથવા પેાતાના કપાળ, નેત્ર અને મુખ ઉપર જેનુ મન લય થયું છે તેને ધારણા માનેલી છે. ( ધારણા કહે છે.)
ભાવાથપ્રત્યાહાર કરવા માટે મનને ઇન્દ્રિયાના વિષચામાંથી ખેં'ચી લીધા આદ તે મનને કાઇ પણ સ્થળે જોડવુ' જોઇએ. કાઈ પણ ધ્યાન કરવા લાયક એક વસ્તુમાં જોડી દેવુ' તેનુ નામ ધારણા છે. એક વસ્તુમાં લાંખા વખત સુધી મનને સ્થિર રાખવાથી, તે મન ધ્યાન કરવા લાયક પદાર્થ કે વસ્તુમાં એકાગ્ર થાય છે, મનમાં ઉત્પન્ન થતી અનેક સ્ફુરણાએ કે વૃત્તિએ તેના નિષેધ કરી એક જ સજાતીય પ્રવાહ ચલાવવાનુ` કામ, ધારણા મજબૂત થવાથી થાય છે. ધારણાના ટુંકા અથ એટલા જ છે કે કોઈ પણ
:
ઉત્તમ ધ્યેયમાં મનને ચાંટાડી દેવુ, ત્યાંથી ઉખડે નહી...–તે
સ્થાન મૂકી અન્ય સ્થાનના આશ્રય ન કરે, તે જ છે, ગાય કે અશ્વ વિગેરે જાનવર એક સ્થળે સ્થિર ન રહેતાં
For Private And Personal Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હવાનદીપિકા
[ ૨૩૯ ]
ફરતાં ફરી કાંઈ નુકશાન કરતાં હોય ત્યારે તેમને એક મજબૂત ખીલા સાથે બાંધવામાં આવે છે, તેથી તેમની ચપળતા સર્વથા બંધ થતી નથી, પણ ખીલાની આજુબાજુ તેઓ ફર્યા કરે છેઆવી જ રીતે આ ચપળ મનને એક ધ્યેયરૂપ ખીલા સાથે બાંધવામાં આવે છે, તેથી તે પવિત્ર ધ્યેયરૂપ ખીલાને મૂકીને બીજે ખસી શકતું નથી. આથી મન સર્વથા સ્થિર થતું નથી, છતાં એનેક સ્થળે ફરવારૂપ ચપળતા મૂકી દઈ આ ઉત્તમ ધ્યેયના ખીલા સાથે બંધાઈ તેની જ આજુબાજુ ફર્યા કરે છે. તેના મજબૂત અભ્યાસથી મન ત્યાં જ સ્થિર થઈ જાય છે. મન જ્યારે અન્ય સ્થાનને કે અન્ય આલંબનને આશ્રય કરે છે ત્યારે તે ધારણા તૂટી જાય છે. " આ ધારણા સ્થિર કરવા માટે એક જ ધ્યેયમાં મન લાગી રહે તે માટે કેટલાક અભ્યાસીઓ શરૂઆતમાં બહાર ત્રાટક કરે છે. ગોળ બિન્દુ ઉપર કે તેવા જ પદાર્થ ઉપર દષ્ટિને સ્થાપન કરીને ખુલ્લી આંખે તે પદાર્થ તરફ જોયા કરે છે. દષ્ટિને ત્યાંથી જરા પણ ખસવા દેતા નથી. એકાદ મિનિટથી શરૂઆત કરી ધીમે ધીમે તેમાં વધારે કરી એકાદ કલાક કે તેથી પણ વધારે વાર દષ્ટિ સ્થિર કરે છે. દષ્ટિ બહાર સ્થિર થાય, ત્યાર પછી અંદરના ભાગમાં મનને સ્થિર કરવાની શક્તિ આવે છે. ધ્યાનને અખંડ પ્રવાહ એક યેયમાં ચાલુ રાખવાનું બળ આવે છે. - પરબ્રહ્મ જે સિદ્ધ સ્વરૂપ-આત્મસ્વરૂપ છે તેમાં કે એકાદ સાગણમાં મનને સ્થિર કરવાનું કે જેડી આપવાનું કામ શરૂઆતમાં કઠણ થઈ પડે તેમ છે માટે પ્રથમ સાકાર
For Private And Personal Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૪૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
અરિહંતાદિની મૂર્તિ-છબી ઉપર ધારણ કરવી. સિદ્ધચક્રજીના ગટ્ટા ઉપર બાહ્ય ત્રાટક સિદ્ધ કરવું. અગર અરિહંત ભગ વાનની મૂર્તિના શરીર ઉપર-કપાળ ઉપર, નેત્ર ઉપર, કે મુખ ઉપર ઈત્યાદિ કઈ પણ સ્થાનમાં બીજા કેઈ પણ વિચારે ન કરતાં-વિચાર આવવા ન દેતાં બરાબર દષ્ટિ સ્થિર કરવી. બાહ્ય દષ્ટિ સ્થિર કરવાની સાથે મનને તે ધ્યેયમાં જ ચોંટાડી રાખવું. જે મન બહાર ફરતું હોય, વિચાર કરતું હોય તે બાહ્ય દષ્ટિ જોડી રાખેલી નકામી છે. તેનાથી ધારણાને ફોયદે મેળવી શકાતું નથી. ત્યાં મન લયલીન થઈ જવું જોઈએ. મન એકરસ થઈ જાય તેથી ધારણું સિદ્ધ થાય છે. - બાણુ, બંદૂક કે તીર વડે કઈ પણ વસ્તુને પહેલે જ તડાકે આબાદ વીંધી નાખવામાં તેહ પામવા માટે, તે અભ્યાસીઓ જેમ કોઈ સ્થળ મેટું અને નજીકનું લક્ષ વીંધવાને પ્રથમ અભ્યાસ પાડે છે, ત્યાર પછી તેનાથી નાનું અને વધારે છેટું લક્ષ વીંધવાને અભ્યાસ કરે છે. તેમાં ફતેહ પામતાં વળી તેનાથી નાનું અને છેટું લક્ષ વિધવા અભ્યાસ કરે છે. આ અભ્યાસના પરિણામે છેવટે ગમે તેવું નાનું, ચપળ કે દૂર લક્ષ હોય તે પણ વધી શકે છે. આ જ પ્રમાણે આ ધારણા પણ તેવું જ લક્ષ છે અને તે જ ક્રમે સિદ્ધ કરવી જોઈએ.
ઊગતા અને આથમતા સૂર્ય ઉપર કે ચંદ્ર ઉપર દષ્ટિ સાથે મન સ્થિર કરવાને અભ્યાસ સાધકે કરે છે. ભગવતીસૂત્રમાં તામલિ તાપસના અધિકારમાં પણ આવી જ કંઈક વાત આવે છે. સૂર્યના સામી દષ્ટિ રાખીને આતાપના
For Private And Personal Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
[ ૨૪૧ ]
લે છે વગેરે હકીકત છે. ભગવાન મહાવીરદેવના સંબંધમાં પણ તેવી જ વાત આવે છે કે એક અહોરાત્ર પયત એક વસ્તુમાં-ધૂળના ઢેફા ઉપર દષ્ટિ રાખી તેઓ મહાપડિયામાં (અભિગ્રહ વિશેષ) રહ્યા હતા. - લક્ષ ગમે તેવું હોય પણ મનને કે નેત્રને વિકાર ઉત્પન્ન કરે કે રોગ ઉત્પન્ન કરે તેવું હોવું ન જોઈએ. તેના પર દષ્ટિ અને મનને સ્થાપન કરવાના હેતુ માત્ર દષ્ટિને સ્થિર કરવા અને મનની એકાગ્રતા કરવા સિવાય બીજે હોતે નથી. અને બાહ્ય પદાર્થમાં દષ્ટિ તથા મન સ્થિરતા ન પામે તે પછી જે આ આંખે જોઈ શકાતી નથી તેવી આંતરવસ્ત કે પદાર્થમાં તે મન કેવી રીતે સ્થિરતા પામશે? આંતરસ્થિરતા પામવાને મુખ્ય હેતુ આ અભ્યાસમાં રહેલો છે. - આ પદાર્થ ઉપર દષ્ટિને મન સાથે સ્થિર કરવામાં જેને ઠીક ન લાગે તેમણે ભગવાનની કે ગુરુની મૂર્તિ લેવી અને તેના ઉપર એકાગ્રતા કરવી. તે સિદ્ધ થયા બાદ, એટલે કે પણ જાતને સંકલ્પવિકલ્પ ન કરતાં દષ્ટિ સાથે મન સ્થિર રહી શકે તે પછી તે દષ્ટિને આંતરલક્ષ તરફ વાળવી, એટલે આંખ બંધ કરી આંતરના લક્ષે સિદ્ધ કરવા તરફ પ્રવૃત્તિ કરવી.
આંખો બંધ કરીને કે નેત્ર અધખુલ્લાં રાખીને પિતાના હૃદયમાં ભ્રકુટિમાં, નાભિમાં અને બ્રહ્મરંધ્રાદિ સ્થાનોમાં મનને નિરાકાર આત્માની કલ્પના કરી આત્માના શુદ્ધ ઉપગની
For Private And Personal Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૪૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
જાગૃતિ અની રહે તે સાથે રાકવુ−સ્થિર કરવુ', નિરાધાર નિરાકારમાં ધારણા ન રહી શકે તે હૃદયમાં કે બ્રૂકુટિમાં ઈષ્ટદેવની કે ગુરુની મૂર્તિને મનથી કલ્પીને તેના ઉપર ધારણા રાખવી. શરૂઆતમાં આખી મૂર્તિની ધારણા થઈ શકતી નથી. તેથી પ્રથમ તે મૂર્તિના અગૂઠા ઉપર મન ઠરે એટલે તે આંખા અંધ કર્યો છતાં દેખાય ત્યારે ઢીચણુ, આખા પગ, હાથ, હૃદયના ભાગ અને છેવટે મસ્તક પર્યંત એક પછી એક સિદ્ધ થતાં ધારણા કરતાં જવી, જેથી આખી મૂર્તિની ધારણા સિદ્ધ થાય છે.
આ સાકાર રૂપવાળી ધારણા સિદ્ધ થયા પછી નિરાકાર કોઈ પણ જ્ઞાન, આનદ કે તેવા જ સદ્ગુણુની અરૂપિધારણા કરવી. આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપની માનસિક ધારણા કરવી અથવા સિદ્ધસ્વરૂપ પરમાત્માની ધારણા કરવી.
ધારણાના અથ એટલેા જ થાય છે કે બીજા બધા વિષયામાંથી મનને ખે...ચી લઇ એક વિષયમાં પરાવવુ’-લગાડવું. જે પૂર્વે કહી આવ્યા છીએ.
આ ધારણાના પ્રવાહને વિચારાંતર કે ધ્યેયાંતરથી તેડી ન નાખતાં તેજ ધ્યેયમાં તેના અખંડ પ્રવાહ ચલાવ્યા કરવા. એવા એક જાતના જ પ્રવાહ ચાલવા શરૂ થયા કે તેને ધ્યાન કહેવામાં આવે છે. ધારણા સિદ્ધ થાય તે ધ્યાન સહેલું છે. ધ્યાન અને ધારણામાં તફાવત માત્ર એટલા જ છે કે બીજા' લોાથી મનને પાછુ હઠાવી એક જ લક્ષમાં પરાવવું તે ધારણા અને તેમાં મન સ્થિર થતુ· ચાલે-ખીજા વિચારા ન
For Private And Personal Use Only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૪૩ ]
કરે તે ધ્યાન અને આ ધ્યાન જ વધારે વખત લખાતાં જે લક્ષ આપણે ધ્યાન કરવા માટે લીધુ છે. તેના જ આકારે મન પરિણમી જાય. પેાતાના દેહ સુદ્ધાંતુ ભાન ભૂલી જઈ તદાકાર-ધ્યેયાકાર થઈ રહેવું તે સમાધિ કહેવાય છે,
આવી ધારણા અને ધ્યાન કરવાની ટેવ દરેક મનુષ્યને કે જીવને પડેલી હોય છે, પણ વિશેષ એટલા છે કે તે ટેવ દુનિયાના વિષયેાની આસક્તિ તરફની હોય છે—અજ્ઞાન દશાની હાય છે. તેથી કનૈા ક્ષય થવા કે આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થવાનું બનતું નથી પણ તે ક્રિયા ઊલટી વધારે મધન કરનારી થાય છે.
આવી પ્રત્યાહાર ધારણા અને ધ્યાનની ટેવ મનુષ્યાને કેવી રીતે પડેલી હાય છે, તે શંકા કરવા જેવું નથી, તમારા અને મારા અનુભવની આ વાત છે, અને વિચાર કરશે! તા અવશ્ય તે વાત તમને તમારા જીવનમાં પણ મળી આવશે. ષ્ટાંત તરીકે કોઈ વખત પેાતાના વ્હાલા માણસના વિચેગ થયે હાય કે કાઇ પૈસા સબધી નુકશાન થયુ હોય કે ભવિષ્યમાં કાઈ વિપત્તિ આવી પડવાની હાય તેના ઉપાય ચિતવવાના વિચારમાં માણુસ એટલેા ખધા ગરકાવ થઈ જાય છે કે પાસે કાણું આવ્યું, અગર અમુક માસ થ્રુ મેલ્યા, તેનુ તેને ભાન સુદ્ધાં રહેતુ નથી. આ ઠેકાણે વિચાર કરી કે બધી ઇંદ્રિયેામાંથી તેણે પેાતાનું મન કાઢી લીધુ હાય છે, કારણ કે ઇન્દ્રિયાના વિષચાને અત્યારે તેનુ મન બિલકુલ ગ્રહણુ કરતું નથી તે પ્રત્યાહાર થયા. તેનુ મન કાઈ એક વ્હાલા માણસ તરક, કે પૈસા તરફ કે વિપત્તિના પ્રતીકારરૂપ ઉપા
For Private And Personal Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૪૪ ]
દયાનદીપિકા
=
=
યમાં લાગ્યું છે તે ધારણા થઈ અને તેમાં જ-તે વિચારમાં તે એટલે લીન થઈ ગયું છે કે વિચારના પ્રવાહ સિવાય બીજો વિચાર પણ તે વખતે હેતું નથી. આ ધ્યાન થયું અને આ સ્થિતિમાં જે દેહનું ભાન ભુલાઈ તદાકાર થઈ જાય તે સમાધિ પણ થઈ જાય. છતાં સમાધિ પર્યત ન પહોચે તે પણ ધ્યાન સુધી તે ઘણાં માણસો પહોંચી જાય છે. જુઓ કે આ ધ્યાનેને પહેલાં આdયાન કે રૌદ્રધ્યાન તરીકે ઓળખાવી આવ્યા છીએ અને તેને ત્યાગ કરવાનું પણ સૂચવી આવ્યા છીએ, તથાપિ અહીં કહેવાનો આશય એ છે કે હલકાં ધ્યાન-ધારણું તે મનુષ્યો નિરંતર કરે છે, પણ તે કાંઈ કલ્યાણને માગ નથી.
એ જ પ્રત્યાહાર, ધારણા, યાનને માર્ગ બદલાવી નાખવું જોઈએ. જે પ્રવાહ ની વહે છે, તે જ પ્રવાહને તેની સામેની બાજુ તરફ ગતિ આપવી એટલે બસ થયું. આટલું જે સિદ્ધ કરવામાં આવે તો જે હલકા પ્રકારની ધ્યાનાદિ ક્રિયા અધોગતિ આપનારી થાય છે, તે જ ક્રિયા શક્તિનું સુકાન-નિશાન બદલાવાથી તમને ઊંચી સ્થિતિઆત્માની શુદ્ધ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવામાં મદદગાર થશે.
પ્રત્યાહાર પછીને વિષય પિતાના અનુભવને છે. તેથી આ સંબંધમાં કાંઇ વધારે બોલવું તેના કરતાં અનુભવ કરવાથી જ વધારે સમજાય તેવું છે. આ આત્માના ગુણ કે શુદ્ધ સ્વરૂપનું ધ્યાન કેમ કરવું તે બાબતમાં તો ઈશારે કરવો તેટલું જ બસ છે. કારણ જ્યાં વસ્તુસ્થિતિ જ આંતરક્રિયાથી સિદ્ધ થાય તેમ છે ત્યાં બાહ્ય વાણું શું કહી શકે?
For Private And Personal Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ક્શાનદીપિકા
[ ૨૪૫ ]
માટે આ એક સામાન્ય ઈશારા તરફ ષ્ટિ રાખી નિશાન રાખી-આગળ વધવાથી આગળ શું છે, કેમ છે, તે સવ સમાશે.
વચનેાથી કહી શકાય, અન્યને સમજાવી શકે (શકાય) તેવા ધ્યાન સંબ ંધી વિચારા અથવા કેવા વિચાર કરવાથી ધર્મધ્યાન થાય છે તે વિષે ગ્રંથકાર ધર્મધ્યાનાદિનું સ્વરૂપ બતાવે છે.
ધમ ધ્યાનાદિ વિચાર,
ध्यानं चतुर्विधं ज्ञेयं धर्म शुक्लं च नामतः । प्रत्येकं तच्छ्रयेत् योगी विरक्तः पापगयोतः ॥ १०५॥ ધર્મ ધ્યાન અને શુકલધ્યાન તે દરેકના ચાર ભેદ છે, પાપચેાગથી વિરક્ત થઈ ચેાગીએ અને ધ્યાનના આશ્રય કરવા.
ભાવા ધમ ધ્યાન અને શુકલધ્યાન તે રાજચેાગ છે. જેમ રાજમાગ માં કાંટાકાંકરા, ખાડાટેકરા ન હેાવાથી, રસ્તે ચાલનારાએ ઓછા પરિશ્રમે અને હેરાનગતિ વિના (દુઃખી થયા સિવાય) સુખેસમાધે ચાલી શકે છે, તેમ ધમ યાન કે શુધ્યાનમાં, શરીરે કષ્ટ કે દુઃખ વેઠવુ પડતુ નથી, પણ કેવળ મનની નિમ ળતામાં વધારા કરવાથી આ માગ ઘણેા સરલ અને ઉપદ્રવ વિનાના અને છે. આ ઉત્તમ સ્થાનેામાં હૃદયને પરમ આદ્ર મનાવી આત્મિક પ્રેમથી ભરવું પડે છે, સવ જીવાને આત્મસ્વરૂપે અનુભવવા પડે છે.
મલિન ઈચ્છાઓને મૂળથી ત્યાગ કરવા પડે છે, સુખદુઃખને સમાન અનુભવવા પડે છે. પ્રિયઅપ્રિય કે શત્રુમિત્ર
For Private And Personal Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૪૯ ]
માનદીપિકા
કોઈને ગણવાને નથી. ટૂંકામાં કહીએ તો કેવળ વિચાર દ્વારા જ મનને દઢ મજબૂત બનાવીને દુર્ગણે કે કર્મનો નાશ સાધવાને છે. જે સત્ય છે તેને ખરે અનુભવ–ખરો નિર્ણય મનને પ્રતીત કરવાને છે. તેવા મનની લાંબા વખતની સ્થિતિથી આવરણને નાશ થાય છે. ખરી પ્રતીતિવાળા વિશુદ્ધ મન દ્વારા જ નિર્વાણ સાધી શકાય છે. ધર્મ કે શુકલધ્યાન કેવળ વિચારરૂપ જ છે. ધર્મધ્યાનમાં કેવળ મનને જ કેળવવું પડે છે. આ આમ જ છે, આ સત્ય છે, આમાં જ સ્થિર થવું, આને યાદ પણ ન કરવું, આ જ સુખરૂપ છે, આ જ દુઃખનું કારણ છે વિગેરે નિર્ણથી મનને દઢ સંસ્કારી બનાવવાનું કામ ધમ ધ્યાનમાં છે, મને નિર્ણય કર્યો એટલે આ જગત સાચું ભાસે છે, મને નિર્ણય કર્યો કે આ જગત દુઃખરૂપ છે તે દુઃખરૂપ જ અનુભવવાનું એટલે વીતરાગ પુરુષને જે નિર્ણય તે નિર્ણયને અનુભવ મનને કરાવવાથી તેવી જ પ્રવૃત્તિવાળું તે મન બની જાય છે. આ સર્વ વાતે આ ધર્મધ્યાનમાં આવશે, તે ધર્મ અને શુક્લધ્યાનના પ્રત્યેકના ચાર ચાર ભેદ છે, જે આગળ બતાવવામાં આવશે. પાયચોગથી વિરક્ત થઈ આ ધ્યાને આશ્રય કરે. બાહ્ય તપશ્ચર્યા અને ક્રિયાદિ હઠાગમાં શરીરને તથા ઈદ્રિયોને કેવળ વિશેષ દમવી પડે છે. અને તેમ કરીને મનને સ્વાધીન કરવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. રાજગમાં કેવળ વિચાર દ્વિારા મનને મુખ્યતાએ દમવાનું છે, નિર્મળ કે શુદ્ધ બનાવવાનું છે, આત્માને આધીન કરવાનું છે. અને તે મન દ્વારા ઇકિયે કે શરીર પર શુદ્ધ વર્તનની અસર કરવામાં આવે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ધ્યાનદીપિકા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૪૭ ]
ધમ ધ્યાનમાં ઉપયેાગી સાધના भावनादीनी धर्मस्य स्थानाद्यासनकानि वा । कालचालवनादीनि ज्ञातव्यानि मनीषिभिः ॥ १०६ ॥ ધર્મધ્યાનની સિદ્ધિ માટે ભાવના, સ્થાન, આસન, કાળ, અને આલંબનાદિ બુદ્ધિમાનાએ જાણવાં.
ભાવાથ—કાઈ પણ એક કાર્ય સિદ્ધ કરવા માટે તેના અ'ગરૂપ કે મદદગારરૂપ કારણા એકઠાં કરવાની પ્રથમ જરૂ૨ પડે છે. તે કારણેા હાય તેા જ કાર્ય સિદ્ધ થાય છે, નહિતર કાર્ય સિદ્ધ થતુ' નથી. ધર્મધ્યાન કે શુકલધ્યાન તે પણ એક કાર્ય છે, તે તેનાં કારણા એકઠાં કરવાં જ જોઇએ. તે કારણામાં ભાવના કે જેનાથી મનને વાસિત કરવામાં આવે છે તે તથા ધર્મ ધ્યાન માટે કેવું સ્થાન હેાવુ જોઇએ, દૈવે આસને બેસી ધ્યાન (ધર્મધ્યાન) કરવું કયા કાળમાં ધ્યાન કરવુ અને કેવાં આલખના લેવાં આદિ શબ્દથી ધમ ધ્યાનના અધિકારી, લેશ્યા, ચિહ્ન, મૂળ વિગેરે જાણવાં, જેમાંથી કેટલાંક પૂર્વ કહેવાઈ ગયાં છે. બાકી જે રહ્યા છે તે અહી અનુક્રમે બતાવવામાં આવશે.
ધર્મ ધ્યાનમાં કઈ કઈ ખાખતા મદદગાર તરીકે ઉપયાગી છે તે વિષે ધ્યાનશતકમાં કહ્યુ` છે કેઃ
झाणस्स भावणाओ देतं कालं तहासणविसेसं । आलवणं कर्म पुण झाइयन्वं जैयझायारो || १ ॥ तत्तोणु पेद्दाओ लेस्सां लिंगं फलं च नाऊणं । धम्मं झाइज्जं मुणी तग्गयजोगो तओ सुकं ॥२॥
For Private And Personal Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૪૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
ધ્યાનને પિષણ આપનારી ભાવનાઓ, દયાનને ઉચિત સ્થાન, ધ્યાનને ચગ્ય કાળ (વખત), ધ્યાન માટે આસન, આલંબન (વાચનાપૃચ્છનાદિ), ક્રમ (મનને નિરોધ આદિ), દાન કરવા લાયક, ધ્યેય (આજ્ઞા વિચયાદિ), ધ્યાન કરવાને લાયક અપ્રમત્તાદિ ગુણ, ત્યાર પછી અનુપ્રેક્ષા (ધ્યાન પૂર્ણ થયા પછી અનિત્યાદિ ભાવનાઓના વિચારરૂપ), વેશ્યા (શુકલાદિ), લિંગ (શ્રદ્ધાની આદિ), ફલ (દેવકાદિ) ઈત્યાદિ ધ્યાનનાં સાધનેને જાણ્યા પછી મુનિએ ધ્યાનને અભ્યાસ કરે .
દયાનને મદદગાર ભાવના चतस्त्रो भावना भव्या उक्ता ध्यानस्य सूरिभिः । मैत्र्यादयश्चिरं चित्ते विधेया धर्मसिद्धये ॥१०७ ॥
ધર્મધ્યાનની, મિત્રી આદિ સુંદર ચાર ભાવનાઓ આચાર્યોએ કહી છે. ધર્મધ્યાનની કે આત્મધર્મની સિદ્ધિને માટે ઘણા કાળ પર્યત આ ભાવનાઓને ચિત્તમાં ધારણ કરવી. - ભાવાર્થ–આ મિત્રી, પ્રમાદ, કરુણું અને માધ્યસ્થ ચાર ભાવનાએ ધર્મધ્યાનને પિષણ કરનારી છે. દુર્બળ થયેલા શરીરને પુષ્ટ કરવા માટે મનુષ્યો જેમ રસાયણને ઉપયોગ કરે છે. તેમ દુર્બળ થયેલા ધર્મધ્યાનરૂપ શરીરને સુધારીને પિષણ આપનાર-પુષ્ટ કરનાર-વૃદ્ધિ, પમાડનાર આ ચાર ભાવનાઓ છે. આ ભાવનાઓ ઘણી સુંદર છે, કારણ કે પિતાને અને પને-અન્ય જીવોને સર્વને સુખદાયી છે, ધર્મધ્યાનને જિવાડનાર જીવન છે, ગયેલું ધમ ધ્યાન પણ આ ભાવનાથી હદયવાસિત થતાં પાછું આવે છે
For Private And Personal Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનવીપિકા
[ ૨૪૯ ]
અને સદાને માટે ટકાવી રાખે છે. માટે આ ભાવનાએથી ઘણા કાળ પર્યંત ચિત્તને વાસિત કરવું,
મૈત્રી ભાવના प्राणभूतेषु सर्वेषु सुखदुःख स्थितेषु च । વૈિિમત્રય ઝીનેષુ મૈત્રીયદ્ધિતથી સતાં ! ૨૦૮ || પ્રાણને ધારણ કરનાર સર્વ જીવાને વિષે-સુખમાં રહ્યાં હાય કે દુઃખમાં રહેલાં હાય-તેમને વિષે તે જીવા શત્રુ હાય કે મિત્ર હોય તે સર્વ ઉપર હિતની બુદ્ધિ રાખવી તે સત્પુરુષની મૈત્રીભાવના છે.
(6
ભાવા—દુનિયાના સર્વ જીવા ઉપર મિત્રતા રાખવી મિત્ર સમાન પ્રીતિ રાખવી. આ વખતે આવા વિચાર કરવાના નથી આ જીવા સુખી છે ? નિરાગી છે ? ધનાઢય છે ? ખળવાન છે? કે કાઈ પણ સત્તા ધરાવનાર છે? આવા ધનાઢથ કે ખળવાન જીવા તરફ તે પ્રીતિ રાખવી, કારણ કે તેમના તરફથી ભવિષ્યમાં કાઈ પણુ પ્રસ`ગે આપણને સહાય મળશે, દુઃખી સ્થિતિમાં મદદગાર થશે, અગર આપણા બચાવ કરશે અને આ જીવા તે દુઃખી છે, નિખ`ળ છે, નિધન છે, તેમની સાથે પ્રીતિ રાખવાની શી જરૂર છે? તે આપણને શી મદદ આપવાના છે? શા ઉપચાગી થવાના છે?' આ વિચાર આ ઠેકાણે કરવાના નથી. વળી આ આપણા વૈરી છે, શત્રુએ છે, અન્ય દેશના છે, તેમની સાથે શા માટે મિત્રતા રાખવી ? અને આ તા આપણા મિત્ર છે, કુટુ ખીએ છે, સ`ખ'ધીએ છે, ઓળખીતા છે, આપણા દેશના છે, આપણી નાતના છે,
For Private And Personal Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૫૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
= =
=
આપણે ધર્મ પાળનારા છે, તેમની સાથે તે મિત્રતા કરવી તે વ્યાજબી છે. ઈત્યાદિ વિચાર કરવા તે યોગ્ય નથી, આ મિત્રતા કરવી કાંઈ સ્વાર્થ સાધવા માટે નથી, કે દુનિયાનાં સુખ મેળવવા માટે નથી, કે કાંઈ કઈ જાતનો સંબંધ વધારવા માટે નથી કે જેને લઈ અમુક સાથે મિત્રતા કરવી અને અમુક સાથે તે ન કરવી.
નાતજાતના, દેશકાળના, ધર્મવિધર્મના. ઊંચાનીચાના, નાનામોટાના, કાંઈ પણ તફાવત રાખ્યા વિના સર્વ જીવે ઉપર મિત્રભાવના રાખવી. તેથી પહેલે ફાયદે તે આપણને એ જ થાય છે કે કોઈ છે સાથે વિવિધ રહેતું નથી. બીજા જીવને હલકા માની તેમના તરફ અપ્રીતિ કે અભાવની લાગણી રહેતી હતી તે નાબૂદ થાય છે. સામાને મિત્ર રૂપ માન્યો કે મન તેને પિતાના સમાનપણે જોવાનો પ્રયત્ન કરશે. તેટલું મન ઉચ્ચ બનશે. મને હવે કોઈ પણ જીવને જોઈ સમાન ભાવને આકાર ધારણ કરશે. એટલે તે મનમાં જે હલકાપણાને દુર્ગણ હતો તે ચાલ્યો જશે. વારંવાર હદય શાંતિ મેળવશે, મનની મલિનતા ચાલી જઈ પવિત્રતા વધશે, આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત થવાની ચેગ્યતા વધશે. માટે દુનિયાના દરેક પ્રસંગમાં જાગૃત રહી, સર્વ જી તરફ મિત્રીભાવના રાખવી, આથી પવિત્ર થયેલા હદયમાં ધર્મધ્યાન સ્થિરતા પામશે.
બીજી કસણું ભાવના वध बंधनरुद्धेषु निस्त्रिंशैः पीडितेषु च । जीवितं याचमानेषु दयाधी: करुणा मता ॥१०९।।
For Private And Personal Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનદીપિકા
[ ૨૫૧ ]
નિર્દય જી વડે વધ કરાતા કે બંધન માટે રોકેલા કે પિડા અપાતા તથા પિતાના જીવિતના રક્ષણ માટે યાચના કરતા, જીવને વિષે જે દયાની બુદ્ધિ કરવી તેને કરુણા માનેલી (કહેલી) છે.
ભાવાર્થ–દુઃખી જોને દેખી તેમના તરફ દયાની લાગણી કરી તેમને બચાવવા કે મદદ આપવા માટે પોતાથી બનતા પ્રયત્ન કરે તે કરુણ કહેવાય છે. આત્મસ્વરૂપનું ભાન ભૂલેલા અને તે માટે જ કર્માધીન-રાગ દ્વેષાધીન, થયેલા જીવે આ દુનિયામાં વિવિધ પ્રકારની વિપત્તિઓ પામે છે. છતાં દયાળુ કે કેમળ હદયનાં મનુષ્યોએ તેમની ઉપેક્ષા ન કરતાં તેમને યથાશક્તિ મદદ આપવી. કર્મનાં ફળે ભેગળ્યા સિવાય રહેવાના નથી, ગમે તે પ્રયાગે તે પોતાના કમને બદલે મેળવવાના જ છે. વહેલા કે મેડા, હમણું કે પછી કર્મોનુસાર તેઓ ફળ મેળવશે જ. તોપણ જેઓ આવા કિલષ્ટ કમવિપાકથી વેગળા છે તેઓએ તો તેમની દયા લાવવી જ જોઈએ. જે તેમ કરવામાં ન આવે, છતી શક્તિએ તેમની ઉપેક્ષા કરવામાં આવે, નિર્દય જીવો પીડા આપે, કદર્થના કરે, વધ કરે, બંધન કરે અને તે દુઃખી થનાર છવ પિતાનું જીવન બચાવવા માટે પ્રાર્થના કરે, આજીજી કરે, છતાં પણ તેના તરફ છતી શક્તિએ ધ્યાન આપવામાં ન આવે તે તે માણસના મનમાં નિર્દયતા, કઠોરતા કે નિવંસ પરિણામતા આવવાની જ. આવી નિષ્ફર આત્મપ્રાપ્તિથી કે ધર્મધ્યાનની પ્રાપ્તિથી મનુષ્યને વિશેષ દર ખેંચી જાય છે. ધર્મ ધ્યાનને લાયક જીવોના હૃદયે ઘણાં
For Private And Personal Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
| [ ૨૫૨ ].
ધ્યાનદીપિકા
કોમળ અને દયા હોય છે. તેઓ કોઇનાં દુઃખે દેખી ઉપેક્ષા કરી શકતા નથી. પણ બનતા પ્રયને તેમને મદદ આપે છે. જ્યાં પિતાનો ઉપાય ચાલે તેવું ન હોય ત્યાં તેમણે લાચારી સાથે મૌન ધારણ કરવું જ પડે છે, છતાં તેના પરિણામે ઘણું જ દયાળુ હોય છે. દુઃખી જીને દેખી તેમનાં નેત્રેમાંથી આંસુ ઝરે છે. આવી કમળ લાગણીથી જ તેઓ ધર્મધ્યાનના અધિકારી થાય છે. પિતે અન્ય ઉપર કરુણા કરતા હોવાથી જ તેઓ પણ મહાન પુરુષના કરુણાપાત્ર બની, આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આપ્યા વિના પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાય? આપે અને લે. આ ન્યાય સર્વને લાગુ પડે છે. અન્યની દયા કરશે તે અન્ય તમારાથી અધિક સ્થિતિવાળા મહાત્માઓ તમારી ઉપર દયા કરશે.
દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બે પ્રકારની કરુણા છે. દ્રવ્યકરુણા-ધનથી, ધાન્યથી, શરીરથી, વિયોગથી કઈ પણ દુઃખી હેય તેને તે તે જાતની મદદ કરે ભૂખ્યાને આપ, તરસ્યાને પાઓ; રેગીને દવા આપે,વિચગીને ધીરજ-દિલાસો આપે.
ભાવથી કરુણા અજ્ઞાન દશાવાળાને જાગૃત કરી જ્ઞાન આપ. અજ્ઞાન હઠાવવા માટે ધાર્મિક સત્ય તત્તવનો બાધ આપ. આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્તિનો માર્ગ બતાવો તે ભાવકરુણા છે. મતલબ કે જેવી જાતની કરુણા કરવાની પિતાની શક્તિ હોય તેવી જાતની કરુણા કરી, અન્યને મદદ આપી, પિતે આનંદિન થવું તે કરુણાભાવનાથી જીવે ઉપર ઠેષ
અટકે છે અને અંત:કરણ પવિત્ર થાય છે. આ નિમિત્તે પિતાની આત્મશક્તિ બહાર આવે છે, પિતાની આર્થિક
For Private And Personal Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૫૩ ]
સપત્તિ, શારીરિક બળ, મનેાખળ, વચનખળ, જ્ઞાનમળ જાહેર હિમ્મત, ઇત્યાદિ શક્તિઓને વિકાસ પામવાને વખત મળે છે. મળેલી શક્તિઓના ઉપયાગ કરવાનું સાધન-પાત્ર આપણને મળી આવે છે અને કરાયેલા પાપકાર દ્વારા અંતઃકરણ પવિત્ર થાય છે. વળી સામા પાત્રાને જેટલા આપણે સુધારીએ છીએ તેટલા આપણે સુધરીએ છીએ અને તેના પ્રમાશુમાં આપણને સુધારનાર મહાત્માઓના સમાગમ થાય છે. આપણા હૃદયની પવિત્રતાના પ્રમાણમાં આપણે સુધરી શકીએ છીએ, એટલે કરુણા કરવી તેમાં ખરી રીતે તપાસીએ તા આપણા જ પહેલા સ્વાથ છે.
પ્રમેાદભાવના
जिनधर्मजुषां ज्ञानचक्षुषां च तपस्विनाम् ।
निः कषायजिताक्षाणां गुणे मोदः प्रमोदता ॥ ११० ॥
જિન ધર્મવાળા, જ્ઞાન ચક્ષુવાળા, તપશ્ચર્યા કરનારા, કષાય વિનાના, ઇંદ્વિચાનેા જય કરનારાના ગુણાને વિષે આનંદ પામવા તેની અનુમેાદના કરવી તે પ્રમાદભાવના છે.
ભાવા—ગુણુવાન જીવાના ગુણની અનુમાદના કરવી, તે ગુણાને લીધે તેઓના ઉપર પ્રેમભાવ ધારણ કરવા, ગુણના પક્ષપાત રાખવે, અન્યમાં સદ્ગુણે જોઇને ખુશી થવુ, લેાકેાની આગળ અન્યના ગુણ્ણાની તારીફ્ કરવી-પ્રશંસા કરવી, ઇત્યાદિને પ્રમાદભાવના કહે છે.
વિચાર કરતાં તમને માલૂમ પડશે કે કાઇમાં કાઇને કાઈ પણ ગુણ તે હાય છે જ. સ`ગુણી તા વીતરાગ દેવ
For Private And Personal Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૫૪ ]
દયાનદીપિકા
ક
છે તે સિવાય પણ માણસ જાત કે જીવ જાત સર્વથા નિર્ગુણી જ હોય છે એમ તો ન જ કહી શકાય. ગમે તેવી વસ્તુમાંથી કે જેમાંથી ગુણ શેાધનારને કાંઈને કાંઈ ગુણ મળ્યા સિવાય રહેતું નથી. પણ એટલે દરજે તેની દષ્ટિ ખૂલવી જોઈએ. નિરંતરની ટેવથી તેવી દષ્ટિ સહજ થઈ જાય છે અને છેવટે ગમે તેવી અન્યને હલકી લાગતી બાબતોમાંથી પણ શીખવાનું મળે છે. પિતાને સુધારવાની કે સદગુણી બનવાની ઈચ્છાવાળા મનુષ્યોએ આ દુનિયાને ગુરુ બનાવીને, કે શીખવાની શાળા સમજીને તેમાંથી દરેક ક્ષણે, દરેક પ્રસંગે સગુણ કે શિખામણ શેઘતાં જ રહેવું. જે બાધ પુસ્તકમાંથી નથી મળતે તે બાધ આ દુનિયામાંથી મળી શકે છે. મારું-તારું મૂકી દઈ દષ્ટિ બદલવી જોઈએ તો જ ગુણે મળે છે.
તેવી દષ્ટિ ન થાય ત્યાં સુધી અમુક મર્યાદા કે જે સદ્દગુણવાળા ધર્મગુરુઓ કે દેવાધિદેવ વગેરેમાં હોય છે. તેમાં રહેવું. પોતે જે સંપ્રદાયમાં રહેલું હોય છે, તે સંપ્રદાયના ધાર્મિક મનુષ્ય. ગુરુઓ, ઈત્યાદિના જ્ઞાનાદિ ગુણોની, ઉત્તમ જીવનની, તપશ્ચરણાદિની, ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા, સંતેષ, જિતેન્દ્રિયતા, નિઃસ્પૃહતા પરોપકારિતા, આત્મપરા યણતા, ઈત્યાદિ સદ્ગણે જેમાં હોય તેઓના ગુણો જોવાની ટેવ રાખવી, તેઓના ગુણની પ્રશંસા કરવી, તેઓની ભક્તિ કરવી, તેમનું બહુમાન કરવું. તેના ગુણે દેખી રાજી થવું, અન્યની આગળ તેઓના ગુણે બેલવા વિગેરેથી પ્રમાદિત થવું. આ પ્રમોદભાવના છે. ' ગુણ જેનાર માણસ સદગુણું થાય છે, દેષ જોનાર
For Private And Personal Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૫૫ ]
માણસ દુર્ગુણી બને છે. કારણ કે એકની ભાવના ગુણ જવાની છે, તેનું અંતઃકરણ ગુણનું જ મનન કરે છે, ગુણોનું જ શેાધન કરે છે અને તેની મજબૂત ભાવનાની અસર મન ઉપર દઢ થતાં તેમાં સદગુણે જ નિવાસ કરીને રહે છે.
જે માણસ અન્યના દે શોધ્યા કરે છે, છિદ્રો તપાસ્યા કરે છે, તેની ભાવના દે જોવાની જ હોય છે, તેનું મન નિરંતર દોષે જ શોધ્યા કરે છે, દેનું જ મનન કરે છે અને દેના જ સંસ્કાર દઢ કરે છે, તે દેષમાત્ર થાય છે.
જે ભાવનામાં જેનું મન વાસિત થાય છે તેમાંથી તે જ ભાવનાની સુંગધ કે દુગધ નીકળવાની જ. માટે મનુષ્યોને ખરેખર એગ્ય તે તે જ છે કે ગુણોની તપાસ રાખવી. ચાળણી જેવા ન થવું, પણ કીડીનું અનુકરણ કરવું. અનાજમાં કાંકરા હોય છે ત્યારે ચાળણીથી ચાળવામાં આવે છે પિતે અનાજ નીચું ઊતરી જાય છે. છિદ્રો દ્વારા દાણું નીચે ઝરી જાય છે અને ચાળણીની અંદર તે કાંકરા જ રહે છે. આવી જ રીતે મનુષ્ય ગુણરૂપી અનાજને તે મૂકી દે છે અને દેષરૂપી કાંકરાએ ગ્રહણ કરે છે, આનું પરિણામ એ આવે છે કે માણસના હાથમાં ચાળણીની માફક કાંકરા જ રહે છે, અને ગુણરૂપ અનાજ તો નીચે ફેંકી દેવાય છે.
કીડીનું અનુકરણ આ પ્રમાણે છે કે ગમે તેવી ઝીણી રેતી કે પથરીની અંદર અથવા ધૂળમાં, ખાંડ વેરવામાં આવી હોય તો પણ કીડીઓ ખાંડ વીણીને ખાઈ જાય છે અને કાંકરી, રેતી કે ધૂળને તેમ જ રહેવા દે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૫૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
-
આ જ પ્રમાણે ગુણગ્રાહી જીવે, પથરા, રેતી, કાંકરી કે ધૂળ સમાન દુર્ગણોની ઉપેક્ષા કરી, સદ્ગુણરૂપી ખાંડ તેમાંથી પણ વીણી લે છે. તેવી ધૂળમાંથી પણ ખાંડ વીણી ખાતાં કીડીનું પેટ ભરાય છે અને તે તૃપ્ત બને છે. તેમ જ દુર્ગુણીમાંથી પણ સદગુણને ચૂંટી લેનાર માણસ સદગુણ બને છે અને શાંતિ અનુભવે છે.
આ પ્રમોદ ભાવનાથી આપણે સદ્દગુણી થઈએ છીએ. અંતઃકરણ ધર્મધ્યાન કે શુકલધ્યાનને લાયક બને છે. હૃદયમાંથી શ્રેષની લાગણીઓ ચાલી જાય છે. ઈર્યો કે દેષદષ્ટિ નાસી જાય છે. મન શાંતિ પામે છે, માટે દુનિયાના દરેક પ્રસંગમાં ગુણે જોવાની ટેવ વધારવી અને ગુણીઓનું બહુમાન કરવા સાથે પિતે સદ્દગુણી થવા પ્રયત્ન કરે.
મધ્યસ્થ ભાવના देवगुर्वामाचार निन्दकेष्वात्मसंसिषु ।। पापिष्ठेषु च भाध्यस्थां सोपेक्षा च प्रकीर्तिता ॥१११॥
દેવની, ગુરુની, આગમની (શાસ્ત્રની, સિદ્ધાંતની) તથા આચારની નિંદા કરનાર અને પિતાની પ્રશંસા કરનાર પાપિક જેને વિષે (રાગ કે દ્વેષ ન કરતાં) મધ્યસ્થ રહેવું તેને ઉપેક્ષા કહેલી છે.
ભાવાર્થરાગદ્વેષની પરિણતિમાં ન પાડવા માટે આ ચોથી માધ્યસ્થ ભાવનાથી હૃદયને વાસિત કરવું. મધ્યસ્થ એટલે ઉપેક્ષા “તે જાણે અને તેનાં કર્મ જાણે” આપણે શું ? તેનાં કર્યા તેને ભોગવવા પડશે. આપણે નકામો તેને માટે
For Private And Personal Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૫૭ ]
ખેદ શા સારુ કરે? આ ઉપેક્ષા કહેવાય છે. આ ઉપેક્ષાને પ્રસંગ બે કારણે આવે છે, એક તે કઈ માણસ ખરાબ વર્તન કરતો હોય દેવની, ગુરુની, આગમની કે આચારવિચારની કે તેવા કોઈ પણ કારણસર અન્યની નિંદા કરે હોય, પોતાની પ્રશંસા–મોટાઈ ગાતે હોય ત્યારે લાગતાવળગતા કે કઈ દયાળુ લાગણીવાળાઓ તેને સમજાવે છે બોધ આપે છે શિખામણ આપે છે કે આ પ્રમાણે બોલાય નહિ, આ પ્રમાણે વર્તન કરાય નહિ, આથી તને નુકસાન થશે, કર્મબંધન થશે, લોકો માર મારશે, આથી દુર્ગતિમાં જવાય, વિગેરે શિખામણ આપ્યા છતાં પણ તે શિક્ષા માન્ય કરે નહિં, તેઓનું અપમાન કરે અને તે વર્તન સુધારે નહિ ત્યારે તેને શિક્ષાને સમજી, હજી તેના શુભ ઉદયને વાર છે એમ ધારી અથવા કર્મની ગહન ગતિ છે, આપણે શું કરીએ, ઈત્યાદિ વિચાર કરી તેની ઉપેક્ષા કરવામાં આવે. એટલે તેનાં કર્મ તેને ભેગવવાં પડશે, અત્યારે આપણું કહ્યું નહિ માને પણ તેના આ કતવ્યને બદલે જ્યારે મળશે, એક વખત જ્યારે તે સારી રીતે હેરાન થશે ત્યારે તેની મેળે જ ઠેકાણે આવશે. ઋતુ વિના ઝાડ ફળતાં નથી તેમ તેને વિપાક-ઉદય હજી થયો નથી, થશે ત્યારે ઠેકાણે આવશે, તેનું કર્તવ્ય તેને સમજાઈ જશે, એમ વિચાર કરી, મંત્રી, કરુણા કે પ્રમોદ ત્રણમાંથી એકને લાયક તે ન જણાય ત્યારે આ ચાથી ભાવનાને પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. તેમાં પણ બનેને ફાયદો છે. કારણ તેને સુધરવાને
, એસ.જરે
૧માંથી
૧૭.
For Private And Personal Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૫૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
હજી વધારે વખતની જરૂર છે તે પહેલાં તેને સમજાવતાં કે સારે રસ્તે દેરતાં ઊલટ તેને કંટાળો આવે છે એટલું જ નહીં, પણ ઊલટું ધર્મ ઉપર કે શિખામણ આપનાર ઉપર તેને શ્રેષ થાય છે. આ દ્વેષની લાગણી ઉત્પન્ન કરાવી તેને વધારે પાછે હડસેલ, વધારે અગતિમાં જાય તેવી સ્થિતિમાં લાવી મૂકો તેના કરતાં તે તેની ઉપેક્ષા કરવી તે જ અત્યારે તેના માટે લાભકર્તા છે.
શિખામણ કે ઉપદેશ આપનારાએ પણ પોતાના ભલા માટે તેની ઉપેક્ષા કરવી તે યોગ્ય છે. કારણ જયારે ઘણું શિખામણે આપતાં, ઘણી વાર સમજાવવા છતાં અને તે પણ તેના ભલા માટે જ આપણું જ્ઞાન, ધ્યાન, અને વખતને ભેગ આપી તેને સુધારવા પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ જ્યારે તે માન નથી, સુધરતું નથી, કે સમજાતું નથી ત્યારે તે ઉપદેશકને કે શિક્ષકને ધ ચડે છે; ગુસ્સો આવે છે, કંટાળે વધે છે. કંટાળાથી નારાજ થઈ કરી અને શિક્ષા દેવાનું બંધ કરે તે અન્યાય કે અનર્થ થાય છે. એકને દોષે સર્વને સરખા ગણવા તે અયોગ્ય ગણાય. જે તેના ઉપર દ્વેષ કરે તે પિતાને ધર્મ કરતાં ધાડ આવી તે ન્યાયે નવીન કર્મબંધ થાય છે અને પરિભ્રમણમાં વધારે થાય છે એમ જાણી તેવા પ્રસંગે તેવાઓની ઉપેક્ષા કરવી તે યોગ્ય છે.
જેમ આ ઉપેક્ષા કરવાનું કારણ બનેને દ્રષ થતો અટકાવવાનું છે તેમ જ ઉપેક્ષા કરવાનું બીજું કારણ રાગને અટકાવવા માટેનું છે. સંસારની મલિન વાસનાને ઈરછાઓને વધારે પિષણ મળે, દબાઈ ગયેલી કામાદિ વાસનાઓને ઉત્તે
For Private And Personal Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનઢીપિકા
[ ૨૫૯ ]
જન મળે તે માટે અમુક સયેાગેામાં તેવા રાગના કારણભૂત મનુષ્યાની ઉપેક્ષા કરવી પડે છે. મનુષ્યેાના એકબીજા સાથે દેખીતા સ્વાસ્થ્ય રહેલા હેાવાથી આ ઉપેક્ષાથી અમુક મનુષ્યને એછુ' આવે છે. દુઃખ લાગે છે. તથાપિ ભાવિ પરિણામ બન્નેના લાભમાં આવવાનુ` હોય તેા આ ઉપેક્ષા કરવી તે પણ ચાગ્ય છે. આ ઉપેક્ષા કરવાનાપ્રસંગ ત્યારે જ અમલમાં મૂકવાના છે કે સામા મનુષ્યને સુધારી શકવાનું. પેાતામાં ખળ ન હોય અને તેને સુધારવા જતાં પેાતાને અભિમાન કે રાગદ્વેષની પરિણતિ થવાના સંભવ હાય, વળી ઉપરની ત્રણ ભાવનાઓમાંથી એક પણ લાગુ થતી ન હાય તેા પછી ચેાથી ભાવના અમલમાં મૂકવી, આ મધ્યસ્થ ભાવનાથી રાગદ્વેષનાં કારણે। આછાં થઈ જાય છે.
આત્મસ્વરૂપમાં આગળ વધેલા કે વધવાને પ્રયત્ન કરતાં મનુષ્યાએ આ ભાવનાના બળથી મલિન-સ્વાથી વાસનાઓને એકદમ નાશ કરવા માટે સર્વ ઇચ્છાઓની ઉપેક્ષા કરવી પ્રારબ્ધયાગે જે પ્રાપ્ત થાય તેમાં મધ્યસ્થપણું રાખી-રાગદ્વેષ વિના તેને ઉપલેાગ કરી, નહિ થાપ કે નહિ ઉથાપ તેવી રીતે સમભાવમાં રહેવાના પ્રયત્ન રાખવા. આ સવ જાતની ઉપેક્ષામાં આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે, કેમ કે જ્યાં સુધી સારી કે ખેાટી લાગણીઓ છે ત્યાં સુધી શુભ કે અશુભ બંધન છે. તે સ* લાગણીઓની ઉપેક્ષા કરવી. તે આત્મસ્વરૂપમાં રહેવા-સ્થિરતા કરવા ખરાખર છે તેમ જાણી જે અવસરે જે જાતની ઉપેક્ષા-મધ્યસ્થતા ઉપચેાગી જણાય તે અવસરે તે જાતની મધ્યસ્થતાને આશ્રય કરવા.
For Private And Personal Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૬૦ ]
ધ્યાનદ્રીપિકા
આ ઠેકાણે એટલી વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે ગૃહસ્થે ગૃહસ્થને લાયક ઉપેક્ષા કરવી અને ત્યાગીઓએ ત્યાગપણાને લાયકની ઉપેક્ષા કરવી. તે સિવાય વિપરીત ઉપેક્ષા કરવામાં આવતાં અનથ થવાના સ`ભવ છે, જેમ કે ગૃહસ્થના ઘરમાં કોઇએ પ્રવેશ કર્યો છે સાધુની માફક ઉપેક્ષા કરશે તેા તેના દુનિયામાંથી-વ્યવહારમાંથી નાશ થશે,
વળી ઘરની સ્ત્રી, પુત્ર, પુત્રી કે પુત્રવધૂ આફ્રિકઈ અવળે રસ્તે ચાલતાં હોય તેા તેમને શિખામણ આપવામાં તે શિક્ષા કરવામાં ઉપેક્ષા કરવામાં આવે તે અવશ્ય તેઓને ઉન્માગે ચડાવવામાં ઊલટા ઘરના માલિક મદદગાર કે કારણભૂત થાય છે.
તેવી ઉપેક્ષાથી ગૃહસ્થાશ્રમનેા અને પેાતાની ફરજોને નાશ થાય છે. સાથે ધર્મના પણ નાશ થાય. આ ઠેકાણે તેને સન્માર્ગે ચલાવવા માટે સારી શિખામણે આપવી તે છતાં ન માને તેા કઠિન શિક્ષા પણ કરવી,
આવી જ રીતે ધની, દેવની કે ગુરુની નિંદા કરનાર આશાતના કરનારની પશુ ઉપેક્ષા ન કરવી. તેની આવી ઉપેક્ષાના લાભ લઈ એક વખત એવા પણ આવી લાગશે કે તે ધર્મને દુનિયામાંથી નાશ થશે. માટે જ કહેવામાં આવ્યું છે કે પેાતાની ભૂમિકાને ઓળખી, જ્યાં જેવી અને જેટલી જરૂરિયાત હોય, ત્યાં તેવી અને તેટલી ઉપેક્ષા કરવી અને જ્યાં તે માટે મીજા પ્રતીકાર ઉપાય કરવા ચેાગ્ય ડાય ત્યાં તેવા ઉપાયા ાજવા.
For Private And Personal Use Only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૬૧ ]
ભાવનાઓની જરૂરિયાત વિષે ગ્રંથાંતરમાં કહ્યું છે કે
पुवकयम्भासो भावणाहिं झाणस्स जग्गयमुवेइ । ताओ य नाणदंसणचरित्तवेरग्गजणियाओ॥१॥
ધ્યાન કર્યા પહેલાં આ ભાવનાઓને આદર કરવારૂપ અભ્યાસ કરવો; તેથી આ ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાન કરવાની યોગ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે. તે ભાવનાઓ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વૈરાગ્યરૂપ છે. તેથી તે જ્ઞાનાદિની ઉત્પત્તિપ્રાપ્તિ થાય છે. - જ્ઞાનાદિ ચાર ભાવનાનું સ્વરૂપ પહેલા કહેવાઈ ગયું છે તથાપિ આ પ્રસંગે ફરી તેને યાદ કરવામાં આવી છે તે તેનું સ્વરૂપ ગ્રંથાંતરથી સંક્ષેપમાં બતાવે છે.
જ્ઞાનભાવના - नाणे निच्चम्भासो कुणइ मणोधारणं विशुद्धं च । नाणगुणमुणियसारो इझाइज्जसु निच्चलमईओ ॥२॥
શ્રત જ્ઞાનનો નિરંતર અભ્યાસ કરે, તે અભ્યાસ અંતઃકરણના અશુભ વ્યાપારને નિરોધ કરી, ચિત્તને શુદ્ધ બનાવે છે. જ્ઞાન ગુણ વડે કરીને, જીવાજીવ આદિ વિશ્વના તત્ત્વનો કે પિતાના કર્તવ્યનો સાર જાણીને, પરમાર્થને સમજીને, બુદ્ધિને નિશ્ચલ કરી જ્ઞાનથી અન્ય રીતે પ્રવૃત્તિ ન થાય તેવી રીતે બુદ્ધિને નિશ્ચળ કરી, પછી ધ્યાન કરે-આત્માદિનું ચિંતન કરે.
For Private And Personal Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૬૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
દશનભાવના संकाइसल्लरहिओ पसमथिज्जाइगुणगणोवेउ । होइ असंमूढमणो दंसणसुद्धिए इझाणमि ॥३॥
આત્માના અસ્તિત્વ-નિત્યસ્વાદિમાં શંકાદિક શલ્યરહિત શમ, સંમવેગ, નિર્વેદ અનુકંપા, આસ્તિક્યાદિ તેમ જ સ્થિરતાદિ ગુણોના સમૂહયુક્ત એ મનુષ્ય દર્શનશુદ્ધિ વડે કરી ધ્યાનને વિષે ભ્રાંતિ વિનાના મનવાળે થાય છે.
ચારિત્રભાવના नवकम्माणायाणं पोराणविनिज्जरं सुभायाणं । चारित्तभावणाए इझाणमयत्तेणय समेइ ॥ ४ ॥
ચારિત્રભાવના વડે કરી નવીન કર્મનું ગ્રહણ થતું નથી. પુર્વનાં કર્મોની વિશેષ પ્રકારે નિર્જરા થાય છે, તથા શાતાવેદનીવાળા શુભ પુણ્યનું ગ્રહણ થાય છે અને વિનાપ્રયત્ન ધ્યાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. (સર્વ સાવદ્ય-પાપવાળા-મનવચન કાયાદિ ગની નિવૃત્તિરૂપ ક્રિયાને ચારિત્ર કહે છે. તેને અભ્યાસ કરે તે ચારિત્રભાવના છે.)
વૈરાગ્યભાવના सुविइयजगस्सहावो निःसंगो निम्मओ निरासो य । वेरग्गभावियमणो इझाणंमि सुनिच्चलो होइ ॥ ५ ॥
સારી રીતે જગતના (જન્મ, મરણ, સંયોગ, વિયોગ, આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ રૂપ) સ્વભાવને જાણનાર વિષય નેહાદિ સંગરહિત, આલોક પરલકાદિ સાત ભયથી રહિત
For Private And Personal Use Only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૬૩ ].
નિર્ભય અને આ લેક કે પરલોકના સુખની આશંસા-ઈચ્છા વિનાને-આવા પ્રકારનું વર્તન કરનાર જીવ, ચારિત્ર વડે ભાવિત-વાસિત મનવાળો કહેવાય છે. તે છવધ્યાનને વિષે નિશ્ચલ હોય છે.
ભાવનાને ઉપસંહાર भावनास्वासु संलीनं विधायाध्यात्मिकं स्थिरम् । . कर्मपुद्गलजीवानां स्वरूपं च चिंतयेत् ॥ ११२ ॥ नित्यमामिर्यदा विश्वं भावयत्यखिलं मुनिः । विश्वौदासीन्यमापनश्वरत्यत्रैव मुक्तवत् ॥ ११३ ।।
આ ભાવનાઓને વિષે મનને લીન કરી-વાસિત કરી આત્મભાવમાં મન સ્થિર થાય તેમ કરવું. તે માટે કર્મ, પુદગલ અને જીવના સ્વરૂપનું ચિંતન કરવું-વિચાર કરો. મુનિ જ્યારે આ ભાવનાઓ વડે આખા વિશ્વને ભાવિત કરે છે, આખા વિશ્વને વિચાર કરે છે, આખા વિશ્વના સંબંધમાં સત્ય વસ્તુને મનમાં દઢ નિશ્ચય કરે છે ત્યારે આ વિશ્વ ઉપર તેને ઉદાસીનતા પ્રાપ્ત થાય છે. અને તે સર્વ પદાર્થ ઉપરની ઉદાસીનતાને યોગે (કેઈ પણ પદાર્થ ઉપર રાગદ્વેષ રહેતા નથી ત્યારે) અહીં જ-આ જન્મમાં જ મુક્ત થયેલા જીવોની માફક વિચારે છે અર્થાત્ પછી તેને કઈ પણ જાતને પ્રતિબંધ કે લેપાવવાપણું થતું નથી.
ધ્યાનની સિદ્ધિ કેવા સ્થળે થાય છે? सिद्धतीर्थादिके क्षेत्रे शुभस्थाने निरंजने । मन:प्रीतिप्रदे देशे ध्यानसिद्धिर्भवेन्मुनेः ॥ ११४ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૬૪ ]
ધ્યાનદીપિકા જે સ્થળે જ સિદ્ધ દશા પામેલા હોય તેવા તીર્થ આદિક ક્ષેત્રમાં, સારા સ્થાનોમાં, મનુષ્યની વસ્તી વિનાનાં સ્થાનમાં અથવા મનને પ્રીતિ આપવાવાળા પ્રદેશોમાં મુનિઓને ધ્યાનની સિદ્ધિ થાય છે.
ભાવાર્થ–મનને આત્મામાં લીન કરી દેવાની કે આત્મામાં ગાળી દેવાની મજબૂત અભ્યાસ કે ટેવ પાડવામાં નથી આવી ત્યાં સુધી મન વારંવાર નિમિત્તોને પામી તેવા આકારે પરિણામ પામે છે. ધ્યાન વખતે આજુબાજુના હલકા સંયોગોને લઈ નિમિત્તાને પામી મન ધ્યાનને મૂકી દઈ બીજા ભાવમાં પરિણામ ન પામે તે માટે સ્થાન સારૂં હેવાની જરૂરિયાત છે. આજુબાજુનું વાતાવરણ જેમ ઊંચા વિચારનું અને પવિત્ર હેય તેમ મન જલ્દી શાંત થાય છે. સારા અને નઠારા વાતાવરણની પણ અસર મન ઉપર થયા સિવાય રહેતી નથી. તે માટે ઉત્તમ સ્થાનની ધ્યાન માટે જરૂરિયાત છે.
વાતાવરણ બે પ્રકારે બંધાય છે. એક અન્ય મનુષ્યાદિના વિચારે તથા જે સ્થાને તેઓ લાંબે વખત રહી જે પ્રવૃત્તિ કરે છે તેથી બંધાય છે, તથા બીજુ પિતાના વિચારોને લઈને બંધાય છે.
પ્રથમ વાતાવરણ આ પ્રમાણે છે કે અમુક સ્થળે બેસી પોતાના જીવન સંબંધી કે પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ સંબંધી અનેક વિચારે તેઓ કરે અને પછી તેઓ ત્યાં ચાલ્યા જાય. આ વાતાવરણ ઘણા થોડા વખત સુધી ટકી રહે છે, કારણ કે તેમણે અહીં જે વિચાર કર્યા છે, વચનથી તેઓ જે કાંઈ
For Private And Personal Use Only
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૬૫ ]
બેલ્યા છે અને શરીર દ્વારા જે વર્તન કર્યું છે તે થોડા વખત માટેનું છે. છતાં તેટલા વખતમાં પણ તેમના મન દ્વારા, વચન દ્વારા અને શરીર દ્વારા જે અણુઓની આપ-લે ત્યાં થઈ છે, એટલે બહારથી જે અણુઓ, (અહીં અણુ શબ્દથી તે તે વર્ગણાને લાયક પુગલ સ્ક લેવા મૂકવાનું સમજવું) તેમણે ગ્રહણ કર્યા છે અને મન, વચન અને શરીરની પ્રવૃત્તિ દ્વારા જે પુગલે મૂક્યાં છે તે પિતાના વિચારપણે પરિણમાવીને, વચનપણે પરિણુમાવીને અને શરીરને સંબંધ કરાવીને મૂકી દીધાં છે તે અણુઓ તે મૂકનારના બળ પ્રમાણે અને તેના મજબૂત જથ્થાના પ્રમાણમાં ત્યાં ટકી રહે છે. તેનું વાતાવરણ બંધાય છે. છે તે સ્થળે જે મનુષ્યાદિ લાંબા કાળ સુધી રહેલ છે તેના મન, વચન, શરીરની પ્રવૃત્તિ, નિવૃત્તિ-પછી તે શુભ હોય કે અશુભ હોય તેના પ્રમાણમાં તેનું વાતાવરણ બંધાય છે અને તે વાતાવરણની થોડીઘણી અસર ત્યાં બેસનાર કે આવનારના મન ઉપર થયા સિવાય રહેતી નથી. દાખલા તરીકે એક વેશ્યાના ઘરનું વાતાવરણ ને એક ધર્મસ્થાનનું વાતાવરણ લે. વેશ્યાના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યા પછીના અને તે પહેલાના તમારા વિચારોને તપાસી લેશે તે અવશ્ય તેમાં કાંઈ ફેરફાર થયેલે તમને માલુમ પડશે. આવી જ રીતે જે ધર્મ
સ્થાનમાં તમે પ્રવેશ કર્યો છે તે પછીના અને તે પહેલાંના તમારા વિચારોને તપાસી જે તે જરૂરી તેમાં આગળના વિચારમાં ફેરફાર થયેલો માલુમ પડશે.
પોતાના વિચારોથી જે વાતાવરણ બંધાય છે. તેની
For Private And Personal Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૬૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
પશુ અસર પાતાના ઉપર થયા સિવાય રહેતી નથી. તેમ તમે એક જ સ્થળે બેસીને નિરતર જે વખતે પરમાત્માનુ ધ્યાન કરતા હશે. તે સ્થળે જ્યારે જ્યારે આવશે-બેસશે ત્યારે ત્યારે તમારા વિચાર પર ત્યાંના વાતાવરણની અસ થયા કરશે. એટલેા વિશેષ છે કે તે સ્થળે લાંખા કાળ સુધી સારા કે નઠારા જે વિચારા કર્યો હશે તથા સારા કે માઠા અનાવા અનુભવ્યા હશે તે સ્થળને જોતાં જ પૂર્વના સંસ્કાર સ્ફુરી આવીને તમારા વિચારામાં એકદમ સુધારા કે બગાડા, હષ કે ખેદ, શાંતિ કે ક્લેશ ઉત્પન્ન કર્યા સિવાય નહિ રહે છતાં આ વાતાવરણુ તમે જાણી જોઇને ખાંધ્યુ નથી, એ તે સ્વાભાવિક તમારા વિચારાદિ ક્રિયા-અનુષ્ઠાનથી અંધાયેલુ છે. પણ જે વાતાવરણુ ખ'ધાયેલું છે તેમાં ફેરફાર કરી નાખી, જૂના વાતવરણાને વિખેરી નાખી નવુ વાતાવરણ તે જ સ્થળે આંધવું તે ખળ કે શક્તિ પણ મનુષ્યના હાથમાં છે. અને તેમ કરી પેાતાના જીવનને ઉચ્ચ ભૂમિકામાં લાવી શકાય છે. દાખલા તરીકે જે સ્થળે મલિન વાતાવરણું બંધાચેલુ' છે એમ પેાતાને જાય અથવા અનુમાન કરી શકાય કે આ સ્થળે અમુક વિચારના મનુષ્યા રહેતા હતા તેથી વાતાવરણ મધ્યમ કે અધમ હાવુ' જોઇએ, અને ત્યાં એસવાની જરૂર જણાય તેા તે સ્થળે ઘણા જ લાંખા સ્વરે - કારના નેિ અનેકવાર કરવા. અને તે એટલી બધી પ્રબળ ભાવનાથી-લાગણીથી કરવા કે આ ૐકારના ધ્વનિથી મલિન વાતાવરણને હું શુદ્ધ કરી દઉં છું, તે જરૂર તેમાં ફેરફાર થશે. આ વખતે આત્મજાગૃતિ પ્રમળ રાખવી કે જેથી તે
For Private And Personal Use Only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૬૭]
-
ઈ.
વિચારતની અસર પોતાના ઉપર થવા ન પામે.
બીજી રીતે પોતાના અંતરનું વાતાવરણ સુધારવું. બહારનું વાતાવરણ ગમે તેવું હોય તથાપિ અંતરનું વાતાવરણ જેનું પવિત્ર હોય છે તેને બહારનું વાતાવરણ જરા પણ અસર કરી શકતું નથી. ખરી રીતે તે અંતરના વાતા વરણને સુધારવાની જરૂર છે. જેનું અંતરનું વાતાવરણ મજબૂત નથી તેને બહારના વાતાવરણની શુદ્ધતાની જરૂર છે, કારણકે તે અભ્યાસી છે, નવીન છે.
અંતરનું વાતાવરણ સુધારવાને હેતુ એ છે કે મન ઉપર જે અસર થાય છે તે પોતાની માન્યતાની જ વધારે અસર થાય છે. એટલે હું શુદ્ધ આત્મા છું, અનંતશક્તિમાન છું, કર્મ મને નુકશાન કરી શકે તેમ જ નથી, કારણ કે કમને જાણવાનું કે બનાવવાનું પણ બળ મારામાં છે, તેને વિખેરી નાખવાની સત્તા મારામાં છે. તેના દરેક સ્વભાવને જાણવાનું બળ મારામાં છે, હું હાઈને જ તે કર્મની હયાતી છે મારા સિવાય તેની હયાતી જ નથી, મારે આધારે જ તે કર્મો ટકી શકે છે (રહે છે) ઈત્યાદિ પ્રબળતાના વિચારે મજબૂતી પામ્યા હોય તે બાહ્ય વાતાવરણ અસર કરી શકતું નથી. - ત્રીજી રીતે બહારનું વાતાવરણ શુદ્ધ રાખવું એટલે પિતાથી ભિન્ન જે જે જ દેખાય છે તેમની શુદ્ધ સત્તા સામી દષ્ટિ આપવી કે જે સન્મુખ દેખાય છે તે સર્વે શુદ્ધ આત્માઓ છે, કમની ઉપાધિને લઈને બધા વિવિધ પ્રકારના દેખાવ આપે છે, પણ તાત્વિક રીતે સર્વે આત્મસ્વરૂપ છે તે જેમ તે આત્મસ્વરૂપ છે, તેમ હું પણ આત્મસ્વરૂપ છું.
For Private And Personal Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૬૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
-
-
ત્યારે તેમના સંબંધમાં મને કાંઈ વિચાર કરવાનું રહેતું જ નથી નાના-મોટા, સારા-નઠારા વગેરે કહેવાપણું રહેતું જ નથી. તે સર્વ વાતે તે કમની વિવિધતામાં છે. તેને લઈને જ છે, પણ આતમ દૃષ્ટિથી સત્ય સ્વરૂપે તપાસતાં તો સર્વ સરખા છે. તે કોને ઉપર રાગ કે દ્વેષ કર, હર્ષ કે શેક કર. ઈત્યાદિ વિચારો દ્વારા બહારના વાતાવરણને ઉત્પન્ન કરનાર જેને જ શુદ્ધ માનવામાં આવે તો તેમના નિમિત્તે જે રાગદ્વેષ, હર્ષશોક કે વિચારો ઊઠે છે તે ઊઠતા બંધ થાય અને આપણું ધ્યાન કે વર્તન શુદ્ધ થાય, રાગદ્વેષ વિનાનું બને અને તેમ બને તે સંવર થાય, નવીન બંધ અટકે, આત્મબળ વધે, કમ નિર્જરા પામે, ધ્યાનમાં પણ આ જ કરવાનું છે. વાતાવરણ સુધારવાને હેતુ પણ આ જ છે. માટે ધ્યાનનું સ્થળ બાહ્ય અને અંતરથી બને રીતે ઉત્તમ રાખવું જોઈએ.
જે સ્થળે અનેક મહાપુરુષો તીર્થ કરાદિ કે સામાન્ય કેવળી પ્રમુખ સિદ્ધ દશાને પ્રાપ્ત થયા હોય તેવું સ્થાન ધ્યાનને માટે વધારે પસંદ કરવા ગ્ય છે, કેમ તે સ્થળે તેવા જ ઉત્તમ વિચારેનું કુરણ સહજ વિચાર કરતાં જ થવા વધારે સંભવ છે. અહા! આ સ્થળે ભગવાન મહાવીર દેવે ધ્યાન કર્યું હતું. આ સ્થળે કાસગ મુદ્રામાં અમુક વખત રહ્યા હતા. આ સ્થળે પરમ શાંતિ અનુભવી હતી ! આ સ્થળે કેવળજ્ઞાન પામ્યા હતા! આ સ્થળે નિર્વાણ પામ્યા છે! વગેરે વિચાર આવતાં ધ્યાન કરનારના ઉત્સાહમાં કઈ અલૌકિક વધારે થાય છે. યાન માટે તીર્થસ્થાને વધારે
For Private And Personal Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૬૯ ]
પસંદ કરવા યોગ્ય છે. છતાં પણ આજકાલ જ્યાં ત્યાં ઉપર ઉપરની બાહ્ય ધમાલ વધી પડી હોય તેવાં તીર્થસ્થાનો તો ઊલટાં નિવૃત્તિને બદલે પ્રવૃત્તિ વધારનારાં થઈ પડે છે, માટે કાંઈક નિવૃત્તિવાળાં તીર્થ સ્થાન હોય ત્યાં દયાનની સિદ્ધિ ઘણું વહેલી થાય છે.
અથવા કોઈ સારાં સ્થાને કે જ્યાં અનેક મુનિઓ અત્યારે પણ ધ્યાન કરી રહેલા હોય તેમના ઉત્તમ વિચારના વાતાવરણથી તે સ્થાન અને આજુબાજુને પ્રદેશ શાંતિમય થઈ રહેલે હાય હિંસક કે દુરાચારી પશુઓ કે મનુષ્ય જ્યાં ચેડા હોય કે સર્વથા ન જ હોય તેવા શાંત અને મનુના અભાવવાળા નિજનપ્રદેશ વિચારવાળા પરમ વૈરાગ્યવાન ને ધ્યાન કરવા માટે વધારે અનુકૂળ થઈ પડે છે.
અથવા જે સ્થાને બેસવાથી મનને પ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય, વૃક્ષેની ઘટાઓથી જે સ્થાન આનંદ આપતું હોય, આજુબાજુને પ્રદેશ નાની નાની ટેકરીઓવાળો હોય તેના ઉપર વિવિધ પ્રકારની હરી વનસ્પતિ ઊગી નીકળી હોય, પાણીના ઝરણે ખળખળાટ કરતા વહન થઈ રહ્યાં હોય, પક્ષીઓ કલરવ કરી રહ્યાં હોય, સુંદર અને સ્વરછ શિલાપટે આવી રહેલાં હોય, દેખીતી રીતે સ્થાન સર્વથી ઊંચું હોય, ડાંસ, મચ્છરાદિને ઉપદ્રવ ન હોય અને જ્યાં કુદરતી દેખા જ મનને આહૂલાદ ઉત્પન્ન કરનારા હોય તેવા શાંત, પવિત્ર, નિર્જન અને રળિયામણા પ્રદેશમાં ધ્યાન કરવાથી મન ઉપર
For Private And Personal Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૭૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
ઘણી સારી અસર થાય છે. ઘણી સહેલાઈથી મન સ્થિરતા
પકડે છે.
ધ્યાનને માટે કેવું સ્થાન જોઇએ તે માટે ધ્યાનશતકમાં કહ્યું છે કેઃ
निच्चं चिय जुवइपसुनपुंसगकुसीलवज्जियं ।
जहणो ठाणं विजणं भणियं विसेसओ इझाणकालंमि ॥ १ ॥ નિરંતરને માટે સાધુઓનુ` સ્થાન-રહેવાના મુકામ, સ્ત્રી, પશુ, નપુસક અને કુશીલ દુરાચારીના સ`ગથી રહિત જ હાય છે. અને તે કારણથી તે સ્થાન ( સ્ત્રી આદિ મનવિક્ષેપુના કારણના અભાવવાળું હાવાથી) નિર્જન કહેલુ' છે, છતાં પણ ધ્યાન કરવાના વખતે તે વિશેષ પ્રકારે નિર્જન હાવુ જોઇએ. જેનુ મન આત્મભાવમાં પરિણમ્યું નથી તેવાએને આવાં નિમિત્તો વચ્ચે ધ્યાનનું આરાધન કરવુ. તે અશકય જેવું છે. માટે તે નિર્જન પ્રદેશ શરૂઆતના અભ્યાસી માટે ધ્યાન સારુ હાવા જોઈએ.
સ્થિર યાગવાળા માટે તેવા સ્થાનની ખાસ જરૂર નથી. थिरकयजोगाणं पुण मुणीण इझाणेसु निश्चलमणाणं । गामंमि जणाइन्ने सुन्ने ख्ने व न विसेसो ॥ २ ॥
ચેાગેને સ્થિર કરવાના અભ્યાસ કરવાવાળા અને ધ્યાનને વિષે નિશ્ચલ મનવાળા મુનિઓને મનુષ્યાથી ભરેલા ગામમાં કે શૂન્ય અરણ્યમાં રહેવામાં કાંઈ વિશેષ નથી.
ભાવા–ધીરજ અને સંઘયણમાં ખળવાન શરીરવાળા,
For Private And Personal Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૭૧ ]
જ્ઞાનાદિ ભાવનાઓના વ્યાપારને જેણે સારી રીતે અભ્યાસ કરેલ હોય તેવા વળી મહાસત્ત્વવાળા, સૂત્ર અર્થાદિના અનુભવવાળા અને તપશ્ચરણાદિમાં શરીરને સારી રીતે જેણે કસેલું હોય તેવા અભ્યાસવાળા તથા ધમયાનને વિષે સારી રીતે નિઃપ્રકંપ નિશ્ચલ મનવાળા મુનિઓ, વસ્તીથી ભરેલા ગામમાં રહે અથવા નિર્જન પ્રદેશવાળા સૂના અરણ્યમાં જઈને રહે છે તે અને તેઓને મન સરખું છે. મતલબ કે આટલી સ્થિતિ સુધી જેએનું મન સ્વાધીન થયું છે, તેઓને ગામમાં રહેતાં પણ વિક્ષેપ થતો નથી અને અટવીમાં જઈને રહે તે પણ કાંઈ વિશેષ નથી. જેનું મન કાબૂમાં આવ્યું હોય તેને મન તો સર્વ સ્થાને સરખાં જ છે.
ત્યારે કેવા સ્થાને રહી ધ્યાન કરવું? तो जथ्थ समाहाणं होज्ज मणोक्यणकाययोगाणं । भूउपरोहरहिओ सो देसो इझायमाणस्स ॥ १ ॥
માટે જ્યાં જે સ્થળે ધ્યાન કરતાં મન, વચન, કાયાના યોગોનું સમાધાન રહે (તેમાં વિકૃતિ ઉત્પન્ન ન થાય) અને જે સ્થળે પૃથ્વી કાયાદિ જીવોને સંઘટન આદિ ઉપદ્રવ ન થાય તે દેશ (સ્થળ) ધ્યાન કરવાવાળાને ગ્ય છે. ધ્યાન કરવાને કાળ(વખત)એટલે જ્યારે ધ્યાન કરવું?
यत्र काले समाधान योगानां योगिनो भवेत् । ध्यानकालः स विज्ञेयो दिनादेनियमोऽस्ति नः ॥११५।। જે કાલને વિષે યોગીના મન, વચન, કાયાના ચોગેનું
For Private And Personal Use Only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૭૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
સમાધાન હોય (યેગાનુ' સ્થપણું હાય વિક્ષેપ ન હોય) તે ધ્યાન કરવાના કાળ જાણવા. દિવસાદિકના નિયમ નથી.
ભાવા-ધ્યાન કરવાને સમય અમુક જ હાય એટલે રાત્રિએ જ ધ્યાન કરવું, ત્રણ સંધ્યાના વખતમાં કરવું, દિવસે ન કરવુ, ઈત્યાદ્રિ કાંઈ નિયમ જ નથી. પણ જ્યારે શરીર સ્વસ્થ-સારું હાય, મનમાં કોઈ પણ જાતના વિક્ષેપ કે ચિંતા ન હોય તેવા વખતે ધ્યાન કરવા બેસવુ. પછી તે દિવસ હાય, કે રાત્રી હાય, પહેલા પહેાર હોય કે છેલ્લા પહેાર હાય.તેના કાંઈ નિયમ જ નથી, મનમાં વિચાર થય કે અત્યારે ધ્યાન કરું તા ઠીક, તા તરત જ યાન કરવા એસી જવુ. આથી એ નિ ય થાય છે કે જ્યારે મનમાં કાંઈક ચિંતા હોય કે વિક્ષેપના કારણે આવ્યાં હાય કે આવવાનાં હોય તે વખત ધ્યાન કરવાના નિષેધવાળા સમજવા બાકીના સવ વખતે ધ્યાન કરવું.
ધ્યાનશતકમાં કહ્યું છે કેઃ
कालो व सोच्चिय जर्हि जोगसमाहाणमुत्तम लहइ न उ दिवसनिसावेलादिनियमणं इझाइओ भणियं ॥३॥
ધ્યાનને લાયક પણ તે જ કાલ ઉચિત છે કે જે કાલમાં, મન, વચન, કાયાના ચેાગેાનુ. ઉત્તમ સ્વસ્થપણું પામીએ; પણ દિવસ, રાત્રી, વેલા, મુર્દિ, આદિ શબ્દથી આગલે પહેાર, પાછલા પહેાર, ઇત્યાદિના નિયમ ધ્યાન કરવાવાળાને તીર્થંકર ગણુધરાદિકાએ કહ્યો નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ધ્યાનદીપિકા
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૮
કેવા આસને બેસી ધ્યાન કરવુ?
पद्मासनादिना येनासनेनैव सुखी भवेत् । ध्यानं तेनासनेन स्यात् ध्यानिनां ध्यानसिद्धये ॥ ११६॥ પદ્માસન આદિ હરફાઈ આસને બેસવા વડે સુખી થવાય ધ્યાની મનુષ્યાને ધ્યાનસિદ્ધિ માટે તે આસને એસીને
ધ્યાન થાય.
ભાવા
[ ૨૭૩ ]
!
-પદ્માસન, સિદ્ધાસન, સ્વસ્તિકાસન આદિ આસના ધ્યાન કરવામાં વધારે અનુકૂળ પડે છે, કેમ કે તેથી પવન સુખપૂર્વક વહન થાય છે. શરીર સીધુ ટટ્ટાર રહે છે. શરીરને લાંબે વખત ધ્યાનમાં રાકતાં થાક લાગતા નથી. લાહીનુ* કરવુ, ગતિ નિયમિત થાય છે, તથાપિ જેને તે આસને બેસવું અનુકૂળ ન પડે તે તેણે ગમે તે આસને એસવું. જે આસને બેસવાથી સુખપૂર્વક લાંખા વખત સુધી એસી શકાય, શરીરને કે મનને ફ્લેશ-ખેદ ન થાય, ધ્યાન સિદ્ધિ માટે ધ્યાન કરવાવાળાને તે આસન જ ચેાગ્ય છે એટલે તે આસને બેસી ધ્યાન કરવું',
અન્ય સ્થળે કહ્યું
ज च्चिय देहावथ्या जेण न झाणोत्ररोहिणी होइ । झाइज्जा तदवथ्यो छिउ निसन्नो निविन्नो वा ॥१॥ सव्वासु वट्टमाणासु, मुणउ जं देसकालचेट्ठासु । केवलालाभं पत्ता बहुसो समिपावा ॥ २ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૭૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
तो देशकालचिहा, नियमो इझाणस्स नथ्थि समयमि । जोगाण समाहाणं, जह होइ तहा पयत्तव्वं ॥ ३ ॥
હરકેાઈ એસવા, ઊભા રહેવા આદિ, દેહની અવસ્થા, ચાલતા અનુષ્ટાનમાં-ધર્મધ્યાનમાં પીડાકારી ન થાય તે અવસ્થાએ (આસને) બેસીને, કાચેત્સગ મુદ્રાએ ઊભા રહીને નીચા બેસીને, કે દંડાસને કે શવાસને સૂતાં સૂતાં પણ ધ્યાન કરવું.
આસનને! કાંઇ નિયમ નથી તેનુ` કારણુ ખતાવે છે. સર્વ દેશ, કાલ, અને આસનાદિ અવસ્થામાં વતતાં-રહેતાં, મુનિએ ઉત્તમ કેવળજ્ઞાન આદિ, આદિ શબ્દથી અવધ, મનઃ વાદિ લાભાને પાપ રહિત થઈને-પાપને શમાવીને (કેવળજ્ઞાનને મૂકીને બાકીના ભાવેા) અનેક વાર પામ્યા છે.
આ જ કારણથી અમુક દેશમાં ધ્યાન કરવું. અમુક કાલમાં ધ્યાન કરવું, કે અમુક આસને બેસીને ધ્યાન કરવું ઈત્યાદિના નિયમ આગમમાં જૈન સિદ્ધાંતમાં—નથી જે નિયમ છે તે એટલેા છે કે મન, વચન, કાયાના ચેાગેાનું સમાધાન– વક્ષેપ રહિતપણું-જેમ જે પ્રકારે રહી શકે તે પ્રમાણે
પ્રયત્ન કરવા.
ધ્યાનમાં દિશાના નિયમ બતાવે છે.
पूर्वाभिमुखो ध्यानी चोत्तराभिमुखोऽथवा । प्रसन्नवदनो धीरो ध्यानकाले प्रशस्यते ॥ ११७ ॥ ધૈય રાખી પ્રસન્ન મુખે ધ્યાન કરવાવાળાએ પૂર્વની
For Private And Personal Use Only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૭૫ ]
સન્મુખ કે ઉત્તર દિશા સન્મુખ ધ્યાન વેળાએ બેસવુ તે વધારે સારૂ છે. છતાં આ પશુ નિયમ ચેાક્કસ નથી. શરૂ આતમાં તે આ સર્વ નિયમ બરાબર પાળવા જોઇએ. જેએના મન ઉપર કાબૂ આવી ગયા છે તેઓ આ નિયમે ન પાળતાં ગમે તેવી રીતે ધ્યાન કરે તેા પણ હરકત નથી. ધધ્યાનનાં આલ બના
आलंबनानि धर्मस्य वाचनापृच्छनादिकः ।
॥
स्वाध्यायः पंचधा ज्ञेयो धर्मानुष्ठान सेवया ॥ ११८ ॥ વાચના દેવી-પ્રશ્ન શકાદિક પૂછ્યુ... ઈત્યાદિ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય કરવા તે ધર્મધ્યાનનાં આલબના છે. તેમ જ ધર્મ અનુષ્ઠાનનુ' સેવન કરવુ તે પણ ધર્મ ધ્યાનનુ' આલ ખન છે.
ભાવા —ધર્મ ધ્યાનરૂપ મહેલ ઉપર ચડવામાં મદદગાર સહાયક દાદરા અને દેરડાંરૂપ વાચનાદિ આલમન છે. આલંબનની મદદથી ઘણી ઝડપથી તેમ જ સહેલાઇથી ધારેલા સ્થાન ઉપર પહોંચી શકાય છે. વાચનાદિ ધર્મ અનુષ્ઠાન ધર્મધ્યાનમાં મદદગાર આલ અનેા છે,
વાચનાદિ–શિષ્યાદિકને નિર્જરા હેતુ જાણી સૂત્રાદિક ભણાવવાં કાઇ પણ સૂત્રાદિના સ્થળેામાં શકા પડે તા તે સા દૂર કરવા માટે ગુર્વાદિકને પૂછ્યું તે પૃચ્છના છે. પૂર્વે ભણેલા સૂત્રાદિ ભૂલી ન જવાય તે માટે તથા નિર્જરાને માટે યાદ કરવાના અભ્યાસ કરવા તે પરાવતના છે.
અનુપ્રેક્ષા એટલે વિચારણા કરવી. આત્મલાભમાં ઉપ
For Private And Personal Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૭૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
ચેાગી ખાખતાને વિચાર કરવા, નિરુપચેગી અથવા આત્મલાભમાં વિઘ્નભૂત વિચારાને હઠાવી ઉપયેગી ખાખતાની મન ઉપર મજબૂત અસર કરવી તે વિચારણા છે, નિર્જરાને માટે તથા પેાતાને તે ખાખતાને મજબૂત સ`સ્કાર પડે તે માટે અન્ય મનુષ્યાને તે ખાખતને ઉપદેશ આપવા, અથવા આપસમાં ધર્મકથા કરવી એ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય કહેવાય છે. તથા આત્મસ્વરૂપનું વિસ્મરણુ ન થાય-જાગૃતિમાં વધારે થાય-સ્વરૂપનું સ્મરણ બન્યું રહે-તેવી ઉપયેગી ક્રિયાઓ કરવી, જેથી વિશુદ્ધિ વિશેષ પ્રકારે અની રહે અથવા વૃદ્ધિ પામે તે સર્વ ધર્મ અનુષ્ઠાન, ધર્મધ્યાનમાં આલ મનભૂત કહેવાય છે.
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કેઃ—
आलंबणार वायणपुणपरियट्टणाण चिंताओ । सामाइयाइयाई सद्धम्मा वस्सयाई च ॥ १ ॥
વાચના, પ્રશ્ન કરવા, સુત્રાદિ પરાવર્તન કરવાં (ગણવાં), ચિંતન કરવું, તથા સામાયિક અને આવશ્યકાદિ ઉત્તમ ધર્મધ્યાનનાં આલ અનેા છે.
આલંબન લેવાનુ કારણ બતાવે છે. विसममि समारोह, दवदवलंबणे जहा पुरिसो । सुत्ताइकपालंबो, तह इझाणवरं समारुद || २ ॥ જેમ દૃઢ આલખન પકડનાર પુરુષ વિષમ સ્થાન ઉપર પણ ચડી જાય છે, તેમ સૂત્રાદિનું આલ'બન પકડનાર-લેનાર ઉત્તમ ધ્યાનમાં આરૂઢ થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૭૭ ]
ભાવાર્થ-વિષમ, નીચું, ઊંચું, દુબે આરહણ અપરોહણ (ચડવું ઊતરવું) થઈ શકે તેવાં સ્થાનમાં પણ મજબૂત આલંબન પકડવાથી વિના કલેશે પહોંચી શકાય છે, તેમ જ કોઈ મનુષ્ય સૂત્રનું આલંબન લઈને, કઈ વાચનાનું આલંબન લઈને કઈ વિચારશ્રેણીનું આલંબન લઈને ઈત્યાદિ વિવિધ પ્રકારના પણ મજબૂત આલંબને લઈને મનુષ્ય ઉત્તમ ધર્મ ધ્યાનમાં આરૂઢ થઈ શકે છે, માટે આલંબનની જરૂરિયાત શરૂઆતમાં વિશેષ પ્રકારે છે, અને તે આલંબનો જ્યારે સ્વભાવ જેવાં થઈ રહે છે, તથા તેમાં પૂર્ણ દઢતા આવે છે ત્યારે માણસ વિના આલંબને પણ આત્મસ્વરૂપમાં પ્રવેશ કરી શકે છે. પણ શરૂઆત તો ઉત્તમ આલંબનથી જ કરવાની છે.
ધ્યાનને ક્રમ ध्यानानुक्रम उक्तः केवलिनी चित्तयोगरोधादि । भवकाले वितरेषां यथा समाधि च विज्ञेयः ॥११९।।
મન આદિ પેગોને નિરોધ કરવારૂપ ધ્યાનને અનુકમ કેવળ જ્ઞાનીઓને મોક્ષ જવાના અવસરે કહ્યો છે. બીજાઓને તે જેવી રીતે સમાધિ થાય તેવી રીતે ચોગ નિરીધાદિને ક્રમ જાણો.
ભાવાર્થ –ધ્યાનની શરૂઆતમાં મન, વચન, કાયાના ગેને કેવા કમથી નિરોધ કરે તે વિષે વિચારે અહીં જણાવવામાં આવે છે. આ ક્રમ વિધિ કેવળ જ્ઞાનીઓને માટે છે, પણ ધર્મધ્યાનવાળા છદ્મસ્થ જ્ઞાનીઓને માટે નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૭૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
કેવળ જ્ઞાનીઓ મોક્ષે જવાના વખત પહેલાં અંત મુહૂર્ત કાલ રહે ત્યારે શુકલધ્યાનના ત્રીજા ચોથા ભેદની (પાયાની) શરૂઆત કરે છે. તેઓ પ્રથમ મનાયેગને નિગ્રહ કરે છે. પછી વચનોગનો નિગ્રહ કરે છે અને પછી સૂક્ષ્મ કાયરોગને નિગ્રહ કરે છે, આ નિયમ શુકલધ્યાનવાળા કેવળજ્ઞાનીઓ માટે જ છે. ધર્મધ્યાન કરવાવાળાને આ નિયમ લાગુ પડતા નથી. તેઓ તો જેમ અનુકૂળતા પડે, જેમ સરળતા થાય. જેમ વિક્ષેપ શાંત થાય તેમ ગમે તે જાતને અનુક્રમ લે છે. ધર્મધ્યાનમાં મનાદિનો સર્વથા નિગ્રહ થતું નથી, પણ એક પ્રવાહ કઈ એક ઉત્તમ આલંબનમાં-ધ્યેયમાં ચલાવે છે. કોઈ વખતે મનાદિકને નિધિ (ઉપશમ) કરે છે. આ નિરોધમાંથી પાછું વ્યુત્થાન દશામાં એટલે મનાદિની જાગૃતિમાં-મનની વિચાર આદિ પ્રવૃત્તિમાં આવવાનું ચાલુ રહે છે.
સર્વથા નિગ્રહ થવા પછી પાછું વ્યુત્થાન થતું જ નથી. તેઓને તો આ દેહાદિમાંથી સદાને માટે છૂટા થવાનું જ રહે છે. એટલે મનાદિના નિગ્રહનો કેમ શુક્લ દયાનમાં જ છે. ધર્મધ્યાન માટે તે અનુકૂળતા પ્રમાણે સવિચારે કરવાથી કે મનાદિને રોધ કરવાથી સ્વાશ્યપણું-નિશ્ચલપણું પમાય, તે તે તે વખતે ઉપયોગ કરવાનો છે.
આ જ બાબત અન્ય સ્થળે કહ્યું છે કે - इझाणपडिवत्तिकमो होइ मणोजोगनिग्गहादीउ । भवकाले केवलिणो सेसतस्स जहा समाहीए ॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનદીપિકા
[ ર૭૯ ]
-
- -
-
-
મનાયેગાદિના નિગ્રહરૂપ ધ્યાન અંગીકાર કરવાનો ક્રમ મિક્ષ જવાના અવસરે કેવળ જ્ઞાનીઓને હોય છે. બાકી અધિકારીઓ તે જેમ સમાધિ ઊપજે તેમ કરી લે છે.
ધર્મધ્યાનના ચાર ભેદ आज्ञापायविपाकस्य क्रमशः संस्थितेस्तथा । विचयाय पृथग ज्ञेयं धर्मध्यानं चतुर्विधम् ॥१२०॥
આજ્ઞા સંબંધી, અપાય સંબંધી, વિપાક સંબંધી અને સ સ્થાન સંબંધી વિચાર કરવા માટે અનુક્રમે ધર્મધ્યાન ચાર પ્રકારે જુદું જુદું જાણવું.
ભાવાર્થવસ્તુને સ્વભાવ-આત્મસ્વરૂપ –તે ધર્મ છે. વઘુ સદાય અમો વસ્તુને સ્વભાવ તે ધર્મ છે. આત્મા એક વસ્તુ છે, તેથી આત્માને સ્વભાવ તે આત્મધર્મ કહેવાય છે. તે સંબંધી યાન-વિચારણા તે ધર્મધ્યાન કહેવાય છે. આત્મસ્વરૂપમાં પ્રવેશ કરવા કે આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવા માટે જે જે વિચાર કરવા, જે જે નિર્ણ કરવા મન ઉપર તે તે સ્વભાવને લગતા સંસ્કારો પાડવા તે ધર્મધ્યાન છે. | ધર્મધ્યાનથી વસ્તુસ્વભાવમાં પ્રવેશ કરવાની લાયકાત આવે છે અને શુક્લધ્યાનથી આત્મસ્વરૂપ થઈ રહેવાય છે. શરૂઆત ધર્મધ્યાનથી થાય છે, જેમાં મુખ્યતાએ વિચારણા કરીને અશુભ ભાવના કે વાસનાથી મનને પાછું હઠાવવું અને શુભ વિચારણા કે વાસના વડે મનને પોષિત કરવાનું છે.
૧ આજ્ઞા સંબંધી વિચાર કરવા, ૨ દુઃખનાં કારણેના વિચાર કરવા, ૩ દુઃખનાં ફળને વિચાર કરી તેથી પાછા
For Private And Personal Use Only
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૮૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
હઠવું, ૪ અને લેાકસ સ્થાન-લાયસ્થિતિના વિચાર કરવા. એમ ધર્મધ્યાન જુદી જુદી પ`ક્તિની વિચારણાના–નિશ્ચયના ભેદને લઇને ચાર પ્રકારે વધુ વવામાં આવ્યુ' છે, બાકી સામાન્ય વિચારણાની અપેક્ષાએ તેા તેના ભેદો થઈ શકતા નથી. તે ધર્મધ્યાનના ભેદે અનુક્રમે બતાવવામાં આવે છે. આજ્ઞાત્રિચય ધમ ધ્યાન.
स्वसिद्धांत प्रसिद्धं यत् वस्तुतच्चं विचार्यते । सर्वज्ञानुसारेण तदाज्ञाविचयो मतः ॥ १२१ ॥
જૈન સિદ્ધાંતમાં પ્રસિદ્ધ જે વસ્તુતત્ત્વ છે તેના સજ્ઞની આજ્ઞાનુસાર વિચાર કરવા તે આજ્ઞાવિચય ધર્મધ્યાન કહેવાય છે.
ભાવા—સર્વજ્ઞની આજ્ઞા એટલે સર્વજ્ઞના નિશ્ચય-યથાતથ્ય, જેમ છે તેમ તે વસ્તુના સ્વરૂપના વિચાર કરવે. એક જ્ઞાનીને નિશ્ચય તે સર્વ જ્ઞાનીઆના નિશ્ચય છે અને સર્વ જ્ઞાનીઓના નિશ્ચય તે એક જ્ઞાનીના નિશ્ચય છે, તેમાં જરામાત્ર ફેરફાર નથી, સજ્ઞના નિશ્ચય એવા છે કે કોઈ વસ્તુ આમ જ છે એમ એકાંતે તેના નિશ્ચય તમે કરી શકે! જ નહિ, પરંતુ અપેક્ષાએ જ તે વસ્તુતત્ત્વ સંબધે તમે કહી શકે. આત્મા એકાંતે નિત્ય કે અનિત્ય ન જ કહેવાય પણ દ્રવ્ય અપેક્ષાએ વસ્તુ નિત્ય છે અને પર્યાય અપેક્ષાએ તે અનિત્ય છે. વિભાવપર્યાયા લાગુ પડે ત્યાં સુધી તે આત્મા શુદ્ધ થઈ શકે નહિ. જુદા જુદા દેહ ધારણ કરવા, ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુઓમાં ઉપયાગને તે તે આકારે પશુિમાવવા,
For Private And Personal Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પાનદીપિકા
[ ૨૮૧ ].
રાગદ્વેષના પરિણામે પરિણામ પામવું, ઈત્યાદિ વિભાવ૫ર્યાયે કહેવાય છે આત્મા સ્વરૂપનું ભાન ભૂલવાથી વિભાવપર્યાયે ગ્રહણ કરે છે. આત્માને અખંડ ઉપગ આત્મસ્વરૂપમાં જ વિરામ પામે તો વિભાવપર્યાય પરિણમવામાં સહાયભૂત કે નિમિત્તભૂત કર્મ બીજે બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે. તેમ થવાથી ફરી વિભાવપર્યાયોમાં પરિણમવાની શક્તિને નાશ થતાં નિર્વાણ કે મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આત્મા અને જડ એમ બે વસ્તુઓ છે. તેમાં જડ વસ્તુ નિઃસાર છે તેમાં આસક્તિ કરવાથી ભાન ભુલાય છે. ચૈિતન્ય વસ્તુ જ સારભૂત છે. આત્મઉપયોગનું જડ વિભાવ વસ્તુ સાથે પરિણમવું તે ભેદ છે અને સ્વરૂપમાં જ પરિ ણમવું-સ્થિર થવું તે અભેદ છે. આત્મસ્વરૂપમાં અભેદએકરસ થઈ રહેવું તે સર્વજ્ઞની આજ્ઞા છે. નિર્વાણ પ્રાપ્તિ માટે આ જ છેવટને ઉપાય છે. એ સર્વને નિશ્ચય છે. તે સિવાય નય, પ્રમાણ, ભંગ, નિક્ષેપાદિ અનેક વિચારે તેમણે ચમ્ય છે, અનેક રીતે વસ્તુતવનો નિર્ણય કર્યો છે, પરંતુ તે સર્વનું છેવટ આ જ છે કે આત્મસ્વરૂપમાં જ સ્થિરતા કરવી; તે સિવાયના સર્વ પદાર્થો-પર્યાયે તે વિભાવ છે, આત્માથી છૂટા પાડનાર છે, એટલે આત્મસ્વરૂપના બેધમાં વિદભૂત છે તેને નિશ્ચય કરે, તે વીતરાગની આજ્ઞાને નિશ્ચય કરવા બબર છે. આવા પ્રકારના વિચાર કરવા તે ધર્મધ્યાન છે. તેટલા સમય માટે અન્ય વિચારોનું ભાન ભુલાય છે. તેટલી આત્મસમાધિ રહે છે તેટલા વખત માટે કર્મ આગમન રોકાય છે, યા અશુભ કર્મ આવતાં નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૮૨ ]
પાનીપિકા
મધ્યાનના દૃઢ વિચારાથી આપણું ચરિત્ર અધાય છે. અર્થાત્ તે પ્રમાણે વર્તન કરવાનુ.-આત્મસ્થિરતા અનુભવવાનું ખળ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ સબધે ચેાગશાસ્ત્રમાં કહ્યુ` છે કેआज्ञां यत्र पुरस्कृत्य सर्वज्ञानामवाधिताम् । तत्त्वतश्चितयेदर्थास्तदाज्ञा ध्यानमुच्यते ॥ १२२ ॥
કાઈ હેતુથી કે યુક્તિથી ખાધા ન પામે અથવા પૂર્વપર વિરાધ ન પામે તેવી સČજ્ઞ પુરુષની આજ્ઞાને-સજ્ઞના નિશ્ચયને મુખ્ય કરીને અથવા સર્વજ્ઞના નિશ્ચયની મદદ લઈને તત્વથી વસ્તુસ્વરૂપે પદાર્થોનુ ચિંતન કરવુ' એટલે પદાર્થોના પૃથક્કરણથી તત્ત્વસ્વરૂપ આત્મસ્વભાવને તેના વિરોધી પુદગલાથી જુદા પાડવા-વિચારવા તેને આજ્ઞાધ્યાન કહીએ.
ધ્યાનશતકમાં પણ કહ્યુ' છે કે,
झाइज्जा निश्वज्जं जिणाणमाणं जगप्पईवाणम् । अनिऊण मइदुन्नेयं नयभंगपमाणगमगहणम् ॥ १ ॥ तथ्यय मइदोवल्लेण तव्विहायरिय विरहओयावि । यगहणत्तणेणय णाणावरणो दणं च ॥ २ । ऊदाहरणा संभवेय सति सुह जं न बुझेज्जा | सवन्नुमयमवितह तहावि तं चितए मइमं ॥ ३ ॥
નૈગમ સગ્રહાદિ સાત નય, એકાદી સંચાગી કે ચતુભ'ગીવાળા ભાંગાએ, જ્ઞેય પદાર્થોન નિર્ણય કરનાર પ્રત્ય
For Private And Personal Use Only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પાનદીપિકા
[ ૨૮૩ ]
ક્ષાદિ પ્રમાણે અને ચોવીસ દંડક આદિ ગમાઓ ઈત્યાદિથી ગહન, નિપુણ બુદ્ધિ વિનાનાથી દુખે જણ શકાય તેવી, કેવળજ્ઞાનરૂપ દીપકથી સમગ્ર સંશયરૂપ અંધકારને નાશ કરનાર હોવાથી જગતના દીપક સમાન, નિર્દોષ, પાપરહિત અથવા આ લેક કે પરલોકના સુખની આશંસા-ઈચ્છા વિનાની જિનેશ્વરની આજ્ઞાનું ચિંતન કરવું. અહીં કોઈ શંકા કરે કે આવા વિશેષણોવાળી જિનેશ્વરની આજ્ઞા મંદબુદ્ધિજી સમજી શકે નહિ તે પછી તેનું ધ્યાન કે તત્સંબંધી વિચાર તે કેમ કરી શકે જ? આને ઉત્તર એ છે કે ૧ બુદ્ધિની દુર્બળતાથી સમ્યક્ રીતે પદાર્થોને નિશ્ચય ન કરી શકાય તથા ૨ સારી રીતે તત્વનું પ્રતિપાદન કરી શકે તેવા આચાર્યોના અભાવથી તથા ૩ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી તથા ૪ જાણવા લાયક પદાર્થના ગહનપણથી તેમ જ ૫ જાણવા લાયક ધર્મના વિશેષ અર્થને બોધ કરાવી શકે તેવા હેતુઓના અભાવથી વળી સત્ય કે કલ્પિત ઉદાહરણના અસંભવથી વિદ્યમાન છતાં, કેટલીક વસ્તુઓ સમજી શકાતી નથી. આ વાત ખરી છે તે પણ સર્વજ્ઞના સત્યવચન સંબંધીનો વિચાર તે બુદ્ધિમાનેએ કરે જોઈએ અને તે એવી રીતે વિચાર કરે કે સર્વજ્ઞ-વીતરાગદેવ ઉપકાર કે બદલાની આશા રાખ્યા વિના જ પરને ધર્મોપદેશ આપી અનુગ્રહ કરવાને તત્પર થયેલ હોય છે.
તેઓ જગતમાં સર્વથી શ્રેષ્ઠ જ્ઞાની પુરુષો છે, તેમ જ તેઓ રાગદ્વેષ અને અજ્ઞાનથી રહિત હોય છે એટલે તેમને અસત્ય બોલવાનું કાંઈ પણ કારણ હોતું નથી. આ પ્રમાણે
For Private And Personal Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૮૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
જેમની બુદ્ધિ તીક્ષ્ણ હેાતી નથી તેઓએ પણ આવા વિચાર કરીને તેમના વચન ઉપર શ્રદ્ધા રાખીને, પેાતાની ધ્યાનાદિ ક્રિયા શરૂ જ રાખવી. આગળ ચાલતાં જેમ નિર્મળતા વધે તેમ તેમ સત્ય વસ્તુ પાતાની મેળે જ અનુભવાય છે, છતાં શરૂઆતમાં આટલી શ્રદ્ધાની જરૂર તા રહે છે જ.
અપાયવિચય ધર્મધ્યાન
अपायविचयं ज्ञेयं ध्यानं तच्च विचक्षणेः । अपायः कर्मणां यत्र सोडपायः प्रोच्यते बुधैः ॥ १२३ ॥ रागद्वेष कषायाश्रवक्रिया वर्त्तमानजीवानाम् ।
st परलोकापायानपायमीरुः स्मरेत् साधुः ॥ १२४॥
તે અપાયવિચય ધ્યાન વિચક્ષણાએ જાણવુ કે જેમાં ક્રમથી થતા અપાય કોનુ. ચિંતન કે વિચાર કરાય છે. વિદ્વાનેા તેને અપાય ધ્યાન કહે છે,
રાગદ્વેષ કષાય અને આશ્રવની ક્રિયામાં વતતા જીવાને આ લેાક સંબધી તેમ જ પરલેાક સંબંધી કષ્ટ દુઃખ પ્રાપ્ત થાય છે, તેનેા સંસારના પરિભ્રમણથી ભય પામતા સાધુઆએ વિચાર કરવા.
સાવા કોઈ પણ કાર્ય કરવાની ઈચ્છા થાય કે તરત જ તે કાય પહેલાં તેનુ ભાવિ પરિણામ શું આવશે તેને વિચાર કરવા, અથવા કોઇ કાર્ય કરવાની હાલ તરત જરૂરિયાત ન હાય તથાપિ કાઇ તેવા પ્રસંગમાં પાતાથી કાઈ તેવી જાતની હલકી જાતની પ્રવૃત્તિ થઈ ન જાય તે માટે
For Private And Personal Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
*પાનદીપિકા
[ ૨૮૫ ]
આગળથી જ મન ઉપર તેવા કાર્યનું પરિણામ શું આવે છે કે આવશે તેને મજબૂત સંસ્કાર સ્થાપન કરી દેવા કે જેથી તેવા કાય માં પ્રવૃત્તિ કરતાં મનને અટકાવી શકાય, અગર તેવી પ્રવૃત્તિ કરવાના પ્રસગે તેનાં ભાવિ કળા નજર આગળ તરતાં હાવાથી અને સન ઉપર પણ તેના ભાવિ પરિણામની ચાક્કસ અસર થયેલી હાવાથી પૂર્વાપર વિચાર કર્યા વિના કરાતી પ્રવૃત્તિ અટકાવી શકાય. આ માટે અપાયસંબધીવિચાર કરવા તેનું નામ અપાયવિચય ધ્યાન છે,
રાગ, દ્વેષ, કષાય અને આશ્રવની ક્રિયાઓમાં વર્તતા આ જીવાને આ લેાક અને પરલેાકમાં નાનાપ્રકારના કષ્ટો થાય છે, મજીઠની માફક રાગી જીવા વિવિધ પ્રકારના કષ્ટો સહન કરે છે, મહાન વ્યાધિથી ઘેરાયેલા મનુષ્ય કુપથ્ય અન્નના અભિલાષથી જેમ રાગમાં વધારા કરે છે, તેમ રાગી મનુષ્ય દીઘ્ર સ ́સાર પરિભ્રમણમાં વધારો કરે છે. દ્વેષરૂપ દાવાનળ જ્ઞાનાદિ ગુણરૂપ વૃક્ષાને બાળીને ભસ્મીભૂત કરી નાખે છે. વૃક્ષના મૂળમાં-કટરમાં-રહેલા અગ્નિ જેમ વૃક્ષને નવપવિત થવા દેતા નથી તેમ દ્વેષરૂપ અગ્નિ જેમના હૃદયમાં વસે છે તેના સમ્યક્ત્યાદિ ગુણા કોઈ પણ રીતે વિકાસ પામતા નથી. દ્વેષરૂપ અગ્નિથી તપ્ત થયેલા જીવા આ લેાકમાં તા દુ:ખી થાય છે એટલું જ નહિ પરંતુ પરલેાકમાં નરકાદિ ગતિ પામી મહા દુઃખના તેમને અનુભવ કરવા પડે છે, જ્યાં સુધી દ્વેષને તાપ હૃદયમાં હોય છે ત્યાં સુધી જ્ઞાનાદિ ગુાની શાંતિ-શીતળતા પાસે પણ આવત્તી નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[૨૮૬ ]
ધ્યાનદીપિકા ધાદિ કષાયે મહા દુઃખના કારણભૂત છે. ક્રોધ પ્રિતિને નાશ કરે છે, માયા મિત્રીનો નાશ કરે છે, માન વિનયને અને લેભ પ્રીતિ, મિત્રી વિનયાદિ સર્વ ગુણોને નાશ કરે છે. નહિનિગ્રહ કરેલ છે. માન, માયા, લોભ સંસારરૂપ વૃક્ષના મૂલને પાણી સીંચીને પલ્લવિત કરે છે, જેનાં ફળ તરીકે ચારે ગતિનું પરિભ્રમણ ચાલુ રહે છે. - મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને યોગરૂપ બાકી રહેલ આ તે પણ દુઃખનાં જ કારણરૂપ છે. મિથ્યાત્વથી મોહિત થયેલ આ જીવઆ લેકમાં જ અનેક પ્રકારનાં માનસિક દુખે અનુભવે છે, શાંતિપ્રમુખ ગુણોના અભાવે અનેક પ્રકારે તે વિહ્વળ બને છે, ધાદિથી પણ અજ્ઞાન એ મોટું દુઃખ છે. અજ્ઞાનથી જેનાં અંતર્ચક્ષુ અંધ છે તેને કર્તવ્યાકર્તવ્યનું ભાન હેતું નથી.
પાપથી નહિ પાછા હઠેલ ઈરછાઓને નિરોધ નહિ કરનારા ઈચ્છાનુસાર મનાદિ ગેને પ્રવર્તાવનાર છે ઘણાં દુષ્ટકર્મો કરી પાપને સંચય કરે છે, જેને લઈને શાંતિથી વિશ્રાંતિ લેવાનો વખત તે જીવને મળતું નથી, ઈત્યાદિ વિવિધ પ્રકારે રાગાદિ ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરનાર ને આવી પડતાં સંકટોને વિચાર કરે તે અપાયવિચય ધર્મ ધ્યાન કહેવાય છે. કહ્યું છે કેरागबोसकसाया सवाइकिरियासु वट्टमाणाणं । इह परलोगापाए झाईइझावज्ज परिवज्जी ॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
યાદ્દીપિકા
[ ૨૮૭ ]
રાગ, દ્વેષ, કષાય અને આશ્રવાદિ ક્રિયામાં વર્તા જીવાના સંબંધમાં પ્રાપ્ત થતા આ લેક અને પરલેક સબ'ધી દુઃખાના નિર્દોષ જીવન ગુજારનારાએ વિના પ્રમાદે વિચાર કરવા.
વિપાકવિચય ધ્યાન.
चतुर्धा कर्मबन्धेन शुमेनाप्यशुभेन वा । विपाकः कर्मणां जीवैर्भुज्यमानो विचित्यते ॥ १२५॥
શુભ્ર અથવા અશુભ ચાર પ્રકારના કબંધ વડે કરીને જીવા કના વિપાક ભેગવી રહ્યા છે તેના વિચાર કરવા.
ભાવાથ-પ્રકૃતિ. સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ એમ કર્મના 'ધ, સારા કે નારા ચાર પ્રકારે થાય છે. જીવેાના સારા કે નરસા અધ્યવસાય અનુસાર કર્મના સારા કે નરસે ખંધ થાય છે. મન, વચન, કાયાના યાગની પ્રવૃત્તિ અને તે સાથે અભિમાન ક્રાદિ કષાયાનુ મિશ્રણ થવાથી શુભાશુભ કર્મઅંધન થાય છે, કષાયની પરિણતિ ભળ્યા સિવાય કાઁબધ થતા નથી. કષાય ક્રયાદિ પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત એમ બે પ્રકારે છે. પ્રશસ્તથી શુભ કર્મ બંધ થાય છે અને અપ્રશસ્તથી અશુભ બંધન થાય છે. મન, વચન, કાયાના ચેાગની પ્રખળતાથી પ્રદેશબ`ધ અને પ્રકૃતિખધ થાય છે અને ક્રોધાદિ કષાયની પ્રમળતાથી સ્થિતિબંધ અને રસમધ થાય છે.
પ્રકૃતિખંધ એટલે સ્વભાવ સખ‘ધી ખાધ જેમ કે કાઇ કર્મના જ્ઞાનને દબાવવાના સ્વભાવ છે, કાઈને દશનને રાકવાના સ્વભાવ છે, કાઇના આત્મસ્થિરતા ન થવા દેવાના,
For Private And Personal Use Only
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૮૮ ]
દયાનદીપિકા
કેઈને સુખદુઃખ આપવાનો, કેઈને નિંદવાને, કોઈને પ્રસંશવાને, કોઈને હલકા કુળમાં જન્મ આપવાનો કેઈને અમુક ગતિમાં ફેરવવાને, કોઈને ઈષ્ટ પ્રાપ્ત ન થવા દેવાને, ઈત્યાદિ આઠ કર્મની ૧૫૮ પ્રકૃતિઓના સ્વભાવે જુદા જુદા છે. તેને તેવા ફળની પ્રાપ્તિ કરાવનાર કર્મબંધ, તે પ્રકૃતિબંધ કહેવાય છે.
સ્થિતિબંધ એટલે અમુક સ્થિતિ પર્યત–વખત સુધી જીવને તે તે જાતના બંધનમાં રોકી રાખવે તે સ્થિતિબંધ કહેવાય છે.
રસબંધ એટલે મધુર કે કડ રસ જેમ સુખ કે દુઃખરૂપ અનુભવાય છે તેમ તે તે કર્મના સારા કે નઠારા રસે અનુભવવા-સુખ કે દુઃખને અનુભવ કરે તે શેરડીના રસ કે લીમડાના રસની માફક કવિ પાકને અનુભવ કરે. તેમાં પણ થોડા મીઠે, વધારે મીઠે તેથી વધારે મીઠે એમ સુખનો અનુભવ વિવિધ પ્રકારના તારતમ્યથી થાય છે. તેમ જ કડ રસ કે તેથી વધારે કડવાશવાળો એમ અનેક પ્રકારની ન્યૂનાધિકતાવાળે દુઃખરૂપ કર્મવિપાક અનુભવ પડે છે તે રસબંધથી થાય છે.
પ્રદેશબંધ એટલે કર્મના અણુઓનો બંધ. કર્મના જેમ વધારે અણુઓ હોય છે તેમ વધારે વખત સુધી તે કર્મ વિપાક સુખદુઃખ આપવા માટે લંબાય છે. કેઈ વખતે વધારે કર્મનાં દળિયા હોય છે, તથાપિ તેમાં રસ શેડો હોય છે, તે વખત વધારે લાગે છતાં તે કર્મમાં રસ વધારે
For Private And Personal Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૮૯ ]
ન લેવાથી સુખ કે દુઃખ વધારે તીવ્રતાથી જોગવવું પડતું નથી. આ પ્રદેશબંધ છે. આ વાત સ્પષ્ટ કરવા માટે શાસ્ત્રમાં એક લાડુનું દષ્ટાંત આપ્યું છે. લાડુમાં લોટ હોય છે તે પ્રમાણે પ્રદેશબંધ છે. ઘી કે સાકરાદિક મીઠાશ હોય છે તે પ્રમાણે રસબંધ છે. લાડુમાં સૂઠ મારી છે તેવી જાતને મસાલો હોય છે તેમાં જેમ વાયુ હરવાનો કે કફ મટાડવાનો ગુણ હોય છે તેમ પ્રકૃતિબંધ હોય છે. અને તે લાડુ મહિનો કે પંદર દિવસથી વધારે વખત રહી શકતો નથી બગડી જાય છે અથવા અમુક દિવસમાં તે ખાઈ જવાને હોય છે એ પ્રમાણે, સ્થિતિબંધ હોય છે, ચાર એકઠા મળવાથી જ લાડુ થાય છે તેમ આ ચાર પ્રકારની બંધન શક્તિઓ-કારણે એકઠાં મળવાથી તે શુભાશુભ કર્મબંધ તૈયાર થાય છે. પછી અવસરે તેને અનુભવ થાય છે. આ કર્મના વિપાક જે અનુભવ કરે છે. તેમાં કેઈ સુખી છે, કેઈ શેડો સુખી છે, કે તેથી વધારે સુખી છે, અથવા કઈ દુઃખી છે, કોઈ છેડે દુઃખી છે, કે વધારે દુઃખી છે, કેઈ તેથી પણ વધારે દુઃખી છે, ઈત્યાદિ કર્મફળભાગ અનુભવ સંબંધી-વિચાર કરવો. આ કર્મબંધનું કારણ પોતે જ છે. આત્મભાન ભૂલીને પ્રવૃત્તિ કરવાથી બંધ થાય છે. જે બંધ તે જ અનુભવ છે. આ કર્મ બાંધનાર પિતે છે. તે તે બંધ છેડનાર પણ પિતે છે. બાંધવાની શક્તિ છે. તે છેડવાની શક્તિ પિતામાં હેવી જ જોઈએ, એ વિચાર કરી જે અજ્ઞાનદશામાં બંધ કર્યો છે તે જ બંધ જ્ઞાનદશાએ
For Private And Personal Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૯૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
તેાડી નાખવા માટે સાવધાન થવુ' અને બીજા બધા ક્રી ન બંધાય તે માટે જાગૃત રહેવુ' ઈત્યાદિ વિચાર કરવા તે આ ધ્યાનના વિચારનું સાબિંદુ છે. આ પ્રકારના શુભાશુભ ખ'ધનાને અનુભવ કરનારા જીવા તે તે કર્મના ઉદયથી કે અનુભવથી કેવા રખાય છે, દુઃખી થાય છે, સુખી થાય છે, વગેરે તરફ દૃષ્ટિ નાખી તે સમયે એ જ વિચાર કરવા કે આ તેમના અજ્ઞાનજન્ય કે અભિમાનજન્ય વિચારનુ કે કતવ્યનુ પરિણામ છે. મારે પણ આવા અનુભવ કરવાના વખત આવે તે પહેલાં તે અન્યના અનુભવ ઉપરથી હું અનુભવ કર્યા સિવાય પણ શિક્ષા-શિખામણુ કે ધડા લઈ મારું' વન સુધારું' એમ વિચારી પાતે તેવાં કમ ખ’ધ કરતાં અટકવુ' તે પણ આ વિચારનું પરિણામ ઉપજાવનાર ફળ છે,
યેગશાસ્ત્રમાં કહ્યુ છે કે
प्रतिक्षणसमुद्भूतो यत्र कर्मफलोदयः ।
चित्यते चित्ररूपः स विपाकविचयो मतः ॥ १२६ ॥ | या संपदाहतो या च विपदा नारकात्मनः । एकातपत्रता तत्र पुण्यापुण्यस्य कर्मणः ।। १२७ ॥
જ્યાં વિવિધ પ્રકારે કર્મના ફળાના ઉદય પ્રતિક્ષણે ઉત્પન્ન થાય છે તેના વિચાર કરવા તેને વિપાકવિચય માનેલા છે.
જે અરિહત દેવની સૌંપત્તિ અને જે નારકી જીવાની વિત્તિ, આ બન્ને સ્થળે પુણ્ય અને પાપકમનું સામ્રાજ્ય
For Private And Personal Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૯૧ ]
(સ્વતંત્ર સત્તા) વતે છે અર્થાત્ આ જીવની પેાતાની જ કરેલી શુભાશુભ ક ફળની જ મહેનત છે, તેનું જ પરિણામ છે. ભાવા—કમ ફળની ઉત્પત્તિ અને તેના નાશનુ` સામર્થ્ય ફાની અંદર છે તેના વિચાર અવશ્ય કરવા જ જોઇએ. જે અરિહંત પરમાત્માની સ'પત્તિ અનુભવવી અને નરકનાં અસહ્ય દુઃખા અનુભવવા આ એ કહેવાથી દુનિયાનાં સર્વોત્કૃષ્ટ સુખદુઃખની સીમા આવી રહી; આવી ઉત્તમ કે અધમ સ'પત્તિ કે વિપત્તિ કાણુ આપે છે? કાઈના તરફથી તે આવે છે, સ્વાભાવિક આવે છે, કે પેાતે જ તેને ઉત્પન્ન કરેલ છે ? આ સવના વિચાર કરતાં આનું કારણ સમજાયા વિના રહેતું નથી. કેટલાએક મનુષ્યેાની માન્યતા એવી હાય છે કે “ આ શરીરથી તે ઉત્પન્ન થાયછે.” કાઈ કહે છે કે “ કમ થી ઉત્પન્ન ઉત્પન્ન થાય છે.” કાઇ કહે છે કે “આત્મશક્તિથી ઉત્પન્ન થાય છે.” આ વિચારેના નિણૅય કરવા માટે એક દાંત લઇએ. ધારો કે પૂતળાંના નાચ દેખાડનારા પૂતળાંને મનુષ્યની માફક હાલતાંચાલતાં અનેક પ્રકારનાં ચેનચાળા કરતાં પ્રેક્ષકાને બતાવે છે. આ પૂતળાંની પાછળ ઝીણેા તાર તે પૂતળાંનાં શરીર સાથે જોડેલા હાય છે અને એક માણસ પડદાની પાછળ ઊભેા રહી આ તારને મરજી માફક પણ નિયમિત રીતે ચલાવે છે તેને લઇને પૂતળાંએ નાચે, કૂદે વગેરે ક્રિયાઓ કરે છે, પૂતળાંને ચલાવનાર પડદા પાછળ રહેલા માણસને કે તારને લાકા જોઈ શકતા નથી તેવી ગેાઠવણુ કરવામાં આવે છે.
આ નાચ જોનારામાં ત્રણ પ્રકારના જીવા હોય છે, ફૈટ
For Private And Personal Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૯૨ ]
દયાનદીપિકા
લાક અલ્પ બુદ્ધિવાળા તે એમ સમજે છે કે પૂતળાં પોતાની મેળે નાચે છે. તેથી વધારે વિચારની ખિલવણ પામેલા જીવે તે તારે ને હાલવાચાલવાની ક્રિયા કરનારરૂપે જુએ છે અને તે વિચારેથી પાર ગયેલા છે તે આ પૂતળાને નાચ તે તારનાં દેરડાને ખેંચનાર-ચલાવનાર મનુષ્યસત્તાને આધીન થતે જુએ છે.
આવી રીતે સ્થળ બુદ્ધિવાળા જ આ સ્થળ પૂતળાં જેવા શરીરને જ કાર્ય કરનાર ગણે છે. તેઓને આત્મશક્તિની ખબર ન હોવાથી શરીરને સ્વતંત્ર ક્રિયા કરનાર સમજે છે. તેને લઈને જ તેને સગાંવહાલાં કે ઇતર મનુષ્યો તેની સેવા કરે છે તેમના ઉપર તે પ્રસન્ન થાય છે, અને પ્રતિકૂળ વર્તન કરે છે તે તેમને ધિક્કારે છે, નુકસાન કરે છે. આવા વર્ગના લોકો દેહને આત્મા માનનારા અજ્ઞાની છો છે. આથી ઊંચા દરજજાના લોકો એ બીજા વર્ગના છે. તેઓ પેલા ઝીણા તારના દોરા સમાન કર્મોને કર્તા તરીકે મહત્તવ આપે છે. પહેલા વર્ગના કરતા બીજા વર્ગના લોકો વધારે બુદ્ધિમાન અને વિચાર કરનાર છે. આ લેકે બધું મહત્ત્વ તે તારના દેરા સમાન કમને જ આપે છે. તેઓ કમને જ ચિતન્ય માને છે. આટલે સુધી લોકો ખરા છે કે ઝીણા તારની અસર દેહ ઉપર થતી જુએ છે.
ત્રીજા વર્ગના ઉત્તમ પંક્તિના લકે તે આ પૂતળાં જે સ્થૂળ શરીર અને આ તારના ઝીણા દેરા સમાન કમને મૂકીને એ તારને ખેંચનાર-તારને ગતિ આપનાર પુરુષ સમાન આત્માને જ આ દેહના કે કાર્યના નિયામક સમાન
For Private And Personal Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
[ ૨૯૩ ]
બધા
કા
બ્યવહાર ચાલતા
ગણે છે, એની શક્તિથી જ સમજે છે. તારને ઠેકાણે રહેલાં કમ તેમાં મદદગાર છે, તેમ છતાં આત્મા જ સુખરૂપ છે-આનદ સ્વરૂપ છે. આ વાત વધારે સ્પષ્ટ અનુભવવા માટે તે પડદાને ચીરી નાખે છે ત્યારે સ્પષ્ટ અનુભવ થાય છે કે આ સર્વ શક્તિ તે પુરૂષની કે આત્માની છે. તે આત્મશક્તિને થત દુરુપયોગ દુઃખ કે વિપત્તિજનક છે. અને તે શક્તિથી થતી સારી પ્રવૃત્તિ સુખ કે સપત્તિ માટે થાય છે. તે શક્તિની પેાતાની છાયામાં પેાતાના સ્વરૂપમાં વિશ્રાંતિ થવી તે નિર્વાણુ યા માક્ષને માટે છે.
આ પ્રમાણે પુણ્યપાપરૂપ કમ કે જે આત્માના મૂળ જીવનના આધારે ઉત્પન્ન થાય છે અથવા આત્માની એક પ્રકારની શુભાશુભ પ્રવૃત્તિ તેને આધારે ઉત્પન્ન થાય છે તેને જ આ સવ દુનિયામાં અનુભવાતા વિલાસ છે. તે આત્મશક્તિ કેવા રૂપમાં ચેાજવી એ આપણા પેાતાના જ હાથમાં છે, કારણ કે આપણે પેાતે જ તે સ્વરૂપ છીએ. ધ્યાનશતકમાં કહ્યું છે કે
पयइपिएसाणुभावभिन्नं सुहासुहविभत्तं ।
जोगाणुभाव जणियं कम्म विवागं विचितिझ्झा ॥ १ ॥
પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, પ્રદેશ અને અનુભાવના ભેદવાળા તથા શુભાશુભના ભેદમાં વહેચાયેલા મનાદિ ચેાગ અને અનુભાવથી ઉત્પન્ન થનારાં કવિપાકના વિચાર કરવા.
ભાવાથ પ્રકૃતિ એટલે જ્ઞાનવરણીય આદિ આઠ કર્મોના ભેટ્ટા. જે ભેદા શુભાશુભ અગર શાતાઅશાતા, સુખદુઃખ,
For Private And Personal Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૯૪ ]
દયાનદીપિકા આદિ ભાગમાં વહેંચાયેલા છે તે ભેદે વડે કર્મવિપાકને વિચાર કર.
તે આઠ કર્મની સ્થિતિ જઘન્ય, મધ્યમ, ઉત્કૃષ્ટાદિ કાળના અવસ્થાનરૂપ છે તેને વિચાર કરો. - પ્રદેશ-જીના પ્રદેશે સૂક્ષમ રીતે કર્મ પ્રદેશોની સાથે એક ક્ષેત્રમાં અવગાઢ પામીને રહેલા છે તે કારણથી અનુભવાતા કર્મવિપાકનો વિચાર કરે.
અનુભાવ-તે જ આઠ કર્મ પ્રકૃતિઓના ઉદયનો અનુભવ કરો. આ કર્મવિપાક મન, વચન, કાયાના એગો અને અનુભાવથી ઉત્પન્ન થાય છે એમ વિચાર કર. અનુભાવ એ જીવને વિપરીત ગુણ છે. તે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ અને કષાયરૂપ છે. આ યોગ અને અનુભાવ અને વડે જીવને કમ ઉત્પન્ન થાય છે. તેને વિપાક એટલે ઉદય તે સંબંધમાં વિચાર કરે .
- લોકસંસ્થાના વિચય ધર્મધ્યાન अनंतानंतमाकाशं सर्वतः सुप्रतिष्ठितम् । तन्मध्ये यः स्थितो लोको नित्यो दृष्टो जिनोत्तमः॥१२८॥ स्थित्युत्पत्तिव्ययोपेतैः पदाथै श्चेतनेतरः । संपूर्णोऽनादिसंसिद्धः स्थितं यत्र जगत्त्रयम् ॥१२९॥
અનંતાનંત આકાશ જેની સર્વ બાજુએ આવી રહેલું છે તે લેક છે. જિનેશ્વરે તે લોકને પોતાના જ્ઞાનમાં “નિત્ય છે” તેમ જોયેલો છે. આ લેક, સ્થિતિ ઉત્પત્તિ અને વિનાશ
For Private And Personal Use Only
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૯૫ ].
પામનારા, ચૈતન્ય અને જડ પદાર્થોથી સંપૂર્ણ છે. તે અનાદિ સિદ્ધ છે, અને તે લેકમાં ત્રણ જગત રહેલું છે.
ભાવાર્થસ્વાવિક–વિનાપ્રાગે-ઈચ્છા વિના પણ ઉત્પન્ન થતા વિકારોને હઠાવવા માટે આ સંસ્થાનને વિચાર કરવાનું છે. લોકમાં પણ કહેવત છે કે ગરમી ગરમીનું ઔષધ થાય છે, તેમ વિચાર એ વિચારનું ઔષધ છે. વિચારથી વિચારો પાછા હઠાવાય છે. વિશેષ એટલો છે કે આ વિચારે પિોતે જાગૃતિપૂર્વક કે જેણી જોઈને કરાયેલા હોવા જોઈએ, તેવા વિચારો પણ રાગદ્વેષની ઉત્પત્તિ કરાવનારા ન હોવા જોઈએ પણ મનને સમાધાન-સમતોલ સ્થિતિમાં રાખનાર હેવા જોઈએ અથવા મનને વિરક્તિ પમાડી વિશેષ વિકારેથી ઉપરામ કરનારા હોવા જોઈએ અથવા વિચાર કરતાં આ લોક સ્થિતિમાં એક પણ પદાર્થ મનને આકર્ષણ કરી શકે તેવું નથી એ નિર્ણય કરવા માટે પણ આ જ ધ્યાન ઉપયોગી છે.
લેકને વિચાર આ પ્રમાણે છે કે જેની સર્વ બાજુ અનંત આકાશ આવી રહેલું છે તેની વચમાં લેક રહેલે છે. લેકસંસ્થાનનો આકાર બે પગ પહોળા કરી દહીં વલેવવા ઊભા રહેલા પુરુષની માફક, પણ હાથ બે કેડ ઉપર કોણીઓ બહાર પડતી રહે તેમ વાળી રાખેલા હોય તે છે. અને તેની ચારે બાજુ સઘળે આકાશ છે. તે લેક આકૃતિની અંદર ચૈતન્ય અને જડ પદાર્થો રહેલા છે. ધમાંસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, કાળ, પુદગલા
For Private And Personal Use Only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૯૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
સ્તિકાય અને આત્મા એ છ પદાર્થોથી ભરપૂર છે. તેમાં કાળ ઔપચારિક હાવાથી અઢી દ્વીપની અંદર હાલતાચાલતા સૂર્યાદિની અપેક્ષાએ છે, ખાકી પાંચ દ્રબ્યાથી પૂર્ણ ભરેલા છે. પદાર્થોના મૂળ દ્રબ્યા નિત્ય છે, પર્યાયરૂપે તે અનિત્ય છે, એટલે તેમાં ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વિનાશ થયા કરે છે. પાણીમાં પરપાટાઓ, તર'ગા ઉત્પન્ન થાય છે અને વિનાશ પામે છે છતાં પાણી તા કાયમ છે. આ પ્રમાણે દરેક દ્રબ્યામાં ઉત્પન્ન થવાપણું નાશ પામવાપણું અને મૂળ દ્રબ્સે કાયમ રહેવાપણું છે એટલે જડ પુદ્ગલ, દ્રવ્યના અનેક આકારોઘાટા અને છે તે તેની ઉત્પત્તિ માનીએ, ઘાટા કે આકારા ભાગી જતાં અન્ય આકારશ ધારણ કરે છે તે તેના નાશ થયા, પરંતુ મૂળ દ્રવ્ય તા કાયમ જ રહ્યું. વળી રૂપાંતર પામી પાછા આકારા શરૂ થાય છે, ટકી રહે છે અને પાછા વિનાશ પામે છે. આવી રીતે સર્વ પદાર્થમાં ફેરફાર થયા કરે છે. તેવા પદાથેોથી ભરપૂર આ લેાક છે. આ લાક નિત્ય શાશ્વત છે, તેને કાઇએ ખનાવ્યા નથી. સંપૂણૅ છૅ, અનાદિસિદ્ધ છે, તેમાં સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળરૂપ ત્રણે લેાક રહેલા છે. તે પુરુષાકાર આકૃતિવાળા લાકમાં પણ આકાશ છે, તેને લેાકાકાશ કહે છે. તેની બહાર આ પાંચ દ્રવ્ય નથી, કેવળ આકાશ જ છે, તેને અલેાકાકાશ કહે છે. તે લેાકાકાશમાં ચૌદ રાજ લેકની ગણતરી કરવામાં આવે છે ઈત્યાદિ લેાકસ સ્થાનના વિચાર કરવા તે લેાકસ સ્થાન ધ્યાન છે.
ચેાગશાસ્ત્રમાં કહ્યુ છે કે—
For Private And Personal Use Only
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૭ ].
अनाद्यनंतलोकस्य स्थित्युत्पत्तिव्ययात्मनः । आकृति चिंतयेद्यत्र संस्थानविचयः स तु ॥१॥
આ લેક આદિ અને અંત વિનાને છે. તેમાં રહેલા પદાર્થ અથવા તે પદાર્થ રૂપ લોક, તે (સ્થિતિ કાયમ રહેનાર) ઉત્પન્ન થનાર અને નાશ પામવાના સ્વભાવને છે. તેની આકૃતિનો વિચાર જેમાં થાય છે તે સંસ્થાનવિચધ્યાન કહેવાય છે.
આ ધ્યાન કરવાનું કારણ બતાવે છે. नानाद्रव्यगतानंत पर्यायपरिवर्त्तने ।। सदासक्तं मनोनैव रागाद्याकुलतां व्रजेत् ॥ १॥
અનેક દ્રવ્યમાં રહેલા અનંત પર્યાયના પરાવર્તનમાં (ફેરફાર થતા પર્યામાં ) નિરંતર જોડાઈ રહેલું મન રાગદ્વેષાદિથી વ્યાકુળ થતું નથી. - ભાવાર્થ-૫ગલ કે ચેતન દ્રવ્યના પર્યાયાદિને જાગૃતિ પૂર્વક વિચાર કરતાં મન વિશ્રાંતિ પામે છે. અથવા રાગદ્વેષ હર્ષ ખેદથી આકુળવ્યાકુળ થતું નથી. કેઈ એક મનુષ્ય કે પદાર્થ ઉપર નેહ હોય અને તેને વિયોગ થતાં સામાન્ય રીતે મનુષ્યને ખેદ થાય છે અથવા તેવા પદાર્થો આવી મળતાં હર્ષ થાય છે. આ વર્ષ કે ખેદ, દ્રવ્ય પર્યાયનો પૂર્વાપર વિચાર કરનારને સંભવ નથી. ન હોવાનું કારણ એ છે કે તેની દષ્ટિ અમુક એક પદાર્થ નિયમિત સ્થળમાં રહેલામાં સંકેચાયેલી રહેતી નથી, પણ સર્વ પદાર્થમાં, સર્વ કાળમાં
For Private And Personal Use Only
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૨૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
સર્વ સ્થળમાં વિકાસ પામેલી, વિસ્તારાયેલી હાય છે. તેથી તેવા હષ ખેદના પ્રસ'ગમાં તેને તે આ વિચાર થાય છે કે તે પદાર્થના તે નાશ જ થતા નથી, ફક્ત તેણે આકૃતિ અને સ્થળ બદલ્યું છે. આ પદાર્થ આ સ્થળમાંથી, આ કાળમાંથી તેની આકૃતિને બદલીને ખીજા સ્થળમાં, ખીજા કાળમાં બીજી આકૃતિરૂપે તે કાયમ જ છે, તા હષ શાક શા માટે કરવા ? જે પ્રસંગે જે વસ્તુ મળે છે તે પ્રસંગે પણ તેનેહ નહિ થાય, કારણ કે તેની દષ્ટ સર્વ દેશ, કાળ તરફ કે પદ્મા તરફ વિકાસ પામી છે તેથી તે એમ જ સમજે છે કે આ પદાર્થ અમુક સ્થળ, અમુક કાળ અને અમુક આકૃતિને બદલાવીને અન્ય સ્થળેથી અહીં આવ્યા છે અને અહીંથી પણ આ આકૃતિને અમુક વખત પછી બદલાવશે જ. તે સાથે કાઈ પણ સ્થળ કે કાળમાં તેના મૂળ દ્રવ્યના-અણુના કે જીવના નાશ તે થવાના જ નથી આમ કાઈ પણ વસ્તુની પ્રાપ્તિ કે વિચેાગ વખતે ત્રણે કાળમાં ષ્ટિ લખાવવામાં આવે તા તે વસ્તુના નિત્યપણા વિષે કે વિયેાગવાળા અનિત્ય પણા વિષે (દ્રવ્ય કે પર્યાયની અપેક્ષાએ) મનની વિક્ષિપ્ત સ્થિતિ રહેશે નહિ.
તે સાથે એક પેાતાના અજ્ઞાન સિવાય આત્મા પણ સ્થળ કે કાળના પ્રતિબધમાં આવી શકે તેવા છે નહિ. જો પેાતાનુ અજ્ઞાન હઠાવવામાં આવે તે આત્માને પણ કાઈ દ્રવ્ય, સ્થળ કે કાળનું અંધન નડવાનું નથી. આ સસ્થાનવિચયના વિચારથી અનેક ફાયદાઓ થવા સભવ છે, આગમમાં કહ્યું છે કેઃ— —
For Private And Personal Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પાનદીપિકા
[ ૨૯૯ ]
અસર
जिणदेसियाई लख्खणसंठाणासणविहाणमाणाई । उपायठिइभंगाइ पज्जया जेयदवाणं ॥ १ ॥ पंचथ्थिकायमइयं लोगमणाइनिधणं जिणक्खायं । नामाइभेयविहियं निविहमहो लोगभेयाई ॥ २॥ જિનેશ્વરે કથન કરેલાં ધમસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યનાં લક્ષણ, સંસ્થાન, આસન (આધાર), ભેદ, પ્રમાણ, ઉત્પત્તિ સ્થિતિ,
નાશ ઈત્યાદિ પર્યાયોનો વિચાર કરી તેમ જ પંચ અસ્તિકાયમય, આદિઅંત વિનાને લોક છે એમ જિનેશ્વર ભગવાને કહ્યું છે તેના નામાદિ ભેદને તથા અધોકાદિ ત્રણ પ્રકારના ભેદને વિચાર કર.
ભાવાથ–ધમસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ, કાળ, પુલ અને આત્મા-આ છ દ્રવ્યો છે. તેનાં લક્ષણોને વિચાર કરો. તેમાં ધર્માસ્તિકાય છેને ચાલવાને મદદ આપે છે. જેમ અંધારામાં ચાલવાવાળા દેખતા માણસને દી મદદ આપે છે. અધમસ્તિકાય પૃવીની માફક જીવ મુદ્દગલોને સ્થિર રહેવાની મદદ આપે છે. ખાલી ઘડામાં પાણી આદિ પદાર્થોને જેમ અવકાશ મળે છે, તેમ જીવ પુદગલોને જતાં આવતાં આકાશ અવકાશ આપે છે. કાળ નવાજૂનાં બનાવે છે. પુદગલ વૃદ્ધિહાનિ પામે છે. આત્મા એ તવસ્વરૂપ–સર્વ પદાર્થોને જેનાર-જાણનાર છે, ઈત્યાદિ લક્ષણોને વિચાર કર. - સંસ્થાનને વિચાર કરે છએ દ્રવ્યની આકૃતિઓનો વિચાર કર. દશ્ય જડ પદાર્થની આકૃતિ બને છે. તેના
For Private And Personal Use Only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૦૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
સમચેારસ, લાંબા, ગેાળ આદિ અનેક આકાર છે, ધર્મો સ્તિકાયાદિ અરૂપી વસ્તુએ આખા લેાકમાં વ્યાપી રહેલી છે તેવી તેની આકૃતિ કલ્પવી. આ લેાક નીચે ઊંધા વાળેલા રામપાત્રને આકારે છે, વચમાં ઝાલરને આકારે છે અને અ`તમાં મૃદંગને આકારે રહેલા છે, તેમાં વ્યાપી રહેલા ધર્માસ્તિકાચાદિ તે તે આકારે ચિતવવા, અથવા ગૃહાદિમાં રહેલા તે ધર્માસ્તિકાયાદિના ગૃહાર્દિ આકાર પ્રમાણે વિચાર કરવા. આત્મા દેહમાં રહેલા હાય ત્યાં સુધી તેના આકાર દેહ પ્રમાણે છે એટલે દેહવ્યાપી સમજવા, દેહરહિત આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપે લેાકાલેાકના સ્થાન આકારે કલ્પવા. કાળ ઔપચારિક વસ્તુ હાવાથી તના આકાર નથી.
આસન—આધારરૂપે છે. ધર્માસ્તિકાયાદિનાં આસન તરીકે આધારરૂપે સ` પદાર્થોનુ` રહેવુ. તે તેનાં આસન છે. તે તેની સ્થિતિ છે.
ભેદ-ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ, આત્મા, તેઓના ભેદો મધ, દેશ, પ્રદેશ અને પરમાણુ ઇત્યાદિ ભેદે
સમજવા.
માન—એટલે પ્રમાણુ (અમુક ભાગની લ'બાઇ-પહેાળાઈમાં રહેવાપણુ). ધર્માસ્તિકાયનું પ્રમાણુ પાતાતાના સ્વરૂપ પ્રમાણે સમજવું જેના ભાવાથ ઉપર આવી ગયા છે. તે દ્રવ્યેાની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને નાશ તે સબધી વિચાર કરવા. દ્રવ્યપણે સર્વ નિત્ય છે, પર્યાયપણે અનિત્ય છે. સવથા કાઈ વસ્તુના નાશ થતા નથી, પર્યાં ખદલાયા કરે છે જે પૂર્વે કહેવાઈ ગયું છે.
For Private And Personal Use Only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૦૧ ].
આ પાંચ અસ્તિકાય સ્વરૂપ લોક (છ દ્રવ્યોમાંથી કાળકલિપત હોવાથી તેને બાદ કરતાં પાંચ રહે છે તે પંચાસ્તિકાય) છે. તેની આદિ પણ નથી અને અંત પણ નથી. તેનો નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, પર્યાય ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારે વિચાર કરો. અથવા તિર્થોલોક, અધોલેક ઇત્યાદિ અનેક ભેદે વિચાર કરી મનને તેમાં થકવી નાખવું વિચારમાં પલટવું અને રાગદ્વેષરહિત રહી શકે તેવી રીતે વર્તન કરાવવું ઇત્યાદિ સંસ્થાનવિચય ધર્મધ્યાનને હેતુ છે.
ધ્યાન કરનાર કે હવે જોઈએ? ज्ञानवैराग्यसंपन्नः संवृतात्मा स्थिराशयः । क्षीणोपशांतमोहवाऽप्रमादी ध्यानकारकः ॥१३०॥ शुद्धसम्यक्त्वदर्शी च श्रुतज्ञानोपयोगवान् । दृढसंहननो धीरः सर्वषट्जीवपालकः ॥ १३१ ॥ सत्यवाक् दत्तभोजी च चारी ब्रह्मपवित्रहत् । स्त्रीकामचेष्टयास्पृष्टो निःसंगो वृद्धसेवकः ॥१३२॥ निराशो निष्कषायी च जिताक्षो निष्पग्ग्रिही । निर्मम समतालीनो ध्याता स्यात् शुद्धमानसः ॥१३३॥
જ્ઞાનસંપન્ન, વૈરાગ્યવાન, મનને રોકનાર, સ્થિર ચિત્તવાળે, ક્ષીણ મોહવાળે, ઉપશાંત મહવાળો, અપ્રમાદિ તે ધ્યાન કરવાવાળાનાં લક્ષણો છે. શુદ્ધ સમ્યક્ત્વવાન, સમ્યગ્દર્શી, શ્રુતજ્ઞાનના ઉપગવાળે, મજબૂત સંહનનવાળો, ધીરજવાન, છ જીવની કાયાનું પાલન કરનાર. સત્ય બોલનાર, આપેલું
For Private And Personal Use Only
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૦૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
લેાજન કરનાર, બ્રહ્મચર્ય ધારણ કરનાર, પવિત્ર હૃદયવાળા, સ્ત્રી અને કામની ચેષ્ટાના સ્પર્શ નહિ કરનાર, નિઃસ'ગ, વૃદ્ધસેવા કરનાર, આશા ઈચ્છારહિત, કષાય વિનાના, ઇંદ્રિયાને જીતવાવાળા, પરિગ્રહરહિત, મમત્વરહિત. સમતામાં લીન થયેલા, આવા શુદ્ધ મનવાળા ધ્યાન કરવાને ચાગ્ય હાય છે.
ભાવા—ધ્યાન કરવાવાળા જીવાનાં ઉપર જે લક્ષણા અતાવવામાં આવ્યાં છે તે સપૂર્ણ લક્ષણા જે જીવમાં હોય તેા પછી ધ્યાન કરવાની જરૂરિયાત જ રહેતી નથી. ત્યારે આ લક્ષણૢા શા માટે ખતાવ્યાં છે? આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે ખીજમાં શક્તિ છે તે કરતાં અંકુર ફૂટથા હાય તે અધિક ગણાય છે. બીજમાં રહેલી વૃક્ષ થવાની શક્તિની શરૂઆત અંકુરા ફૂટથાથી થયેલી ગણાય છે. આ ઠેકાણે પૂર્ણ ગુણેા ઝાડ સમાન છે, તેટલા સ'પૃ નહિ. પણ અંકુરા જેટલા નાનાદિ ગુણા તે ખહાર આવવા જોઈએ જ. આટલી ચૈાગ્યતા આવ્યા પછી અનુકૂળ હેવા, પાણી, તાપ, રક્ષણ, ઇત્યાદિની સહાયથી અંકુશ વૃક્ષનુ રૂપ ધારણ કરે છે. તેવી જ રીતે અંકુરા જેટલા પણ જ્ઞાનવૈરાગ્યાદિ ણા જીવામાં પ્રગટ થયા હોય તા પછી ધ્યાનાદિની મદદથી તે ગુણે અનુક્રમે સપૂર્ણ સ્વરૂપમાં પ્રગટી શકે છે. અર્થાત્ પ્રથમ ચાગ્યતાના ગુણ આવ્યા પછી આત્મગુણા ઘણી સહેલાઈથી પ્રગટ થાય છે.
૧. પ્રથમ જ્ઞાન ગુણુ જોઇએ. સામાન્ય રીતે પેાતે કાણુ
For Private And Personal Use Only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
*પાનદીપિકા
[ ૩૦૩ ]
છે? પેાતાને શું પ્રાપ્ત કરવું છે? તે પ્રાપ્ત કરવા લાયક વસ્તુ કયાં છે? કેવાં કારણેા મેળવવાથી તે પ્રાપ્ત થઈ શકે છે? તે પ્રાપ્ત ન થવામાં શાં શાં અંતરાયભૂત કારણેા છે ? આજ સુધી તે વસ્તુ પ્રાપ્ત નથી થઈ તેનું કારણ શું છે? વગેરે ખાખતાનુ જ્ઞાન પ્રથમ મેળવી લેવું જ જોઇએ. આટલી જ્ઞાનપ્રાપ્તિરૂપ ચેાગ્યતા પ્રાપ્ત થઈ હાય તે પછી તે મનુષ્ય ધ્યાન ઉપયેાગી થઈ શકે છે.
ર. વૈરાગ્ય—જે વસ્તુ મેળવવી છે તેના તરફ પૂ જે પ્રીતિ થવી જોઇએ. અને તે સિવાયની વસ્તુઓમાં વિરક્ત દશા મેળવવી જોઇએ. તેમ ન હાય તેા પછી તે વસ્તુ મેળવવાની ચાગ્યતા હજુ આવી નથી તેમ જ સમજવુ જોઇએ. વ્યવહારમાં પણ એવા નિયમ અનુભવાય છે કે જે વસ્તુની ઈચ્છા હોય છે તે વસ્તુ મેળવવા માટે મનુષ્યા પેાતાનાં બીજા બધાં કાચના ભાગ આપી દે છે અને અહાનિશ તે વસ્તુ મેળવવા માટે વિચાર તથા પ્રવૃત્તિ રાખ્યા જ કરે છે, તે વસ્તુને જ મુખ્ય કર્તવ્ય તરીકે સમજી બીજા બધાં કતવ્યોને ગૌણ સમજે છે ત્યારે જ તે વસ્તુ પ્રાપ્ત કરે છે. આ જ પ્રમાણે જે વસ્તુ મેળવવી છે તે જ મુખ્ય કાર્ય માની અહેનિશ દરેક ક્ષણે તેનુ જ રટણ રાખવું. તેના ઉપર જ પ્રીતિ રાખવી, સંપૂર્ણ લાગણી તેમાં જ હાવી જાઇએ. તે સિવાયનાં બધાં કાર્યો અસાર, નિર્માલ્ય સમજવાં જોઇએ. તેનું નામ જ વૈરાગ્ય છે. લૂગડાં બદલાવવાં કે અમુક દનના વેશ પહેરવા તે વૈરાગ્ય નથી. આ લાગણી હાય તેા જ વેષ પ્રમાણુ છે, નહિતર વેષની વિડંબના જ સમજવી
For Private And Personal Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૦૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
એટલે આવા વૈરાગ્યરૂપ યોગ્યતાની પૂર્ણ જરૂર ધ્યાન કરવાવાળામાં હોવાની જરૂર છે.
૩. સંવૃતાત્મા–બીજાં બધાં કાર્યોમાંથી ઉઠાવીને એક જ કાર્યમાં મનને રોકી રાખવાની શક્તિ ધ્યાન કરવાવાળામાં પ્રથમ ખીલેલી હોવી જોઈએ. એક જ કાર્યમાં મનની શક્તિનો પ્રવાહ વહેવરાવવાનું બળ આવ્યાથી ગમે તેવા ધ્યાનમાં તે સહેલાઈથી પ્રવેશ કરી શકે છે. તે સિવાય અનેક વિકલ મનમાં ઊઠતી વિવિધ વૃત્તિઓ, મનના પ્રવાહનું મહાન બળ જુદા જુદા ભાગમાં વહેચી લઈ ધ્યાનના પ્રવાહને નબળા પાડી નાખે છે. આ માટે પહેલેથી જ હરકોઈ કામ કરતા હેઈએ તે વખતે તે જ કામમાં પોતાના મનને બરોબર નિયમિત રીતે પરેવીને કામ કરવાની ટેવ વધારવી, જેથી તે ટેવ ધ્યાનમાં વધારે ઉપયોગી થઈ પડશે.
૪. સ્થિર આશય–ધ્યાન કરનારમાં સ્થિરતાનો ગુણ હવે જોઈએ. ઘડીકમાં આ કરવું અને ઘડીકમાં પેલું કરવું આવા અસ્થિર આશયવાળા જી કઈ પણ કામ સિદ્ધ કરી શક્તા નથી. એક બીજ વાવ્યા પછી પણ અંકુર ફૂટતાં પાંચ, સાત કે તેથી વધારે દિવસની વાર લાગે છે અને તેનાં ફળ મેળવવા માટે તે મહિનાઓ કે વર્ષો સુધી રાહ જેવી પડે છે; તેમ જ ધ્યાન કરીને તેના ફળ માટેની તત્કાળ ઈચ્છા કરવી અને તરત ફળ ન મળે તે બીજા બીજા ઉપાયો યોજવા તેમ કરવાથી એક પણ અભ્યાસ સિદ્ધ ન થવા દેતાં ફળથી બેનસીબ રહેવા જેવું થાય છે. માટે ચાલુ અભ્યાસમાં
For Private And Personal Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનદીપિકા
[ ૩૦૫]
મનને સ્થિર કરી લાંબા વખત સુધી નિયમિત રીતે ઉત્સાહપૂર્વક વળગી રહેવું જોઈએ.
૫. ૬. ક્ષીણ મેહ અને ઉપશાન્ત હવાના ધ્યાન કરી શકે. આ કહેવાને આશય એ છે કે મેહની પ્રબળ સત્તાને ક્ષય થયો હોય અગર ઉપશમ થયો હોય તે જ ધ્યાન બની શકે છે, જ્યાં મેહની પ્રબળતા હોય ત્યાં ધ્યાનનું નામ પણ સંભવતું નથી. જ્યારે મેહ મંદ થાય છે સંસારનાં સાધનેથી વિરક્તતા આવે છે, ત્યારે આત્મસ્વરૂપ જ પ્રાપ્તવ્ય છે, એ જ ખરું કર્તવ્ય છે તેમ સમજાઈને તે મેળવવા માટે પ્રબળ ઈચ્છા થાય છે ત્યારે જ ધ્યાન સંભવે છે. માટે મહને ક્ષય કે ઉપશમ થવું જ જોઈએ. આ ક્ષય કે ઉપશમ જે કહેવામાં આવ્યો છે તે, તે ગુણ સ્થાનકની ભૂમિકામાં શરૂઆતમાં જેટલું થ જોઈએ તેટલા માટે જ કહેવામાં આવ્યું છે, પણ સર્વથા ક્ષય થયે હોય એમ કહેવાનો આશય નથી. જે સર્વથા ક્ષય થયો હોય તે પછી માનની જરૂરિયાત જ રહેતી નથી. સર્વથા ઉપશમ અગિયારમે ગુણઠાણે હોય છે અને ક્ષય બારમાં ગુણઠાણે થાય છે. પછી તરત જ તેરમે ગુણઠાણે કેવળજ્ઞાન થાય છે. માટે જે જે ગુણઠાણે જે જે જાતનું ધ્યાન ઉપગી છે તે તે ગુણસ્થાનકની ભૂમિકા પ્રમાણે મેહને ક્ષય કે પશમ હવે જોઈએ.
૭. અગાદી–પ્રમાદ વિનાના મનુષ્યો ધ્યાન કરી શકે છે. મદ (અહંકાર), વિષય, કષાય, નિદ્રા, આળસ, ઈત્યાદિ
૨૦.
For Private And Personal Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૦૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
પ્રમાદ છે. તેનાથી જે અલગ થયેલ હોય અગર નિદ્રાપ્રમુઅને અમુક મર્યાદામાં રાકી શકનાર હાય તે ધ્યાન કરી શકે છે.
4
૮. જીસમ્યફવાન— સમ્યગ્દષ્ટિવાળા જીવને ઉત્તમ ધ્યાન ડાય છે. આત્માના અસ્તિત્વના ડેાવાપણા વિષે દૃઢ નિશ્ચયવાળાને શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શન હેાય છે. પરાક્ષ રીતે પણ જ્યાં સુધી આત્માની પ્રતીતિ થતી નથી ત્યાં સુધી ધ્યાન માટે તેની પ્રવૃત્તિ કેવી રીતે થશે! આત્મા હોય તેા પછી જ તે બધાયેલેા છે અને તેને છેડાવવા માટે ધ્યાન કરવું ઇત્યાદિ ઉપાચા લાગુ પડી શકે છે, અથવા સમ્યગ્દશી એટલે સારી રીતે અર્થાત્ જડચત્તન્યના વિવેકવાળા જ્યાં સુધી જાચૈતન્યના વિવેક-ભિન્નતા વિચાર દ્વારા થઈ શકે. પ્રથમ નિર્ણીત થયા નથી ત્યાં સુધી ધ્યાન માટે તે ઉપયેગી નહિ વ્યવહારથી જડચૈતન્યની ભિન્નતા થાય છે, પછી તેના અનુભવ માટે ધ્યાનાદિની આવશ્યકતા છે એટલે સમ્યક્ત્વવાન અથવા સમ્યગ્દર્શી જીવ ધ્યાનને ચાગ્ય છે.
૯. શ્રુતજ્ઞાન ઉપયાગ—શ્રુતજ્ઞાન ઉપયોગવાળા જીવ ધ્યાનને ચાગ્ય છે. સાંભળવાથી થયેલુ જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન. અથવા સિદ્ધાંતથી શાસ્ત્રાથી થયેલુ' આત્માદિ પદાર્થોનું જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન. ધ્યાનમાં વિચારવા લાયક જે પદાર્થા શ્રુતજ્ઞાનથી જાણી શકાય છે તે જાણ્યા હોય તેા જ શ્રુતજ્ઞાનના ઉપયાગ રહે છે. અર્થાત્ પેાતાનું કર્તવ્ય, સ્મરણુમાં રહે છે, નહિતર આડે રસ્તે ઊતરી જવાના ભય વધારે રહે છે. ઘણી વખત સિદ્ધિઓ આદિ ચમત્કાર) તરફ દોરવાઇ જવાના ભય રહે
For Private And Personal Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૦૭ ] છે અને શ્રુતજ્ઞાનથી સિદ્ધિ આદિઓના વિપાકે-ભાવિ પરિણામો-જાણવામાં હોય તો તેવી દુઃખદાયક લાલામાં ફસાતાં અટકી શકાય છે, માટે શ્રુતજ્ઞાનને સારો પરિચય નાનીએ કરે યોગ્ય છે.
૧૦. સંઘયણું–શરીરની દઢતા કે મજબૂતતા સિવાય ધ્યાન પાર પડતું નથી. ધ્યાન કરવાવાળાને શરીરને માટે આધાર છે. શરીર નબળું પડયું કે મન નબળું પડવાનું જ, સ્થિરતા ચાલી જવાની જ, આળસ અને પ્રમાદ વગર તેડ્યાં આવવાનાં જ. એટલા માટે શરીર નિરોગી અને મજબૂત હોવું જોઈએ. શરીરની નબળાઈને લીધે જામેલું ધ્યાન પણ છેડી દેવું પડે છે, અથવા હદ ઉપરાંત શ્રમ લાગવાથી શરીર વહેલું ખપી જાય છે. અથવા લથડી પડે છે વજ. રિષભ નારા સંઘયણવાળાને મેક્ષ થાય એમ શાસ્ત્રમાં કહેલું છે તે વિચારપૂર્વક કહેવું છે. એવી મજબૂતાઈ વિનાનાં શરીરે લાંબા વખતના ધ્યાનમાં તદ્દન નિરુપયોગી થઈ લાચાર થઈ પડે છે.
૧૧. ધીર—ધર્યવાન મનુષ્ય સહેલાઈથી ધ્યાન સિદ્ધ કરે છે. હું કરીશ જ, પાર પામીશ જ, ગમે તેમ થાય પણ આત્મલાભ થયા વિના પાછો નહિ જ હઠું, આવી ધીરજવાળ, આ ઉત્સાહી માણસ કાર્ય સિદ્ધ કરે છે. એક વાર ફતેહમંદ ન થયે તો બીજી વાર, ત્રીજીવાર, ચેથી વાર પણ ધીરજવાન મનુષ્ય પાછો ન હઠતાં આખરે વિજય મેળવે છે.
૧૨. સર્વ જીવોને પાલક-પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ, ત્રસ (મેટા સર્વ જીવ) આ છ જવનિકાય છે
For Private And Personal Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૦૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
--
જીને સમુદાય છે. તેનું રક્ષણ કરનાર જીવ ધ્યાનને માટે યેગ્ય છે. જી તરફ વેર-વિરોધ રાખનારનું મન કેવી રીતે શાંત રહી ધ્યાન કરી શકશે? અથવા બેદરકારીથી, અનુપગે કે અજ્ઞાનદશામાં આ જીવને વધ-સંહાર–જે જીવથી થતો હોય તે જીવમાં વિશુદ્ધિ ક્યાંથી હોય? અજ્ઞાની, બિનઉપયોગીનું ધ્યાન શા કામનું? પિતાના ભલા માટે કે બચાવ માટે અનેક જીવેનું બૂરું ઈચછનાર જીવનું હૃદય પવિત્ર ક્યાંથી હોઈ શકે? સર્વ જી આત્મસ્વરૂપ, આત્મતુલ્ય જ્યાં સુધી ન માન્યા હોય ત્યાં સુધી તેમના હૃદયમાંથી વિક્ષેપ કદાપિ ઘટના-ઓછો થનાર નથી. ત્યાં સુધી તે જ પ્રત્યે રાગદ્વેષની ઊર્મિઓ ઊઠતી જ રહેવાની. માટે સર્વ જી તરફ આત્મબુદ્ધિ કરી તેમને જરા પણ પોતાના તરફથી નુકસાન ન થાય તેમ વર્તવું.
૧૩. સત્ય બોલનાર–ધ્યાન કરનાર સત્યવક્તા હે જોઈએ. આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરવા ઈચ્છતા જીવોમાં અસત્ય, છળ, પ્રપંચ, દંભ, ઈત્યાદિ દુર્ગુણો હોવા ન જ જોઈએ અને હોય તો પછી તે ધ્યાન શા માટે કરે છે? અથવા તે દયાન કરીને શું મેળવવા ઈચ્છે છે? કારણ, તેનો પ્રયાસ કેવળ પરિશ્રમમાત્ર જ છે.
૧૪, દરજી –આપેલું ભજન કરનાર. આ વચન ત્યાગીઓને ઉદ્દેશીને કહેલું છે. પ્રથમ જ કહેવામાં આવ્યું છે કે ગૃહસ્થાશ્રમમાં ધ્યાન અપવાદ તરીકે હોય. બાકી તે ત્યાગમાગમાં જ વિશેષ પ્રકારે ધ્યાન હોય છે, એટલે તે ત્યાગી વ્યવહારના પ્રપંચમાં ફસાયેલો ન હોવો જોઈએ.
For Private And Personal Use Only
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
[ ૩૦૯ ]
મધુકરી વૃત્તિથી ગૃહસ્થનાં ગૃહેથી આહાર લાવી, યથેચ્છાએ તેઓએ આપેલ હોય તે લાવી, નહિ કે તેને રંજાડી, ભાંડી, દુઃખી કરીને લાવેલ હોય, તેવા આહારથી શરીરનું પોષણ કરનાર હોવો જોઈએ. આ કહેવાથી આહાર માટે પણ નિશ્ચિતતા ધારણ કરનાર, આટલે પણ વિક્ષેપ નહિ ધરાવનાર મનુષ્ય સહેલાઈથી ધ્યાન કરી શકે છે. તે સિવાય બીજી કેટલીક મુશ્કેલી ઊભી થવા સંભવ છે.
૧૫. બ્રહ્મચારી–ધ્યાન કરનાર જીવ બ્રહ્મચર્ય ધારણ કરનાર હોવો જોઈએ. બ્રહ્મચારી એટલે બદ્ધવીર્યવાળે હવે જોઈએ. વીર્ય એ શરીરને રાજા છે. તે જેટલું મજબૂત અને કબજામાં હોય છે તેટલું જ ધ્યાન મજબૂત અને વધારે થાય છે. વીર્યના ક્ષયવાળા જીવોનાં શરીર નિર્માલ્ય હોય છે. તેઓ બ્રહ્મચારી હોય છતાં પણ ધ્યાનને લાયક નથી. વીર્યનું રક્ષણ કરવું એ જ ખરી રીતે બ્રહ્મચર્ય છે. તેનાથી ઉપયોગની જાગૃતિ પ્રબળ રહે છે. શરીર નીરોગી રહે છે. લાંબા વખત સુધી એક સ્થળે ધ્યાનમાં બેસી રહેવાનું કામ તેને સહેલું થાય છે, બુદ્ધિ વિકાસ પામે છે, અને તે વીર્યને વ્યય ધ્યાનની ગરમીમાં થાય છે. વીર્ય બદ્ધતા વિનાના છે ધ્યાનની ગરમીથી કે વધારે વિચાર કરવાથી મગજશક્તિ ખાઈ બેસે છે. વિચારોની અસર મગજ ઉપર મજબૂત થાય છે. તે જે બદ્ધવીર્ય હોય તે તે વિચારેની અસર હદથી વધારે મગજ ઉપર થતી નથી મગજના માવાને જે ક્ષય થાય છે તેની જગા આ વીર્યની ઘટ્ટતા પૂરે છે એટલે મગજ બગડતું કે લથડતું નથી નહિતર મગજનો દુખાવે, ચકરી
For Private And Personal Use Only
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૧૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
કે મગજની નબળાઈ માલૂમ પડડ્યા વિના રહેતી નથી. માટે બ્રહ્મચય ના રક્ષણની ધ્યાનમાં ખાસ જરૂર છે.
૧૬, પવિત્ર હૃદય—ચાનમાં હૃદયની પવિત્રતા ઉપચૈાગી છે, વિષયવાસનાની અપવિત્રતા કે કોઈનું ભૂરુ કર· વાની ઈચ્છા અથવા બદલા લેવાની કે વ્યવહારિક માનપાનાદિકની ઈચ્છા ઇત્યાદિ કારણેાથી થતી હૃદયની અપવિત્રતા ચિત્તને ધ્યાનમાં ઠરવા દેતી નથી. પણ ઊલટું દુર્ધ્યાન વધારે છે. મનની એકાગ્રતાના પ્રવાહ કમ ક્ષય કરવાને બદલે, હૃદચની અપવિત્રતાને લીધે ઊલટા દુર્ટોન વધારી મૂકવા તરફ ફેલાય છે, જેના પરિણામે મનમાં આત્તરૌદ્રધ્યાન સ્ફુરવા માંડે છે માટે હૃદયપવિત્રતાની ખાસ જરૂરિયાત છે.
૧૭ સ્ત્રી અને કામચેષ્ટાના પાંહે કરનારસ્ત્રીના પ કરવા તે કામઉત્પત્તિનું કારણ છે. ત્યાગમાગ માં સ્ત્રીના સ્પર્શ ન કરવાના મજબૂત પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યા છે અને તે સકારણ છે તથા ઉપયાગી પણ છે. શરૂઆતની સ્થિતિમાં તે વિશેષ ઉપયોગી છે. પૂર્વના 'સ્કારાને લઈ પ્રસંગે ભાન ભુલાવવાના ઘણે સભવ છે. વ્યવહાર પ્રસગને વધારવાનું નિમિત્ત છે. કામચેષ્ટાને સ્પર્શે પણુ આત્મ સ્થિતિના પ્રતિબંધક છે. ખરી આત્મસ્થિતિ તા અકામ થવાથી જ થઈ શકે છે, કામની સ્થિતિને ભાગી નાખવાથી એટલે તેને એળગી જવા પછીથી જ આત્મશાંતિ મળી શકે છે. ઉત્તમ ધ્યાનની શરૂઆત કરવા ઈચ્છનાર જીવામાં આ કામની સ્થિતિ મંદ થઈ જવી જ જોઇએ. કામની પ્રખળ વાસના હોય ત્યાં સુધી નદિષણ અને આદ્રકુમારાદિની માફક
For Private And Personal Use Only
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
[ ૩૧૧ ]
-
-
ઉત્તમ આત્મશાંતિ મળી શકતી નથી, તેને પ્રબળ વેગ જોગવી લીધા પછી જ આ માર્ગમાં પ્રવેશ થઈ શકે છે. અને સહેજસાજ અનિકાચિત ઉદય હોય તો તે સત્સંગથી તથા આત્મધ્યાનથી નાશ પામે છે.
૧૮. નિઃસંગ–ધ્યાન કરનારે મનુષ્યોના વિશેષ સંસમાં-સંબંધમાં ન આવવું જોઈએ. જ્ઞાની પુરુષોના સમાગમમાં તે અવશ્ય રહેવું જોઈએ. પણ અહીં જે નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે તે કુસંગનો નિષેધ કર્યો છે. જેનો સંગ કરવાથી સંસારની ભાવના ઉત્પન્ન થાય, આત્મઉપગ ભુલાય તે કુસંગ છે. સત્સંગ ન મળે તે એકલા રહેવું, નિર્જન પ્રદેશમાં રહેવું, પણ કુસંગમાં તો ન જ રહેવું અથવા પિતે ગમે તેવા મનુષ્યના સંબંધમાંથી ગુણ ગ્રહણ કરી શકે છે, કે નવું શીખી શકે છે તેવી જાગૃતિમાં આવ્યો હોય, એટલે આત્મગુણ પ્રગટ થયે હેય, પિતે ન લેવાતાં આગળ જ વધી શકે તેમ છે તેવી ખાતરી થતી હોય તો પછી તેને બાધ નડતા નથી તથાપિ શરૂઆતમાં તો કુસંગથી તદ્દન અળગા રહેવું તે જ યોગ્ય છે. કેટલાક પ્રસંગમાં કર્મના ઉદયને લઈ, જ્ઞાનદશાવાળાને પણ ભૂલાવો ખવરાવી જાગૃતિ ભુલાવી દે તેવું પ્રબળ બળ કુસંગનું થઈ પડે છે. એટલે અસંગ રહેવાને ગુણ ધ્યાન કરનારમાં હેવાની જરૂરિયાત છે.
૧૯. વૃદ્ધની સેવા કરનાર–વૃદ્ધ મનુષ્ય ઘણું અનુભવી હોય છે. તેઓ આ દુનિયામાં–આ જન્મમાં-વહેલા આવેલા હેવાથી તેમણે ઘણે અનુભવ મેળવેલ હોય છે. ઘણી આફતે કે વિપત્તિઓમાંથી તે પસાર થયેલા હોય છે
For Private And Personal Use Only
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૧૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
તેમના પહેલાંના મનુષ્યેા તરફથી પણ તેમને ઉપયાગી સૂચનાઆના વારસા મળેલા હાય છે, એટલે તેમની સેવા કરનાર માણસને એ ઉપયાગી શીખામણેા કે સારી સલાહા તે આપી શકે છે. વિશેષ એટલેા છે કે એકલા વવૃદ્ધ માણસમાં આ સર્વ ગુણુ હાતા નથી પણ સાથે તેએ જ્ઞાનવૃદ્ધ હાવા જોઇએ. પેાતાનુ ભલુ કરવાની લાગણી છે ત્યાંથી આગળ વધવાની અને સત્ય મેળવવાની લાગણીવાળા તે હેાવા જોઇએ. તે પણ એકલી લાગણી કરીને બેસી રહેનારા ન હોવા જોઇએ, પણ સાથે જાતમહેનતથી અનુભવ લેનારા હાવા જોઇએ. એકલા ઉંમરમાં વૃદ્ધ માણસા તા એવા પણ હાલ દેખાય છે કે કરાં કરતાં પણ તુચ્છ બુદ્ધિવાળા અને “સાઠે બુદ્ધિ નાર્કી.”—આ કહેવતને ધારણ કરનારા હોય છે. તેમની સેામતક્ષ્ણ તા કાંઈ મળતું નથી, પણ વયેવૃદ્ધ સાથે જ્ઞાનવૃદ્ધ, વિચાવૃદ્ધ અને અનુભવવૃદ્ધ હેાય તેવાઓની સેવા કરનાર મનુષ્ય ઘણી અગત્યની ઉપયાગી ખાખતાની માહિતી ધરાવતા હાવાથી ધ્યાનમાં તેને સરળતા થવા સારા ફાયદા થાય છે.
૨૦. નિરાશ-ધ્યાન કરનાર કાઈ પણ પ્રકારની આ લાક કે પરલેાક સંબંધી આશા-ઈચ્છા-રહિત હાવા જોઇએ. આશા એ જ અધન છે. એ જ વિક્ષેપ ઉત્પન્ન કરાવનારી છે. મન સ્થિર ન થવા દેનાર આ આશા જ છે. સર્વ આશાઆના ત્યાગ કરનારને આત્મજ્ઞાન ઉત્પન્ન ન થાય તા પરમાત્મા તેને સાક્ષી છે. મતલબ કે સર્વ પ્રકારની આશાને ત્યાગ કરનાર અવશ્ય આત્મજ્ઞાન પામે છે. કેટલાએક મનુષ્ય નાનાપ્રકારના ચમત્કાર કે સિદ્ધિ મેળવવાની આશાએ
For Private And Personal Use Only
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૧૩ ]
ધ્યાનમાર્ગમાં પ્રવેશ કરે છે, પણ તે સાધકને ખબર નથી હતી કે આ આશા એ જ મલિનતા છે. આશાના વિચાથિી અનેક પ્રકારના વિક્ષેપે મનમાં ઘોળાયા કરે છે. જ્યાં સુધી આટલી કે આવી પણ આશા મનમાં છે ત્યાં સુધી મન સ્થિર થતું નથી. અને તે સ્થિરતાના અભાવે આગળ વધી શકાતું નથી. તેમ છતાં, નથી થતું આત્મધ્યાન, કે નથી મળતી સિદ્ધિઓ. એટલે ઉભયભ્રષ્ટ થવાય છે. સિદ્ધિ, એની આશા રાખવી તે તે નકામી છે. તેમનો સ્વભાવ જ એ છે કે ઈચ્છા કરશે એટલે તે દૂર ભાગશે. લાયકાત આવ્યા સિવાય ઉત્તમ શક્તિ આવતી નથી, માટે ઈચ્છારહિત થઈ જવાની જરૂર છે. કેઈ પણ પ્રકારની ઊંડા અંતરમાં પણ આશા કે ઈચ્છા છુપાયેલી ન હોય તે જ લાયકાત મેળવવા માગે છે. માનપાનની, મત-પંથ ચલાવવાની પણ ઈચ્છાઓ છેથાથી જ આત્માના માર્ગમાં પ્રવેશ થાય છે. જ્યાં સુધી ઈચ્છા, આશારૂપી દુધ હૃદયમાં ઉછળ્યા કરે છે ત્યાં સુધી આત્મારૂપ મહારાજાના મહેલમાં તે શું પણ તેના આંગણામાં પણ પ્રવેશ કરવાનો અધિકાર નથી. સર્વ ઈચ્છાઓને ત્યાગ એ જ આત્મમહેલમાં પ્રવેશ કરવાનું મૂળ દ્વાર છે. આ સિવાય બીજું કોઈ સાધન આત્મગુણ પ્રગટ કરવાનું નથી એ ચોક્કસ ધ્યાનમાં રાખશે. '
૨૧. કષાયરહિત થવું–આત્મધ્યાન કરનાર મનુષ્ય કે ધ, માન, માયા, લેભરૂપી કષાયને જરા પણ સ્થાન કે આદર ન આપે, પણ આત્મગુણમાં મદદ કરનાર ક્ષમા, નમ્રતા, સરળતા અને સંતેષરૂપ મિત્રોને બોલાવીને સદા
For Private And Personal Use Only
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૧૪ ]
દયાનદીપિકા
પાસે રાખવા. સર્વ જી આત્મા સમાન છે ત્યાં કૈધ શાને ? માન કોનાથી? માયા શા માટે? અને લોભ કઈ બાબતને કરવાનું બાકી રહે છે? આત્મસ્વરૂપ સિવાય બીજું કાંઈ પણ પ્રાપ્તવ્ય રહેતું નથી, ત્યાં કષાયને નિમં. ત્રણ આપવાનો અવકાશ ક્યાં છે? તે પ્રદેશમાં તેમનો પ્રવેશ જ નથી. અને જ્યાં તેમને પ્રવેશ છે ત્યાં આત્મજ્ઞાન જ નથી. પ્રકાશ અને અંધકાર સમાન આત્મજ્ઞાન અને ક્રેધાદિક કષાય પરસ્પર વિરુદ્ધ સ્વભાવવાળા છે, ત્યાં એકની હયાતીમાં બીજાની પ્રાણીની વાત જ શા માટે કરવી જોઈએ?
૨૨, જિતેન્દ્રિય થવું—ઇંદ્રિયોના વિષય તરફ દષ્ટિ આપનાર-મન દોડાવનાર-આત્મધ્યાન કરી શકે નહિ. મન ઈદ્રિયોને પ્રેરે છે, ઈદ્રિય બહારના વિષયને પ્રકાશ મનને પહોંચાડે છે? એમ અન્યોન્ય વિક્ષેપ પામેલાં મન ઇંદ્રિ બહારના ઈષ્ટ અનિષ્ટ પુદગલેને ગ્રહણ–ત્યાગ કરી, તેમાં રાગદ્વેષ ઉત્પન્ન કરીને આત્મા ઉપર વધારે આવરણ ચડાવે છે. ધ્યાનથી આવરણ ઓછાં કરવાનાં છે, તેને બદલે આથી વધારો થાય છે. એટલે ઇદ્રિના વિષયે ધ્યાનમાં મદદગાર નથી, પણ વિન કરનાર છે તેમ સમજી ઈછાનિષ્ટ ઈદ્રિયોના વિષયો તરફ લક્ષ ન આપવું. અર્થાત્ ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષયોમાં રાગદ્વેષ ન થાય તે રૂ૫ જિતેંદ્રિય થવું. તેથી જ ધ્યાનમાં સ્થિરતા થાય છે.
૨૩. નિષ્પરિગ્રહી–બાહ્ય દેખાતે પરિગ્રહ ધન, ધાન્ય, ગૃહ, પશુ, સ્ત્રી, રાજ, કુટુંબાદિ અને આંતરપરિગ્રહ-કામકેધાદિ તેને ત્યાગ કરનાર મનુષ્ય દયાનને યોગ્ય થઈ શકે
For Private And Personal Use Only
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પાનદીપિકા
[ ૩૧૫ ]
છે. પરિગ્રહ એટલે વસ્તુઓ ઉપર આસક્તિ. આ આસક્તિ કે મમતા જીવને બંધનમાં જોડનાર છે. મન તે તે વસ્તુમાં ભણ્યા કરે છે. તે તે વસ્તુના વિચાર કરી વિક્ષેપ પામે છે. તે ઈષ્ટ વસ્તુને નાશ થવાથી દુઃખી થાય છે. તેને ઉપાર્જન કરવામાં કલેશ સહન કરવું પડે છે. ઉપાર્જન કરેલાના રક્ષણ માટે અનેક વિકલપ કરવા પડે છે. વ્યવહારદશામાં ધનધાન્યાદિ પરિગ્રહ ઉપગી છે પણ ત્યાગમાર્ગમાં અને વિશેષે કરી ધ્યાનમાર્ગમાં પ્રવેશ કરનાર માટે તે આ પરિ ગ્રહ દુઃખરૂપ છે; ધ્યાનનો વિઘાત કરનાર છે. માટે પરિગ્રહરહિત મનુષ્ય ધ્યાનને યોગ્ય છે એમ જે કહ્યું છે તે ગ્ય જ છે.
૨૪. નિમમ–મમત્વરહિત થવું તે ધ્યાનમાની યોગ્યતા વધારનાર છે. કઈ પણ વસ્તુ ઉપર મારાપણાને આગ્રહ બંધાવે તે મમત્વ છે. આ વસ્તુ મારી છે, હું તેને માલિક છું- આ મમત્વ અહંકારને પિષણ આપે છે. અહંકાર સંસારમાર્ગનું બીજ છે. અહંકાર હોય તે જ સંસાર હોય, અને અહંકારનો નાશ થાય છે, જન્મમરણાદિથી થતા દુઃખરૂપ સંસારની નિવૃત્તિ થાય, હું અને મારુ એ મોડરાયના ગુપ્ત મંત્ર છે. હું એ શબ્દથી સૂચિત જે પુગલિક સર્વ પદાર્થો તે મારા નથી. આ હું તે હું નથી અને આ મારા તે મારા નથી, એ સિવાયની જે સ્થિતિ પાછળ રહે છે તે આત્મસ્થિતિ છે. એ મેળવવા માટે અહં. ભાવને નાશ સાધવે તે નિમંમતા છે. અથવા તે આત્મ ધ્યાનની એગ્યતા મેળવવા માટે નિર્મમપણાની ભાવના દઢ કરવી.
For Private And Personal Use Only
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૧૬]
ધ્યાનદીપિકા
૨૫. સમતામાં લીન થવુ—સવ જીવાને પેાતાની સમાન જોવા, શુભાશુભ કમની અપેક્ષાએ જે વિષમતા કે વિવિધતા આપણા જોવામાં આવે છે તેના તરફ દૃષ્ટિ ન આપતાં આત્માના મૂળ સ્વરૂપ ઉપર લક્ષ આપવું, તે આંતરસ્વરૂપ તરફ્ દૃષ્ટિ થતાં સર્વ જીવા જરા પણ તફાવત વગરના અનુભાવમાં આવશે. આત્મા સ્વભાવે જેવા છે તેવા ને તેવેા જ છે. અનંતકાલથી જે સ્વભાવ છે તે અત્યારે પણ છે ને અન'તકાલે પણ તેવા જ રહેશે. જે સિદ્ધ પરમાત્માના આત્મા છે તેવા જ આપણા આત્મા અત્યારે પણ છે. સત્તા એટલે આત્માના મૂળ સ્વભાવ તરફ દૃષ્ટિ આપતાં સર્વ જીવા તરફ સમતા લાવવાનું કામ સહેલું થાય છે. વિષમતા એટલે રાગદ્વેષની પરિણતિથી ઉત્પન્ન થયેલી વિવિધતા. એ સર્વ વિષમતા શુભાશુભ કર્મનાં પરિણામેા તરફ જોતાં જ દેખાવ આપે છે. આવી સમતામાં લીન થનાર જીવને આત્મ ધ્યાન પ્રાપ્ત થવામાં જરા પણ વિલંબ લાગતા નથી, ખરેખર ધ્યાનની ચાગ્યતા આ લક્ષણવાળામાં હોય છે. આવા લક્ષણેાથી જેનુ મન શુદ્ધ થયેલું છે, તે ધ્યાન કરવાને ચેાગ્ય અધિકારી મનુષ્ય છે. આ સર્વ ગુણ્ણા બહુ જ મનન કરવા જેવા છે. દરેક ગુણ પેાતાની અંદર પ્રગટ થાય તે માટે ઘણા જ આગ્રહપૂર્વક પ્રયત્ન રાખતા જે આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવું અત્યારે વિષમ જેવુ થઈ પડેલું જણાય છે, તે એવુ' તૈા સરલ થઈ પડશે કે સહેજ વખતમાં આત્મસ્વરૂપ અનુભવી શકાશે. ધ્યાનશતકમાં કહ્યું છે કે
For Private And Personal Use Only
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ધ્યાનદીપિકા
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૧૭ ]
सच्चपमायरहिया मुणिणो खीणोवसंतमोहा य ।
झायारो नाणत्रणा धम्मझाणत्स निदिट्ठा ॥ १ ॥
સર્વાં પ્રમાદરહિત, જ્ઞાનરૂપ ધનવાળા, ક્ષીણુ મેહવાળા અથવા ઉપશાંત માહવાળા ( અનંતાનુખ'ધીની ચેકડી તથા સમકિત માહની, મિશ્રમાહની અને મિથ્યા માહનીએ સાત પ્રકૃતિને ક્ષય કરનાર તે ક્ષપક-અથવા ઉપશમ કરનાર તે ઉપશામક) મુનિએ ધર્મધ્યાનના ધ્યાનવાળા કહ્યા છે,
अप्रमत्तप्रमत्ताख्यौ मुख्यतः स्वामिनौ मतौ ।
चत्वारः स्वामिनः कैश्चित् उक्ता धर्मस्य सूरिभिः ॥ १३६ ॥ પ્રમત્ત છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકવાળા અને અપ્રમત્ત સાતમા ગુણસ્થાનકવાળા મુખ્ય વૃત્તિએ ધર્મધ્યાનના સ્વામી-અધિકારી ( કરવાવાળા ) માનેલા છે. કાઈ એક આચાર્ય ધર્મધ્યાન કરનારા ચાર ગુણસ્થાનકવાળાને (ચેાથું, પાંચમુ, છઠ્ઠું અને સાતમુ' એમ ચાર ગુણ સ્થાનકવાળાને) કહ્યા છે. મતલખ કે કોઈ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકથી ધર્મધ્યાનની શરૂઆત કહે છે. કાઈ આચાર્ય નું કહેવું એમ છે કે ચેાથે ગુણસ્થાનકે તે સમ્યક્ત્વ ગુણ પ્રગટ થાય છે, તે જે અંશે આત્મગુણ પ્રકટ થાય છે તે અશે ત્યાંથી ધર્મ ધ્યાનની શરૂઆત માનવી જોઇએ. અપેક્ષા દૃષ્ટિએ અને વાત ખરાખર છે,
પ્રકરણ ૮
ધર્મ ધ્યાનના આલંબનભૂત ધ્યેય મીજી રીતે કહે છે. पिंडस्थ च पदस्थं च रूपस्थं रूपवर्जितम् । इत्यन्यच्चापि सद्ध्यानं ते ध्यायन्ति चतुर्विधम् ॥ १३७॥
For Private And Personal Use Only
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૧૮ ]
માનદીપિકા
=
=
પિંડ, પદસ્થ, રૂપસ્થ ને રૂપાતીત એમ બીજી રીતે પણ તે મુનિઓ, ચાર પ્રકારે ધ્યાવે છે, વિચારે છે.
ભાવાર્થ –ધ્યાતા એટલે ધ્યાન કરનાર, દયેય એટલે ધ્યાન કરવા લાયક આલંબન. ધ્યાન એટલે દયાતા અને યેયને સાથે જોડનાર ધ્યાતા તરફથી થતી સજાતીય પ્રવાહવાળી અખંડ ક્રિયા, એટલે જે આલંબનરૂપ ધ્યેય છે તેમાં અગર તે તરફ અંતરદષ્ટિ કરી, તે લક્ષ સિવાય મન બીજું કાંઈ પણ ચિંતવન ન કરતાં એકરસ સતત તે વિચારની એક જાતની એક વૃત્તિનો અખંડ પ્રવાહ ચલાવ્યા કરે તે.
પિડસ્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ અને રૂપાલીત, આ ચાર પ્રકારનાં ધ્યેય, એટલે ધ્યાન કરવા લાયક આલંબને છે. પિડમાં રહે તે પિંડથ. પિંડ એટલે શરીર અને તેમાં રહેનાર આત્મા તેનું ધ્યાન કરવું તે પિંડસ્થ ધ્યાન છે. શરીરનાં અમુક અમુક ભાગમાં જુદી જુદી માનસિક કલ્પના કરી મનને તે તે આકારે વેચ્છાથી જાગૃતિ પૂર્વક પરિણુમાવવું અથવા આત્મઉપયોગને તે તે પ્રકારે પરિણુમાવવો તે પિંડસ્થ ધ્યાન છે. આંતરમન અને આત્મઉપયોગ એ કોઈ પણ રીતે જુદાં સંભવતાં નથી દ્રવ્ય મન જેવા જેવા આકાર ધારણ કરે છે આત્મઉપયોગ તેવા તેવા આકારે પરિણમે છે. ખરી રીતે આત્મસ્વરૂપે (કોઈ પણ પ્રકારના વિકારી આકાર વિના) આત્મઉપગને સ્થિર કરે, તે આત્મસ્વરૂપ છે. આવી સ્થિતિ અનાદિકાલના અભ્યાસને લીધે એકદમ ન થાય તે માટે આ બધી જુદી જુદી કલ્પનાઓ છે, તે તે કલ્પના પ્રમાણે સ્વેચ્છાનુસાર પરિણમાવાની ટેવ પાડ્યા પછી મૂળ
For Private And Personal Use Only
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઇમાનદીપિકા
[ ૩૧૯ ]
સ્થિર સ્વરૂપે સ્થિર રહેવાનું સુગમ પડે માટે આ કલ્પનાઓ કરવી પડે છે જેમ બાણવાળી કે ગેળીબાર કરનાર બાણ કે ગોળીથી લક્ષ ભેદ કરવાની ટેવ પાડવા માટે પ્રથમ ગમે તે સ્થળ વસ્તુ લક્ષ તરીકે રાખી તેને વીંધવાની ટેવ પાડે છે. આ પ્રથમની લક્ષ વીંધવાની ટેવ તે કાંઈ સાચે શત્રુ નથી, પણ અભ્યાસ છે. આ અભ્યાસમાં વિજય મેળવ્યા પછી જ તે બાણ કે. ગેળીથી સાચા શત્રુને વીંધી કે ભેદી નાખે છે. આ જ પ્રમાણે આ મનેકલિપત દય સંબંધે સમજવું. રૂપાતીત ધ્યાન છે તે આત્મધ્યાન છે. તેમાં પહોંચવા માટે પ્રથમ રૂપવાળાં–શૂળ દયાન કરવાં તે ઉપગી છે. સ્થૂલ સિદ્ધ કર્યા વગર સૂક્ષમ-નિરાકાર રૂપાતીત–આત્મસ્વરૂપનું ધ્યાન થઈ શકે જ નહિ આટલી પ્રસ્તુત ઉપયોગી વાત જણાવી હવે મૂળ પ્રસંગ ઉપર આવીએ. પદસ્થ ધ્યાનમાં કેટલાએક પવિત્ર પદેનું ધ્યાન કરવાનું છે. પવિત્ર મંત્રો એટલે પરમાત્માના નામ સાથે સંબંધ ધરાવનાર મંત્રે. તેમનું ધ્યાન કરવું તે ધ્યાનને પદસ્થ કહેવામાં આવ્યું છે.
સ્થૂળ રૂપવાળાં અને સમવસરણમાં રહેલા સાક્ષાત્, સજીવનમૂર્તિ તીર્થકરેનાં શરીર કે તેમની ધાતુ-પાષાણાદિની મૂતિઓ, તેઓને ધ્યેય તરીકે રાખી, મનની તેમાં એકાગ્રતા કરવી તે રૂપસ્થ દયાન છે. અને જેમાં કોઈ પણ પ્રકારનાં સ્થૂળ રૂપાદિ લક્ષણે નથી એવા આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું લક્ષ લઈ તેમાં મનવૃત્તિના અખંડ પ્રવાહને ગાળી દઈ આત્મસ્વરૂપ અનુભવવું તે રૂપાતીત ધ્યાન છે.
હવે તે પિંડસ્થાદિ યાનનું સ્વરૂપ અનુક્રમે બતાવે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
[ ૩૨૦ ]
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
પિડસ્થ ધ્યેયની પાંચ ધારણા
पिंडस्थे पंच विज्ञेया धारणा तत्र पार्थिवी । आग्नेयी मारुती चापि वारुणी तच्चभूस्तथा ॥ १३८ ॥ પાર્થિવી, આગ્નેયી, મારુતી, વારુણી અને તત્ત્વભૂ-ડિસ્થ ધ્યેયની આ પાંચ ધારણા જાણવી.
ભાવા—આપણા લાંખા વખતના પરિચયવાળા પાંચ સ્થૂલ ભૂતાના સંબધમાં (આ ડિસ્થ ધ્યેયમાં ) ધારણા કરીને પછી આત્મસ્વરૂપની ધારણા કરવાની છે. સ્થૂલ ભૂતા જે પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, અને આકાશરૂપ છે, જેના પરિચય આપણને લાંબા વખતના છે, તેથી તેની સાથે આત્મામાં મનને સ્થિર કરવું. તેના જુદા જુદા આકાર પ્રમાણે મનની સાથે આત્મઉપયેગને પરિમાવવાની ટેવ આપણી મરજી અનુસાર પાડવી તે વધારે અનુકૂલ પડશે એમ ધારી શાસ્ત્રકાર પિંડસ્થ ધ્યેય પાંચ ધારણાએ કરી બતાવે છે. પાર્થિવી એટલે પૃથ્વી સબંધી વિકારવાળી ધારણા, આગ્નેયી એટલે અગ્નિ સબધી ધારણા, મારુતી એટલે વાયુ સંબંધી ધારણા, વારુણી એટલે પાણી સબધી ધારણા. આ ધારણાના પ્રસંગમાં આકાશની ધારણા આવી જશે, પહેલી પૃથ્વી સંબંધી ધારણા સાથે સમુદ્રના પાણી સંબધી ધારણા કરવામાં આવી છે અને છેલ્લી ધારણા તત્ત્વભૂ છે, એટલે તત્ત્વસ્વરૂપે-આત્મસ્વરૂપે-થઈ રહેવાની છે. આત્મા એ જ પરમાત્મા છે. આત્માથી પરમાત્મા જુદા નથી એ વિષયને જણાવવાવાળી આ ધારણા છે,
For Private And Personal Use Only
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૨૧ ] પિંડસ્થ-પિડ-દેહ તેમાં રહેલ તે પિંડ. તેનું ધ્યાન તે પિંડસ્થ ધ્યાન. પિંડમાં પાંચ ભૂત છે, તથા આત્મા છે. તેથી પ્રથમ પાંચ ભૂતની સ્થૂળ ધારણ બતાવી છે અને તેમાં મન સ્થિર થતાં જે સાધ્ય પિંડમાં રહેલ આત્મા છે તે પિંડસ્થનું ધ્યાન બતાવેલ છે. પિંડસ્થ ધારણું ખરે અર્થ આ જ છે કે પિંડ એટલે શરીર અને તેમાં રહેલ આમા તે જ પરમાત્મા છે. તેનું ધ્યાન કરવું તે પિંડસ્થ ધ્યાન છે. આ વાત પાંચમી ધારણા વખતે પ્રગટ કહેવામાં આવશે.
પાર્થિવી ધારણા तिर्यगलोकसमं ध्यायेत् क्षीराब्धि तत्र चांबुजम् । सहस्रपत्रं स्वर्णाभं जंबुद्वीपसमं स्मरेत् ॥ १३९ ॥ तत्केसरततेरंत:स्फुरपिगप्रभाजिताम् ।। स्वर्णाचलप्रमाणां च कर्णिकां परिचिंतयेत् ॥१४॥ श्वतसिंहासनासीनं कर्मनिर्मूलनोद्यतम् ।
आत्मानं चिंतयेत्तत्र पार्थिवी धारणेत्यसौ ॥१४॥ તિથ્વીલોકના જેવડો એક ક્ષીરસમુદ્ર ચિંતવવે. તેમાં જબુદ્વીપ જેટલા પ્રમાણનું, સેના સરખી હજાર પાંખડીવાળુ એક કમળ ચિતવવું. તે કમળનાં કેસરની પંક્તિની અંદર ચળકતી પીળી કાંતિવાળી મેરુ પર્વતના જેવડા કર્ણિકા ચિંતવવી. તેના ઉપર ધળા સિંહાસન ઉપર બેઠેલા, કર્મને મૂળથી ઉખેડી નાખવાને તત્પર થયેલા પિતાના આત્માને ચિંતવ. આ પાર્થિવી ધારણા છે. ૨૧
For Private And Personal Use Only
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૨૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
ભાવા—શાંત પ્રદેશમા પદ્માસનાદિ સ્થિર આસને એસી, મનને વિક્ષેપરહિત કરી, ઈષ્ટ દેવ ગુરુનું સ્મરણ કર્યાં પછી, મનમાં કલ્પના કરવી કે એક રાજલાક જેવડા મહાન વિસ્તારવાળા એક સમુદ્ર છે. તે સમુદ્રના આકારે મનને પરિમાવવું; અર્થાત્ તે સ્થળે સમુદ્ર દેખવા પ્રયત્ન કરવા અને તે સમુદ્ર દેખાવા જોઇએ. જેમ આપણે કાઈ નિયમિત ગામ કે સ્થળ પહેલાં ઘણી વાર જોયુ... હાય અને પછી તેને યાદ કરતા હાઇએ તે વખતે તે સ્થળનેા ભાગ તે સ્થળની ઝાંખી નજર આગળ તરી આવે છે, અને મન વધારે લીન થાય તા સાક્ષાત્ નજરો નજર નેતા હાઇએ તેવા ભાગ દેખવામાં આવે છે,તેવી રીતે આ સમુદ્રને જોવા, આ વિચાર વખતે આંખેા સી'ચેલી રાખવી, પછી તે સમુદ્ર દૂધથી ભરેલા છે. સમુદ્રનું પાણી દૂધ જેવુ છે, એમ ચિતવવુ, દૂધ જેવું પાણી દેખાયા પછી, તેમાં હજાર પાંખડીએવાળુ એક માઢુ જબુદ્રીપ જેવડુ (લાખ ચેાજનના વિસ્તારવાળુ') કમળ તે સમુદ્રની વચમાં છે એમ વિચારવુ, આ કમળનાં પત્રા સેાનાના જેવાં છે એમ ચિંતવવાં. તે કમળના વચલા ભાગમાં સુ ંદર ચળકતા પીળા વર્ણની કેસરા-કણિકા ચિતવવાં. આ ફેસરે કમળના પ્રમાણુમા મેાટાં ચિ'તવવાં, એટલે લાખ યેાજનની લંબાઈવાળા મેરુ પર્વતને તે કમળના કેસરાને સ્થળે ચિતવવા, આ વિસ્તારવાળા મેરુ પર્યંતના ભાગ ઉપર કલ્પ વૃક્ષાની સુદર ઘટાએ પક્તિબંધ આવી રહેલી છે. તેના વચલા ભાગમાં એક સુંદર શિલા આવી રહેલી છે, તેના ઉપર સ્ફટિક રત્નનુ ધાળુ સિહાસન છે એમ ચિ'તવવુ',
For Private And Personal Use Only
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનઢીપિકા
[ ૩૨૩ ]
તે સિદ્ધાસન ઉપર હું પાતે બેઠી છું અને કર્મીને મૂળથી ઉખેડી ફેકી દઉં છું, આવી કલ્પના કરવી-મન એવે આકારે પરિણમાવી દેવુ'. આ વખતે આ ચિંતનમાં આત્મઉપયોગ એકરસ થઇ જવા જોઇએ. અર્થાત્ આપણે જે આ કલ્પના કરી છે તે સાક્ષાત અનુભવતા હાઇએ તેમ અનુભવ થવા જોઇએ.
એ વાતની આપણને ખબર છે કે કલ્પનાથી ક્રમ બધ થાય છે. અનેક વાર જીવા માનસિક કલ્પનાએ એવી કરે છે કે તે નિરુપયેાગી કમ અધ કરાવનારી અને હલકા પ્રકારની હાય છે. તેા જેમ નઠારી કલ્પનાથી કર્મ બંધ થાય છે તેમ સારી કલ્પનાથી આપણને સારું ફળ પણ થવું. જ જોઇએ. ન્યાય અને ઠેકાણે સરખા છે. વળી આ કલ્પનાઆમાં ઉપયાગ તદાકારપણે પરિણમે છે, એટલે આ કલ્પના પણ સાચુ` રૂપ પકડે છે. અર્થાત્ કલ્પનાના પ્રમાણમાં શુભાશુભ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ કલ્પનામાં નિર્મળ આત્મઉપયાગી ધારણા હેાવાથી નિર્જરા પણ થાય છે, કેવળ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરવાની જ ધારણા હેાવાથી આ કલ્પનાનું કુલ કનિર્જરાના રૂપમાં આવે છે.
હું મારા કર્મોના સથા નાશ કરું છું. આ કલ્પનાની સાથે ને કલ્પનારૂપે એકરસ થવાનું હાવાથી તે ચાલુ પ્રવાહેને ખીજા વિકલ્પાથી ખંડિત થવા ન દેતાં તેની અખંડ ધારણા રાખવી. તેમ કરવાથી આત્મબળમાં વધારો થાય છે, મન નિમળ થાય છે, ધારણા દૃઢ થાય છે, અને વાસનારૂપ કાઁના નાશ થાય છે. આ પાર્થિવી ધારણા છે. આ ધારણા પછી આગળ વધવું.
For Private And Personal Use Only
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ 3२४ ]
ધ્યાનદીપિકા આનેયી ધારણું ततोऽसौ निश्चलाभ्यासात् कमलं नाभिमंडले । स्मरत्यतिमनोहारि षोडशोन्नतपत्रकम् ॥ १४२ ॥ प्रतिपत्रसमासीनस्वरमालाविराजितम् । कर्णिकायां महामंत्रं विस्फुरन्तं विचिंतयेत् ॥१४३।। रेफरुद्धं कलाबिंदुलोछितशून्यमक्षरम् । लसद्धिदुछटाकोटीकांतिव्याप्तहरिन्मुखम् ॥१४४॥ (अहं) तस्य रेफाद्विनिर्यान्ती शनैधूमशिखां स्मरेत् । स्फुलिंगसंतति पश्चात् ज्वालालीं तदनंतरम् ॥१४५।। तेन ज्वालाकलापेन वर्धमानेन संततम् । दहत्यविरतं धीरः पुंडरीकं हृदि स्थितम् ॥१४॥ तदष्टकर्मनिर्माणमष्टपत्रमधोमुखम् । दहत्येव महामंत्रध्यानोत्थ प्रबलानलः ॥१४७॥ ततो देहाबहिर्ध्यायेत् त्रिकोणं वह्निमंडलम् । ज्वलत्स्वस्तिकसंयुक्तं वह्निबीजसमन्वितम् ॥१४८॥ देहं पद्म च मंत्राचिरंतर्वह्निपुरं बहिः । कृत्वाशु भस्मसाच्छाम्येत्स्यादायीति धारणा ॥१४९।।
પાર્થિવી ધારણાને નિશ્ચલ અભ્યાસ થવા પછી ધ્યાન કરનારાએ એક સુંદર કમલ ઊંચા સોળ પત્રોવાળું નાભિમંડળમાં ચિંતવવું. દરેક પત્ર ઉપર બેઠેલી સ્વરની માલાથી
For Private And Personal Use Only
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૨૫ ]
શેાભતી કણિકામાં સ્કુરાયમાન થતા મહામંત્ર અદ્વૈતું ચિંતન કરવુ. આ મહામંત્ર રફથી રૂધાયેલા, કલા અને બિંદુના ચિહ્નવાળા, આકાશ અક્ષર ( આકાશ ખીજ) હૈં કારને ચળકતા બિંદુના તેજની કાઢિ ક્રાંતિ વડે દિશાના મુખને વ્યાપ્ત કરતા ચિતવવા. તે રેકમાંથી ધીમે ધીમે નીકળતી ધુમાડાની શિખાનું ચિંતન કરવું. પછી તેમાં અગ્નિના તણખાની સંતતિ નીકળતી અને પછી જવાલાની પક્તિ નીકળતી ચિંતવવી. નિરંતર વૃદ્ધિ પામતા તે જ્વાલાના સમૂહ વડે ધીર પુરુષે હૃદયમાં રહેલા કમળને તત્કાળ બાળી નાખવુ. તે આઠ કમલના બનેલા આઠ પત્રાવાળા ધામુખ કમલને મહામત્રના ધ્યાનથી ઉત્પન્ન થયેલા અગ્નિ ખાળી જ નાખે છે એમ કવું. ત્યાર પછી દેહની બહાર ત્રિકાણુ અગ્નિમ`ડલનું ચિંતવન કરવુ. તે ત્રિકાણુ અગ્નિમડલ અગ્નિખીજ તથા ચકચકતા સ્વસ્તિક સહિત છે એમ ધ્યાવું. પછી દેહને કમળને તથા મંત્રમાંથી નીકળતા અગ્નિની જવાળાવાળા અતરના અગ્નિને અને બહારનું અગ્નિમંડલ તે સર્વને તત્કાળ રાખરૂપ કરી નાખીને શાન્ત થઇ રહેવુ' તે આગ્નેયી ધારણા છે.
ભાવા —પાર્થિવી ધારણાના અભ્યાસ કેટલાક દિવસ કરતાં તે અભ્યાસ દૃઢ થયા પછી આગળ અભ્યાસ ચલાવવા દઢ ધારણા એટલે જ્યારે જે ઠેકાણે તે ધારણાનું ચિંતવન કરીએ ત્યારે તે સ્થળે તરત જ વિલંબ વિના તે દેખાવ ખડા થાય એટલે દૃઢ અભ્યાસ થયા કહેવાય ત્યારપછી નામિની અદર એક સુંદર સાળ પાંખડીનુ` કમળ ચિંતવવુ', તેના પાંદડા ખુલ્લાં, ઊઁચાં, ઊભા હોય, અર્થાત્ નાભિના નીચલા
For Private And Personal Use Only
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૨૬ ]
ચાનદીપિકા
9
,
ભાગ તરફ તેની ડાંડલીવાળા (ડીટિયાવાળા ) છેડાનેા ભાગ હાય અને મુખના ભાગ હૃદય તરફ ખુલ્લા હાય તેવુ' ચિંતવવું. તે દરેક પત્ર ઉપર એક સ્વર બેઠેલા હાય તેમ ચિતવવું. તે સ્વર અનુક્રમે (, આ, ૨, ૩, , પ, ઘે, શો, ઔ, હૈં, : ) આ પ્રમાણે છે. તે સ્વાને કમળના પત્ર પ્રમાણે ગેાળાકારમાં ગઠવી દેવા. તે કમળની વચલી કર્ણિકા કેસરના ભાગમાં દેદીપ્યમાન મહામત્ર સર્ફે ને સ્થાપન કરવા, આ મંત્રમાં આકાશ બીજ ક્રૂ કાર તેના ઉપર વૈશ્ય, બિંદુ અને કળા મૂકતાં સ્ક્રૂ થાય છે છતાં મૂળ મંત્ર સટું છે, એટલે ૪ આગળ વધારતાં મૈં થાય છે. આ મૂલ મંત્ર એટલા બધા તેજસ્વી ચિ'તવવા કે તેની સુઉંદર ચળકતી પ્રભાથી દિશાનાં મુખા પણુ વ્યાપ્ત થયાં હાય, પ્રકાશમાન થતાં હાય, એવા ચિતવવા; અને ધ્યાન ધરવું એટલે તે તરફ થાડા વખત મનને અંતર્ ઉપયોગ સાથે સ્થિર કરીને જોયા કરવું.
(
પ
આ પ્રમાણે તે મૂળ મંત્ર સદં તુ ધ્યાન કરવા પછી તેના રેક્માંથી ધીમે ધીમે ધુમાડાની એક શિખા-ધારા નીકળતી હોય તેમ ચિંતવું, તે ધુમાડાની શિખા દેખવામાં આવે ત્યાર પછી તે મૂળ મંત્રના ફમાંથી અગ્નિના તણુ ખાએ ઊઠતા નીકળતા ચિંતવવા. આ અગ્નિના તણખા નીકળતા થાય એટલે ધુમાડાની શિખા ઓછી થતી હાય તેમ ધારવું. તણખા નીકળ્યા પછી તે મૂળ મંત્રના રેક્માંથી અગ્નિની જવાળાઓ નીકળતી ચિતવવી.
For Private And Personal Use Only
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વયનદીપિકા
[ ૩૨૭]
આ વખતે હૃદયમાં એક આઠ પાંખડીનું કમળ ચિંતવવું આ કમળ સોળ પાંખડીવાળા નાભિના કમળની ઉપર ઊંધું અર્થાત નીચું મુખ રાખી તે સેળ પાંખડીવાળા કમળ ઉપર લટકતું હોય તેમ પણ કેટલાએક આંતરે (છે) રહેલું ચિંતવવું. આ આઠ પાંખડીવાળા કમળના દરેક પાંદડાં ઉપર એક એક કર્મ (૧ જ્ઞાનાવરણીય, ૨ દર્શનાવરણીય, ૩ વેદનીય, ૪ મેહનીય, ૫ આયુષ્ય, ૬ નામ, ૭ નેત્ર, ૮ અંતરાયએ પ્રમાણે) ગોઠવી દેવાં. ત્યાર પછી નાભિકમળની કણિકામાં રહેલા મૂળમંત્ર ના રેફમાંથી જે જ્વાળાઓ નીકળતી હતી, તે જ્વાળાઓ વધારે વૃદ્ધિ પામીને આઠ પાંખડીવાળા ઊંધા મુખવાળા કમળ ઉપર પડી અને તે કમળમાં રહેલાં આઠે કમને તે બાળી નાંખે છે. આ મહામંત્રમાંથી નીકળતી અગ્નિજવાળા અવશ્ય તે કમળ સાથે કર્મોને બાળી જ નાંખે છે એમ મજબૂતાઈથી ચિતવવું અને તદાકાર થઈ જવું.
ત્યાર પછી શરીરની બહાર એક ત્રણ ખૂણવાળો અગ્નિને કુંડ છે, જેની અંદર ભડભડાટ કરતે અવિન બની રહેલો છે; ધુમાડા વિનાની અવિનની જવાળાઓ-ભડકાઓ થઈ રહેલા છે એમ ચિંતવવું. તે ત્રિકેણું અગ્નિકુંડના ઉપરના એક ભાગમાં એક તેજસ્વી સાથિયો છે, તથા બીજી તરફ અવિના બીજ (૪)કાર છે એમ ચિંતવવું. એવી દઢતાથી ચિંતન કરવું કે તે અગ્નિકુંડ, તેમાંથી નીકળતી જવાળાઓ, ભડકાઓ, સાથિયો (૬)કાર વગેરે દેખાઈ આવે.
ત્યાર પછી આ દેહ કે જેનાથી આત્મા અત્યંત જુદો છે, તે આત્મા આ દેહને પણ જેનાર છે, દ્રષ્ટા છે, તેને
For Private And Personal Use Only
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૨૮ ]
યાનદીપિકા
ખરા અનુભવ કરવા માટે અર્થાત તે ભિન્નતા વિચારર્દષ્ટિથી ખરાખર અનુભવવા માટે તે અગ્નિકુંડની અંદર આ પેાતાના દેહને નાખી દેવા. અને પાતે તે દૂર ઊભા રહીને શરીર અન્યા કરે છે તેમ જોયા કરવું. તે શરીર ખાળીને રાખ થઈ ગયુ, આઠ અને સાળ પાંખડીનાં કમળે! ખળીને રાખ થઇ ગયાં, મંત્રમાંથી નીકળતી અગ્નિની જવાળાઓ હતી તેની રાખ થઈ ગઈ, અને છેવટે મહારના કુંડમા જે અગ્નિ ખળતા હતા તે પણ રાખરૂપ થઈને શાંત થઈ ગયા. આ પ્રમાણે સર્વ શાન્ત થઈ ગયુ. એક રાખના ઢગલા થઈ ગયા એમ ચિંતવી શાંતિ લેવી; કાંઈ વિચાર કર્યો વગર શાન્ત બેસી રહેવુ. આ ત્રીજી અગ્નિ સ`ખંધી ધારણા છે,
ધધ્યાનની વાયુ સંબંધી ધારણા
ततस्त्रिभुवनाभोगं पूरयन्तं समीरणम् । चालयन्तं गिरीनब्धीन् क्षोभयन्तं विचिन्तयेत् ॥ १५०॥ तच्च भस्मरजस्तेन शीघ्रमुद्भूय वायुना । दृढभ्यासः प्रशान्ति तमानयेदिति मारुती || १५१ ।।
ત્યાર પછી પરિપૂર્ણ ત્રણે ભુવનને ભરી દેતા, પહાડાને ચલાયમાન કરતા, સમુદ્રોને ક્ષેાભ પમાડતા, વાયુને ચિતવવે તે વાયરા વડે રાખના ઢગલાને તત્કાલ હલાવીને ઉડાડી દઈને દૃઢ અભ્યાસવાળા યાતાએ તે વાયુને શાન્તિમાં લાવવે એ મારુતી ધારણા છે.
ભાવા—આ બીજી ધારણામાં સારી રીતે પ્રવેશ થયા
For Private And Personal Use Only
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૨૯ ]
પછી ત્રીજી વાચવી ધારણાને અભ્યાસ કરવા. મન બાળક જેવુ' છે. જેમ કેળવીએ, જે ટેવ પડાવીએ તે પ્રમાણે કેળ વાય છે—ટેવ પાડે છે, આપણા કહ્યા મુજબ મન કરે તે એક રીતે મન આપણુને સ્વાધીન થાય છે એમ કહેવામાં જરા પણુ અડચણુ નથી. આપણી ઇચ્છા વિરુદ્ધ, જાગૃતિ વિના, આધ સજ્ઞાએ મન જે દોડધામ કરી મૂકે છે, એક વિચારમાં રાકવ્યા છતાં વચમાં બીજા વિચાશ કરી મૂકીને જે મૂઝવણા ઊભી કરી મૂકે છે, તેના કરતાં આપણે અતાવીએ તે વિચારા કરે તે આકાશ પકડે તે ઘણું જ ઉત્તમ છે, જુએ કે હજી તે મનની ખરી નિળતા તા રૂપાતીત ધ્યાનમાં જ થાય છે, તથાપિ આપણા મનની ધારણા નીચલી અપેક્ષા એ ઘણી ઉત્તમ છે. હવે મનથી એવી કલ્પના કરા કે, વાયુ ઘણેા પ્રચ'ડ વાવા શરૂ થાય છે. તત્કાળ તેવી કલ્પના સિદ્ધ ન થાય તે પહેલાં કાઇ વખત વધારે વાયા ચાલુ થયેલા તમારા જોવામાં આવ્યેા હોય તેવી કલ્પના કરી કે તેની સ્મૃતિ અહીં કરે અને ધીમે ધીમે તેમાં વધારા કરતા રહેા, તે એટલે સુધી કે આખાં ત્રણ ભુવન પવનથી વ્યાપ્ત થઈ ગયાં છે અને તે એવા ઝપાટાથી વાયરા વાય છે કે મોટા મેટા પહાડા પણ ચલિત થઈ ગયા છે તથા સમુદ્રો ક્ષેાભ પામીને મર્યાદા મૂકવા માંડયા છે, પાણીનાં માટાં મેાજાઓ સમુદ્રમાં ઊછળી રહ્યા છે. આ વિચારાથી તેવા દેખાવ દેખાયા પછી પૂર્વે અગ્નેયી ધાણામાં જે શરીર તથા કમ આદિને રાખના ઢગલા થયેલા પડયો હતા તે આ વાયુના ઝપાટાથી આકાશમાં ઊડી ગયા છે તેમ ચિત
For Private And Personal Use Only
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૩૦ ]
દવાનદીપિકા
વવું. ત્યાર બાદ માનસિક કપનાને બદલાવવી એટલે જે પ્રચંડ વાયુ વાઈ રહ્યો હતો તેને તદ્દન શાંત કરી દે, એટલે જરા પણ વાયુ વાત નથી તેવી સ્થિતિ મનથી ક૯પવી આ વાયવી ધારણા છે.
વાસણ ધારણ स्मरेद्वर्षसुधासारैः धनमालाकुलं नमः । ततोऽर्धेन्दुसमं कान्तं मंडलं वारुणाङ्कितम् ॥१५२॥ नभस्तलं सुधाम्भोमिः प्लावयेत्तत्पुरं ततः । तद्रजः कायसंभूतं क्षालयेदिति बारुणी ॥१५३।।
મેઘની માળા વડે ઘેરાયેલા અને અમૃતના પાણી વડે વર્ષના આકાશનું ચિંતન કરવું. ત્યાર પછી અર્ધ ચંદ્ર સમાન સુંદર અને વરુણ બીજ (૪)ના ચિહ્નવાળું વરુણમંડળ ચિતવવું. ત્યાર પછી તે વરુણપુર અમૃતના પાણી વડે આકાશતળને પલાળી દે છે એમ ચિતવવું. અને શરીરની ઉત્પન્ન થયેલી તે રજને ધોઈ નાખે છે એમ વિચારવું તે વારુણ (પાણીની) ધારણું છે.
ભાવાર્થવાયુની ધારણા સ્થિર થયા પછી પાણીની ધારણા કરવી. તે ધારણમાં પ્રથમ આકાશ ચિંતવવું. આ આકાશ વાદળાંઓની ઘટાથી ઘેરાયેલું છે અને તેમાંથી અમૃતના પાણીને વરસાદ વરસી રહ્યો છે. એ ભાવના દઢ થયા પછી, વરુણપુર કે વરુણમંડલનું ચિંતવન કરવું. આ વરુણપુર અર્ધ ચંદ્ર સમાન સુંદર ચળતું છે અને તેના
For Private And Personal Use Only
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૩૧ ]
ઉપર વરુણ ખીજ (Ë)નું ચિહ્ન છે, એમ ચિ ંતવવું. ત્યાર પછી આ વરુણુમડલમાંથી અમૃતના વરસાદ વરસતા ચિતવવા અને તેથી આખું આકાશ પલળી જાય છે એમ ચિંતવવું. તે સાથે પ્રથમ શરીરની ભસ્મ જે આકાશમાં ઉડાડી નાંખી હતી તેથી મલિન થયેલું આકાશ આ અમૃતના પાણીથી સાક્ ધાઇ નાંખવુ. અને તેથી નિળ શુદ્ધ આકાશ થઈ જાય છે, એમ ચિંતવન કરવું તે વારુણી ( પાણીની) ધારણા છે.
તત્ત્વ સ્વરૂપ ધારણા
सप्तधातुविना भूतं पूर्णेन्दुविशदद्युतिम् । सर्वज्ञकल्पमात्मानं शुद्धबुद्धिः स्मरेत्ततः ॥ १५४ ॥ ततः सिंहासनासीनं सर्वातिशयभासुरम् । विध्वस्ताशेषकर्माणं कल्याणमहिमान्वितम् || १५५।। स्वांगगर्भे निराकारं स्वं स्मरेदिति तचभूः । साभ्यास इति पिंडस्थे योगी शिवसुखं भजेत् ॥ १५६ ॥
ત્યાર પછી સાત ધાતુ વિનાના પૂર્ણ ચંદ્ર સમાન નિળ કાંતિવાળા, સવજ્ઞ સરખા પેાતાના આત્માને શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા ધ્યાતાએ ચિતવવા. ત્યાર પછી સિંહાસન પર બેઠેલા, સ અતિશયથી દેદ્દીપ્યમાન સર્વ કમના નાશ કરનાર, માંગલિક મહિમાવાળા, નિરાકાર આત્માને પોતાના શરીરની અંદર ચિંતવવા તે તત્ત્વ સ્વરૂપ ધારણા છે. આ પ્રમાણે પિંડસ્થ ધ્યાનમાં સતત અભ્યાસવાળા યાગી મેાક્ષસુખ પામે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૩૨ ]
યાદીપિકા ભાવાઈ–વારુણી ધારણા સિદ્ધ થયા બાદ શુદ્ધ બુદ્ધિ વાળા ધ્યાતા રોગીએ, સાત ધાતુ વિનાના સ્વરૂપવાળ એટલે લોહી, માંસ, હાડ, ચામ આદિ શરીરની અંદર રહેલી ધાતુ સિવાયના સ્વરૂપવાળા અને પૂર્ણ ચંદ્ર સમાન નિર્મળ કાંતિને ધારણ કરનારા પિતાના આત્માને સર્વજ્ઞના સરખો ચિંતવ. એટલે જે સર્વજ્ઞ તે જ હું છું, મારામાં અને સર્વજ્ઞમાં જરા પણ તફાવત નથી. આ વિચાર મનની કલ્પનામાત્ર જ નહિ કે બોલવા માત્ર જ નહિ; પણ જાણે સાક્ષાત્ સર્વજ્ઞાપણાનો અનુભવ કરતા હોઈએ તેમ, બીજું બધું ભાન ભૂલી જઈ, હું સર્વજ્ઞ જ છું, આ જ ભાન જાગ્રત રહે તેવી રીતે પોતાના આત્માને સર્વજ્ઞ સ્વરૂપ ચિંતવ.
જેવી રીતે આ દેહનું અમુક નામ રાખવામાં આવ્યું છે, તે નામવાળો કે નામધારી હું જ છું, એમ તમે માનો છે અને સૂઈ ગયા છે તે વખતે તમારું નામ લઈ કઈ બોલાવે તે ઊંઘમાંથી ઊઠતાં વેંત જ તે નામધારી તમે જ હું શું કહો છો? તે જવાબ આપે છે અને બીજા જાગતા કે ઊંઘતા તે નામથી જવાબ આપતા નથી. આ જેવો અભ્યાસ થઈ ગયા છે, તમારું મન તે નામ પ્રમાણે પિતાને જ માને છે, આવી રીતે જે તમારું મન એમ માને કે, હું જ સર્વજ્ઞ છું; તેમાં આરોપ-બાપ કાંઈ જ નહિ. જેમ તમારું નામ લઈ કેઈએ બેલાવતાં જ જરા પણ ખંચકાયા સિવાય તમે જવાબ આપો છો તેવી જ રીતે તમારું મન તમને પિતાને સર્વજ્ઞ માને તે પછી ત્યાં સર્વજ્ઞપણું પૂર્ણ રીતે પ્રગટ થાય છે. અને વાત પણ ખરી છે કે
For Private And Personal Use Only
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૩૩ ]
,
તેવી સ્થિતિ કે નિમ ળતાની દશા પ્રગટ થઈ હાય તા જ મન કબૂલ કરે કે હું ‘ સર્વજ્ઞ છું ?! નહિતર મન એમ જ માનવાનું કે હું તે અમુક છું, આ તેા ધ્યાન કરુ છુ... એટલે તેટલા વખત એમ ચિંતવવાનુ છે, બાકી સર્વાંગ હું કથાંથી હાઈ શકુ? આ ભાવના મન કરવાનુ` જ. એટલે દરજ્જે તે ભાવના સિદ્ધ નથી થઈ એમ માનવું જ જોઇએ આ ભાવના અનુક્રમે સિદ્ધ થતી ચાલે છે. અથવા લાંબા વખતના અભ્યાસે આ જાતના સંસ્કાર પડી જાય છે. જેમ કોઇ ગૃહસ્થપણાને ત્યાગ કરી ત્યાગી થયા, તે ત્યાગીપણાના સૉંસ્કાર તેના મનમાં મજબૂત થતા ચાલે છે કે હું સાધુ છું, ત્યાગી છું. એ સ`સ્કાર કાળે કરી એવા દૃઢ થઈ જાય છે કે તે ત્યાગીપણાના અનુભવ મેળવે છે; બહારથી પણ મન તેમ માને છે કે હું ત્યાગી છુ', 'દરખાનેથી પણ ત્યાગીપણાના ગુણ્ણા નિઃસ્પૃહતા, મમત્વરહિતપણું, વૈરાગ્યવૃત્તિ, પૂર્ણ ત્યાગ વિગેરે અનુભવ કરતા જાય છે. આ પ્રમાણે આ અભ્યાસનુ પણ પરિણામ છે.
ત્યાર પછી એક સુન્દર સિ'હાસન ત્યાં આવેલુ છે, તેના ઉપર હું બેઠા છું. એમ ચિ'તવવુ. સર્વજ્ઞપણાના કે તીથકર દેવના જે ચેત્રીસ અતિશયેા છે તે સર્વ અતિશ પાતા તરફથી અને પર તરફથી પ્રગટ થઇ રહેલા છે, મેં સર્વ કર્મોના નાશ કરી દ્વીધેા છે, માંગલકારી મહાન મહિમા વાળા હુ છુ, આમ પેાતાના શરીરની અંદર ચિંતવવુ.. છેવટે આ દેહની અંદર હું નિરાકાર, શુદ્ધ સ્વરૂપ, નિલેપ, વિશુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ હું' જ રહેલા છું એમ ચિંતવવુ અને
For Private And Personal Use Only
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૩૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
તે પ્રવાહને-તેવી વૃત્તિને-લખાવા દેવી અને ધીમે ધીમે તે વૃત્તિનુ... પશુ ભાન ભૂલી જઈ શુદ્ધ સ્વરૂપના અનુભવ કરવા. આ તત્ત્વ સ્વરૂપ ધારણા છે. એટલે આ દેહની અંદર રહેલ તત્ત્વ સ્વરૂપ હુંજ છું અને તે જ પરમાત્મા છે, સજ્ઞ છે એ તત્ત્વ સ્વરૂપ ભાવના સિદ્ધ કરવાની છે. કહેવાના ઉદ્દેશ પશુ તે જ છે.
આ પિંડસ્થ ધ્યાનના લાંખા વતખના અભ્યાસે ચાગી– ધ્યાન કરનાર-માક્ષસુખ પામે છે. એટલે આ કલ્પનાના અભ્યાસ આ કલ્પનાની લાંખા વખતની ટેવ કલ્પિત નહિ પણ તાત્ત્વિક રીતે જે કલ્પના કરી છે, તે પેાતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને પહોંચાડે છે. આ પિ'ડસ્થ ધ્યાન છે.
પિડસ્થ ધ્યાનનું અલૌકિક ફળ अश्रांतमिति पिंडस्थे कृताभ्यासस्य योगिनः । प्रभवन्ति न दुर्विद्यामंत्रमंडलशक्तयः ।। १५७ ॥ शाकिन्यः क्षुद्रयोगिन्यः पिशाचाः पिशिताशनाः । त्रस्यन्ति तत्क्षणादेव तस्य तेजोऽसहिष्णवः || १५८ ॥ दुष्टाः करटिनः सिंहाः शलभाः पन्नगा अपि । जिघांसवोऽपि तिष्ठन्त स्तंभिता इव दूरतः ।। १५९॥
વિશ્રાંતિ લીધા વગર અર્થાત્ વચમાં આંતરે પાડથા વિના નિરતર આ પિંડથ યાનના અભ્યાસ કરનાર ચાગીને મારણ, માહન, ઉચ્ચાટન, સ્ત‘ભન, વિદ્વેષણાદિ દુષ્ટ વિદ્યા પરાભવ કરી શકતી નથી. દુષ્ટ મંત્રાની અસર તેના ઉપર
For Private And Personal Use Only
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૩૫ ]
થતી નથી. કુષ્ઠાદિ રાગ નડતા નથી. અથવા મ'ડલ એટલે યુદ્ધમાં તેના પરાભવ થતા નથી, શસ્રાદિ શક્તિઓની અસર પણ તેના ઉપર થતી નથી. શાકિનીએ, હલકી ચૈાગણીઓ, માંસાહારી પિશાચા તે આ ચેાગીના તેજને સહન નહિ કરી શકતાં તત્કાળ જ ત્રાસ પામી નાસી જાય છે. દુષ્ટ હાથીઓ, સિંહા; જ'ગલી પાડાઓ અને સૌં પણ મારવાની ઇચ્છાવાળા છતાં પણ થ`ભી ગયા હૈાય તેમ દૂર ઊભા રહે છે, અર્થાત તેની પાસે પણ આવી શકતા નથી. પદસ્થ ધ્યાન
पुण्यमंत्रपदान्येव तथागमपदानि वा । ध्यायन्ते यद्बुधैर्नित्यं तत्पदस्थं मतम् बुधैः || १६० || ओमहदिकमंत्राणां मायाबीजजुषां ततिम् । परमेष्ठ्यादिपदत्रातं पदस्थ - ध्यानगः स्मरेत् || १६१||
પવિત્ર મંત્રદેાનું અથવા આગમનાં પદોનુ જે બુદ્ધિમાના વડે નિર'તર ધ્યાન કરાય છે તેને વિદ્વાનેા પદસ્થ યાન કહે છે. પરસ્થ ધ્યાન કરનારે “ અ ઇત્યાદિ મંત્રનું માયાબીજ સહિત અક્ષરાની પક્તિનું અને પરમેષ્ઠી ઈત્યાદિ પદના સમૂહનુ` સ્મરણ-ચિંતન કરવું.
ભાવા—પદ એટલે અધિકાર-પદવી. તેમાં રહેલા તે પદસ્થ. અરિહંત, સિદ્ધ, આચાય ઉપાધ્યાય અને મુનિ આ પાંચ પદવીઓ છે. તે પદવીધાનુ ધ્યાન કરવુ તે પદસ્થ ધ્યાન છે. આ દેહ ધારણ કરનાર પદવીધામાં રૂપની મુખ્યતા
For Private And Personal Use Only
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૩૬ ]
ચાનદીપિકા
વાતના રૂપસ્થ
હાવાથી તે પદવીધરાના ધ્યાન સ`ખ'ધી ધ્યાનમાં સમાવેશ કરવામાં આવે છે. માટે અહીં તે પદસ્થ મહાપુરુષાના નામનું સ્મરણ કરવુ. અથવા તે મહાપુરુષાના પવિત્ર નામસૂચક અક્ષરાનુ “શબ્દોનુ ધ્યાન કરવું, તે આ પદ્મસ્થ ધ્યાનમાં કહેવામાં આવશે. સિદ્ધમાં રૂપ નથી પણુ તેનું ધ્યાન રૂપાતીતમાં આવવાનુ છે એટલે અહીં પદસ્થના અથ તેના પવિત્ર પદનું-શબ્દનુ’– અક્ષરનું ધ્યાન કરવું તે થાય છે.
મંત્ર અને પદ્મ એનુ ધ્યાન આ પ્રમાણે છે : ૩ ૪ નમ: આ બીજ મત્ર છે તેના હૃદયકમળમાં અખંડ જાપ શરૂ કરવા તે જાપ શાંતિવાળા સ્થળે બેસી, આંખા મીચી, હૃદયમાં દૃષ્ટિ રાખી તે જાપના અક્ષરોના ભાસ થતા રહે, સાથે તેના અનું ભાન થતું રહે તેવી રીતે જાપ કરવા.
અથવા સ્ફટિક રત્ન જેવા ધેાળા વણુના ૐકારને એકલે જાપ કુંભક કરીને કરવા, પવનને હૃદયમાં શૈકી તે સ્થળે જેટલેા વખત કુભક ટકી શકે-એટલે પવન રાકી શકાય તેટલા વખતમાં હૃદયમાં ત્યાં જાપ કરવા. અથવા ધાળા વષ્ણુના કાર ત્યાં કલ્પીને તેનુ ં ધ્યાન કરવું, ધ્યાન કરવું એટલે તે કારને સ્થિરતાપૂર્વક જોયા કરવા અથવા જાપ કરવે!. મન અકળાય એટલે પવનને મૂકી દઈ પાછે રાકી કુંભક કરી ધ્યાન કે જાપ કરવા. પાછે મૂકી દઈ ક્રી પવનને રેકી જાપ કે ધ્યાન કરવું' આ પ્રમાણે જેટલી સ્થિરતા હોય તેટલા પ્રમાણમાં શરૂઆતમાં આવી રીતે જાપ
For Private And Personal Use Only
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૩૭ ]
કરે અગર કારનું ધ્યાન કરવું. અથવા એકલા અહં. મંત્રને હૃદયમાં જાપ કરે કે ધ્યાન કરવું. આ પણ કુંભક સાથે જ કર. મનની વિક્ષેપતા અથવા ચપળતા મટાડવા માટે આ જાપ વખતે કુંભક કર્યા પછી તે કુંભકમાં જ આ ૩૬ મંત્રને જુદા જુદા શરીરાદિના ભાગમાં ફેરવ-ચિંતવ. જેમ કે પ્રથમ કુંભક કરી ને એ મંત્રને હદયમાં જે પછી તરત જ તે સ્થાન બદલી ભ્રકુટિમાં . ત્યાંથી મુખમાં, તાલુમાં, નેત્રમાં ક્રમે છે. ત્યાંથી મનની કલ્પના વડે શરીરની બહાર કાઢી જ્યોતિષચક્રમાં લઈ જવે. ત્યાંથી ચારે દિશાઓમાં, આકાશના મધ્યમાં અને છેવટે મોક્ષ
સ્થાનમાં લઈ જવું. આ પ્રમાણે ફેરવ્યા પછી કુંભક મૂકી દે. પાછો કુંભક કરી તે પ્રમાણે જ ધ્યાન કરવું. આવી રીતે વારંવાર કરવાથી મન પવિત્ર અને શાંત થવા સાથે એકાગ્ર થાય છે. અથવા ચંદ્રની કળાનું ધ્યાન કરવું એટલે આઠમના ચંદ્ર જેવી સ્વચ્છ અને પ્રકાશિત આકૃતિ કલ્પી તેનું ધ્યાન કરવું. આ ચંદ્રની કળાને હૃદયમાં કે ભ્રકુટિમાં જોયા કરવી. તેમાં જ લક્ષ રાખી આ ચંદ્રકળાની માફક નિર્મળ અને પ્રકાશ સ્વરૂપ, પરમ શાંતિમય શુદ્ધ સ્વરૂપ હું આમાં છું આ વિચાર કર્યા કરે. આ સિવાય બીજું કાંઈ પણ ચિંતન ન કરવું તે તેનું ધ્યાન છે. આ સ્થળે કુંભકની જરૂર નથી. જેમ લાંબા વખત સુધી ધ્યાન થાય, સ્થિરતાપૂર્વક બીજા વિકપ સિવાય રહી શકાય ત્યાં સુધી તે ચંદ્ર કળામાં સ્થિર થવું, ત્યારપછી તે ચંદ્રકળાને ધીમે ધીમે પાતળી
૨૨
For Private And Personal Use Only
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૩૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
ચિંતવતા જવું. છેવટે વાળના જેવી ચંદ્રકળી રહે ત્યાં સુધી
ધ્યાન કરવું. આ ધ્યાનથી એકાગ્રતા સાથે મન નિશ્ચળ અને નિર્મળ થાય છે. આથી વિવિધ પ્રકારની સિદ્ધિઓ પણ થાય છતાં સાધકે તેમાં ન લેભાનાં પિતાનો અભ્યાસ આગળ ચાલુ રાખવે, નહિતર પતિત થવાનો પ્રસંગ આવે છે. સિદ્ધિ તે કાંઈ કર્તવ્ય કે છેવટનું પ્રાપ્તવ્ય નથી ત્યાર પછી તે લક્ષ મૂકી દઈ નિરાકારનું લક્ષ રાખી નિરાકારનું ધ્યાન કરવું કે જે નિરાકાર, નિર્વિચાર લક્ષ વિનાની અથવા આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપના લક્ષવાળી સ્થિતિ છે તેનું ધ્યાન કરવું; તે સ્થિતિમાં કર્મોનો ક્ષય થઈ આત્મસ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે.
અથવા ૩% નો ઉતાળું આ આઠ અક્ષરના પદનું ધ્યાન કરવું. આ ધ્યાન એવી રીતે કરવું કે મને પૂર્વ દિશામાં મૂકે ત્યાર પછી અનુક્રમે બીજા અક્ષરે દિશા વિદિશામાં મૂકી ગોળ કુંડાળાના આકારમાં ગોઠવી તે અક્ષરે પર લક્ષ રાખી જોયા કરવું એટલે તે અક્ષરનું ધ્યાન કરવું.
આ પ્રમાણે ધ્યાન કરવું. અથવા પૂર્વ દિશામાં રહેલા t" ઉપર દષ્ટિ આપી મનમાં આ બેલવો પછી જ ઉપર પછી મો ઉપર એમ અનુક્રમે આઠે અક્ષરો ઉપર દૃષ્ટિ આપી
* નમો અરિહંતા એ જાપ પૂરો કરે. આ એક જાપ થયો. આવી રીતે દરેક અક્ષર ઉપર દષ્ટિ રાખી હૃદયકમળમાં તે મંત્રને અગિયાર વાર જાપ કરે. આ જાપ આઠ દિવસ કરતાં તેના અક્ષરો ચંદ્ર જેવા નિર્મળ જોવામાં આવશે. તે જેવાથી ધ્યાન કરનારમાં એવું બળ
For Private And Personal Use Only
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૩૯ ]
આવે છે કે ભૂત, પ્રેત, સપ, વાઘ, સિંહાદિ જ તેને કોઈ વિન કરી શકતા નથી, આત્મબળ વૃદ્ધિ પામે છે, સર્વ સ્થળે શાંતિ ફેલાય છે. છતાં તે ધ્યાન કરી તેટલાથી ન અટક્તાં આગળ અભ્યાસ ચાલુ રાખી તે અરિહંત તે હું છું આ અર્થના ભાનપૂર્વક જાપ કર. જાપ કરતાં આ જાપ, તેને અર્થ અને અરિહંત તે હું છું ઇત્યાદિનું પણ ભાન ભૂલી જઈને છેવટના નિર્વિકપ ધ્યાન સુધી પહોંચવું અને વચમાં આ લેકનાં વિવિધ પ્રકારનાં સુખમાં લેભાવે તેવા ચમત્કારોમાં ફસાઈ ન જતાં તે ધ્યાન કાયમ લાંબા વખત સુધી લંબાવતાં રહેવું.
અથવા હૃદયમાં આઠ પાખડીનું કમળ તેની દરેક પાંખડીમાં એક નવપદજીનું પદ મૂકવું. એટલે વચમાં-કણિકામાં
અરિહંત પછી તેના માથા ઉપર સિદ્ધ, પડખે આચાર્ય, નીચે ઉપાધ્યાયજી, પડખે સાધુ અને વિદિશાઓમાં દર્શન, જ્ઞાન ચારિત્ર અને તપ આ પદેને મૂકી તેને જાપ કર અથવા તે એક એક પદોમાં લક્ષ રાખી ધ્યાન કરવું. તે સિદ્ધ ચક્રપદનું મંડળ સિદ્ધચકચ્છના ગાટા ઉપરથી ધારી લેવું. એ પ્રમાણે હૃદયમાં સિદ્ધચક ચિંતવી જાપ કે ધ્યાન કરવું આ અપરાજિત નામને મહામંત્ર છે. બને તેટલું વધારે વખત આમાં રેકે, જે પદનું ધ્યાન કરતા હોઈએ તે પદમાં આત્મઉપગ તદાકારે પરિણમતાં જેટલા વખત સુધી તેમાં ઉપગની સ્થિરતા રહે છે તેટલા વખત સુધી આપણે તે પદને ધારણ કરનાર મહાન પુરુષની સ્થિતિને અનુભવ કરીએ છીએ. આ ધ્યાનને વધારે મજબૂત કરવા
For Private And Personal Use Only
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૪૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
માટે જ્યારે જ્યારે જે જે પદના ધ્યાનમાં આપણું લક્ષ પરાવાયુ હોય તે તે વખતે તે પદ્મવાચક હું છું તેવી ભાવના મનથી દૃઢ કરતા રહેવું, સાધુપદમાં મન તદાકારે પરિણમ્યુ એટલે સાધુ તે હું છું. સિદ્ધપદમાં મન પરિણમે ત્યારે તે સિદ્ધ તેહુ' છુ' અને જ્ઞાનપદમાં મન પરિણમે ત્યારે જ્ઞાનપદ તે હું છું આ ધ્યાન સાથે રાખતા જવું, ઉપયાગ તદાકારે પરિશુમે છે ત્યારે “ આ હુ' દેહધારી મનુષ્ય, શ્રાવક, સાધુ, વિગેરે છું” તે ભાન ભુલાઈ તા જાય છે અને સામા ીય ( ધ્યાન કરવા લાયક જે છે તેના) આકારે પરિમાય છે; છતાં તે સ`સ્કારને વધારે દઢ કરવા અને ચાલુ લક્ષ, વિચારાંતાથી ભૂલી ન જવાય તે માટે ‘તે હું છું ’ એવા વિચારો ચાલુ રાખવા. આ પ્રમાણે નવપદજીનું કે ગમે તે પદત્તું યાન કરાતુ' હાય તે સત્ર સ્થળે આ લક્ષ ધ્યાનમાં રાખી પ્રવૃત્તિ કરવી અને છેવટે તે પદમાં મનને વિરમાવી દેવું.
અથવા માત્રિકાપદ એટલે મૂળ અક્ષરબ્રહ્મ કહેવામાં આવે છે, તેનુ પ્રમાણે છે.
અક્ષરાનુ ધ્યાન જેને ધ્યાન કરવુ તે આ
નાભિમાં સેાળ પાંખડીવાળા કમળની ભાવના કરવી. અને દરેક પાંખડી ઉપર એક એક સ્વર મૂકવે. અ, બ, ક્રૂ, †, ૩, ૪, ૠ, ૠ, રૃ, રૃ, ર્ વે, શો, ઔ, ×, અ.
આ અક્ષરા તે પાંખડીએમાં ફરતા હાય એમ ચિતવવા એટલે એક ઋ આળ્યે, એક પાંખડી ઉપર દેખાવ દીધા અને બીજી પાંખડી તરફ ચાલ્યા ગયા. તે પાંખડી ઉપર
For Private And Personal Use Only
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૪૧ ]
આ આવી ઊભા રહ્યો, તે દેખાયા કે તરત ચાલતા થયા અને તેને સ્થળે TM આવી ઊભા રહ્યૌ. આવી રીતે વારવાર તે કમળા ઉપર સ્વરાનુ પરાવર્તન થતું જાય છે તેમાં મન પરાવી દેવુ અને એકાગ્ર કરવું.
ત્યાર પછી હૃદયમાં ચાવીસ પાંખડીનું કમળ ચિંતવું અને અનુક્રમે તેમાં એક એક વ્યંજન ગેાઠવવા તથા કણકામાં પચીસમા વ્યંજન ગેાઠવવા અને તેમાં પણ એક એક વ્યંજન ઉપર લક્ષ રાખી તે વ્યંજનને આંખા પણ દેખાવ થાય કે બીજી પાંખડીના બીજા વ્યંજન તરફ લક્ષ આપવું; ત્યાં તે વ્યંજનના દેખાવ થાય કે ત્રીજી પાંખડીના ત્રીજ વ્યંજન તરફ ધ્યાન આપવું આ પ્રમાણે પચીસે વ્યંજનનુ ધ્યાન કરવું.
ત્યાર પછી મુખ ઉપર આઠ પાંખડીનું કમળ ચિંતવવું અને તેમાં બાકી રહેલા આ ગુજત ગાઠવવા અને તે સાળ પાંખડીવાળા કમળની માફક એક એક પાંખડી ઉપર ફર્યાં કરે છે તેમ ચિંતવી જોયા કરવું',
આ પ્રમાણે અક્ષરાનુ ધ્યાન કરવુ તે માત્રિકા ધ્યાન છે. આ ધ્યાનથી જ્ઞાનાવરણુ ઓછુ થાય છે. શ્રુતજ્ઞાનને તે પારગામી થાય છે અને બીજું પણ ભૂત ભવિષ્યાદિનુ જ્ઞાન
થાય છે,
આ સર્વ જુદા જુદા પ્રકારા બતાવ્યા છે તે સર્વ પદસ્થ ધ્યાનના ભેદો છે. આ સિવાય અનેક પ્રકારે આવી રીતે જુદાં જુદાં પદ્મા કે મત્રા લઈને આ ધ્યાન કરી શકાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૪૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
આમાંથી કાઈ પણ એક મંત્ર કે પદ લઈ તેનુ લાંખા વખત સુધી ધ્યાન કરવુ જોઇએ. આ સારુ' હશે કે તે સારું હશે! આવા વિચારાથી થોડા વખત આ કર્યું" તેમાં હજી પરિ પકવતા ન થઈ હાય તેટલામાં તેને પડતુ મૂકી બીજી પદ કે મત્ર લેવા એમ વારવાર બદલાવવાથી એક પાકુ કે સિદ્ધ થતુ' નથી. માટે કાઇ એક ગમે તે પદ કે મંત્ર લે પણ તેના પાર પામેા. કાઈ પણ પદ કે મત્ર હૈા તથાપિ તમારુ' લક્ષ તે પ્રત્યે એટલા પૂરતું હાવું જોઇએ કે આ પદ્મ કે મંત્રના જાપ કે ધ્યાનથી વિશુદ્ધિ મેળવવી છે, મનને એકાગ્ર અને નિશ્ચલ કરવુ' છે, તે વાત ધ્યાનમાં રાખી પછી અભ્યાસ શરૂ કરશે! તે પછી કયા પદનુ ધ્યાન કે જાપ કરવા તે સ’બંધી જરા પણ જુદા વિચારી રહેશે નહિ. આ સવ પદ્મ કે મંત્રમાં જે શક્તિ છે તે શક્તિ તમારા ખંત કે પ્રયત્ન ઉપર અથવા સંચાટ લાગણી ઉપર આધાર રાખે છે. તે નાંહુ હાય તા કોઈ ગમે તેવુ* સારુ' પદ કે મંત્ર હશે છતાં પણ તમે તેનાથી કાયદા મેળવી શકશે નહિ. આ તે આલમને છે. શક્તિ તા તમારામાં જ છે. આલંબનમાંથી તે પ્રગટ કરવાની નથી. તે તેા તમારામાંથી જ પ્રગટ થશે. આલખન તા નિમિત્તમાત્ર છે, માટે તમારામાં તેવી મહાન શક્તિની શ્રદ્ધા રાખી, આલખનના આધાર લઈ તેમાં એકાગ્રતા મેળવા કે પછી પાછળના રસ્તા તમારા માટે ઘણા જ સહેલા છે. આગમના પદાનુ' આલંબન લઇ તેનુ ધ્યાન કરવું–જાપ કરવા તે પણ પાતાના સ્વરૂપની થયેલી વિસ્મૃતિની જાગૃતિ લાવવી તે માટે જ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૪૩ ]
મur તો જામri | આત્મા જ પરમાત્મા છે. આ જીવ જ પરમાત્મા થઈ શકે છે. “હ” હું તે જ સિદ્ધસ્વરૂપ પરમાત્મા છું. આ સર્વ આગમપદનું વિચારપૂર્વક મનન કરવું તેવા સ્વરૂપે પરિણમવા માટે અન્ય વિચારેને દર રાખી આ જ વિચારને મુખ્ય રાખ. નિરંતર તેનું જ શ્રવણ, તેનું જ મનન અને તેવા રૂપે જ પરિણમવું–આ પણ પદસ્થ ધ્યાન છે. જુઓ કે રૂપાતીત ધ્યાન તરફ આ ધ્યાન પ્રયાણ કરતું જણાય છે. તથાપિ અહીં પદની-આગમના પદની મુખ્યતા રાખી તે ધ્યાન કરાતું હોવાથી પદસ્થ ધ્યાનમાં સમાવેશ પામે છે.
રૂપ ધ્યાન सर्वातिशययुक्तस्य केवलज्ञानभास्वतः । अर्हतो रूपमालंब्य ध्यानं रूपस्थमुच्यते ॥१६२।। रागद्वेषमहामोहविकारैरकलंकितम् । शांतकातं मनोहारि सर्वलक्षणलक्षितम् ॥१६३॥
સર્વ અતિશયોથી યુક્ત, કેવળજ્ઞાનના સૂર્ય સ્વરૂપ, રાગશ્રેષરૂપ મહાન મહિના વિકારો વડે નહિ કલંકિત થયેલા, શાંત, શોભનીય, મનહરણ કરનારા ઈત્યાદિ સર્વ લક્ષણેથી ઓળખાયેલા અરિહંતના રૂપનું આલંબન કરીને ધ્યાન કરવું તેને રૂપસ્થ ધ્યાન કહે છે.
ભાવાર્થ–દેહધારી સાક્ષાત સ્વરૂપે વિચરતા અરિહંત ભગવાનના સ્વરૂપનું અવલંબન કરીને ધ્યાન કરવું તે રૂપથ
For Private And Personal Use Only
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૪૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
ધ્યાન કહેવાય છે. અરિહંત=અરિ જે રાગદ્વેષાદિ શત્રુ તેઓને હુત હણનાર તેના-નાશ કરનાર તે અરિહત છે. રાગદ્વેષને સર્વથા નાશ કરનાર તે સર્વ સામાન્ય રીતે અરિહ‘ત કહેવાય છે. છતાં ‘સવ” અતિશયાથી યુક્ત ’ એ વાકથથી વિશેષ સ્વરૂપવાળા તીર્થંકરરૂપ અરિહંતનુ અહીં લક્ષ કહ્યું છે એમ સમજવુ, અતિશય વિનાના અરિહંતે પણ આત્મસ્વરૂપ થયેલા જ છે તથાપિ તેનું સ્વરૂપ વિશેષ પ્રકારની બુદ્ધિવાળા જ ગ્રહણ કરી શકે તેમ છે અહી' તા સામાન્ય રીતે સ અધિકારી પરત્વે વાત ચાલતી હેાવાથી, અતિશય ધારણ કરનાર, ચેાગખળ અને આત્મખળ બન્ને પ્રાપ્ત કરનાર, અતિશય ખળ અને જ્ઞાનખળ અને સત્તાને ધારણ કરનાર અને તેને લઇને બાળકથી માંડી સવજીવાને ઉપકારી અને ઉપયાગી જાણી, વિશેષ ગુણુધારક, અરિહંત તીર્થંકરના સ્વરૂપનું ધ્યાન કરવાનું અહી' કથન કરેલુ છે.
ચેાગબળથી એકલા ચમત્કાર કે તેવા જ અતિશય ધારણ કરનારનું ધ્યાન નહિ પણ કેવળજ્ઞાન-પૂર્ણ જ્ઞાનરૂપ સૂવાળા, તેમ જ રાગદ્વેષાદિ મહામેાહ વિકારાથી રહિત, ટુંકામાં કહીએ તેા સવ લક્ષણેાથી પૂર્ણ એવા જ્ઞાનીના સ્વરૂપનુ ધ્યાન કરવું. ધ્યાન કરવું એટલે મહારથી તેા તેમના દેહને સ્મરણમાં લાવી સાક્ષાત્ તેમનુ દર્શન કરતા હેાઇએ તેમ તેમના સન્મુખ સૃષ્ટિને જોડી દેવી. પણ આંતરદૃષ્ટિથી તે તેમના આત્મિક ગુણૈા પર લક્ષ ચટાડી મનને તેમાં સ્થિર કરી દેવું.
અથવા સમવસરણની રચનાના ચિતાર ખડા કરી તેમાં
For Private And Personal Use Only
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૪૫ ]
E
ધર્મોપદેશ આપતા તીર્થકર દેવનું ધ્યાન કરવું. આ ધ્યાનને રૂપ ધ્યાન કહે છે.
આ પ્રમાણે સાક્ષાત્ તીર્થંકરના અભાવે તેમના સ્વરૂપની કલ્પના જે કરી ન શકે અને તેને લઈને તે ધ્યાન ન કરી શકે તેને માટે તીર્થકર દેવની પ્રતિમાજીનું ધ્યાન કરવા માટે કહે છે.
जिनेन्द्रप्रतिमारूपमपि निर्मलमानसः । निर्निमेषशा ध्यायन् रूपस्थ ध्यानवान्भवेत् ।।१६४॥ જિનેશ્વર ભગવાનની પ્રતિમાના રૂપનું પણ, નિર્મળ મનની ખુલ્લી દષ્ટિ વડે ધ્યાન કરતાં રૂપસ્થ યાતવાન થાય છે.
ભાવાર્થ_જિનેશ્વર ભગવાનની પ્રતિમાની સન્મુખ આંખે મીંચાવા દીધા સિવાયની ખુલ્લી દૃષ્ટિ વડે જોયા કરવું. તે એટલે સુધી કે પિતાનું ભાન ભુલાઈ જાય અને એકાકાર તન્મય થઈ જવાય ત્યાં સુધી જોયા કરવું. તે સાથે આંતરદષ્ટિ પ્રતિમાજી ઉપર નહિ પણ આ પ્રતિમાજી જે તીર્થકર દેવની છે તેના આત્મા સાથે તન્મય પામતા જવું કારણ કે આપણે પ્રતિમાજી જેવા થવું નથી પણ જે દેવની પ્રતિમાજી છે તે તીર્થંકર દેવના આત્માના જેવા પવિત્ર પૂર્ણ સ્વરૂપ થવાનું છે એટલે જે ચિતન્ય સ્વરૂપ પરમાત્મા છે તેમના આત્મા સાથે આંતરદૃષ્ટિથી એકતા પામતા જવું પિતાનું (મનુષ્યપણાદિનું) તુચ્છ સ્વરૂપ ભૂલી જઈ પરમાત્માના પૂર્ણ સ્વરૂપમાં એકાકારતા પામવી, પરમાત્મસ્વરૂપ સાથે એકરસ થવું, અર્થાત્ પિતામાં રહેલા પરમાત્મસ્વરૂપમાં વિશ્રાંતિ
For Private And Personal Use Only
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૪૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
પામવી—આ રૂપસ્થ ધ્યાન છે. પરમાત્માના સ્વરૂપ સાથે એકાગ્રતા મેળવવી એ ખરી રીતે પેાતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં પ્રવેશ કરવા કે આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરવું અથવા સર્વ કર્મના નાશ સાધવા તે કરવા બરાબર છે. આલબના તે સાધન રૂપ છે. તે આલ અનેા પકડીને બેસી રહેવું તે કતવ્ય નથી પણ આલખનાની મદદથી કાર્ય કરવુ. આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જેટલે અંશે પ્રગટ થાય તે રૂપ કાય કરવાનુ' છે. આ વાત ધ્યાન કરનારના લક્ષ બહાર જરા પણ જવી ન જોઈએ. ધ્યાનનું ફળ
ध्यानी चाभ्यासयोगेन तन्मयत्वमुपागतः । सर्वज्ञीभूतमात्मानमवलोकयति स्फुटम् ॥१६५॥
આ આલખનની મદદ વડે ધ્યાનના અભ્યાસ કરનાર તન્મયપણાને પામીને પેાતાના આત્માને સર્વજ્ઞપણાને પામેલા પ્રગટપણે જુએ છે.
કેવી રીતે તન્મય થવુ જોઇએ ? सर्वज्ञो भगवान् योऽयमहमेवास्मि स ध्रुवम् । વં સમથતાં યાત સર્વવેદ્રીતિ મન્યતે ॥૬॥
જે આ સજ્ઞ ભગવાન છે તે હું જ નિશ્ચય છું. આવી તન્મયતાને પ્રાપ્ત થયેલા ‘સર્વજ્ઞ’ એમ મનાય છે.
ભાવાથ—નિર'તરના આત્મઅભ્યાસથી આત્મસ્વરૂપ થવાય તેમાં કાંઈ આશ્ચય નથી. અભ્યાસ અભ્યાસનું કાય સિદ્ધ કરે છે, એક નાનું સરખું ખીજ જમીનમાં વાવવામાં
For Private And Personal Use Only
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
યાદીપિકા
[ ૩૪૭ ]
આવ્યું હોય છે અને નિરંતર તેને અનુકૂળ સામગ્રીનું પોષણ આપ્યું હોય છે તે કાળાંતરે એક મહાન ગંભીર ઘટાવાળું મજબૂત ઝાડ થઈ રહે છે. તો આત્મશક્તિ તે પિતાની પાસે જ છે. પિતે જ તદ્રુપ છે. અજ્ઞાન દશાથી ભાન ભુલાચેલું છે. કર્મ લાગેલાં છે. બાકી કાંઈ ફેરફાર થયેલ નથી. નિરંતર આત્મા એ જ હું છું એ સ્મૃતિમાં રખાતું હોય, હું જ સર્વજ્ઞ છું જ સર્વજ્ઞ છું આ મહાવાક્યને પટ મન ઉપર નિત્ય અપાતે હોય અને તે બોલવા માત્રથી નહિ પણ તન્મય થઈને એ સિવાય બીજું કાંઈ નથી, એટલે સુધી વ્યવહારનું ભાન ભૂલીને, એટલે હું જ પરમાત્મા છું તે ભાવનામાં જ તદાકાર થવાનો અહેનિશ પ્રયાસ કરાતો હોય તે તે સર્વજ્ઞપણાને અવશ્ય પામે છે. જેવી ભાવના તેવી સિદ્ધિ. વિશેષ એટલો છે કે સર્વ પ્રકારની અનુકૂળતા મેળવી, અહેનિશ આ ભાવનામાં લીન થવું જોઈએ. આ જ આંતર ચારિત્ર છે. આ જ મુખ્ય શ્રદ્ધાન છે અને આ જ મુખ્ય જ્ઞાન છે. વધારે શું કહેવું? આવી રેમેરો મની લાગણીથી આવા નિત્યના અનુસંધાનથી અને આવા આંતરિક જીવનથી જ આત્મજ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. આત્મ લક્ષ થયા સિવાય નિર્વાણ કોઈને પ્રાપ્ત થાય જ નહિ. એ લક્ષ જાગ્યા સિવાયના અભ્યાસ લક્ષ વિનાનાં ફેંકેલાં બાણની માફક ઉપયોગી થતા જ નથી.
આલંબન તેવું ફળ वीतरागो विमुच्येत वीतरागं विचिन्तयन् । रागिणं तु समालंब्य रागी स्यात्क्षोभणाद्विकृत ॥१७॥
For Private And Personal Use Only
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૪૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
-
-
-
-
વીતરાગનું ચિંતન કરતાં વીતરાગ થઈને કર્મથી મુક્ત થવાય છે. અને સરાગીઓનું આલંબન લેતાં, કામાદિને ઉત્પન્ન કરનાર સરાગીપણું પ્રાપ્ત થાય છે.
ભાવાર્થ-હું સર્વજ્ઞ છું, હું પરમાત્મા છું આવા વિતરાગ ભાવને સૂચક (કારણ કે પરમાત્મા રાગદ્વેષાદિથી રહિત-વીતરાગ જ હોય છે) પદેનું ચિંતન કરવાથી વીતરાગના સત્ય સ્વરૂપનું, તેના ખરા જીવનનું આલંબન લઈને તેવી તેવી ભાવના પ્રમાણે મનને અહોનિશ પરિણમાવવાથી પિતામાં તે વીતરાગપણું પ્રગટ થાય છે અને કર્મબંધનોથી મુક્ત થવાય છે. જે આ જીવ તેવા ઉત્તમ આલંબનનું ધ્યાન ભૂલી જઈને રાગી માણસેનું આલંબન લેશે, તે તેના હૃદયમાં રાગની લાગણીઓ પ્રગટ થશે, નાના પ્રકારના વિકારો પ્રગટ થશે અને છેવટે તે મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરશે. કારણ કે તેણે પિતાના મનોબળને ઉપગ સરાગી આલંબન સાથે જોડ્યો છે. સામું આલંબન વિકારી છે તે તો એક શિક્ષક જેવું છે. તેમાં જે ગુણ હશે, જે જે ભાવ હશે, તે તે ગુણ, તે તે ભાવ આ હૃદયમાં પ્રગટ થશે જ. માટે તેવું ફળ મળે છે, એ વાત નિર્વિવાદ સિદ્ધ છે.
તે ઉપર દૃષ્ટાંત બતાવે છે. येन येन हि भावेन युज्यते यंत्रवाहकः । तेन तन्मयतां याति विश्वरूपो मणियथा ॥१६८॥ જે જે ભાવનાઓ સાથે આત્માને જોડવામાં આવે છે
For Private And Personal Use Only
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૪૯ ]
તેની સાથે સ્ફટિક મણિની માફક તે આત્મા તન્મયતાને પામે છે.
ભાવાર્થ—કામની, ક્રોધની, લોભની, ઈર્ષોની, શાંતિની સમતાની, ભયની, મોહની, વિરાગતાની, જ્ઞાનની કે તેવી જ કેાઈ પણ ભાવના સાથે આત્માને જોડતાં અર્થાત્ મનમાં તેવી કેઈ પણ ભાવના ઉત્પન્ન કરતાં મન કે આત્મા તે તે આકારે પરિણમે છે; તમયપણાને પામે છે. ક્રોધની ભાવના હૃદયમાં ઉત્પન્ન થતાં કે ધરૂપ ઉપગે તત્કાળ પરિણમાય છે. કામની ભાવના ઉત્પન્ન કરતાં કામ ઉત્પન્ન થાય છે. લેભની ભાવના ઉત્પન્ન કરતાં દાતારપણું સંકેચાઈ જઈ કંજૂસાઈ કરતો જણાય છે. ઈર્ષાની ભાવના ઉત્પન્ન થતાં ગુણાનુરાગીપણું નાસી જાય છે. તેમ જ શાંતિ, સમતા કે ક્ષમાની ભાવના હૃદયમાં પ્રગટ થતાં પરમશાંતિ અનુભવાય છે. અને તેટલા વખત સુધી તેની વિરુદ્ધ લાગણીઓ છુપાઈ જાય છે. ભયની ભાવના થતાં એટલે અમુક સ્થળે ભય છે, ભૂત છે વગેરે ભાવના થતાં હદયમાં ભય પ્રગટ થાય છે. બને ત્યાં સુધી તેવા સ્થળે જવાનું બંધ જ કરી દે છે. મોહિની ભાવનાથી વિરાગ નાસી જાય છે અને હૃદયમાં તેનું જ સામ્રાજ્ય સ્થપાય છે. પછી જ્યાં વિતરાગની ભાવનાએ હદયમાં સ્થાન લીધું કે મેહને ઉચાળા ભરવા જ પડે છે. જ્ઞાનની ભાવનાથી હૃદયમાં વિવિધ વિચારે અને જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. આ જ પ્રમાણે હું સર્વજ્ઞ છું આ ભાવના પ્રબળ રૂપ ધારણ કરી બીજી બધી ભાવનાઓને સદાને માટે દેશવટો આપે તે સર્વજ્ઞ પણ થવાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૫૦ ]
ધ્યાન દીપિકા
એ સ્ફટિક મણિ જેવી સ્થિતિ છે. સ્ફટિક મણિની પાછળ ગમે તે જાતના રંગનો પટ લગાડે કે પાછળ તેવા રંગને કાગળ કે કાંઈ તેવું જ મૂકે તો તે સ્ફટિક તેવા જ રંગને દેખાશે, તેવું જ રૂપ ધારણ કરશે. આ વખતે ફટિક રને પિતાના ધળાપણાનું કે સ્વસ્થપણાનું રૂપ બદલાવ્યું નથી પણ જ્યાં સુધી તે ભાવનાને પટ તેની આગળ રહેશે ત્યાં સુધી તે તે તેવું જ દેખાવાનું તેમ આ આત્માનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ છે તે તો તેવું ને તેવું જ રહેવાનું. તેમાં જરા પણ ફેરફાર થવાનો નથી, પણ જે ભાવનાને પાસ લગાડવામાં આવશે તે તે રૂપ તે દેખાવ આપશે.
અહીં એક શંકા ઉત્પન્ન થાય છે અને તે એ છે કે આત્મા, ભાવના પ્રમાણે પરિણમ્યા જ કરે છે, તે સર્વજ્ઞપણાની ભાવના ભુલાઈ અને કેઈ બીજી વિકારી ભાવના ઉત્પન્ન થઈ તે પછી સર્વજ્ઞપણું તે ચાલ્યું જ જાય ને?
આનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે જ્યાં સુધી આત્માને શુદ્ધ સ્વભાવ પ્રગટ ન થાય ત્યાં સુધી તે ભાવનાઓના બદલવા સાથે આત્મા તે તે આકારે યા ભાવના પ્રમાણે પરિણમવાને જ કારણ પરિણમન ધમ તેમાં રહેલું છે. પણ જ્યારે સર્વથા વિશુદ્ધ સ્વભાવ પ્રગટ થાય થાય છે પછી તે સર્વજ્ઞપણાની ભાવનાથી કે પરમાત્મભાવનાથી અથવા ગમે તે જાતની ક્રિયાથી પણ જ્યારે સર્વથા શુદ્ધ સ્વભાવ પ્રગટ થાય છે ત્યારે આ પરિણમનધમ–જુદા જુદા આકારે પરિણમવાની ચોગ્યતા તેની સાથે જ નાશ પામે છે. અને તે કારણથી ત્યાર પછીથી જુદી જુદી ભાવના કે આકારપણે
For Private And Personal Use Only
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનદીપિકા
[ ૩૫૧ ]
તે પરિણમવાનું બંધ થાય છે. સ્થિતિ પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચામાં ઊંચી ભાવના પ્રમાણે મનને પરિણાવવાની નિરંતર ટેવ પાડવી. અને તે ટેવ પાડવી એ સહેલું કામ છે, ફક્ત પિતાની જાગૃતિ અને ઉત્તમ નિમિત્તોની મદદની તેમાં જરૂર છે. તે નિમિત્તો પુણ્યને પિતાને મળી જાય તે મિક્ષ પિતાની પાસે જ છે. તે સિવાય પરિભ્રમણ ચાલુ જ રહેવાનું.
આ જ બાબતને બીજી રીતે (નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ) વિચારીએ તે આત્મા તદ્દન શુદ્ધ નિલેપ છે. તે કોઈ દિવસ મલિન થયેલ નથી. તે તે જેમ જેવો છે તેમ તે જ કાયમ છે. પરિણમનધર્મ ભાવ મનમાં થયા કરે છે, એટલે તે ભાવનાના પુટ મનને આપવા પડે છે અને મનને શુદ્ધ કરવામાં આવે અથવા મનને એમ મનાવવામાં આવે કે હું શુદ્ધ થયે છું એટલે તે શુદ્ધ થાય છે. ભાવ મનને શુદ્ધ કરવા માટે જ પ્રયાસ કરવાને છે, કેમ કે આત્મા તો પરિણામ પામતો નથી, તે તે શુદ્ધ સ્વરૂપ છે, તે પ્રકાશ સ્વરૂપ છે. જ્ઞાન સ્વરૂપ છે તેને પ્રકાશ મન ઉપર પડે છે. મન મલિન હોવાથી તેમાં સ્પષ્ટ-પૂર્ણ પ્રકાશ પડતો નથી. તે મન આ ભાવના તથા ધ્યાનાદિ કિયાથી જેમ જેમ સ્વચ્છ નિર્મળ થતું જાય છે તેમ તેમ આત્માને પૂર્ણ પ્રકાશ તેમાં પડે છે અને તેથી તે પોતાને પૂર્ણ શુદ્ધ માને છે. આ અપેક્ષાએ મનને શુદ્ધ કરવાની જરૂર છે. આત્માને મલિન અને પરિણમનધર્મવાળે માનનાર વ્યવહાર, આત્માને શુદ્ધ કરવા યમ, નિયમ, ભાવના, ધ્યાનાદિ કરવાનાં છે.
For Private And Personal Use Only
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩પર ]
ધ્યાનદીપિકા
ગમે તે રીતે માને પણ પ્રયત્ન અને સ્થળે કરવાની જરૂર છે. શ્રીમદ્દ યશવિજય ઉપાધ્યાયજી અષ્ટકમાં લખે છે કે
" अलिप्तो निश्चयेनात्मा लिप्तश्च व्यवहारतः । शुध्यत्यलिप्तया ज्ञानी क्रियावान् लिप्तया दृशा ॥" . નિશ્ચયનયના અભિપ્રાય આત્મા લેપાયેલો નથી. વ્યવવહારનયની અપેક્ષાએ આત્મા લેપાયેલ છે. જ્ઞાની, “હું લેપાયેલો નથી, શુદ્ધ છું” એ દષ્ટિની ભાવના વડે શુદ્ધ થાય છે. અને ક્રિયાવાન “હું લેપાયેલ છું” એ દષ્ટિ વડે એટલે ક્રિયાની મદદથી શુદ્ધ થાય છે.
અહીં નિશ્ચયનયવાળાની નહિ લેપાયા સંબંધી દલીલો અને વ્યવહારનયવાળાની આત્મા લેપાયેલ છે તે સંબંધી દલીલે ઘણું છે અને એકબીજાની દલીલ કોઈ પણ રીતે પાછી ન હઠે તેવી મજબૂત છે છતાં તેવા ઝઘડામાં ન પડતાં પિતાને શાંતિ મળે તે, બેમાંથી કોઈ પણ એક માર્ગ ગ્રહણ કરી તે દ્વારા આત્મશાંતિ મેળવવી. એકને સાચે અને બીજેને ભેટે એમ કહી શકાય તેમ નથી.
હલકી ભાવના કરવી જ નહિ नासध्यानानि सेव्यानि कौतुकेनापि किंत्विह । स्वनाशायैव जायन्ते सेव्यमानानि तानि यत् ।।१६९॥
પરંતુ અહીં કૌતુક વડે પણ અસદુ ધ્યાનનું સેવન ન કરવું, કેમ કે તેનું સેવન કરવું તે પિતાના નાશને માટે જ થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ધ્યાનદીપિકા
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૫૩ ]
ભાવા—સૂર્યનાં કિરણા જુદા જુદા પૃથ્વીના ભાગ ઉપર પડે છે, ત્યારે તેમાં રહેલી ગરમીનું બળ બધા ભાગમાં વહેંચાઈ જતુ હોવાથી સ` સ્થળે વધારે તાપ લાગતા નથી, પણ તેનાં તે જ સૂર્યનાં કિરાને એક કાચ ઉપર એકઠાં કરવામાં આવે છે ત્યારે તેની નીચે મૂકેલી વસ્તુને પણ ખાળી નાંખે છે. આ ખળ કયાંથી આવ્યુ? મૂળ સૂર્યનાં કિરણેામાં જ તે ખળ હતુ, પણ જુદુ વિખરાઈ જતુ. હાવાથી તેનુ ખળ જણાતુ નહાતુ કે જે એકત્ર કરવાથી પ્રગટ થયેલુ જણાય છે.
આ
આવી જ રીતે મનમાં પણ મહાન સામર્થ્ય છે, સર્વ સામર્થ્ય આત્મારૂપ સૂર્ય'માંથી આવે છે. મનમાં અનેક વૃત્તિઓ ઉત્પન્ન થતાં તે મનમાં આવેલું મળ જુદા જુદા કામામાં, વિચારામાં વિખરાઈ જાય છે. તે જ મનેાખળ જો એક વસ્તુ ઉપર જ એકઠું કરવામાં આવ્યુ. હાયતા તે પ્રખળ મનથી ધારીએ તે કામ સિદ્ધ કરી શકાય છે. સકલ્પ કરા તે પ્રમાણે જ કા સિદ્ધ થાય છે. હુજારા મનુષ્યાથી જે કામ ન થાય તે એકત્ર થયેલી મનેાશક્તિના એક સ‘કલ્પથી સિદ્ધ થાય છે. ટુંકમાં કહીએ તા પૃથ્વી, પાણી, વાયુ અને અગ્નિ જેવાં મહાભૂતાના ઉપર પણ સામ્રાજ્ય સ્વતંત્ર સત્તા મેળવી શકાય છે, તેા પછી મનુષ્યા કે તેવાં જ જાનવરા ઉપર સત્તા મેળવવી તે કાંઈ મુશ્કેલ જેવુ છે જ નહિ,
આ સર્વ સત્તા, શક્તિ, એકાગ્રતાવાળા ધ્યાનથી આવે
૨૩
For Private And Personal Use Only
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૫૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
=
છે. આવી શક્તિવાળા મનુષ્યને જ્ઞાની પુરુષે ભલામણ કરે છે કે કૌતુકને ખાતર પણ અસધ્યાનને જરા જેટલે અવકાશ ન આપો. તેને અસધ્યાન એટલા માટે કહેવામાં આવે છે કે મને શક્તિને આ દુરુપયેાગ છે. મને શક્તિ એકત્ર કરવાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે તેને મજબૂત બળથી ખરાબ વાસનાઓ ઉપર વિજય મેળવ. અનાદિ કાળના ઘર કરીને રહેલા મલિન સંસ્કારો કે કર્મોને મારી હઠાવવા અને આવા પ્રબળ મને બળથી કર્મોને નાશ કરી શકાય છે જ. તે ઉત્તમ અને મહાન ઉપયોગી કાર્યો આત્મવિશુદ્ધિ મેળવવાનું મૂકી દઈ જ્યારે મનુષ્યો આ દુનિયાનાં ક્ષણિક અને માયિક સુખ માટે, અધિકાર માટે અને તેવા જ પ્રકારનાં મનને શેડો વખત આનંદ આપનારાં પણ અન્યને હાનિ પહોંચાડનારાં અથવા પરિણામે દુઃખ ઉત્પન્ન કરનારાં સુખ માટે તે મહાન શક્તિનો ઉપયોગ કરે તે તેને તેને ખરાબ બદલે મળ્યા સિવાય રહેતો નથી. આત્મશક્તિમાંથી તે પતિત થાય છે.
શાસ્ત્રકાર કહે છે કે આ ધ્યાનને અસદુવ્યય અથવા આવું અસધ્યાન જે તમે કરશે તે તે ધ્યાન તમારા પિતાના જ નાશને માટે થશે. અન્યને આધીન કરવાની ઇચ્છા તે તમને જ અન્યને આધીન બનાવશે. અન્ય ઉપર સામ્રાજ્ય જોગવવાની ઈચ્છા તમારા ઉપર અન્યને સામ્રાજ્યકર્તા બનાવશે. સિદ્ધિઓની ઈચ્છા આત્મમાર્ગથી તમને નીચે પટકશે, અને ફરી તેવી સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાનું ઘણું છેટું જશે. માટે ભૂલેચૂકે કૌતુક માટે પણ તે શક્તિને આત્મલાભ
For Private And Personal Use Only
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૫૫ ]
સિવાય કે અન્યને લાભ કરવા રૂપ પાપકાર સિવાય ઉપયોગ ન થાય તે માટે સાવચેત રહેશે.
અહીં કોઇને શંકા થાય કે ત્યારે તેવી સિદ્ધિરૂપી અશ્વય ના લાભ અમને નહિ જ મળે ? અને તે ન મળે તા આત્મધ્યાનનું ફળ શુ? તેના ઉત્તર આપે છે કેઃ—
सिध्यन्ति सिद्धयः सर्वाः स्वयं मोक्षावलंबिनाम् । संदिग्ध सिद्धिरन्येषा स्वार्थभ्रंशस्तु निश्चितः ॥ १७० ॥
માક્ષનુ અવલ બન કરનારા મનુષ્યને બધી જાતની સિદ્ધિઆ પેાતાની મેળે (ઈચ્છા કર્યો સિવાય પણ) સિદ્ધ થાય છે અને આ લાકના સુખની ઈચ્છાવાળા મનુષ્યને તા સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય કે ન પણ થાય અથવા તેમાં સંદેહ છે, છતાં સ્વાર્થીની હાનિ તેા થાય જ તે વાત નિશ્ચિત છે.
ભાવા—ઈચ્છા છે ત્યાં આર્ત્તધ્યાન છે, વિક્ષેપ છે. મન કલુષિત ચાને મેલવાળું અથવા અપવિત્ર છે. કોઈના બૂરાને માટે કે વિષયલાલુપતાથી કે એવા જ કાઈ મલિન આશયથી કાઈ પણુ આત્મધ્યાનમાં પ્રયત્ન કરનારને વિજય થતા જ નથી. અને કદાચ તેમાં તેના વિજેય થાય તા સમ જવું' કે તે વિજય તેના પેાતાના જ નાશ માટે થયા છે. કારણ કે બાળકના હાથમાં શસ્ર અપાય જ નહિ અને કદાચ કોઈએ આપ્યુ, અગર તેણે હઠ કરીને લી', તા જરૂર સમજવુ' જોઈએ કે તે શસ્ત્ર ખાળકના નાશ કરશે, કારણ કે તેને તે શસ્ત્રના ઉપયોગ કેમ કરવા તેનું ભાન નથી, તેમ સિદ્ધિરૂપી શસ્ત્ર ખાળક સમાન આ લોકની વાસના કે
For Private And Personal Use Only
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૫૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
ઐશ્વય ભાગવવાની ઈચ્છાવાળાના હાથમાં અપાય જ નહિ કેમ કે તેના શા ઉપયાગ કરવા તેનુ' આ મલિન વાસનાવાળાને ભાન જ નથી. આ ભાન ન હેાવાનું મુખ્ય કારણુ તેની વાસના અને આત્મસ્થિતિનું અજ્ઞાન તે જ છે. તેનાથી લેાભ, તૃષ્ણા કે કામવાસના તેનું જ તે પાષણ કરવાને પણ તેનાથી પરોપકારનું કામ ભાગ્યે જ મનશે. ન ખનવાનું કારણ તેની મલિન ઈચ્છાએ પ્રથમ પેાતાની તૃપ્તિ કરવા માટે જ પ્રાથના કરશે અને તેના ખેંચાણુને લઈ તે ખીજા કામાને ભૂલી જશે, યા ગૌણુ કરી દેશે, એટલે તે સિદ્ધિઓથી તેના નાશ જ થવાના. ત્યાગે તેની આગે ' આ કહેવત પ્રમાણે સર્વ ઈચ્છારહિત થયેલા, ઇચ્છાશક્તિ પર કાબૂ મેળવનારા નિઃસ્પૃહ પુરુષામાં જ મહાન શક્તિ પ્રગટ થાય છે. પાપકાર કરવાનુ... તેવા મહાન પુરુષાના ભાગ્યમાં જ લખાચેલુ હાય છે. શક્તિને જીરવી શકનાર પુરુષામાં જ તેવી શક્તિ પ્રાયઃ ઉત્પન્ન થાય છે.
'
માક્ષનુ' અવલખન કરનારા નીરાગી પુરુષાને ઈચ્છારહિત છતાં પણ સર્વ સાનુકૂળ થઇ રહે છે, ઇચ્છા કરવી તે આત્મસ્થિતિમાંથી હેઠા પડવા
સિદ્ધિઓની ખરાખર છે.
આત્મમાગ માં
અને ઈચ્છાઓને સર્વથા ત્યાગ કરવા તે પ્રવેશ કરવાના રાજમાર્ગ છે, માટે મનને આત્મધ્યાનમાં જોડી, ધ્યાનની શક્તિના સારા ઉપયાગ કરવા.
રૂપાતીત ધ્યાન लोकाग्रस्थं परात्मानममूर्तं क्लेशवर्जितम् । चिदानंदमयं सिद्धमनंतानंदगं स्मरेत् ॥ १७१ ॥
।
For Private And Personal Use Only
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૫૭ ]
લાકના અગ્રભાગ ઉપર રહેલા અમૃત, ક્લેશરહિત, ચિદા નંદમય, સિદ્ધ અને અનંત આનંદને પ્રાપ્ત થયેલા પરમાત્માનું સ્મરણ કરવું તે રૂપાતીત ધ્યાન છે.
ભાવાથ લેાક શબ્દ વડે ચૌદ રાજલેાક. તેના ઉપરના ભાગ ઉપર રહેલા, તેના વ્યવહારને આળ’ગીગયેલા પરમાત્માનું કયાન કરવુ. અથવા લાક શબ્દ વડે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ, કાળ, પુદ્ગલ અને કર્માધીન જીવા આ સની પર આવેલા સ્થાન ઉપર અથવા સ્થાનમાં રહેલા પરમાત્મા-તેનું ધ્યાન કરવું. આ સ્થાન સાઁથી પર આવેલું છે તેનુ કારણ એ છે કે આ સર્વને તે પરમાત્મા જાણી શકે છે, પણ સર્વ તે પરમાત્માને જાણી શકતા નથી. બીજા અમાં કહીએ તે આ ચૌદ રાજલેાકના ઉપરના ભાગમાં સિદ્ધના જીવે રહે છે. તેએ અદ્ભૂત છે. તેમાં આ પ્રત્યક્ષ પુદ્ગલામાં દેખાતુ કાઇ પણ જાતનુ` રૂપ નથી. તેમને જન્મમરણાદિ કાઈ પણ પ્રકારના ફ્લેશ નથી. તેઓ જ્ઞાન અને આનંદમય છે અથવા જ્ઞાન એ જ આનંદ તેમને છે. તેઓ શુદ્ધસ્વરૂપ થયેલા હૈાવાથી સિદ્ધ છે. હવે કાંઇ પણ કર્તવ્ય તેમને ખાકી રહેતુ' નથી અને અન`ત આનંદમાં લીન થયેલા છે. તેમના એ સ્વરૂપાનંદના પાર નથી. એવા પરમાત્માનું ઉત્કૃષ્ટ આત્માનું ચિંતન કરવુ, હૃદયમાં સ્મરણ કરવું, ધ્યાન કરવુ, તે રૂપાતીત ધ્યાન છે. તેનું ધ્યાન શા માટે કરવું? यस्यात्र ध्यानमात्रेण क्षीयन्ते जन्ममृत्यवः | उत्पद्यते च विज्ञानं स ध्येयो नित्यमात्मना ॥ १७२ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૫૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
જેના અહી ધ્યાન કરવા માત્ર વડે કરીને જન્મમરણના ક્ષય થાય છે અને આત્મજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તેવુ... આત્માએ નિરતર ધ્યાન કરવું.
ભાવાથ—તે સિદ્ધ પરમાત્માનું-આત્માનું... શુદ્ધ સ્વરૂપ છે. તેનુ ધ્યાન કરવા વડે તે શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે. તે શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થતાં આ વિભાવદશાથી ઉત્પન્ન તથા જન્મમરણાદિના નાશ થાય છે અને આત્મજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. સત્તામાં રહેલ આત્મજ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. માટે આત્માએ પેાતાના શુદ્ધ સ્પરૂપને પ્રાપ્ત કરવા માટે તે શુદ્ધ આત્માનુ કે સિદ્ધાત્માનુ' નિરંતર ધ્યાન કરવુ..
B
હવે તે ધ્યાન કેમ કરવુ ? तत्स्वरूपाहितं स्वान्तं तद्गुणग्रामरंजितम् । योजयत्यात्मनात्मानं स्वस्मिन् तद्रूपसिद्धये || १७३ || પેાતાની અંદર તે સ્વરૂપ સિદ્ધ કરવા માટે તે સિદ્ધ પરમાત્માના સ્વરૂપમાં પેાતાના અંતઃકરણને સ્થાપન કરવું', તેના ગુણગ્રામમાં રજિત કરવું. અને આત્મા વડે આત્માને તેના સ્વરૂપમાં જોડવા. (રૂપાતીતનું ધ્યાન આવી રીતે થાય.) ભાવાથ અરૂપી સિદ્ધ પરમાત્માનું ધ્યાન કેવી રીતે થઇ શકે? આના ઉત્તર વિધિ આ શાસ્ત્રકાર આ પ્રમાણે ખતાવે છે, કે સિદ્ધનું સ્વરૂપ પૂર્વે બતાવી ગચા છે તે સ્વરૂપમાં પેાતાના અંતઃકરણને ચારે બાજુથી સ્થાપી દેવું વ્યાપ્ત કરી દેવુ'. જેવુ' સામુ' આલ'ખન હેાય તેવા આકારે ઉપયાગ પરિણમી રહે છે. સામા ઘડા પડયો હોય તા
For Private And Personal Use Only
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૫૯ ] આત્મઉપગ તે આકારે જ્યારે પરિણમશે ત્યારે જ ખરે. ખર ઘડાનો બોધ થશે. કોઈ મનુષ્ય ઊભું હશે તો તેને આકારે મન અથવા આત્મઉપગ પરિણમશે ત્યારે તેને બંધ થશે જે વસ્તુને બોધ કરેલ હોય તે વસ્તુમાં તદાકારે પરિણમવાથી તેને બંધ થાય છે. તેમ જ વધારે વખત પરિણમી રહેવાથી અને બીજા કોઈ આકારે મન પરિણામાંતર ન પામે તેવી સ્થિતિને ધ્યાન કહે છે. આ જ પ્રમાણે અરૂપી આત્મસ્વરૂપનું કાંઈ પણ વર્ણન પ્રથમ ધારણ કરવું. રૂપી પદાર્થમાં તે આપણને નિરંતરની ટેવ હોવાથી તેમાં કાંઈ વિશેષ પ્રયત્ન કર્યા વિના તે આકારે પરિણમી શકીએ છીએ, છતાં તેમાં એકાકારે અંતઃકરણ પરિણમ્યા પછી વચમાં બીજા આકારે પરિણમાઈ ન જવાય, બીજી વૃત્તિઓ ઉથાન ન પામે તેટલું સાવધાનપણું રાખવાની જરૂર છે, તેનાથી પણું આ રૂપાતીત ધ્યાન વિશેષ કઠિન છે. આમાં તો આલે. બન જ રૂપ-આકૃતિ વિનાનું છે, તે પણ રૂપ વિનાના જ્ઞાનાનંદ સ્વરુપ વિગેરે જે ગુણો છે, તે પ્રથમ અંતઃકરણમાં બરબર સ્થાપન કરવા, તેને બને તેટલે માનસિક વિચાર કર-રચવે અને પછી મનને તેમાં જોડી દેવું. આથી એ અનુભવ મળશે કે જેવું આલંબન તેવું પરિણમન. સામું આલંબન રૂપ-આકૃતિ વિનાનું હશે તે તમારું મન પણ તે સ્વરૂપમાં રૂપ કે આકૃતિનું સ્વરૂપ ધારણ નહીં કરતાં જેમ છે તેમ નિરાકાર સ્થિતિમાં સ્થિરતા પામશે અર્થાત્ વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે મનને કેઈ પણ આકાર ધારણ કર્યા વિનાની સ્થિતિમાં ધારણ કરી શુદ્ધ આત્માના લક્ષ તરફ
For Private And Personal Use Only
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૬૦ ]
ધ્યાનદીપિકા નિર્વિચાર કે નિરાકાર સ્થિતિનો પ્રવાહ વહેવરાવ તે રૂપાતીત ધ્યાન છે. ' અથવા સિદ્ધ પરમાત્માના ગુણગ્રામમાં, તેમના આત્મસ્વરૂપના વિચારમાં, આઠ કર્મ જવાથી ઉત્પન્ન થયેલા આઠ ગુણમાં-વિચારમાં મનને આનંદિત કરવું-લન કરવું. તે રૂપાતીત ધ્યાન છે. પહેલા કરતાં આ ધ્યાનને પ્રકાર સહેલે છે, તેમ જ ગુણપ્રાપ્તિમાં હલકે પણ છે.
અથવા પોતાની અંદર તે સિદ્ધ પરમાત્માનું સ્વરૂપ પ્રગટ કરવા માટે પિતાના આત્મા વડે પિતાના આત્માને સિદ્ધ સ્વરૂપમાં જોડી દે. સિદ્ધનું જ સ્વરૂપ છે જે સ્થિતિ છે. તે જોઈને પિતાની સ્થિતિ તેવી કરી દેવી. પોતે પોતા વડે પિતામાં તેવું સ્વરૂપ અનુભવવું તેવી રીતે સ્થિર થવું, આ રૂપાતીત ધ્યાન છે. શબ્દમાં ફેર છે, બાકી પહેલી અને ત્રીજી વાત એક છે. આ પ્રમાણે સિદ્ધ પરમાત્મા-અરૂપીનું ધ્યાન કરી શકાય છે.
इत्यजस्रं स्मरन् योगी तत्स्वरूपावलंबितः । तन्मयत्वमवामोति ग्राह्यग्राहकवजितः ।। १७४ ।।
તે સ્વરૂપનું અવલંબન લઈને એ પ્રમાણે નિરંતર સ્મરણ કરનાર-ધ્યાન કરનાર ગી ગ્રાહ્યગ્રાહક વિનાનું તન્મયપણું પામે છે.
ભાવાર્થ-નિરંજન પરમાત્મા સિદ્ધ સ્વરૂપનું અવલંબન લઈ નિરંતર લાંબા વખત સુધી મરણ કરતાં-તે સિદ્ધના સ્વરૂપમાં આત્માને મગ્ન કરતાં અથવા આત્મામાં
For Private And Personal Use Only
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૬૧ ]
સિદ્ધ સ્વરૂપને અનુભવતાં તદાકાર સ્થિતિ થઈ જાય છે આ સ્થિતિમાં ગ્રાહા-ગ્રહણ કરવા લાયક અને ગ્રહણ કરનાર આ ભેદ રહેતું નથી પણ તે સ્મરણ કે દયાનના વખતમાં એકરસ-તદાકાર-તન્મયપણું ગીને પ્રાપ્ત થાય છે.
તન્મય થવાનું કારણ બતાવે છે. अनन्यशरणीभूय स तस्मिन् लीयते तथा । ध्यातृध्यानोमयाभावे ध्येयेनैक्यं तथा व्रजेत् ॥१७५।।
પૂર્ણ શુદ્ધ સ્વરૂપ આત્મા સિવાય બીજું કઈ શરણ આલંબન જેને રહેલ નથી તે (નિરાલંબન થયેલ) ગી તે સિદ્ધ સ્વરૂપમાં તેવી રીતે લીન થાય છે કે ધાતા અને ધ્યાન બન્નેના અભાવે ધ્યેયની સાથે એકભાવને પામે છે.
ભાવાર્થ—જ્યારે તે સિદ્ધ સ્વરૂપના ધ્યાનમાં યોગી મગ્ન થાય છે- એકરૂપ થાય છે-ગ્રહણ કરનાર અને ગ્રહણ કરવા લાયક આવા ભેદે પણ લય પામી જાય છે ધ્યાન કરનાર ને ધ્યાની એ બન્નેને અભાવ થઈ જાય છે ત્યારે તે તદ્દન નિરાલંબન થઈ જાય છે. લીધેલું આલંબન અને ‘હું ધ્યાન કરનાર” આવી વૃત્તિઓને પણ વિલય થઈ જાય છે-આત્મામાં લય થઈ જાય છે, ત્યારે તે ધ્યાન કરનાર આત્મા-ગી પોતાનું ધ્યેય જે સિદ્ધ પરમાત્મા તેની સાથે એકભાવ પામી જાય છે તેનાથી કંઈ પણ રીતે જુદો પડી શક્તા નથી અથવા ધ્યાતા પિતે ધ્યેય સ્વરૂપ બની જાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૬૨ ]
ધ્યાનદીપિકા
તે વખતની સ્થિતિ કેવી થાય છે? यः परात्मा परं सोऽहं योऽहं स परमेश्वरः । मदन्यो न मयोपास्यः मदन्येन च नाप्यहम् ॥ १७६॥
જે પરમાત્મા છે તે હું છું અને જે હું છું તે પરમેશ્વર છે. મારા વડે ઉપાસના (ધ્યાન) કરવા લાયક મારાથી ખીને કાઈ નથી અને મારાથી અન્ય વડે હું પણ ઉપાસના કરવા ચેાગ્ય જુદા નથી (મારાથી ખીજે મારા ઉપાસ્ય નથી અથવા મારાથી ખીજા વડે ઉપાસના કરવામાં હું જુદો નથી).
ભાવા-ધ્યાન કરનાર જ્યારે જેનુ ધ્યાન કરે છે ત્યારે તે, તે સ્વરૂપ થઈ રહે છે, એટલે ધ્યાતા જ્યારે ધ્યેય થઈ રહે છે ત્યારે તે પાતાની સ્થિતિના જે અનુભવ કરે છે તે આ છે કે જે પરમાત્મા છે, જેનું હું ધ્યાન કરતા હતા તે પરમાત્મા તે હું પોતે જ છું અને હું ... તે પરમાત્મા જ છે. હુ' જેનુ' ધ્યાન કરતા હતા તેમાં અને મારામાં કાઈ જાતના તફાવત નથી. અમે કાઇ પણ આત્મસ્થિતિમાં જુદા પડી શકતા નથી. મારે ઉપાસના કરવા લાયક મારાથી જુદો બીજે કાઇ નથી અને મારાથી બીજા વડે હું પણ કઈ રીતે જુદા નથી એટલે મારાથી અન્ય મારી ઉપાસના કરે તેવું પણ કાંઈ નથી, કારણ કે તે પણ મારી માટૅક પૂર્ણ સ્વરૂપ છે, પેાતાના મૂળ સ્વરૂપના અજ્ઞાનથી જ આ ઉપાસ્ય-ઉપાસક ભાવ પ્રગટ થાય છે. સવ જીવાત્માએ પેાતાના જ સ્વરૂપને જાણે-અનુભવે તે પછી ઉપાસ્ય-ઉપાસક જેવી સ્થિતિ કે જરૂરિયાત રહેતી નથી. આત્મા પાતાના
For Private And Personal Use Only
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દયાનદીપિકા
[ ૩૬૩ ]
=
=
મૂળ સ્વરૂપમાં આવી રહે છે ત્યારે આ જગતના સર્વ જીવે સત્તાસ્વરૂપે તેને પિતાના જેવા શુદ્ધ ભાસે છે, અર્થાત્ મૂળ
સ્વરૂપમાં આવી પહોંચ્યા પછી ઉપાસ્ય કે ઉપાસક જુદા રહેતા નથી. ઉપાસ્ય તે જ ઉપાસક બની રહે છે. આત્માની આ પરમ ઉત્કૃષ્ટ અથવા પૂર્ણ દશા છે.
મનને શિખામણ अंतःकरणाकर्णय स्वात्माधीशं विहाय मान्यत्वम् । ध्याने वस्त्ववतारय यतस्तदन्यच्च बंधकरम् ॥१७७||
હે અંતકરણ! તું સાંભળ. તારા આત્મારૂપ માલિકને મૂકીને અન્ય કોઈ પણ વસ્તુને તું ધ્યાનને વિષે અવતારીશ નહી–ધ્યાનમાં લાવીશ નહી, કેમ કે આત્માથી અન્ય સર્વ વસ્તુ કર્મબંધ કરનારી છે, અર્થાત બંધમાં ફસાવનારી છે.
ભાવાર્થ-શરૂઆતમાં રૂપાતીત ધ્યાનમાં કઈ કઈ વખત અપૂર્વ આનંદ આવી જાય છે. પાછા વિક્ષેપ ઘેરી લે છે. જેમ જેમ આત્મધ્યાનનું બળ વધતું જાય છે, નિરાકાર ધ્યાન વૃદ્ધિ પામતું જાય છે, તેમ તેમ વિક્ષેપને હઠાવવાનું અપૂર્વ બળ વધતું જાય છે. તથાપિ અનાદિ કાળના અભ્યાસને લઈ વિક્ષેપમાં ફસાઈ જનારા અંતઃકરણને બુદ્ધિ શિખામણ આપે છે કે હે મન! તું સાંભળ મારી વાત પર લક્ષ આપ. જો, આ તારે માલિક આત્મા છે. તેને મૂકીને તું તારા મનમાં બીજી વસ્તુને ઉતારીશ નહિ. તારા હૃદયમાં તેથી અન્ય કોઈ પણ વસ્તુને સ્થાન આપીશ નહીં. તારા મનમાં કઈ પણ જાતના વિકલ્પને પ્રવેશ કરવા દઈશ
For Private And Personal Use Only
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૬૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
નહિ. કેમ કે આ આત્મા સિવાય બીજી કઈ પણ વસ્તુ એવી નથી કે તેમાં આસક્તિ રાખવાથી તે બંધનકર્તા ન થતી હોય. શુભ કાર્યમાં આસક્તિ રાખવાથી પુણ્યબંધ થાય છે. અશુભ કાર્યમાં આસક્તિપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવાથી પાપબંધ થાય છે. પુણ્ય સુખ આપનાર હોવાથી સેનાની બેડી જેવું છે, પાપ દુઃખ આપનાર હોવાથી લોઢાની બેડી જેવું છે. સેના ઢામાં તફાવત ઘણે છે છતાં બંધન તરીકે તે અને સરખું કામ કામ કરે છે. આસક્તિ છે ત્યાં બંધ છે. આથી મનને એમ સમજાવવાનું છે કે હે મન ! આત્મા સિવાય અન્ય વસ્તુનું ધ્યાન–અન્ય વસ્તુના વિચારો આસક્તિથી-(સ્વરૂપના અજ્ઞાનથી) બંધનકર્તા થાય છે. માટે અંતઃકરણ તું જાગ્રત થા અને આ અભ્યાસમાં જ-આ ધ્યાનમાં જ લીન થા. તારા મનના મનત્વનો તેમાં જ લય કરી દે.
स्वबोधादपरं किंचिन्न स्वांते क्रियते परम् । कुर्यात् कार्यवशात् किंचित् वागकायाभ्यामनादृतः ॥१७८||
આત્મજ્ઞાન વિના બીજું કાંઈ પણ અંતઃકરણમાં દાખલ કરવું નહિ, કઈ કારણસર કાંઈ કરવું પડે તે વચન અને કાયા વડે કરવું અને તે પણ આસક્તિ વિના કરવું, - ભાવાર્થ –દેહાદિક સાધનના વ્યવહારરૂપ કાર્ય કરવાની કે તેવી જ પારમાર્થિક કાર્ય કરવાની જરૂર પડે છે કેમ કરવું? તે માટે કહે છે કે આ ચાલુ કથન સાધના કરનાર નવીન અભ્યાસને માટે છે. તેણે તે આત્મજ્ઞાન-આત્મધ્યાન
For Private And Personal Use Only
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૬૫ ]
આત્મવિચાર સિવાય કાંઈ પણ કાચ કે વિચાર માટે અંતઃ કરણમાં જગ્યા રાખવી જ નહિ. અહેાનિશ તેનુ શ્રવણુ-મનન અને તેવે આકારે પરિણમવા જ પ્રયત્ન ચાલુ રાખવા બીજા બધાં કાર્યને હાલ તુરંત આત્મખળપ્રાપ્તિ થાય ત્યાં સુધી મુલતવી રાખવાં. છતાં જરૂરી પ્રસંગે તેમ કરવું પડે તે મનને તેમાં જોઈએ તેવુ' પરાવવુ' જ નહિ. તેમાં તે પરમાત્માને જ બિરાજમાન કરી રાખવા; ખાકી વચન અને શરીર વડે જ કાર્ય કરવું. તેમાં પણ આસક્તિ રાખ્યા સિવાય પ્રવૃત્તિ કરવી. કર્યા સિવાય ચાલે તેમ નથી એટલે કરવું જોઇએ તેટલા ખાતર જ કરવું, પણ આસક્તિ રાખી ન કરવું. આમ કરવાથી ચાલુ કાર્ય જલી સિદ્ધ થશે.
ધમયાનના ઉપસહાર
एवं चतुर्विधध्यानामृतमनं मुनेर्मनः । साक्षात्कृतजगत्तत्वं विधत्ते शुद्धिमात्मनः ॥ १७९ ॥
આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના યાન રૂપ અમૃતમાં મગ્ન થયેલું મુનિનું મન, જગતના તત્ત્વના સાક્ષાત્કાર કરીને આત્માની શુદ્ધિ કરે છે.
ભાવા—પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ અને રૂપાતીત એમ આ ચાર પ્રકારના ધ્યાનમાં ધ્યાનરૂપ અમૃતમાં મુનિએએ મનને મગ્ન કરી દેવું, અથવા આસક્ત કરી દેવુ'-લય પમાડી દેવુ.. તેનું પરિણામ એ આવશે કે જગતમાં તત્વ શુ છે ? પ્રાપ્ત કરવા લાયક કે સારભૂત કઈ વસ્તુ છે ? તેને નિશ્ચય આ ધ્યાનમાં મગ્ન થયેલું મન કરી આપશે. નિર્મળ થયેલુ
For Private And Personal Use Only
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૬૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
મન-પવિત્ર થયેલું મન જગત તત્વને સાક્ષાત્કાર કરી બતાવશે, કેમ કે નિર્મળ થયેલા મનમાં આ સામર્થ્ય છે. મન મલિનતા પામી આ જીવને ચાર ગતિમાં રાખે છે, અજ્ઞાનમાં ડુબવે છે, આત્મજ્ઞાન ભૂલાવે છે, અકર્તવ્યને કર્તવ્ય મનાવી ગૂંચવાડે ઊભે કરે છે. તે જ પવિત્ર નિર્મળ થયેલું મન આ જીવને ચાર ગતિના દરવાજા બંધ કરાવે છે,
આત્મભાન કરાવે છે, અજ્ઞાન દૂર કરાવે છે. કર્તવ્યને કર્તવ્ય તરીકે સમજાવે છે. છેવટે આ નિર્મળ મન આત્માની શુદ્ધતા પ્રગટ કરે છે શાશ્વત પદ-આત્મસ્વરૂપમાં સદાને સમાગમ કરાવી આપે છે, સ્થિર સ્વરૂપસ્થ બનાવે છે. આથી એ નિર્ણય થયે કે નિર્મળ મનથી આત્મપ્રવેશ સુગમ બને છે. ધ્યાનથી નિર્મળતા આવે છે. આત્મમાં સદા શાંતિ છે.
અનુપ્રેક્ષા ध्यानोपरतोऽपि मुनिर्विविधानित्यादिभावचिन्तनतः । योऽनुप्रेक्षां धत्ते इति शाश्वत् सोऽतुलो ध्यानी ॥१८०॥
યાન કરી રહ્યા પછીથી જે મુનિ વિવિધ પ્રકારની અનિત્ય આદિ ભાવનાનું ચિંતવન કરવા રૂપ અનુપ્રેક્ષાને (વિચારણાને) નિરંતર ધારણ કરે છે, તે મહાધ્યાની થઈ શકે છે.
ભાવાર્થ–ધ્યાન પૂર્ણ થઈ રહ્યા પછી મુનિએ અનિત્ય અશરણાદિ ભાવનાઓની વિચારણા કરવાને અભ્યાસ ચાલુ રાખવે. ભાવના એ રસાયણ જેવી ગુણકર્તા છે, ધ્યાનના અંગને પોષણકર્તા છે. તૂટેલી ધ્યાનની સંતતિ-યાનના પ્રવા
For Private And Personal Use Only
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૬૭ ]
-
-
-
હને જોડી આપનારી છે. ધ્યાન પૂર્ણ થયા પછી એટલે જે કલાક કે બેચાર કલાકને નિત્યનો ઈયાનને નિયમ ચાલુ રાખ્યા હોય તે પૂર્ણ થયા પછી નિરંતર થોડા વખત સુધી આ ભાવનાની વિચારણા કરવાથી અનુક્રમે મહાન ધ્યાનની સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે.
તે જ બતાવે છે अनुप्रेक्षात्र धर्मस्य स्याद्यतो हि निबन्धनम् । चित्तं ततः स्थिरीकृत्य तासां रूपं निरूपयेत् ॥१८१॥
આ સ્થાને અનુપ્રેક્ષા (ધ્યાન કરી રહ્યા પછી કરાતી ઉત્તમ વિચારણું) ધર્મધ્યાનનું મજબૂત કારણ થાય છે. માટે ચિત્તને સ્થિર કરીને તે ભાવનાના સ્વરૂપનું પિતે પિતાનું નિરૂપણ કરવું. (આ ભાવના સંબંધી વિશેષ હકીકત ગ્રંથની શરૂઆતમાં આવી ગઈ છે.)
શિષ્યને શિખામણ प्राणघात्युपसर्गेऽपि धन्यैानं न चालितम् । निर्बाधेष्वपि योगेषु सत्सु धत्से न किं स्थिरम् ॥१८२॥
પ્રાણનો નાશ થાય એવા ઉપસર્ગના પ્રસંગમાં પણ ધન્ય પુરુષોએ પિતાનું ધ્યાન ચલાયમાન કર્યું નથી, તો આ વખતે તને તો કઈ પણ પ્રકારની બાધા ન થાય-પીડા ન થાય તે પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયેલ છે, છતાં તું મનને કેમ સ્થિર ધારણ કરી શકતો નથી ?
ભાવાર્થ–ગુરુનો શિષ્ય પ્રત્યે અથવા સુમતિને મન પ્રત્યે આ ઉપદેશ છે કે ઘોર ઉપસર્ગોના પ્રસંગમાં અને
For Private And Personal Use Only
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૬૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
તેમાં પણ પ્રાણનો નાશ થાય, આવા ભયંકર સ્થિતિના પ્રસંગમાં પણ મહાતમા પુરુષે ધ્યાનથી જરા પણ ચળાયમાન થયા નથી. તે અત્યારે તે સંબંધી તને જરા પણ દુઃખ કે પીડા થાય તે પ્રસંગ નથી. આવા અનુકૂળ સંગે છતાં પણ તું મનને સ્થિર કેમ રાખી શકતા નથી અર્થાત્ અનુકળ પ્રસંગ મળે છે તે મનને સ્થિર કરી આગળ ચાલવા માંડ, થોડા વખતમાં શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિ રૂપ તારી મુસાફરી પૂર્ણ થશે. અત્યારની છેડા વખતની મહેનત તને નિરંતરના સુખને માટે થશે. આ માયિક આશાઓમાં ફસાઈશ નહિ. ભાવિ પરિણામની પણ દરકાર રાખ્યા સિવાય માથે ઉપાડેલા કામના બોજાને પાર પામી શાંતિ મેળવ અને તે સિવાય સર્વ કર્તવ્યને ગૌણ કરી દે. स्वाक्षार्थस्य रति च दोषं विहाय यत्किचन वस्तुजातम् ।
મનોવ સર્વ મવતિ તદ્ધિ ૨૮રૂા (આ લેક મૂળ પુસ્તવમાં તૂટક છે.) रम्यारामादिरूपादीन् कामार्थानपि चिंतयन् । रुद्रस्वाक्षार्थरागादिः शुभध्यानी बसावपि ॥१८॥
સુંદર સ્ત્રી આદિના રૂપારિરૂપ કામના વિષયેના ચિંતન કરવામાંથી પિતાની ઇન્દ્રિયના વિષયભૂત રાગાદિને જેણે નિરોધ કર્યો છે તે પણ શુભ ધ્યાની કહેવાય છે.
यद्यात्तानींद्रियाण्यं गिन् त्वया तद्विषयान् विना । तानि तिष्ठान्ति नोत्वं तत् निर्दोषान् विषयान् भज ॥१८५।
For Private And Personal Use Only
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૬૯ ]
હે શિષ્ય ! જો તે ગ્રહણ કરેલી ઇંદ્રિયે તે તે વિચા વિના રહી શકતી ન હોય તા તું નિર્દોષ વિષયાનુ સેવન કર. विना खान्यत्र नो जीवो विनाजीवं न खान्यपि । पंचाक्षविषयैः पूत्यैर्विना सिद्धिर्न साध्यते ॥ १८६॥
ઇંદ્રિયા વિના અહી. જીવ નથી અને જીવ વિના ઇંદ્રિયા પણ ન હેાય પાંચ ઇન્દ્રિયાના વિષચેાની પવિત્રતા વિના (વિષયાની શાંતિ થયા વિના) સિદ્ધિ સાધી શકાતી નથી,
अंतःकरण निःसंगी बहिःसंगीव તે 1 छायावत् निर्विकल्पोऽसौ कर्मणा नोपलिप्यते || || १८७॥
જે મનુષ્ય-જે યાગી—મહારથી સ`ગી-રાગીની માફક ચેષ્ટા કરે છે; પણ જેનુ' 'તઃકરણ સંગ વિનાનુ‘–રાગદ્વેષ વિનાનુ છે, તે વૃક્ષની છાયાની માફ્ક નિર્વિકલ્પ સ્થિતિવાળા વિક્ષેપ વિનાની સ્થિતિવાળા જ્ઞાની કમથી લેપાતા નથી. જેમ વૃક્ષની છાયા કોઈ પણ પ્રકારના કચરા, ધૂળ કે છાણુ વગેરેથી લેપાતી નથી. તેમ આસક્તિ રાખ્યા વિના પ્રવૃત્તિ કરનાર ચેાગી કર્મથી લેપાતા નથી.
बहिसंसारदेहाक्षस्थित्या गत्या विनांगिनः ।
न किंचिचलतीति त्वं मत्वा ताममना भज ॥ ॥ १८८ ॥
આ સ'સારવ્યવહારમાં દેહ, ઇંદ્રિય આદિથી કરાતી જવા, આવવા, બેસવા, વગેરેની ક્રિયા કર્યા સિવાય જીવાને જરા પણુ ચાલતું નથી, એમ માનીને હે જીવ! આ દેહુ
૨૪
For Private And Personal Use Only
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૭૦ ]
ધ્યાન દીપિકા ઇદ્રિય આદિની ક્રિયાને તું મન વિના કર, અર્થાત્ , મનની આસક્તિ રાખ્યા વિના નિર્લેપ રહીને કર,
आत्मन् सिद्धात्मलग्नोऽहं यदा स्यां भोस्तदा त्वया । न गन्तव्य मितीच्छामि गन्तव्यं चेत्तदैव वा ॥१८९॥
હે મન! જ્યારે હું દયાનાવસ્થામાં સિદ્ધાત્માની સાથે (આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં) એકરસ થાઉં ત્યાં સુધી તે મારી પાસેથી જરા પણ દૂર ન જવું એમ હું ઈચ્છું છું. છતાં જે તારે બહાર જવું હોય તો જ્યારે હું આત્મામાં એકરસ થયે હેલું ત્યારે તારે જવું. આશય એ છે કે આત્મસ્વરૂપમાં લીન થયા પછી બીજે સ્થળે મન જઈ શકતું નથી, એટલે તેનું જવું કે ન જવું બને સરખું છે. इति ते ध्यान समीपे याचे मे मा भवन्तु व्याधिरुजः । अन्ते मरणसमाधिः शुभगतिर्भवतु परलोके ॥१९०।।
હે ધ્યાન ! આ પ્રમાણે તારી પાસે યાચના કરું છું કે મને વ્યાધિ કે રેગ ન થાઓ, અને અંતે મરણ સમાધિ તથા પર લેકમાં સુખ પ્રાપ્ત થાઓ. કહેવાનો આશય એ છે કે ધ્યાન કરવાવાળે તે સર્વ પ્રકારની વાસના-ઈચ્છા વિનાનો જ હોય છે, પણ ધર્મધ્યાનનું ફળ એ થાય છે કે સર્વથા કર્મને ક્ષયન થયો હોવાથી મોક્ષ થતું નથી. તથાપિ તે સાધકને વ્યાધિ કે રેગ થતું નથી, સમાધિપૂર્વક મરણ થાય છે, અને પર લેકમાં સારી ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે અને ઈચ્છા થતાં સર્વ અનુકૂળ સંગો ધર્મધ્યાનથી મળી આવે છે,
For Private And Personal Use Only
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
L[ ૩૭૧ ]
झाणोवरमे वि मुणी निचमणिचाइचिंतणापरमो । होइ सुभावियचितो धम्मइझाणेण जो पुवि ॥१॥
જે મુનિએ પોતાના અંતઃકરણને ધર્મધ્યાનના વખત પહેલાં સારી રીતે ધર્મધ્યાન વડે વાસિત કરેલું હોય છે, તે મુનિએ ધ્યાન પૂર્ણ થયા પછી પણ બાકીના બધા વખતમાં અનિત્યાદિ ભાવનાના ચિંતનમાં તત્પર રહેવું. ધર્મધ્યાનમાં કઇ અને કેટલી લેડ્યા હોય છે? पीता पद्मा च शुक्ला च लेश्यात्रयमिति स्मृतम् । धर्मस्य क्रमशः शुद्धं कैश्चिच्छुक्लेव केवला ॥१९१।।
ધર્મધ્યાન કરવાવાળા મનુષ્યને અનુક્રમે શુદ્ધતાવાળી તે લેશ્યા, પ લેશ્યા અને શુકલ લેડ્યા (વિશુદ્ધ પરિ ણામવિશેષ) જ્ઞાની પુરુષએ કહેલી છે. કેઈ આચાર્ય એમ કહે છે, ધર્મધ્યાનવાળા અધિકારીને એક શુકલ લેયા જ હોય છે. અધિકારી અને અપેક્ષા પર બનને વાતે યોગ્ય છે.
કહ્યું છે કે, इंति कम्मविसुद्धाओ लेसाओ पीयपम्हसुक्काओ ।
धम्मझ्झाणोवगयस्स तिव्वमंदादिभेयाओ ॥१॥ | ધર્મધ્યાનને પ્રાપ્ત થયેલ લેગીને અનુક્રમે વિશુદ્ધતાવાળી તેજલેશ્યા, પલેશ્યા અને શુકૂલલેશ્યા આ ત્રણે હોય છે. છતાં અધિકારી પર કેઈને તિવ્ર, કેઈને મધ્યમ તો કેઈ ને મંદ એમ અનેક ભેદવાળી વિશુદ્ધતા હોય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
[ ૩૭૨ ]
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
ધમ ધ્યાનની સ્થિતિ. धर्मध्यानस्य विज्ञेया स्थितिथान्तर्मुहूर्तिकी | क्षायोपशमिको भावो लेश्या शुक्लैव केवला ॥ १९२॥
ધમ ધ્યાનની સ્થિતિ અમૂર્હુત પ્રમાણની જાણવી. ધમ ધ્યાનમાં ક્ષાાપશિમક ભાવ હોય છે અને શુક્લ એક જ લેશ્યા હાય છે.
ધર્મ ધ્યાનીનું લક્ષણ. अदादिगुणीशानां नर्ति भक्ति स्तुतिं स्मृतिम् । धर्मानुष्ठानदानादि कुर्वन् धर्मीति लिंगतः ॥ १९३॥
અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય તથા મુતિએ ઇત્યાદિ ગુણુવાન મહાપુરુષને નમસ્કાર કરવા, તેમની ભક્તિ કરવી, તેમની સ્તુતિ કરવી, તેમનુ સમરણ કરવુ, ધર્મ - અનુષ્ઠાન કરવાં, દાન આપવું, શિયળાદિ તે પાળવાં, તપચરણ કરવુ, ઉત્તમભાવના રાખવી, ઇત્યાદિ કન્યા કરનાર ખાદ્ય ચિહ્નથી ધર્મી છે, ધર્મ ધ્યાન કરનાર છે એમ જાણી શકાય, કહ્યું છે કે,
जिणसाहुगुण कित्तणपसंसणादाणविणयसंपन्न | सुयसीलसंजमरओ धम्मझ्झाणी मुणेअव्वो ॥१॥
જિનેશ્વર તથા સાધુના ગુણુ એલવા, નિરતિચાર સમ્યક્ દર્શનાદિ ધારણ કરવાં, તેની પ્રશંસા કરવી, વિશેષ લાઘા કરવી, ભક્તિપૂર્વક સ્તુતિ કરવી, અભ્યુત્થાનાદિ વિનય કરવા, અશનાદિ દાન આપ્યું, શ્રુતજ્ઞાન ભણવું, જાણુવુ, શીલ
For Private And Personal Use Only
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૭૩ ]
વ્રતાદિ ધારવાં, પ્રાણાતિપાતાદિની વિરતિરૂપ સંયમમાં રક્ત થવું, ઇત્યાદિ લક્ષણાથી આ ધર્મધ્યાની છે તેમ જાણી
શકાય છે.
ધમ ધ્યાનનું ફળ
अस्मिन्नितान्तवैराग्यव्यत्तिषंगतरंगिते ।
जायते देहिनां सौख्यं स्वसंवेद्यमतीन्द्रियम् ॥ १९४॥ त्यक्तसंगास्तनुं त्यक्त्वा धर्मध्यानेन योगिनः । ग्रैवेयकादिस्वर्गेषु भवन्ति त्रिदशोत्तमाः ॥ १९५॥
આ ચાર પ્રકારના ધમધ્યાનમાં અત્યંત વૈરાગ્ય રસના સ'ચાગથી તરગિત થયેલા દેહધારીઓને પોતે અનુભવ કરી શકે તેવુ' અને ઇન્દ્રિયાના વિષયાને પણ એળ’ગી ગયેલુ મહાન સુખ અહીં જ પ્રાપ્ત થાય છે અને સ સંગના ત્યાગ કરનારા તેઓ ધર્મ ધ્યાનમાં-દેહના ત્યાગ કરી પરલેાકમાં ગ્રેવેચક નામની દેવ ભૂમિમાં—આદિ શબ્દથી ખીજા પણ સ્થળેામાં ઉત્તમ દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. રૂપાતીત નામના ધર્મધ્યાનમાં ગણવામાં આવેલા ચેાથે ભેદ તેને શુલ ધ્યાનમાં પણ ગણવામાં આવે છે. ધર્મ ધ્યાનની ઊંચામાં ઊચી સ્થિતિ અને શુક્લ ધ્યાનની શરૂઆત એવી રીતે રૂપાતીત ધ્યાનને ગણી શકાય તેમ છે. શુક્લધ્યાનનું ફળ મેાક્ષ છે. કહ્યુ` છે કે,
हुति सुभासव संवर विणिञ्जरामर सुहाई विऊलाई । इझाणवरस्स फलाई सुहाणुबंधीणि धम्मस्स ॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૭૪ ]
ધ્યાનદીપિકા
ધર્મધ્યાન કરવાથી શુભ આશ્રવરૂપ પુણ્ય બંધાય છે, આવતા કર્મને રોકવારૂપ સંવર થાય છે અને પૂર્વ કર્મના નાશરૂપ નિર્જરા પ્રાપ્ત થાય છે, તથા વિસ્તારવાળાં દેવનાં સુખ મળે છે. આ સર્વ સુખના કારણરૂપ ઉત્તમ ધર્મધ્યાનનાં ફળે છે.
પ્રકરણ ૯
શુકલધ્યાન, शुक्लं चतुर्विधं ध्यानं तत्राद्ये द्वे य शुलके । छद्मस्थयोगिनां ज्ञेये द्वे चान्त्ये सर्ववेदिनाम् ॥१९६।। શુકલધ્યાન ચાર પ્રકારે છે. તેમાં આદિનાં બે શુકલ ધ્યાનના ભેદ છદ્મસ્થ યોગીઓને હોય છે. પાછલનાં બે સર્વને હોય છે.
આલંબનાદિ વિભાગ, श्रुतज्ञानार्थसंबन्धात् श्रुतालंबनपूर्वके ।
पूर्वेऽपरे जिनेन्द्रस्य निःशेषालंबनच्युतेः ।।१९७।। કૃતજ્ઞાનથી બેધિત થતા અર્થ (પદાર્થ) ને આ શુકલ ધ્યાનમાં મન સાથે સંબંધ થતો હોવાથી શ્રુતજ્ઞાનના આલબનવાળા શુકલધ્યાનના પહેલા બે ભેદ હોય છે. અર્થાત્ કુલધ્યાનના પહેલા બે ભેદોમાં શ્રુતજ્ઞાનનું આલંબન હોય છે. અને પાછલના શુક્લધ્યાનના બે ભેદે કેઈ પણ જાતનાં આલંબન વિનાના છે. તેના અધિકારી જિનેશ્વરે કેવળજ્ઞાનીઓ હોય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
| [ ૩૭૫ ]
શુકુલધ્યાન-આલંબન દ્વાર–૧ ક્રોધ, માન, માયા, અને તેમના ત્યાગ કરવારૂપ ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા, અને સંતોષ આ ચાર શુક્લ ધ્યાનમાં આલંબને છે. અપરાધીઓના અપરાધના બદલા તરીકે તેમના ઉપર ક્ષમા વરસાવતી, ચંદનને બાળવાથી બાળનારને ચંદન તરફથી સુવાસ–સુગંધ મળે છે, તેવી જ રીતે અપરાધીને પણ અપરાધના બદલામાં ઉપકાર કરે. આટલી પ્રબળ ક્ષમા લાવવી જોઈએ. સર્વ જીને સત્તાએ શુદ્ધસ્વરૂપ જોવાની ટેવ પાડવાથી આવી શુક્લધ્યાનના આલંબનભૂત ક્ષમા આવી શકે છે.
દુનિયાના સર્વ જીવે, વિચારવાનને કાંઈને કાંઈ બોધ આપે છે. આ દુનિયા એ બેધ મેળવવા માટેની જીવંત પાઠશાલા છે, અથવા વિચારશક્તિ પ્રગટ થયેલા જીને માટે તે એક જીવતા ગુરુની ગરજ સારે છે. દુનિયાને ગુરુ તુલ્ય માની પોતે શિષ્યરૂપે રહેવાથી, અને દરેક પ્રસંગે કુદરતમાં થતા ફેરફારો ઉપરથી શિક્ષણ લેવાની ટેવ પાડવાથી કુદરતના છૂપા ભેદમાંથી અખૂટ જ્ઞાનભંડાર મળી શકે છે. એક પણ એવો પદાર્થ નહિ હોય કે જે વિચારવાનને છૂપું શિક્ષણ આપતું ન હોય. સત્તામાં રહેલા શુદ્ધ સ્વરૂપને ઉદ્દેશીને સર્વ જીવોને પરમાત્માતુલ્ય માની, પોતામાં દાસભાવ રાખી, ગુણગ્રાહકતાનું આંતરવર્તન રાખવાથી અભિમાનની વૃત્તિને સહેલાઈથી નાશ સાધી શકાય છે, આ સ્થળે એટલું યાદ રાખવાનું છે કે વ્યવહાર તે જે જાતના
For Private And Personal Use Only
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૭૬ ]
ધ્યાનદીપિકા
વર્તન કે બાલવાથી ચાલતું હોય તે જ રેખ, પણ આંતરગુપ્ત વર્તનથી સામાને પરમાત્માનુલ્ય સમજી તેના તરફ કરાતી અભિમાનવૃત્તિને, પિતામાં ગુપ્ત રીતે–સામાને ખબર ન પડે તેવી રીતે-દાસભાવની વૃત્તિ રાખીને તોડી નાખવી. અભિમાન તેડવા માટે આ પ્રયોગ ઘણો અકસીર જણા છે.
ગમે તેવા ગુપ્ત સ્થળે કાર્ય કરે, કોઈને ખબર ન પડે એવી રીતે છાનું કામ કરે. પણ તેનાં ફળો ઉદય પામ્યા વિના રહેવાનાં જ નથી. જેટલું છાનું કે ગુપ્ત કરાય છે તેટલું જ તે કાર્ય વધારે ફજેતા મેળવનાર કે પ્રગટતામાં વહેલું બહાર આવનાર થાય છે. જ્યાં નિયમસર મર્યાદાપૂર્વક કાર્યક્રમ ચાલે છે, કોઈના પણ પક્ષપાત વિના કર્મા નુસાર યંગ્ય બદલો મળે છે, ત્યાં માયા, પ્રપંચ, કપટને અવકાશ જ કયાં છે ?
મનુષ્યો એમ જાણતા હોય છે કે અમુક કાર્ય છાનું કરી અને બીજાને ઠગીએ છીએ, પણ તેઓની માન્યતા ભૂલભરેલી છે. તેમાં તેઓ પોતે જ ઠગાય છે. કુદરત આ રીતે નહિ, તે બીજી રીતે, આ હાથે નહિ, તે પેલા હાથે, આજ નહિ તે કાલે, પણ તેનાં માઠાં ફળરૂપ બદલે આપ્યા વિના રહેતી જ નથી. જે આમ જ છે તે સરલ
જીવન શા માટે ન બનાવવું ? જેવા છીએ તેવા શા માટે ન દેખાવું? સર્વ જીવોને પરમાત્માતુલ્ય અંતષ્ટિથી લેખવામાં આવે તે પછી આ માયા-કપટને રહેવાનું સ્થાન જ
For Private And Personal Use Only
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૭૭ ]
આ માનસિક દુનિયામાં નથી. એ નાના અને હું (પેાતાને) માટે આ વિષમષ્ટિ થાય છે ત્યારે જ આ કપટના પ્રયાગ પ્રત્યેાજાય છે. આત્મદૃષ્ટિથી સર્વને સરખા-અથવા સત્તાગત પરમાત્મષ્ટિથી અન્યને માટી જોવા; અને વ્યવહારષ્ટિથી પેાતાને નાના જોવા, આવી માયાને જીતવા માટે માયા કરાય તે આ માયાકષાય સહેલાઇથી જીતી શકાય છે.
જ્યાં આ દેહ અને શુભાશુભ કમ એ સર્વના ત્યાગ કરવાના છે, ત્યાં લાભને અવકાશ જ કયાં છે ? જ્યાં સુધી કોઈ પણ પુગલિક પદાર્થોં ઉપર માહ કે મમત્વ છે, તેને મેળવવાની ઈચ્છા થાય છે, ત્યાં સુધી તે તેટલા જ આત્મસ્વરૂપથી દૂર છે, જેના ઉપર તમને પ્રીતિ હાય તેને જ તમે નિમ`ત્રણ કરી, પણ બીજા ઉપર અપ્રીતિ રાખી બીજેના તિરસ્કાર કરશે. તા આત્મા જરૂર તેટલેા જ તમારાથી વેગળા રહેશે. મતલબ કે તેટલા જ આંતરી કે આવરણ તમારા શુદ્ધ સ્વરૂપની આડે મન્યુ રહેશે.
દૈતુના નિર્વાહ માટે તા પ્રારબ્ધ પ્રમાણે આવી મળશે જ. જાગૃતિ પૂર્વક તેટલા જ પ્રયત્ન કરાય તેા તે કાંઈ વિજ્ઞ રૂપ થવાના નથી, પણ ઉલટા મદગાર થશે, દેહની મદદથી તા કાર્ય સિદ્ધ કરવાનુ છે; વિશેષ એટલેા છે કે આત્મભાન ભૂલી તેમાં આસક્ત ન થાય તે માટે સાવચેત રહેવાની પૂર્ણ જરૂરિયાત છે અને જે પ્રારબ્ધયેાગે આવી મળે તેમાં સતાષ માનવાના છે. અમુક જ જોઇએ અને અમુક ન જ જોઇએ એમ ન થવુ જોઇએ, કેમ કે તે પણ મમત્વ છે,
For Private And Personal Use Only
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૭૮ ]
દયાનદીપિકા
ભાન ભુલાવનાર એક જાતનો આગ્રહ છે પ્રારબ્ધ કર્મમાંથી શરીરને જે પુદગળોની જરૂરિયાત હોય છે તે આવી મળે છે. તે માટે હર્ષ—શોક કરાય જ નહિ. અને તેમ કરાય તે આત્મભાન ભૂલવાને પ્રસંગ આવે છે.
પુગલિક વસ્તુ પિતાને જરૂરિયાતની હેય તેનાથી અધિક તમારી પાસે હોય તે તે, જરૂરિયાતવાળા બીજાને આપી દેવી, પણ મમત્વ ભાવથી સંચય ન કરે. આવી જ રીતે તમારી પાસે અધિક જ્ઞાન હોય, તે તે પણ યોગ્ય અધિકારીને આ૫વું. તમે અન્ય પાસેથી લીધું છે, તમને બહારથી મળ્યું છે તે તમે અન્યને આપી દેશે તે જ તમને શાંતિ થશે. નહિ આપે તે અભિમાન વધશે અને નવું મળતું અટકશે. અન્યને આપ્યા પછી તેનું અભિમાન થતું નથી, કારણ કે તે એમ માને છે કે હવે તે મારા એકલા પાસે નથી, અન્ય પાસે પણ તે જ્ઞાન છે, નહિતર જ્ઞાનનું પણ અભિમાન થાય છે કે “હું જ જ્ઞાની છું, અને આ જ્ઞાન બીજા કોઈ પાસે નથી.” માટે યોગ્ય લેનાર મળી આવે તે આપવાને પણ ચૂકવું નહિ,
અવસર ચૂક્યા તે પછી પણ આપવું તો પડશે, પણ તે બિનઅધિકારી આગળ ઠલવાશે. તે તે લઈ શકશે નહિ અથવા સદુઉપયોગ ભાગ્યે જ થશે. માટે અન્યને આપવું તેમાં જ સંતોષ માની લેગ્ય અધિકારી આગળ પિતાને ખજાને ખાલી કરે. વ્યવહારમાં પણ આવા પ્રસંગે બનતા નજરે દેખાય છે કે એક મનુષ્ય પોતાની મિલક્તને
For Private And Personal Use Only
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનઢીપિકા
[ ૩૭૯ ]
ચેાગ્ય સ્થળે પેાતાને હાથે સદુપયાગ કરતા નથી; અંતે તે મિલકત અહીં મૂકી જાય છે, એટલે તે કાઇના હાથમાં તે જાય છે જ. પણ તે લાયક મનુષ્ય હોય તે તેના સદુપયોગ કરે છે, નહિતર અસદ્ ઉપયાગ તા થાય છે જ, માટે લેભ ન કરતાં ચાગ્ય અધિકારી આગળ જ્ઞાનના સદુપયાગ કરવા.
શુકૂલ ધ્યાનનાં આ ચાર આલખના છેઃ ક્રોધ, માન, માયા, અને લાભ. એમના ઘણી જ ખારીકાઇથી વિચાર કરી, સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ ક્રોધાદિના પશુ ત્યાગ કરવા તેને જરા પણ વિશ્વાસ ન કરવા, કારણ તે અગ્નિના તણખા જેવા છે, એક જરા જેટલા પણ અગ્નિના તણખાની-કણીની ઉપેક્ષા કરી હોય તેા હજારા ધરાનાં ધરા ખાળીને ભસ્મ કરી નાખે છે. તેમ આ ક્રોધ લાભાદિને સક્ષમ પણ ઉદય ધીમે ધીમે વૃદ્ધિ પામી આત્માના અનંત ગુણ્ણાને બાળી નાખે છે. અર્થાત્, તેના ઉપર આવરણ લાવી તેને દબાવી દે છે.
ક્રોધાદિના ઉદયને રાકવા. તેનાં પરિણામાના વિચાર કરી વિવેકજ્ઞાન દ્વારા તેઓને નિષ્ફળ કરવા-વિખેરી નાખવા. આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવના અરીસા સન્મુખ રાખી, આ આત્માના ગુણા છે કે અજ્ઞાન દશાવાળી વિભાવદશાના શુભે છે તેના નિણ્ય કરી, વિભાવદશાવાળા, આત્માને આવરણુ કરનારા તે ક્રોધાદિના ત્યાગ કરવા. ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા, અને સતાષથી ક્રોધ, માન, માયા, લાભના પરાજય કરી શકાય છે. આ ક્ષમાદિવાળી પરિણતિ કમ ક્ષયમાં પ્રધાન હેતુ છે, અકષાચવાળી પરિણતિ જ ઉત્તમ ચારિત્ર્ય છે, એ
For Private And Personal Use Only
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૮૦ ]
ધ્યાનદીપિકા
હોય તે જ ચારિત્ર હોય છે. ક્ષમાદિ ગુણે જ ચારિત્રનું જીવન છે. તે જે ચાલ્યા ગયા હોય તે ચારિત્ર, જીવ વિનાનું કલેવર-મડદુ જ છે. આ ક્ષમાદિના આલંબન દ્વારા સૂક્ષમ ધ્યાનમાં પ્રવેશ કરાય છે અને શુકલ યાન પ્રાપ્ત થાય છે.
આ ધાદિ કષાયને જીતવા માટે સર્વત્ર સત્તાગત શુદ્ધ આત્મદષ્ટિ રાખવી વગેરે જે કાંઈ કહેવામાં આવ્યું છે તે એક સાધન છે-શત્રુને મારવાનું હથિયાર છે. કયા મનુષ્ય કયું હથિયાર વાપરવું, એ કાંઈ ચોક્કસ નિર્ણયથી કહી શકાય નહિ. બધા મનુષ્ય કે અધિકારીઓએ એકસરખી જાતનાં જ હથિયાર કે સાધને વાપરવાં એ પ્રતિબંધ કોઈ પણ જ્ઞાનીએ કર્યો જ નથી. કર્મક્ષય કરી, નિર્વાણમોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાના અસંખ્યાત માર્ગો છે એમ જ્ઞાની પુરૂએ પિતાના જ્ઞાનમાં દીઠું છે. તેથી અમુક જ માગ લેવાથી મોક્ષ થાય અને બીજે રસ્તે ન જ થાય એમ કહેવું તે મિથ્યા છે, ભ્રમણા છે. પણ એટલું જ ધ્યાન આપવાનું છે કે ગમે તે પ્રગથી, સાધનથી, વિચારથી, આલંબનથી, કે પ્રવૃત્તિથી કમરને ક્ષય થાય છે કે નહિ, કર્મ શત્રુ મેરે છે કે કેમ, તે જોવાનું છે. અને જે તે સાધનથી કમ ઓછાં થતાં હોય, પરમશાંતિ અનુભવાતી હોય તે તે સાધન તેને પિતાને માટે ઉપયોગી છે એમ માનવું પણ આ જ સાધન બધાને ઉપયોગી છે. બધાએ આ પ્રમાણે જ કરવું, એ આગ્રહ ન કરો. કારણું, દરેકનાં કર્મ એકસરખાં નથી હોતાં,
For Private And Personal Use Only
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ખ્યાનદીપિકા
[ ૩૮૧ ]
દરેકની પ્રકૃતિ એક્સરખી હોતી નથી. દરેકના રેગ એકસરખા નથી હોતા માટે ઔષધ-દવા-પણ દરેકને જુદી જુદી જ હોય છે.
શુકલ ધ્યાનનું કમ દ્વાર-૨ મનને વિષય ત્રણ લેક છે? ઊલક, અલક અને તિથ્વીલોક. એ ત્રણ લેકની અંદર રહેલા પદાર્થો તે સર્વનું આલંબન-અવલંબન કરીને મન જીવે છે. અર્થાત, ત્રણ જગતના તમામ પદાર્થો એ મનને ખેરાક છે. અમર આત્માને આશ્રય અને અખૂટ ખોરાકનું પોષણ આ બે આલંબનથી મન, જીવને વિવિધ પ્રકારની આકૃતિઓ ધારણ કરાવી ત્રણ જગતમાં અનેક સ્થાને ફેરવે છે.
આ વિસ્તારવાળા મનના વિષયને અનુક્રમે દરેક વસ્તુને ત્યાગ કરાવીને અર્થાત મનથી તે તે પદાર્થોનું ચિંતન નહિ કરવારૂપે મનને સંક્ષેપીને-સંકેચીને અનુક્રમે એક પરમાણુ ઉપર લાવી મૂકવું. ત્યાર પછી પણ પ્રયત્નવિશેષથી મનને પરમાણું ઉપરથી પણ દૂર કરી અંતઃકરણ વિનાની સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવી. શુકલધ્યાનના પહેલા બે પાયામાં મનની આવી સ્થિતિ કરી શકાય છે.
અહીં કોઈ શંકા કરે તેમ છે કે, ત્રણ ભુવનમાં ફરનારવ્યાપ્ત થનાર મનને સંક્ષેપીને યાન કરનાર એક અણુ ઉપર તેને કેવી રીતે લાવી શકે? અથવા કેવલજ્ઞાની તે અણુ ઉપરથી પણ મનને હઠાવીને અંતઃકરણ વિનાની સ્થિતિ કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરી શકે?
For Private And Personal Use Only
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૮૨ ]
ધ્યાનંદીપિકા
સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે આખા શરીરમાં ઝેર બ્યાસ થઇ ગયુ હાય છે તે પણ મંત્રના અલ વડે તે ઝેરના અણુએને રાકીને, પાછા ખે ́ચીને 'ખ ઉપર લાવી શકાય છે. અને વિશેષ મત્રપટ્ઠા વડે ડંખમાંથી પણ ઝેર દૂર કરી શકાય છે, તેમ ત્રણ ભુવનરૂપ શરીરના અવલંબનવાળુ' મન તે જન્મમરણનું કારણ હેાવાથી ઝેર તુલ્ય છે. તે વિષને જિનવચનરૂપ ધ્યાનના સામર્થ્યવાળા મંત્રખળથી પરમાણુ ઉપર રોકી શકાય છે અને આત્માની અન’તશક્તિ-અચિંત્ય શક્તિ-હાવાથી પ્રયત્ન વડે તે પરમાણુ ઉપરથી પશુ દૂર કરી આત્મસ્વરૂપે થઇ રહેવાય છે.
અથવા જેમ બળતા લાકડાના ઢગલામાંથી લાકડાં કાઢી લેતાં અગ્નિ મદ થઈ જાય છે અને જે લાકડાં ખળતાં હતાં તે, અગ્નિ હવે ખાળવા લાયક પદાર્થ જ ન હેાવાથી અનુ. ક્રમે બુઝાઈ જાય છે, આ જ ધ્રાંતે મન એ જ દુઃખરૂપ દાહનુ' કારણ હોવાથી અગ્નિ, વિષયરૂપ લાકડાં વિનાને થતાં–૨હેતાં-થાડા વિષયરૂપ પરમાણુ ઉપર આવી રહે છે, અને તેટલેા પણ વિષય લઈ લેવાથી મન–અગ્નિ શાંત થઈ જાય છે.
અથવા પાણીની ભરેલી ટાંકી કે ઘડામાંથી પાણી ધીમે ધીમે ઓછું થતું ચાલે છે, અથવા તપાવેલા લાઢાના વાસ ણમાં રહેલું પાણી ધીમે ધીમે એન્ડ્રુ' થતું જાય છે તેમ જ અપ્રમાદ અથવા આત્મજાગૃતિરૂપ અગ્નિથી તપેલુ જીવરૂપ વાસણમાં-વાસણના આધારે રહેલું, ચેાગીઓના મનપ પાણી અનુક્રમે શેાષાઇ-સુકાઈને નાશ પામે છે, આવી રીતે
For Private And Personal Use Only
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
યાનદીપિકા
[ ૩૮૩ ]
યેગીઓ મનેયોગને સર્વથા રેકે છે–શાંત કરે છે. તે જ પ્રમાણે વચનગ અને કાયયોગને પણ જ્ઞાનીઓ રેકે છે. યોગેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે.
દારિકાદિ શરીરની સાથે મળેલી આત્માની વીર્ય પરિણતિ-શક્તિ-વિશેષ તે કાયમ છે. તેમ જ ઔદારિક, વૈક્રિય અને આહારક, શરીરના વ્યાપાર વડે બહારથી ખેંચેલા વચન વગણના દ્રવ્યના સમૂહની મદદથી ચાલતે જીવનનો વ્યપાર તે વાયેગ છે.
દારિકાદિ શરીરના વ્યાપાર-ક્રિયા વડે–ખેંચેલાબહારથી આકર્ષેલા મનેવગણને યોગ્ય દ્રવ્યની મદદથી ચાલતે જીવનને વ્યાપાર તે મનગ છે. આ સર્વને જ્ઞાનપૂર્વક નિરોધ કરનાર અંતર્મુહૂર્તમાં નિર્વાણપદ પામે છે. આ ક્રમ દ્વાર બતાવ્યું.
શુક્લયાન-દયાનદ્વાર-૩ सवितर्कसविचारं पृथक्त्वं च प्रकीर्तितम् । शुक्लमाद्यं द्वितीयं च विपर्यस्तमतः परम् ॥१९८।। પૃથક્વ વિતર્ક સવિચાર પહેલું શુકલધ્યાન કહેલું છે, અને બીજું એકત્વવિતક અવિચાર તેનાથી વિપરીત છે.
થકૂલ એટલે શુદ્ધ નિર્મલ, વિભાવ આલંબન વિના, તન્મયરૂપે આત્મસ્વરૂપને વિચાર તે શુકલધ્યાન કહેવાય છે. આત્મસ્વરૂપને વિષેરમણતા કરનાર આ ધ્યાન કરી શકે છે. જેવો સિદ્ધને સ્વભાવ છે તે સાધકનો સ્વભાવ થતાં આ
For Private And Personal Use Only
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૮૪ ]
શુધ્યાન સિદ્ધ થાય છે.
તે શુક્લધ્યાનના ચાર ભેદ છે. ૧ પૃથતિક સપ્ર વિચાર. ૨ એકવિતર્ક અપ્રવિચાર, ૩. સૂક્ષ્મક્રિયા અપ્રતિપાતિ. ૪ ઉચ્છિન્નક્રિયા અનિવૃત્તિ.
ધ્યાનદીપિકા
પૃથક્ક્ત્વ-ભિન્ન-ભિન્ન-જુદી વહેંચણી કરી નાખવી. જીવથી અજીવને જુદા પાડવા, વિભાવથી સ્વભાવને જુદા પાડવા, આત્મદ્રશ્ય અને તેના પર્યાયે તેના પૃથક્ વિચાર કરવા, પર્યાયને ગુણથી જુદા કરવા, ગુણુને પર્યાયથી જુદા કરવા, ગુણુ પર્યાયને દ્રવ્યથી જુદા કરવા, સ્વધ થી ધર્માંતરના ભેદ કરવા તેને પૃથકત્વ કહે છે,
વિતક એટલે શ્રુતજ્ઞાનાદિ ઉપયોગ. તે વડે નાના પ્રકારના સાત નય દ્વારા આત્માના વિચાર કરવા, રૂપ શ્રુતજ્ઞાન ચિંતવવું. દ્રવ્યાર્થિક નય દ્વારા આત્મસ્વરૂપના ઊહાપાહ કરવા. સાતે નયે ભિન્ન ભિન્ન આત્મસ્વરૂપ વિચારવું વિચાર દ્વારા તે તે નચની ભૂમિકાના અનુભવ કરવા.
સપ્રવિચાર-વિચાર એટલે અથ, વ્યંજન અને યાગમાં સમ-પ્રવેશ કરવા. અથ એટલે દ્રવ્ય વ્યંજન એટલે શબ્દ અને યાગ એટલે મન, વચન, કાયા એ ભેદવાળુ' ધ્યાન તે સવિચાર ધ્યાન.
જેમ કે આત્મા એ અથ-દ્રવ્ય છે, આત્મા દ્રવ્યના વાચક અક્ષરા તે ન્યુજના છે, અને જેના વડે, જેમાં ઉચ્ચારણ કરાય કે ચિંતન કરાય છે તે મનવચનાદિ ચેગ છે. અથવા હું શુદ્ધ આત્મા છું. આ અક્ષરો. તે અક્ષરા જેના વડે
For Private And Personal Use Only
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનદીપિકા
[ ૩૮૫ ]
ચિંતવાયા-બોલાયા કે આકર્ષાયા તે મનાદિ ગો. અને તે શબ્દને વાચક અર્થ–વસ્તુ-આત્મા ઈત્યાદિને ભિન્ન ભિન્ન વિચાર કરે. અથવા ગુણપર્યાય વિનાનાં છ મૂળ દ્રવ્ય તેમાં આત્મ દ્રવ્ય ગણાયું છે. તેમાંથી આત્મદ્રવ્યને ભિન્ન કરીપર પાંચ દ્રવ્યને અપ્રવિચાર જાણી દુર કરવા-તે સવિકલ્પ, અર્થાત્ આત્મ ઉપયોગે પરિણમવું. અથવા ગાય એ દ્રવ્ય પ્રાણી ગાયવાચક શબ્દો અને ગાયનું જ્ઞાન. ગાય એ શબ્દ મૃતિમાં લાવતાં જ, ગાય દ્રવ્ય, ગાયવાચક શબ્દ અને ગાયનું જ્ઞાન, એ જેમ થઈ આવે છે તેમ આત્મદ્રવ્ય, આત્માવાચક શબ્દ, અને આત્માકાર પરિણમવા રૂપ આત્માનું જ્ઞાન એ ત્રણેને વિચાર કરો. દ્રવ્યમાં સ્થિરતા કરી વ્યંજનમાં પ્રવેશ કરેવ્યંજનમાંથી દ્રવ્યમાં આવવું અથવા મને
ગથી કાયગમાં, કાયયેગથી વચનયોગમાં, વચનગથી માગમાં એમ દ્રવ્ય, શબ્દ અને એમાં સંક્રમણ કરવું જુદી જુદી રીતે પરિણમવું વિચરવું. એ શુક્લ યાનને પહેલો પાય-ભેદ છે.
શુક્લ યાનને બીજો ભેદ
એકત્વ વિતક અપ્રવિચાર એકવ. પાંચ ધર્માસ્તિકાયાદિ તેના ગુણપર્યાય વિગેરેને વિચાર ન કરે, અનંત જીવે છે તેમનો પણ વિચાર ન કરે, આત્માના જ્ઞાન, દર્શન ચારિત્રાદિ ગુણે તેને પણ જુદે વિચાર ન કરે પણ તે સર્વને સમાવેશ—એકતા
For Private And Personal Use Only
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૮૬ ]
ઇમાનદીપિકા
કરતા જવું, જેમ કે અનેક દ્રવ્યોની વિશેષ જાતિને સામાન્ય એક દ્રવ્યમાં સમાવવી. આત્માના અનંત ગુણેને એક આત્મામાં સમાવેશ કરે, અનંત આત્માઓને એક સત્તા સામાન્ય આત્મામાં સમાવેશ કરવો, અને અનેક દ્રવ્યની સામાન્ય જાતિઓને એક મહાસત્તા સામાન્યમાં સમાવેશ
કરવો.
અથવા પર્યાયને ગુણ વિષે સમાવેશ કર, ગુણને પર્યાય વિષે અને ગુણપર્યાયને દ્રવ્ય વિષે સમાવેશ કરે. ગુણપયાની વિવિધતા હું જ છું, તે આત્માના ગુણપર્યા, મારાથી ભિન્ન નથી, જે શુદ્ધ આત્મા સિદ્ધ પરમાત્માનું સ્વરૂપ છે તે જ મારું સ્વરૂપ છે, એમ કરી બનેની એકતા સાધવી. અથવા મહાસત્તા સામાન્યની અપેક્ષાએ એક સત્ છે. અને તે હું છું. આ ધ્યાન એકપણે, સ્વરૂપતન્મયપણે કરવું.
વિતર્ક એટલે શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબન પણે સર્વને મહાસત્તા-સામાન્યમાં સમાવેશ કર,
અપ્રવિચાર. વિકલ્પરહિત-સમયાંતરવાળા દર્શન, જ્ઞાન જેટલું પણ અંતર-કે વિકલ્પ ન કરતાં એકરસ-નિર્વિકલ્પસ્થિતિને અનુભવ કરે. દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર એ ત્રણેને પણ એક જ આત્મામાં સમાવેશ કરી દઈ સ્વરૂપ સ્થિરતામાં જ વિશ્રાંતિ લેવી. આ ધ્યાનમાં ત્રણે યોગો વિશુદ્ધ હેય. વિચાર પણ ઘણે જ મંદ હાય, મનનું
For Private And Personal Use Only
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
*ચાનદીપિકા
[ ૩૮૭ ]
ચંચળપણુ' ન હોય પણ પ્રખળ સ્થિરતા હાય, પવન વિનાના સ્થાનમાં રહેલ દ્વીપક કે સમુદ્રની માફક સ્થિરતા હાય. અહીં વિચાર છે પણ તે સૂક્ષ્મ છે; તથા અન ત વિચારોના સમાવેશ એકમાં કરાતા હોય તેવા નહિ જેવા વિચાર હાય.
અવિધ તથા મન:પર્યવ જ્ઞાનના ઉપચાગ છે તે પરાતુચાચી છે. કેમ કે તેના વિષય રૂપી દ્રવ્યના છે પણ આ ધ્યાન તે આત્માનુયાયી છે, વિષય અરુપિ આત્મદ્રશ્ય છે. આ ધ્યાનથી નિમ`લ કેવળજ્ઞાન થાય. આ ધ્યાન સ્થિરપરિ ણામી છે. તેમાં મન સ’કલ્પ વિકલ્પ વિનાનુ હાય છે, આ ધ્યાન અત્યારે ભલે ન હેાય પણ તેની ઉમેદવારીપ્રેકિટસ કરવામાં કાંઈ અડચણુ નથી.
આ શુક્લધ્યાન પૂર્વગત શ્રુતવાળાને જ હાય છે તેવા કાંઈ નિયમ નથી. શ્રીમતિ મારુદેવાજી માતા. માસતુષ અને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રતિખાધેલા પદરસે તાપસા ઈત્યાદિને પૂર્વે તા શું, પશુ તેના નામની પણ ખખર ન હતી છતાં કૈવલજ્ઞાન પામેલા છે, એટલે ખાસ પૂર્વના જ્ઞાનવાળાને જ શુલ ધ્યાન હાચ તેવા કાંઈ આગ્રહ કરવા જેવું નથી. કેવળ આત્માની શુદ્ધ શ્રદ્ધા, આત્મલાગણી, આત્મધ્યાન, ઈત્યાદિની મુખ્ય જરૂર છે, વિષય કષાયે શાંત થવા જોઈએ, સમભાવ આવવા જોઇએ અને સ્વરૂપસ્થિરતા જાણતાં કે અજાણતાં થવી જોઇએ.
For Private And Personal Use Only
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૮૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
પરમ સમાધિ. ત્રીજું, એથું શુલ ધ્યાન सूक्ष्मक्रियाप्रतिपाति तृतीयं सर्ववेदिनाम् । समुच्छिन्नक्रियं ध्यानं तुर्यमार्यैः प्रवेदितम् ॥१९९।।
સૂકમ ક્રિયા અપ્રતિપાતી ત્રીજું ધ્યાન તે સર્વજ્ઞને હોય છે, અને આર્ય પુરુષેએ ચોથું ધ્યાન ક્રિયારહિત કહેલું છે.
ભાવાર્થ–મક્ષ જવાના નજીકના સમયે કેવલી-સર્વ જ્ઞને આ ધ્યાન હોય છે. પ્રથમ તેઓ મનેયોગ અને વચનયોગને રેકે છે, અને અરધે કાયાને વેગ રોકતાં સૂક્ષ્મક્રિયા અનિવૃત્તિ નામનું ત્રીજું શુક્લ ધ્યાન હોય છે. આ પ્રસંગે સમ ક્રિયા અને પ્રવર્ધમાન પરિણામ એ બનેથી પાછા નહિ હઠવારૂપ સ્થિતિ હોય છે. ઉદ્ઘાસનિઃશ્વાસરૂપ શરીરની ક્રિયા તદ્દન સૂમ હોય છે અને તે સ્થિતિથી તે પાછા પડતા ન હોવાથી એ ભેદને સૂકમક્રિયા અનિવૃત્તિ કહે છે.
મન, વચન, કાયાના બાદર અને સુક્ષમ યોગોને સર્વથા આ ચોથા ભેદમાં રોધ કરવામાં આવે છે. મેરુ પર્વતની માફક તેના વેગ અને પરિણામની સ્થિતિ નિશ્ચળ અને કંપાવી ન શકાય તેવી હોય છે. આ ક્રિયાને શેલેશી ક્રિયા કહે છે. અહીં સર્વ ક્રિયાને સર્વથા વિચ્છેદ થાય છે અને
For Private And Personal Use Only
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૮૯ ] તે સ્થિતિમાંથી પાછું ઉત્થાન થતું નથી એટલે આ ભેદને વ્યછિન્ન કિયા અપ્રતિપાતી શુકુલ ધ્યાન કહે છે. तत्र त्रियोगिनामाद्यं द्वितीयं वेकयोगिनाम् । सर्वज्ञः क्षीणकर्मासौ केवलज्ञानभास्करः ॥२० ॥
અનાદિ ત્રણ ગવાળાને પહેલું શુક્લ યાન હોય, એક યોગવાળા રોગીને બીજું શુક્લ ધ્યાન હેય. તે બીજા શુકુલ ધ્યાનમાં સર્વજ્ઞ, ક્ષીણકર્મા અને કેવલજ્ઞાનરૂપ સૂર્ય સમાન થાય છે.
પહેલા પૃથફત વિતર્ક સવિચાર શુક્લ ધ્યાનમાં મન, વચન, કાયાના ત્રણે યોગ હોય છે, બીજા શુક્લ યાનના ભેદમાં મનાદિ ત્રણ વેગમાંથી કોઈ એક યોગની મુખ્યતા હોય છે. કેમ કે બીજા ભેદમાં સંકમ-ગથી યોગાંતર પ્રવેશ-કરવાને અભાવ કહેલો છે. ત્રીજા શુલ ધ્યાનમાં એક કાગ હોય છે. અને ચોથું શુફલ ધ્યાન અગીગરહિત હોય છે.
ત્રીજા ચેથા શુકલ ધ્યાનને વખત अन्तर्मुहूर्तशेषायुस्तृतीयं ध्यातुमर्हति । शैलेशीकर्मतो ध्यानं समुच्छिन्नक्रियं मवेत् ॥२०१॥ અંતર મુહત આયુષ્ય બાકી હોય ત્યારે ત્રીજું શુકલ ધ્યાન ધ્યાવાને યોગ્ય થવાય છે અને શિલેશીકર્મથી સર્વ ક્રિયાની નિવૃત્તિ-ઉચ્છેદ થવા રૂપ ચેાથું ધ્યાન હોય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૯૦ ]
ચેાથું ધ્યાન કાને ઢાય ? અધિકારીદ્વાર-૪ अयोगयोगिनां तुर्य विज्ञेयं परमात्मनाम् । । तेन ते निर्मलाजाताः निकालेका निरामयाः ॥ २०२ ॥
ધ્યાનદીપિકા
મનાદિ ચાગ વિનાના ચાગી પરમાત્માને ચેાથુ' શુક્લધ્યાન જાણવું, કારણ કે તેઓ નિર્મળ થયા છે-કમ કલાક અને કમ રાગથી રહિત છે.
જે ધર્મધ્યાનના અધિકારી છે તે જ આગળ વધતાં શુક્લ ધ્યાનના અધિકારી થાય છે. સવપ્રમાદરહિત મુનિઓ, ક્ષીણમાહ-ઉપશાંત-માહની સ્થિતિવાળા મહાત્માઓ જ્ઞાનરૂપ ધનવાળા બુદ્ધિમાન મનુષ્ય શુક્લ ધ્યાનના સામાન્ય રીતે અધિકારી છે,
અનુપ્રેક્ષા દ્વાર પ
શુલ ધ્યાનથી ભાવિત ચિત્તવાળાએ શુક્લ ધ્યાનથી વિરામ પામ્યા પછી આ અનુપ્રેક્ષાના વિચાર કરવા. આ વિચારણા ૧ અપાય, ૨ અશુભ, ૩ અનંત અને ૪ વિપરિણામ નામની અનુપ્રેક્ષા કહેવાય છે.
૧ આશ્રવને આવવાનાં મિથ્યાત્વાદિ દ્વારા અને તેનાથી ઉત્પન્ન થતા દુઃખરૂપ અપાયાના વિચાર કરવા તે અપાય અનુપ્રેક્ષા છે.
૨ સસારના સ્વભાવના વિચાર કરવા. અથવા સ’સારના વિષમ રસની વિચારણા કરવી તે અશુભ અનુપ્રેક્ષા છે.
For Private And Personal Use Only
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૯૧ ]
૩ ભાવિ નરકાદિ અનંત ભવની પરંપરાની વિચારણા કરવી તે અનંત અનુપ્રેક્ષા છે.
૪ વસ્તુના વિપરિણામનો વિચાર કરે, સચેતન અચેતનાદિ સર્વ સ્થાનો પર્યાય અશાશ્વત છે તે સંબંધી વિચારણું કરવી. - આ ચારેય અનુપ્રેક્ષા શુક્લ ધ્યાનના પહેલા બે ભેદમાં કરવા ગ્ય છે.
લેસ્થા દ્વાર– પહેલા બીજા શુકલ ધ્યાનમાં શુફલલેશ્યા હોય છે ત્રીજા શુફલ ધ્યાનના ભેદમાં પરમ શુકલેશ્યા મિરુની માફક નિશ્ચળ હોય છે. ચે ભેદ લેશ્યાતીત છે. તેમાં લશ્યાને અવકાશ નથી.
લિગ દ્વાર-૭ ૧ અવધ ૨ અસંમોહ, ૩ વિવેક, ૪ વ્યુત્સર્ગ. શુકલ ધ્યાનમાં આ ચાર લિંગ-ચિહ્યું છે. આ ચાર લક્ષણથી પિતે શુકુલ ધ્યાનવાન છે એમ જાણી શકાય છે.
૧ ભીષણ ઉપસર્ગ કે પરીષહ આવતાં ધ્યાનથી ચલાયમાન ન થાય, કેઈથી પણ ભય ન પામે, કારણ કે સર્વત્ર આત્મસમાન વૃત્તિ થઈ રહેલી હોય છે. મહાન ધીરતાવાન-બુદ્ધિમાન અને સ્થિરતાવાન તે હોય છે.
૨ સક્ષમ અને અત્યંત ગહનભા-પદાર્થોને-વિશે પણ
For Private And Personal Use Only
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૯૨ ]
ધ્યાનદીપિક
=
=
મેહ ન પામે, મૂંઝાય નહિ, વ્યાકુળતા ન પામે તેમ જ વિવિધ પ્રકારની દેવામાયાને વિષે પણ સંમોહ ન પામે, કારણ કે ચિતન્યાનંદને અનુભવ જેણે ચાખેલ છે તે ક્ષણિક વિષયાનંદમાં રતિ કેમ પામે ?
૩ દેહ તથા સર્વ સંગાથી આત્માને નિરંતર જુદે દેખે. દેહની વ્યથા કે પુગલસંગથી આત્મજ્ઞાન ભૂલી ન જાય, સર્વદા વિવેકદ્રષ્ટિ જાગ્રત હાય.
૪ દેહ અને ઉપાધિનો પણ ત્યાગ કરે. દેહ અને ઉપાધિઉપયોગી સાધને–ઉપર પણ મમત્વ ન કરે. જરૂરી પ્રસંગે બને ત્યાગ કરતાં અચકાય નહિ. સર્વથા નિ:સંગ રહે તે વ્યુત્સગ લિંગ છે.
ફી દ્વાર-૮ શુકુલ ધ્યાનના પહેલા બે ભેદમાં શુભ આશ્રવ હેય છે અને તેથી અનુત્તર વિમાન પયતના સુખની પ્રાપિત થાય છે. નિર્વાણના માર્ગભૂત સંવર અને કર્મની નિરા પણ થાય છે.
મલિન વસ્ત્ર જેમ પાણીથી શુદ્ધ થાય છે, લોઢું જેમ અગ્નિથી શુદ્ધ થાય છે અને મેલું પાણી જેમ સૂર્યના તાપથી શોષાઈ જાય છે તેમ શુક્લ ધ્યાનથી કર્મો નાશ પામે છેજીવ શુદ્ધ થાય છે.
જેમ જુલાબ લેવાથી, ઔષધોપચારથી અને ભૂખ્યા
For Private And Personal Use Only
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૯૩ ]
રહેવાથી કેટલાક રોગ શમી જાય છે, નાશ પામે છે તેમ ધ્યાનથી કાગ નાશ પામે છે.
જેમ ઘણા વખતનાં સૉંચય કરેલાં ઇંધણાં પવન સહિત અગ્નિની મદદથી થાડા વખતમાં બળીને ભસ્મ થાય છે તેમ કરૂપ ઈંધણુાંએ ધ્યાનાગ્નિથી નાશ પામે છે, ખળી
જાય છે.
જેમ આકાશમાં ચડી આવેલી મેઘની ઘટાને પ્રચ'ડ વાયુ વિખેરી નાખે છે, તેમ ધ્યાનરૂપ પ્રબળ પવન વડે કમરૂપ મેઘઘટાને વિખેરી ન ખાય છે. શુલ ધ્યાન કરનાર ચાગીને ક્રોધ, ઈર્ષ્યા, વિષાદ, શાક, હર ઇત્યાદિ ખાધા પીડા કરી શકતી નથી, અર્થાત્ તેને માનસિક સંતાપ જરા પણ હાતા નથી. શીત, તાપ, ક્ષુધા, તૃષા-ઇત્યાદિ આ શુક્લ ધ્યાનીને ખાધા, પીડા કરી શકતા નથી. હિંસક પશુ, પક્ષી, મનુષ્ય, દેવ અને દાનવાદિ તેની ષ્ટિથી જ નિર્વિષ થઈ જાય છે, વૈશિવરાધ ભૂલી જઈ શાંત સ્થિતિ અનુભવે છે કેમ કે તે ચેાગી આ સર્વ જગતના મિત્ર છે. પ્રભુ છે. આ સ શુક્લ ધ્યાનના પહેલા એ પાયાનુ ફળ છે છેલ્લા એ ભેદોનુ ફળ નિર્વાણુપ્રાપ્તિ છે.
ઉપસહાર
जन्मजानेक दुर्वारबंधन व्येस नोज्झिताः । સિદ્ધા યુદ્ધાર્થી મુત્ર છે. તેમ્પો નમો નમઃ।ારા
For Private And Personal Use Only
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૯૪ ]
યાદીપિકા
જન્મમરણાદિથી ઉત્પન્ન થનારા અનેક અનિવાર્ય બંધનરૂપ યસનથી મુક્ત થયેલા, જેઓ સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્તસ્વરૂપ છે તેમને નમસ્કાર થાઓ, નમસ્કાર થાઓ.
શાશ્વતાના પતિ તે વ =ા त्रैलोक्यमस्तकस्थेभ्यः सिद्धेभ्यो मे नमो नमः ॥२०४||
શાશ્વત આનંદવાળા મુક્તોને, રૂપાતતાને અને ત્રણ લેકના મસ્તક ઉપર રહેલા સિદ્ધોને મારા નમસ્કાર થાઓ. अधुना शुक्लध्यानं यतश्चतुर्धापि नास्ति साधूनाम् । पूर्विककेवलिविरहात्तदगम्यं तेन ते तदगुः (जगदुः) ॥२०५।।
હમણું ચાર પ્રકારનું પણ શુકલધ્યાન સાધુઓને નથી, કારણ કે પૂર્વ ધર અને કેવલીના વિરહથી તે અગમ્ય થયું છે. તે કારણથી તે તેમની પાછળ ગયું. અથવા તેઓએ તેમ કહેલું છે.
શકૂલ યાન અત્યારે ભલે ન હોય તથાપિ ભાવનાઉમેદવારી-કરનારાઓએ નિરાશ ન થવું. શુક્લ ધ્યાનની ઉમેદવારી કરતાં ઉત્કૃષ્ટ ધર્મયાનની પ્રાપ્તિ થશે તો પણ આનંદદાયક જ છે. શુક્લ ધ્યાન અત્યારે નથી એ વચન કાંઈ ઉત્સાહને નાશ કરવા માટે નથી, પણ પિતાના વીર્યને પ્રોત્સાહિત કરી બનતે પુરુષાર્થ કરવા પ્રેરવાને છે એ વાત ખાસ લક્ષમાં રાખી યથા શક્તિ પ્રયત્નવાન થવું.
For Private And Personal Use Only
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ધ્યાનદીપિકા
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૯૫ ]
चन्द्रार्कदीपालिमणिप्रभाभिः किं यस्यचित्तेऽस्ति तमोऽस्तबोधम् । तदन्तकर्त्री क्रियतां स्वचित्ते ज्ञान्यंगिनः
ધ્યાનમુટીવિયમ્ ॥ ૨૦૬ ॥
જેના હૃદયમાં અજ્ઞાનરૂપ અંધકાર રહેલા છે, તેવા મનુષ્યને ચ'દ્ર, સૂર્ય, દીપકની શ્રેણી અને મણિની પ્રભા વડે શે। ફાયદા થવાના છે? અર્થાત્ જેનુ હૃદય અજ્ઞાનઅંધકારથી ઘેરાયેલું છે તેને બાહ્ય વસ્તુના પ્રકાશક સૂર્ય ચ‘દ્રાદિથી આંતરઅજ્ઞાનને હઠાવવાના-દૂર કરનારા કાંઈ પશુ ફાયદા થવાના નથી. આ કારણથી, હૈ જ્ઞાનીને વલ્લભ મનુષ્યા ! અધકારના અત કરનારી-નાશ કરનારી-આ ઉત્તમ ધ્યાનદીપિકાને તમારા હૃદયમાં સ્થાપિત કરી.
પૂર્વે ધ્યાનદીપિકાના પ્રાર`ભમાં કરેલી પ્રતિજ્ઞા અહીં પૂર્ણ થાય છે, આ યાનદીપિકા આંતરઅજ્ઞાનાંધકારના નાશ કરનારી છે અને તેથી જ્ઞાનપ્રિય, આત્મપ્રિય, સુખપ્રિય મનુષ્યાએ નિરંતર પાતાના હૃદયમાં સ્થાપન કરવી, અર્થાત્ આ ગ્રંથમાં જેજે ઉપાયે। આત્મજ્ઞાન માટે કહેવામાં આવ્યા છે તે તે પ્રમાણે વર્તન કરવું.
આ શ્લાકના શરૂઆતના ચંદ્ન પદથી સકલચંદ્ર ઉપા ધ્યાય આ ગ્રંથના કર્તા છે તે નામ પણ પ્રગટ થાય છે, કેમ કે પૂર્ણિમાના ચંદ્ર સકલ-આખા-પૂર્ણ હોય છે અને તે ઉપરથી ‘સકલચદ્ર' કર્તાએ પેાતાનુ. ગુપ્ત નામ તેમાં છુપાવેલુ છે. અને અક, દીપાલિ અને મણિના સખ્યા
For Private And Personal Use Only
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ३६ ]
ધ્યાનદીપિકા
વાચક આંકાની ગણતરી ઉપરથી આ ગ્રંથ ૧૬૨૧ ના સવતમાં મનાવાયેલેા હાય તે પણ સૂચન થાય છે,
આ પ્રમાણે આ ગ્રંથ ૧૯૭૩ ના કારતક સુદ પાંચમને દિવસે ગેાધાવી ગામમાં સવિસ્તર ભાવાર્થ સાથે સમાપ્ત थाय छे.
इतिश्री तपागच्छीय श्रीमद्स कलचन्द्र उपाध्यायकृता ध्यानदीपिका समाप्ता ।
શ્રી રતુ इतिश्री तपागच्छीय श्रीमान् मुक्तिविजयगणिशिष्यश्रीमद्पन्यास कमलविजयगणिस्तच्छिष्य आचार्य विजय केसर सूरीश्वरजी महाराजकृत ध्यानदीपिका ग्रंथस्य भाषांतरं सभावार्थं विक्रमादित्यसंवत्सर एकोनविंशतिशतत्र्युत्तरसप्ततौ कार्तिकशुक्लपचम्यां समाप्तम् ।
शुभं भूयात् ।
સમ્પૂ
For Private And Personal Use Only
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
* સુ વા કયા ક વાંચનને શોખ આનંદનાં દ્વાર ખુલ્લા મુકવાની મહાન સત્તા ધરાવે છે મંદવાડ અને નબળાઈને લીધે એકાંતવાસમાં સડતા આજારીના મનને રંજન કરવાનું તે મુખ્ય સાધન છે. નિદ્રા વગરની રાત્રિના શૂન્ય પહેરને તે પ્રકાશીત કરે છે. મનમાં સુખદાયી વિચારોને સંચાર કરે છે. વિષાદ અને ગ્લાની મટાડે છે. ક્રિયામાં અશક્ત અથવા વ્યવસાયી જીવનના કામ વગરના અવકાશને અમે રહેલી બેચેનીને તે ખસેડે છે. કાંઈ નહી તે થોડા વખતને માટે પણ મનુષ્યની ફિકર ચિંતાને નાશ કરે છે. આ વાંચનના શેખનું વિવેકપૂર્વક પોષણ કરવામાં આવે તે ચારિત્રને કેળવવાનું વિચારને ઉમદા અને વ્યવસ્થિત બનાવવાનું તે અત્યંત બળવાન સાધન થઈ શકે છે વાંચનનો શોખ બીજી જાતના આનંદને પણ પુષ્ટી આપે છે. જ્ઞાનની મર્યાદા વિસ્તૃત થાય છે. સહાનુભાવની તથા ગુણની કદર કરવાની વૃતિ તેથી બળવાન થાય છે. સેબત, પ્રવાસ, કળા, કૌશલ્ય ઈત્યાદિ મારફતે મળતા આનંદમાં અને સંસારરૂપી નાટય ભૂમી ઉપર બનતા અનેક બનાવમાં હિત ધરાવતા શીખવાના ગુણમાં બેસુમાર સુધારો વાંચનથી થાય છે. ૧
શુકાનીના અંકુશમાં નહિં રહેનારું વહાણ, પવન અને ભરતીની અનુકુળતા છતાં પણ, સહી સલામત ધારેલે બંદરે પહોંચતું નથી. તેવી જ રીતે માણસનો સ્વભાવ ગમે તેટલે માયાળુ, પ્રેમાળ અને પવિત્ર હશે પણ, જે તેના ઉપર આત્મસંયમન અંકુશ નહિ હોય અને તે મનેવિકારના
For Private And Personal Use Only
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૯૮ ]
ધ્યાનદીપિકા
આવેશમાં આમ તેમ ઘસડાઈ જતા હશે તા તેનાથી કાઈ દિવસ ઉત્તમ કાર્ય બની શકનાર નથી. ૨
રાત્રિના સમય દિવસ કરતાં વધારે રમણીય અને વિશ્રાન્તિદાયક હાઈ, દિવ્ય વિચારના પાષક છે. પુરાતન કાળમાં જે રૂપી, મહર્ષી, મહાત્માઓએ પરમાત્માના સાક્ષા કાર મેળવેલા હતા તે સૂર્યના પ્રચર્ડ તેજસ્વી પ્રકાશમાં નહિં પણ રાત્રીના શાંતિપ્રદ પ્રદેશમાંજ મેળબ્યા હતા. ૩
આપણે આપણા મનને શુદ્ધ અને આનંદદાયક વિચારામાં રાકવુ. જોઇએ, અથવા વર્તમાન કાળની સાથે જેને સબધ નથી એવી પુરાતન કાળની કાઈ થા, શૌય કે પ્રવાસની વાર્તા, ઉત્તમ જીવન ચરિત્ર ઈત્યાદિ વાંચવામાં મનને રોકવાથી નિત્યની જ જાળાનું વિસ્મરણ રાત્રે થઇ શકશે. આવે પ્રસંગે કલ્પનાની પાંખા ઉપર બેસી અન`ત દેશ કાળના પ્રદેશમાં મેાજથી ઉડયા કરવાથી પ્રસ્તુત કામની દુગ્ધાઓનું વિસ્મરણ થઈ મન આનંદમાં મગ્ન થશે. વળી આગ્રહપૂર્વક પરમાત્માનુ' સ્મરણ કરવામાં મનને જોડવામાં આવે તા ઘણી જ ઘેાડીવારમાં ઉંઘ આવી જશે. ૪
શરીરને વૃદ્ધાવસ્થા આવવા ન દેવી એ આપણા હાથમાં નથી, પશુ શાક અને સત્તાપને લીધે મનને જ વૃદ્ધાવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે તે આવવા ન દેવી, એ આપણી સત્તાની વાત છે મન જ્યાં સુધી જી થયું નથી, ત્યાં સુધી શરીર ગમે તેટલું જીણુ થાય તા પણ હાની નથી, પ શ્રીજી જાતનાં સકટ આપણા ધની તથા આપણા
For Private And Personal Use Only
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૩૯૯ ]
દૈવતની પરીક્ષા કરે છે. પ્રહાદ, ધ્રુવ, હરિશ્ચંદ્ર, નળ, મહાવીર ઇત્યાદિ પુરૂષા પર સકટ ગુજર્યો ન હોત તા તેમની ખરી કિંમત કરી શકત નહિ જે મુસીખતા ભૂખ લેકીને હેરાન કરી નાંખે છે. તેજ મુસીખતા શાણાપુરૂષને ચડતીનાં સાધનરૂપે થાય છે. ૬
જે મનુષ્યને આત્મશક્તિમાં (પેાતામાં) વિશ્વાસ નથી તે મનુષ્ય ધર્મના ઉંચા પગથીઆ ઉપર ચડવાને લાયક નથી. આત્મશક્તિ અનંત છે. એક ક્ષણમાં અનંત કર્મોના નાશ કરી શકે છે, માટે ગમે તેવી કૃત કે વિઘ્ન આવે તા પણ તેના પાર તેથી જ પામી શકાય છે. જેને આત્મ સામર્થ્યમાં વિશ્વાસ નથી તે કદાપિ કાઈ મહત્વનું' કાય તે સિદ્ધ કરી શકવાના નથી, ૭
પ્રથમ પ્રયત્ને જ તમે કદી નિષ્ફળ જામે તા પણુ આરંભેલુ' કાય' મૂકી દેશેા નહિ, ક્રીથી તે કાર્યના પ્રારભ કરો આ પ્રમાણે એકવાર નહિ, પણ હજાર વાર નિરાશ થવુ પડે છતાં પણ ગભરાશે કે હિમ્મત હારશે! નહિ જો કે તમને હમણાં વિજય દેખાતા નથી છતાં દરેક વખતે તમે વિજય સમીપમાં જતા જાઓ છે અને અતે તમારી પવિત્ર આત્મા વિજયી જ નિવડશે. ૮
સવારનાં ચાર વાગે ઉઠે. કાઇ પણ જવાના શબ્દ ન સંભળાય ત્યાં પદ્માસન કરીને બેસે. શરીરને ખીલકુલ હલાવે નહિ, મનને એકાગ્રતા કરવા મખાને બે પાંપણાની
For Private And Personal Use Only
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૪૦૦ ].
ધ્યાનદીપિકા
વચ્ચે, યા નાસીકાની ડાંડી ઉપર સ્થાપન કરે. ખડખડાટ થાય કે મચ્છરાદિ જતુ શરીર ઉપર આવી બેસે તે પણ શરીરને હલાવે નહિ. શ્વાસોશ્વાસની ક્રિયા ઘણી જ શાંતિથી હળવે હળવે કરે. વધારે વખતના અભ્યાસે મન ઘણી જ શાંતિમાં આવશે. ૯
કોઈ કાર્યને માટે પોતે અશક્ત છે એમ કદી પણ માનવું નહિ. બીજાના વિચારના ગુલામ નહિ થવું. દરેક કાર્યને મુખ્ય ઉદ્દેશ લક્ષમાં રાખવે. હાર થયા છતાં પણ નિરાશ ન થવું. પ્રબળ ઉત્સાહ રાખ. આત્મવિશ્વાસ કદિ ખે નહિ. આળસ અને પ્રમાદને તે દેશવટે જ આપ. કાર્ય સિદ્ધિ માટે સતતુ અભ્યાસની જરૂર છે. નાના નાના છોડવાઓ, વૃક્ષો, જનાવરે અને મનુષ્યો દરેક સતત્ અલ્યાસથી કેવી રીતે આગળ વધ્યા છે? અને વધે છે? તેને વિચાર કરે, દરેક છો આગળ વધવાની શક્તિ ધરાવે છે. ૧૦
આત્માની શક્તિ આત્મામાં હોવા છતાં આત્મિક ગુણો માટે બહાર ફાંફા મારવામાં આવે છે. આ કેટલું બધું પ્રબળ અજ્ઞાન પૂર્ણ સુખ આત્મામાં હોવા છતાં તે માટે પુદ્ગલ (જડ વસ્તુઓ) ના ચુંથણ ગૂંથવાનો પ્રયત્ન કરે તે પ્રકાશને અંધકારમાંથી શોધી કાઢવાના પ્રયત્નની માફક નિષ્ફળ છે. ૧૧
–નીતિ વિચાર રત્નમાળામાંથી લે સ્વ. . આચાર્ય વિજયકેશરસૂરિજી મહારાજ
For Private And Personal Use Only
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir કારિક ક્ષેત્ર મદીશ જ, પા કાનાણી, For Private And Personal Use Only