________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધ્યાનદીપિકા
[ ૨૩૭ ]
ઇદ્રિાએ આ વાત ઉપર ખાસ ધ્યાન આપવું. જે તેમ કરવામાં નહિ આવે તે પછી બળાત્કારે પણ આ આજ્ઞા તે મન તથા ઇદ્રિને મનાવવી પડશે. ટૂંકામાં પ્રત્યાહારનું લક્ષણ એવું છે કે ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાંથી મનને ખેંચી લેવું. તેમ થતાં ઇદ્રિ પોતાની મેળે જ વિશ્રાંતિ લેશે, કારણ કે મનની મદદ વિના ઈદ્રિય કાંઈ પણ કરી શકતી નથી.
નિરંતરનો પ્રત્યાહાર એ છે કે, ગમે તેવા ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ વિષ આવી મળે તો તેમાં રાગ, દ્વેષ ન કરતાં-કાંઈ પણ આસક્તિ ન રાખતાં સમભાવે તેમને અનુભવ કરી લે. ફરી તેમને યાદ પણ ન કરવા. મનને પરમાત્મ ભાવ તરફ એટલું બધું વાળી દેવું કે તે ખાવાપીવાને અનુભવ કરતાં તેમાં કે સ્વાદ કે કેવી સુગંધ હતી, કેવું રૂપ હતું તેનું ભાન પણ ન રહે અને ભાન થાય તે પણ તેમાં જરા પણ આસક્તિ કે રાગદ્વેષની લાગણી ઉત્પન્ન ન થાય. આમ થાય તે ખરે જ્ઞાનમાર્ગને પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયો ગણાય. આમ ન બની શકે તે વિચારશક્તિ દ્વારા તેના સ્વરૂપનો વિચાર કરી વિવેક દ્વારા આસક્તિ હઠાવવી. તેમ પણ ન બની શકે તો શરૂઆતમાં હઠગના પ્રમથી એટલે બળાત્કારથી તેને રોકવાનો પ્રયત્ન ઠીક લાગે તેણે કર. ઉપરના પ્રયોગ સાત્વિક છે. હઠને પ્રયોગ તામસી છે. કેટલીક વખત તામસિક ગુણ ઘણું ઉપયોગી થઈ પડે છે.
પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયા પછી ધારણ કરવી. ગમે તેવા લલચાવનારા વિષ તરફ પણ ઇઢિયે તેને અનુભવ લેવા ખેંચાય નહિ ત્યારે સમજવું કે પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયો છે.
For Private And Personal Use Only
